Мүлік салығының қазіргі замандағы алыну ерекшеліктері
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 МҮЛІК САЛЫҒЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Салықтардың экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
1.2 Қазақстан Республикасындағы мүлікке салынатын салықтың
даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2 МҮЛІК САЛЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ АЛЫНУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.1 Заңды тұлғалар мен кәсіпкерлердің мүлкіне салық салу ... ... ... .34
2.2 Азаматтардың мүлік салығын төлеу ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... 42
2.3 Бюджет табысындағы мүлікке салынатын салықтың орны ... ... .53
3 МҮЛІК САЛЫҒЫН ЖИНАУДЫҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... 56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 МҮЛІК САЛЫҒЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Салықтардың экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
1.2 Қазақстан Республикасындағы мүлікке салынатын салықтың
даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2 МҮЛІК САЛЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ АЛЫНУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.1 Заңды тұлғалар мен кәсіпкерлердің мүлкіне салық салу ... ... ... .34
2.2 Азаматтардың мүлік салығын төлеу ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... 42
2.3 Бюджет табысындағы мүлікке салынатын салықтың орны ... ... .53
3 МҮЛІК САЛЫҒЫН ЖИНАУДЫҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... 56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
КІРІСПЕ
Нарық экономикасы қазіргі қарқынды дамуы жағдайында салықтық құқық бұзушылықтар да өсуде, ол салық төлеушілірдің де кезінде және дұрыс салық төлеуіне байланысты. Бұл жағдай, көптеген басқалармен қатар мемлекеттік бюджет тапшылығына әкеледі, соған байланысты салық қызметтерінің жұмыстарының жандануы жүзеге асырылады. Біріқ қолдынылатын шаралар салық органдарының мүддесін қорғамауы керек. Бұл үшін кез келген құралдар қолданбайды. Жауапкершілік жаңа шеккендермен заң бұзушылардыанықтауға жүктелуі қажет. Осымен байланысты заңды үнемі өзгертуге қажеттілік туды, қазіргі кезге салық қатынастары саласындағы тәжіриебені есепке ала отырып заң бұзушылыққа жауапкершілікті түбегейлі қарауға негізделген.
Нарық жағдайларға заңды және жеке тұлғаларға мүлкіне салық салу маңызды болуда, өйткені мүлік экономикасы мәселелердің кең ауқымын қарайды және қозғалмайтын объекті талдау мәселесіне жатады. Көңіл салық салу объектісі болып табылатын мүлікті бағалауды жетілдіру.
Сондықтан нарық экономикасы жағдайындағы салық салу механизмін зерттеу қажеттілігі тақырыпты таңдауды түсіндіріп, қарастырылатын сұрақтардың мақсаты мен шеңберін анықтады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып мүлік салығының нарық шаруашылығындағы мәнін ашу мен оны алудағы жетілдіру жолдары ұсыну болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі бірқатар өзара байланысты сұрақтарды шешу керек:
- салықтардың мәні мен маңызын ашу;
- Қазақстан Республикасындағы мүлікке салынатын салықтың дамуын қарастыру;
- бюджеттік түсімдегі мүлікке салынатын салықтың орнын анықтау;
- заңды тұлғалар мен кәсіпкерлердің мүлкіне салынатын салықты зерттеу;
- жеке тұлғалардың мүлкіне салықты есептеу мен төлеу ережесін көрсету;
- мүлік салығының алу нақты жетілдіру жолдарын шет мемлекеттер тәжіриебесіннің негізінде ұсыну.
Зерттеу объектісі болып мемлекет пен салық төлеушінің мүлікке салық салу мен төлеу үрдісіндегі пайда болатын қаржылық қатынастар жүйесі табылады. Объект ретінде Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті, Қарағанды қаласының Қазыбек би ауданының жергілікті бюджеті алынды.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық негізін Қазақстан Республикасының Үкіметінің заңнамалық актілері, Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары, Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің нұсқаулары, монографиялық әдебиеттер, қазақ және шет ел экономистерінің ғылыми мақалалары құрайды.
Тәжіриебе негізі болып – Қаржы министрлігінің жоспарлы және есеп берілгендері Қарағанды қаласының Қазыбек би ауданының салық комитеті қаралды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыста 1 кесте, 2 сурет және 2 қосымша бар.
Нарық экономикасы қазіргі қарқынды дамуы жағдайында салықтық құқық бұзушылықтар да өсуде, ол салық төлеушілірдің де кезінде және дұрыс салық төлеуіне байланысты. Бұл жағдай, көптеген басқалармен қатар мемлекеттік бюджет тапшылығына әкеледі, соған байланысты салық қызметтерінің жұмыстарының жандануы жүзеге асырылады. Біріқ қолдынылатын шаралар салық органдарының мүддесін қорғамауы керек. Бұл үшін кез келген құралдар қолданбайды. Жауапкершілік жаңа шеккендермен заң бұзушылардыанықтауға жүктелуі қажет. Осымен байланысты заңды үнемі өзгертуге қажеттілік туды, қазіргі кезге салық қатынастары саласындағы тәжіриебені есепке ала отырып заң бұзушылыққа жауапкершілікті түбегейлі қарауға негізделген.
Нарық жағдайларға заңды және жеке тұлғаларға мүлкіне салық салу маңызды болуда, өйткені мүлік экономикасы мәселелердің кең ауқымын қарайды және қозғалмайтын объекті талдау мәселесіне жатады. Көңіл салық салу объектісі болып табылатын мүлікті бағалауды жетілдіру.
Сондықтан нарық экономикасы жағдайындағы салық салу механизмін зерттеу қажеттілігі тақырыпты таңдауды түсіндіріп, қарастырылатын сұрақтардың мақсаты мен шеңберін анықтады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып мүлік салығының нарық шаруашылығындағы мәнін ашу мен оны алудағы жетілдіру жолдары ұсыну болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі бірқатар өзара байланысты сұрақтарды шешу керек:
- салықтардың мәні мен маңызын ашу;
- Қазақстан Республикасындағы мүлікке салынатын салықтың дамуын қарастыру;
- бюджеттік түсімдегі мүлікке салынатын салықтың орнын анықтау;
- заңды тұлғалар мен кәсіпкерлердің мүлкіне салынатын салықты зерттеу;
- жеке тұлғалардың мүлкіне салықты есептеу мен төлеу ережесін көрсету;
- мүлік салығының алу нақты жетілдіру жолдарын шет мемлекеттер тәжіриебесіннің негізінде ұсыну.
Зерттеу объектісі болып мемлекет пен салық төлеушінің мүлікке салық салу мен төлеу үрдісіндегі пайда болатын қаржылық қатынастар жүйесі табылады. Объект ретінде Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті, Қарағанды қаласының Қазыбек би ауданының жергілікті бюджеті алынды.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық негізін Қазақстан Республикасының Үкіметінің заңнамалық актілері, Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары, Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің нұсқаулары, монографиялық әдебиеттер, қазақ және шет ел экономистерінің ғылыми мақалалары құрайды.
Тәжіриебе негізі болып – Қаржы министрлігінің жоспарлы және есеп берілгендері Қарағанды қаласының Қазыбек би ауданының салық комитеті қаралды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыста 1 кесте, 2 сурет және 2 қосымша бар.
Қолданылдған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының салық кодексі
2. Алехин С.Ю., Оптимизация имущественных и ресурсных платежей за недвижимость // Проблемы прогнозирования, 2000, №2, с.85-100
3. Барулин С. Налоги как инструмент государственного регулирования экономики. // Финансы, - 1996. - №1. – с.18
4. Бреннер Л. Результаты работы в ИНИС за 2003 год по вопросам учета и отчетности // Вестник налоговой службы Республики Казахстан. – 2004. - №3. – с.11
5. Герун А. Планирование налоговых проверок // Вестник налоговой службы Республики Казахстан. – 2004. - №1. – с.15
6. Идрисова Э.К., Налог на недвижимое имущество: основы построения и проблемы оптимизации // Налоговый эксперт, 2000, №6-7, с.30-31; 2000, №8, с.34-35
7. Налогообложение: учебное пособие. –Алматы:Прагма, 2003. -76с.
8. Нуралиева Н. Налоги: история и современность // Деловой мир Казахстана. -1999.-№3. –С.20
9. Оспанов М.Т. проблемы совершенствования системы управления налогами в Республике Казахстан. –Алматы: Познание, 1996. -220с.
10.Оспанова М.Т. Налоговый терминологический русско-казахский словарь-справочник /Под ред. – Алматы:Познание, 1996. -428 с.
11.Литвин М.И.Налоговая нагрузка и интересы предприятий // Финансы. -1998. -№5.-С.21
12.Львов Д. Райские налоги можно платить и без облодения и труда //Финансовые известия. -1995.-29 ноября. –С.7
13.Маханов Н. Информатизация работы налоговых органов //Вестник налоговой службы Республики Казахстан. -2003. -№2.-С19
14.Медведев А.Н. Как планировать налоговые платежи //Финансы. -1999.-№8. –С.23
15.Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. –Алматы: Каржы-каражат, 2001.-512с
16.Основы налогового права: Учебное пособие / Под ред. С.Пепеляева.М.: Инвест фонд, 1995.-420с.
17.Панков В.Налоговая система России как фундамент экономической стабилизации. //Финансы, - 1995. - №11. - с.45
18.Петроев Я. О справедливом изьятии налогов // Финансы Казахстан. -1997. - №7. - с.49
19.Путров В.А., Рагимов С.Н. Формирование рыночной инфраструктуры и налоги // Финансы. -1997. - №5. –с.17
20.Райханова К.А. Налоговый контроль. – Алматы: Бико, 2001. -26с.
21.Салина А.И., Налогооблажение имущества предпрятий // Финансы, 1995, №11, с.13-16
22.Сарсебаев М. Налоговый контроль на основе мониторинга. // Вестник налоговой службы Республики Казахстан. – 2003. - №1. – с.18-19
23.Сейдахметова Ф., Характеристика и особенности налога на имущество в Казахстане // Вестник предпринимателя, 2001, №11, с.19-23
24.Соболь Н.Н., Типичные ошибки при исчислении налога на имущество юридических лиц // Налоговый консультант, 2003, №6, с.14-16
25.Ушаков Е., Недвижимость в системе налогообложения // Российский экономический журнал, 1999, №2, с.42-45
26.Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. – Алматы: ТОО Баспа, 2003. – 570с.
27.Худяков А.И., Наурызбаев Н.Е., Налоги: понятие, элементы, установление, виды, Алматы, ТОО Баспа, 1998 – 158с.
28.Шондыбасов К.М., Порядок исчисления и уплаты налога на имущество физических лиц // Налоговый консультант, 2003, №6, с.17-18
28.Черника Д.Г. Налоги: учебное пособие. /Под ред. –М.:Финансы и статистика, 1994. -400с.
30.Юткина Т.Ф. Налоги и налогообложение: Учебник. – М: ИНФРА-М, 2001. – 576с.
31.Отчет о результатах деятельности Налогового комитета имени Казыбек би города Караганды за 2001 год
32.Отчет о результатах деятельности Налогового комитета имени Казыбек би города Караганды за 2002 год
33.Отчет о результатах деятельности Налогового комитета имени Казыбек би города Караганды за 2003 год
1. Қазақстан Республикасының салық кодексі
2. Алехин С.Ю., Оптимизация имущественных и ресурсных платежей за недвижимость // Проблемы прогнозирования, 2000, №2, с.85-100
3. Барулин С. Налоги как инструмент государственного регулирования экономики. // Финансы, - 1996. - №1. – с.18
4. Бреннер Л. Результаты работы в ИНИС за 2003 год по вопросам учета и отчетности // Вестник налоговой службы Республики Казахстан. – 2004. - №3. – с.11
5. Герун А. Планирование налоговых проверок // Вестник налоговой службы Республики Казахстан. – 2004. - №1. – с.15
6. Идрисова Э.К., Налог на недвижимое имущество: основы построения и проблемы оптимизации // Налоговый эксперт, 2000, №6-7, с.30-31; 2000, №8, с.34-35
7. Налогообложение: учебное пособие. –Алматы:Прагма, 2003. -76с.
8. Нуралиева Н. Налоги: история и современность // Деловой мир Казахстана. -1999.-№3. –С.20
9. Оспанов М.Т. проблемы совершенствования системы управления налогами в Республике Казахстан. –Алматы: Познание, 1996. -220с.
10.Оспанова М.Т. Налоговый терминологический русско-казахский словарь-справочник /Под ред. – Алматы:Познание, 1996. -428 с.
11.Литвин М.И.Налоговая нагрузка и интересы предприятий // Финансы. -1998. -№5.-С.21
12.Львов Д. Райские налоги можно платить и без облодения и труда //Финансовые известия. -1995.-29 ноября. –С.7
13.Маханов Н. Информатизация работы налоговых органов //Вестник налоговой службы Республики Казахстан. -2003. -№2.-С19
14.Медведев А.Н. Как планировать налоговые платежи //Финансы. -1999.-№8. –С.23
15.Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. –Алматы: Каржы-каражат, 2001.-512с
16.Основы налогового права: Учебное пособие / Под ред. С.Пепеляева.М.: Инвест фонд, 1995.-420с.
17.Панков В.Налоговая система России как фундамент экономической стабилизации. //Финансы, - 1995. - №11. - с.45
18.Петроев Я. О справедливом изьятии налогов // Финансы Казахстан. -1997. - №7. - с.49
19.Путров В.А., Рагимов С.Н. Формирование рыночной инфраструктуры и налоги // Финансы. -1997. - №5. –с.17
20.Райханова К.А. Налоговый контроль. – Алматы: Бико, 2001. -26с.
21.Салина А.И., Налогооблажение имущества предпрятий // Финансы, 1995, №11, с.13-16
22.Сарсебаев М. Налоговый контроль на основе мониторинга. // Вестник налоговой службы Республики Казахстан. – 2003. - №1. – с.18-19
23.Сейдахметова Ф., Характеристика и особенности налога на имущество в Казахстане // Вестник предпринимателя, 2001, №11, с.19-23
24.Соболь Н.Н., Типичные ошибки при исчислении налога на имущество юридических лиц // Налоговый консультант, 2003, №6, с.14-16
25.Ушаков Е., Недвижимость в системе налогообложения // Российский экономический журнал, 1999, №2, с.42-45
26.Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. – Алматы: ТОО Баспа, 2003. – 570с.
27.Худяков А.И., Наурызбаев Н.Е., Налоги: понятие, элементы, установление, виды, Алматы, ТОО Баспа, 1998 – 158с.
28.Шондыбасов К.М., Порядок исчисления и уплаты налога на имущество физических лиц // Налоговый консультант, 2003, №6, с.17-18
28.Черника Д.Г. Налоги: учебное пособие. /Под ред. –М.:Финансы и статистика, 1994. -400с.
30.Юткина Т.Ф. Налоги и налогообложение: Учебник. – М: ИНФРА-М, 2001. – 576с.
31.Отчет о результатах деятельности Налогового комитета имени Казыбек би города Караганды за 2001 год
32.Отчет о результатах деятельности Налогового комитета имени Казыбек би города Караганды за 2002 год
33.Отчет о результатах деятельности Налогового комитета имени Казыбек би города Караганды за 2003 год
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 МҮЛІК САЛЫҒЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . .7
1.1 Салықтардың экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.2 Қазақстан Республикасындағы мүлікке салынатын салықтың
даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 26
2 МҮЛІК САЛЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ АЛЫНУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .31
2.1 Заңды тұлғалар мен кәсіпкерлердің мүлкіне салық салу ... ... ... .34
2.2 Азаматтардың мүлік салығын төлеу
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ...42
2.3 Бюджет табысындағы мүлікке салынатын салықтың орны ... ... .53
3 МҮЛІК САЛЫҒЫН ЖИНАУДЫҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... 56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .52
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
КІРІСПЕ
Нарық экономикасы қазіргі қарқынды дамуы жағдайында салықтық құқық
бұзушылықтар да өсуде, ол салық төлеушілірдің де кезінде және дұрыс салық
төлеуіне байланысты. Бұл жағдай, көптеген басқалармен қатар мемлекеттік
бюджет тапшылығына әкеледі, соған байланысты салық қызметтерінің
жұмыстарының жандануы жүзеге асырылады. Біріқ қолдынылатын шаралар салық
органдарының мүддесін қорғамауы керек. Бұл үшін кез келген құралдар
қолданбайды. Жауапкершілік жаңа шеккендермен заң бұзушылардыанықтауға
жүктелуі қажет. Осымен байланысты заңды үнемі өзгертуге қажеттілік туды,
қазіргі кезге салық қатынастары саласындағы тәжіриебені есепке ала отырып
заң бұзушылыққа жауапкершілікті түбегейлі қарауға негізделген.
Нарық жағдайларға заңды және жеке тұлғаларға мүлкіне салық салу маңызды
болуда, өйткені мүлік экономикасы мәселелердің кең ауқымын қарайды және
қозғалмайтын объекті талдау мәселесіне жатады. Көңіл салық салу объектісі
болып табылатын мүлікті бағалауды жетілдіру.
Сондықтан нарық экономикасы жағдайындағы салық салу механизмін зерттеу
қажеттілігі тақырыпты таңдауды түсіндіріп, қарастырылатын сұрақтардың
мақсаты мен шеңберін анықтады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып мүлік салығының нарық шаруашылығындағы
мәнін ашу мен оны алудағы жетілдіру жолдары ұсыну болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі бірқатар өзара байланысты сұрақтарды
шешу керек:
- салықтардың мәні мен маңызын ашу;
- Қазақстан Республикасындағы мүлікке салынатын салықтың дамуын
қарастыру;
- бюджеттік түсімдегі мүлікке салынатын салықтың орнын анықтау;
- заңды тұлғалар мен кәсіпкерлердің мүлкіне салынатын салықты зерттеу;
- жеке тұлғалардың мүлкіне салықты есептеу мен төлеу ережесін көрсету;
- мүлік салығының алу нақты жетілдіру жолдарын шет мемлекеттер
тәжіриебесіннің негізінде ұсыну.
Зерттеу объектісі болып мемлекет пен салық төлеушінің мүлікке салық
салу мен төлеу үрдісіндегі пайда болатын қаржылық қатынастар жүйесі
табылады. Объект ретінде Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті,
Қарағанды қаласының Қазыбек би ауданының жергілікті бюджеті алынды.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық негізін Қазақстан Республикасының
Үкіметінің заңнамалық актілері, Қазақстан Республикасы Президентінің
жарлықтары, Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің нұсқаулары,
монографиялық әдебиеттер, қазақ және шет ел экономистерінің ғылыми
мақалалары құрайды.
Тәжіриебе негізі болып – Қаржы министрлігінің жоспарлы және есеп
берілгендері Қарағанды қаласының Қазыбек би ауданының салық комитеті
қаралды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және әдебиеттер
тізімінен тұрады. Жұмыста 1 кесте, 2 сурет және 2 қосымша бар.
1 МҮЛІК САЛЫҒЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1. Салықтардың экономикалық мәні
Кез келген мемлекет салықтарсыз өмір сүре алмайды, өйткені өзінің
аппаратын ұстау үшін және өзінің қызметтерін жүзеге асырғанда пайда болатын
шығындарды жабуы үшін ақшасы болуы шарт. Сонымен қатар ақша материалдық
өндірістің өнімі болып табылады, бірақ мемлекеттік қызмет өз табиғатында әр
түрлі басқарушылық қызметпен айналысатын мұнда қатыспайды. Басқа сөзбен
айтсақ, мемлекеттік қызметтердің нақты еңбегі барлық мемлекеттік ақпараттың
қызметі сияқты, бөлек қарастырылады, бірақ та айқын құны ретінде ақша
көрінетін өнім өндірілмейді. Енді мемлекет ақшаны басқа жақтан іздеуге
мәжбүр.
Мемлекетті қамтамасыз ету үшін қажетті, ақша қаражаттарын шоғырландыру
және мемлекеттік ақша қорларын құру деп аталатын элементті және оның
қаржылық қызметін ұстап тұру үшін мемлекетке ақша табу қажет. Мемлекет
өзіне қажет ақша қаражаттарын әр түрлі жолмен табады. Бір жағдайда оның
иесінің ерікті түрде беруіне негізделген әдісті қолданады. Бұл әдістің
классикалық үлгісіне мемлекеттік қарыздарды жатқызуға болады. Келесі
жағдайда мемлекет өзіне қажет ақшаны табу үшін мәжбүрлеп алу әдісін
қолданады. Мұның классикалық үлгісіне салықтар жатады.
Сонымен, салықтардың бірінші рет пайда болуына қоғамның небір
мүдделерін қанағаттандыруға ұжымдық мұқтаж әсер етті. Салықтар осындай
түрінде көп уақыт бойы бар болды. 1818 жылы Ресейде орналастыру мәселесімен
айналысқан декабрист Н.И.Тургенев былай деп жазды: Салықтар қоғамның
немесе мемлекеттің мақсатқа қол жеткізуінің құралы болды, яғни адамдардың
өз ойлаған мақсаттарына қол жеткізу құралы болды. Адамдар қоғамға қосыла
отырып және үкіметке жоғары өкіметті бере отырып оларға сондай-ақ
салықтарды талап ету құқығын берді.
Ұзақ уақыт ішінде адамдар салықты объективтік қажеттілік деп білді. Тек
XV ғасырдың басынан бастап, ғалымдар ақша қатынастарының жүйесін және
мемлекеттің экономикалық негізі мен экономикалық функцияларын зерттей
бастаған кезде ғана салықтарды түсінудің бірінші әрекеттері пайда бола
бастады.
Ақшалай қатынастардың проблемаларымен айналысатын ғылымның осы бір
салысы қаржы атауын алды. Бұл термин латынның financia сөзінен пайда
болды, ол ақшалай төлем деген мағынаны білдіреді. Мемлекеттік кірістердің
негізгі көзі зерттеулердің негізгі мәні болып табылды. Сол уақыттың барлық
жұмыстарында мемлекеттік табыстың негізгі көзі ретінде салықтар бөлінді.
Салықтарды зерттеуге арнайы арналған көптеген жұмыстар пайда болды. Оның
ішінде назар аударатын кардинал А.Ришельенің Саяси мұра деген жұмысы, ол
жұмыста салық салу принциптерін негіздеу әрекеті жасалған.
Осы кезде А.Монкретьен бірінші рет мемлекет мүддесінен емес, керісінше
халық шаруашылығы мен салық төлемшілердің мүддесінен шыға отырып салық
реформасы туралы мәселеге көз салды. Осы Монкретьен алғашқы рет мүліктік
кадастр негізіне кіріс салығының жаңа нысанын ұсынды, яғни халық
көпшілігінің мүддесінен шыға отырып, салықтың прогрессивтік мағынасын
ұсынды.
Салық жүйесіне деген осындай көзқарас XVII ғасырдың салық теориясы
жөніндегі зерттеуде тереңдетіліп берілді. У.Петти Монкретьеннің салықтардың
прогрессивтілігі туралы ойын одан әрі өрістете отырып табыстан ғана емес,
атаққа да тәуелді қылып қойды. Халық мемлекеттік шығынды олардың үлесіне
және мүддесіне ғана сәйкестіре отырып, яғни олардың мүлігі мен байлығына
сәйкес жабуға қатысуы керек деп айтқан болатын. У. Петтидің Салықтар мен
алымдар туралы трактат жөніндегі жұмысында салықтардың теориясына жүйелі
қарау керектігі көрсетіліп және салықтарды салу (жанама салық салу)
механизімі зерттелді.
У.Петти былай деп жазған болатын: ... жер салығы тұтыну үшін біркелкі
емес өндіріліп алынатын акциз болар қалуда, оны көбінесе аз шағымданатындар
ғана көтереді.
Меркантелизм кезінде салықтарды зерттеу Х.Юсти мен С.Вобланның
жұмыстарында ерекше көрсетілген. Юсти алғашқы рет салық салу принципін
негіздеуге әрекет жасады. Жақсы салықтарға ол мыналарды жатқызды:
- төлеуге шамасы бар азаматтар;
- біркелкілер;
- азаматтар мен мемлекеттің әл-ауқатына зиян келтірмейді;
- өндіріп алу үшін қолайлы;
- аталмыш мемлекеттік басқару сипаты мен экономикалық жағдайларына
сәйкес келеді.
Меркантелисттердің іліміне негізделе отырып және оны әрі дамыта отырып
физиократтар бірінші болып салықтарды тікелей және жанама салықтарға
жіктеді. Физиократтар тікелей салық ретінде тек жер салығын бөлді.
XVIII ғасырдың аяғында – ХІХ ғасырдың басында мемлекеттік табыстардың
теориясының негізгі концепциясында салықтарды мемлекет қызметтері (жеке
басын қорғау, меншікті және мемлекетті қорғау) үшін төлеу деген мағына
берілді.
XVIII ғасырдың аяғында буржуазия революциясын басынан өткізген
мемлекеттерде практикаға салықтардың жалпылық, олардың пропорционалдық
принципі енді. Сол уақыт салығының теориясын дамыту классикалық қаржы
мектебін құрумен байланысты болды, оның негізінде классикалық саяси
экономика болды. А.Смиттің Халық байлығының табиғаты мен себепті туралы
зерттеулер кітабы сол кезеңнің едәуір маңызды қаржы шығармасы болды (1776
жыл).
Адам Смитпен салық жүйесін құруда келтірілген төрт ереже немесе жалпы
ережелер осы күнге дейін дамыған елдердің салық салу принципінің негізі
болып табылады.
Салықтардың мәнін түсіну үшін, салық салу теориясына еңбегі сінген
ғалым Адам Смит еңбегін алуға болады. Қазіргі мемлекеттің салық жүйесінің
кезінде, осы ғалымның идеясы мен көзқарасы жатыр.
Адам Смит ойынша салықтар төмендегі талаптарға жауап беру керек:
- заңдық тәртіп. Заң формасындағы, мемлекеттен жиналған уақыт және оның
көлемі және төлеу тәртібі. Мемлекеттің салық салу құқығы, мемлекеттің
өмір сүруі үшін және барлық қоғамның жеке тұлғалардың көзқарасын
қолдайтын мекемелердің өмір сүруі үшін қажеттілігінен туындайды;
- бір тектілігі. Мемлекеттің қорғауын пайдалана отырып, тапқан табысына
сәйкес кез келген тұлға мемлекетті қолдауға тиісті;
- анықтылығы. Салық төлеушіге төлемнің көлемі, тәсілі, уақыт және төлеу
орны белгілі болуы керек;
- төлеудің арзандылығы. Салық жинау төменгі деңгейдегі шығынмен жүзеге
асуы қажет және осыған сәйкес төлемдер мемлекет кассасына түсуі қажет;
- шаруашылық дербестілік. Салық субъектісі ретінде, өзіндік нақты
қажеттілігі бар және дербес шаруашылық қызметпен табыс алатын тәуелсіз
азамат болуы керек.
Салық салу теориясы саласында Адам Смитпен қозғалған пікірлерді XVIII
ғасырдың және XIХ ғасырдың бірінші жартысында көптеген экономистер қолдады.
Маңызды теоретикалық ережелер Д. Рекардоның (Саяси экономиканың бастауы
және салық салу), Н.И.Тургеневтің (Салықтар теориясының тәжірибелері),
Ж.М. Сисмондидің (Саяси экономиканың және бастаулары туралы алтыншы
кітабы) жұмыстарында кеңінен ашылды. Салық салынбайтын минимумды жеке
принцип ретінде бөлу Сисмондидің еңбегі болып табылады, бұл салықтардың
теориясын дамытуға қосылған маңызды үлес болды.
XІХ ғасырдың екінші жартысы қаржы ғылымының даму уақыты болды. Сол
кездегі салық теориясы саласында талқыланған мәселелердің бірі – ол
пропорционалдық және прогрессивтік салықтардың келешегі және тікелей және
жанама салықтардың қатынасы.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы салықтарды көрсетілген мемлекеттік
қызметтерге ақы ретінде төлеу деген түсінік кейіннен өзгере бастады.
Салықтар, бірінші рет дәулетсіз топтардың жағдайын жақсарту әдісі ретінде
қарастырылды.
Қаржы ғылымында да, сондай-ақ салықтар теориясында да әр түрлі
көзқарастар мен мектептер байқала бастады.
Салықтар теориясына үлкен үлесті әлеуметтік саяси мектептің жақтасы,
әйгілі неміс экономисі А.Вагнер қосты. Оның көзқарастары ерекше ықыласқа
ие, өйткені олар сол уақыттың қаржы әдебиетінде кеңінен таратылды. Вагнерді
салық саясаты саласындағы радикалды көзқарастар ерекшеледі.
А.Вагнермен ұсынылған салық салудың 9 негізгі ережесі осы күнге дейін
белгілі. Ол оларды 4 топқа жіктеді. Бірінші орныды Вагнер салық салуды
ұйымдастырудың қаржы принциптеріне берді, ол:
1) салық салудың жеткіліктігі;
2) салық салу созылымдылығы. Одан кейінгі топ – халық шаруашылығының
принциптері тобы;
3) салық салу көзін тиісті таңдау;
4) әртүрлі салықтарды осындай жүйеге дұрыс комбинациялау, ол салықты
қайта салу жағдайлары мен санасуы керек. Ереженің үшінші тобына А.
Вагнер этикалық принциптерді жатқызады;
5) салық салудың жалпылығы;
6) бір келкілігі, төртінші топ әкімшілік-техникалық ережелерден тұрады;
7) салу салудың нақтылығы;
8) салық төлеу қолайлылығы;
9) өндіріп алу қалдықтарын барынша төмендету.
Марксизм классиктерінің де пікірлері қызығушылық тартады. Карл Маркс
пен Фридрих Энгельс салықтарды негізінен әлеуметтік революцияға жатқыза
отырып талдады. Ал, мынадай: пропорционалдық және регрессивтік, тікелей
және жанама салықтарды қайта салу, пайдалану сияқты салық теориясының
маңызды сұрақтарын Карл Маркс буржуазияға қарсы күрес құралы ретінде
қарастырды.
Карл Маркс жанама салықтарға теріс қарады, ол оны буржуазияның
пролетариатты ұрлау мақсатында ойлап жатқан жаңалығы деп түсінді. Сондықтан
да Карл Маркс пен Фридрих Энгельс жанама салықты алып тастау жөніндегі өз
ойларын айтумен болды.
Салықтар мен басқа қаржы институттарын қосалқы құбылыстар екен деп
қателесіп ойлай отырып Карл Маркс пен Фридрих Энгельс ең ақырында
салықтарды мемлекеттік басқаруды құралы ретінде қарастырып оларға теріс
қарады.
Осындай көзқарастар өткен жүзжылдықтың 30 жылдарына дейін бар болды.
1929-1933 жылдары ірі капиталист елдерін басып алған ұлы дағдарыстан кейін
экономиканы дамытудың жаңа кезеңі басталды. Көптеген экономистер
мемлекеттің экономика деген қарым-қатынасын қарастыра бастады және олардың
экономиканың дамуына кірісу құқын мойындады. Экономикаға кірісудің тиімді
құралы болып салықтар мойындалды.
Салықтық реттеуге арналған көптеген жұмыстар пайда бола бастады. Өткен
жүзжылдық ішінде зерттелген салық салу теориясындағы маңызды мәселелердің
бірі – ол салықтардың нарыққа тығыз байланыста әсер етуімен қайта салу.
Салықтарды экономикаға кірісу құралы ретінде пайдалануды ұсынған
бірінші ғалым Д.Кейнс болды. Ол өз көзқарасын Жұмысбастылықтың,
проценттің, ақшаның жалпы теориясы кітабында баяндалды. Д.Кейнс мемлекетті
төлемқабілеттілігі бар сұраныс пен өндіріс көлемі арасындағы сәйкестікке
қол жеткізуге әсер етеді деп ойлады.
Бірақ та айта кететін жайт, экономикалық және құқықтық сұрақтар жайлы
ғылыми тұжырымдамалар болса да, салық жинаудың көп жылдық тарихына
қарамастан, салық түсінігі жайлы таластар қала бермек.
Солардың негізгілерін қарастырайық:
С.Д.Ципкиннің ойынша: Салық – бюджетке түсетін материалдық алғышартқа
сәйкес, алдын-ала қаралған ставка мен және нақты анықталған мерзімде,
мемлекетпен бекітілген міндетті, жеке ақысыз ақшалай төлем. Бұл салық
анықтамасын кең жайылған түрі. Бұл анықтамада салықтың құнсыздық белгісі
көрініс таппаған.
П.К.Воронкова салыққа келесідей анықтама береді: Салық – жалпы
мемлекеттік қажеттілікті қанағаттандыру үшін, анықталған көлемі мен
белгіленген мерзімі бар, өкілетті мемлекеттің органдардың актісіне
негізделген, заңды тұлғалармен, азаматтардың – бюджетке ақысыз төлемі. Бұл
заң ғылымындағы негізгі категориялардың алатын қорына кіретін салықтың
ауқымды анықтамасы. Бірақ та салықтың міндеттілігі, қайтарымсыздығы,
эквивалентсіздігі сияқты белгілері көрініс таппаған.
Д.Соколова Салық – заңмен бекітілген және анықталған көлемде
анықталмаған мерзімде салық төлеушімен жүзеге асырылатын міндетті ақысыз
төлем.
С.Пепеляев ойынша: Салық – міндеттеме бастамасы ретінде жеке және
заңды тұлғалардың меншігін, мемлекеттік меншікке алудың жалғыз заңдық
формасы (заңмен бекітілген). Билік субъектілерінің төлем қабілетін
қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік мәжбүрлеумен қамтамасыз етілген,
салықтың ақысыздығы, қайтарымсыздығы. Берілген анықтамада салықты нақты
сипаттағанымен, өзінің жетіспеушіліктері бар:
- Жалғыз заңдық және заңмен бекітілген түсініктер маңызы бірдей
емес;
- салық - меншікті алудың жалғыз түрі емес салық басқа да түрлері бар;
- салық барлық жағдайда меншікті алу болып танылмайды.
Салықтың қызықты анықтамасын қаржылық құқық жағынан. Қазақстандық
ғалым Е.В.Порохов келесідей ұсынады: Салықтар – заң шығарумен, мемлекеттік
жоғары билік органдары мен бір жақты бекітілген, өкілетті органдармен жеке
және заңды тұлғалардан тұрақты түрде алынатын міндетті ақысыз және
қайтарымсыз ақшалай төлемдер және аударымдар арқылы мемлекеттік табысқа
жатқызылатын және мемлекеттік мәжбүрлеу, күштеу арқылы мемлекеттік бюджетті
қамтамасыз етеді.
Е.В.Порохов анықтамасы бойынша салықтар бюджетке аударылады, бірақта
бюджеттен тыс қорларға аударылатын салықтар кездеседі. Салықтың субъектісі
ретінде жеке және заңды тұлғалар анықталған, бірақ та Қазақстанның заңына
сәйкес заңды және жеке тұлғаларға жатпайтын салық төлеушілері бар (Тұрақты
мекемелер). Осы заңға сәйкес салықты ақшалай, салықтар натуралды түрде
төлеуге рұқсат етілген.
Салық дегеніміз – мемлекетпен біржақты тәртіппен бекітілген және
құқықтық форма негізінде жатқан, мемлекеттік табысқа, міндетті ақшалай
немесе натуралды, мемлекеттік мәжбүрлеу мен қамтамасыз етілген, өндіруші
субъектінің анықталған мерзімінде, анықталған көлемде қамтамасыз, ақысыз,
эквивалентсіз және тұрақты төлем.
Салықтың қызметі бұл – салық құрылым мәнінің көріну тәсілі.
Экономикалық категория инструменті ретіндегі табысты бөлу және қайта бөлу
кезінде, қоғам өз міндетін қалай атқаратынын салық қызметі көрсетеді.
Сонымен салықтың бөлу қызметі фискалдық механизм көмегімен қоғамдағы
бөлу қатынастары болғанда ақша қаражаттардың қанша орталықтанғанын
көрсетеді. Салықтың бұл қызметімен өз қызметін жүзеге асыру үшін қажетті
бюджеттік жүйе бюджеттен тыс қор ретінде мемлекеттік қаржы ресурстар
құралады. Бастапқыда салықтық бөлу қызметі фискалдық сипатта болды.
Әлеуметтік және ынталандырушы функциялары жеңілдік преференций
жүйелерімен іске асады.
Салық және жинақтар бойынша төменгідей жеңілдік түрлері бар:
- салық салынушы объектінің салық салыну минимумы;
- салық салынушы объектіден бір элементті алып тастау;
- белгілі бір тұғлаларды немесе төлеушілердің категорияларына
байланысты салық төлеуден босату;
- салық ставкасын жеңілдіктер;
- салықтық несиелер.
Енді ынталандырушы қызметке бағытталған, кәсіпорынның пайдасына салық
салудың жеңілдіктері:
- өндірісті ұлғайтуға және тұрғын үй құрылысына кеткен шығындарды
мемлекет тарапынан қаржыландыру;
- кәсіпкеріктің шағын формасы;
- мүгедектер мен зейнеткерлерді жұмысбастылықпен қамтамасыздандыру;
- әлеуметтік мәдени және қоршаған ортаны қорғауда қайырымдылық
қызметпен айналастыру.
Преференциялар – ұлттық өнеркәсіптерде өндірілмейтін немесе жеткіліксіз
көлемде дайындалатын тауарларды елге әкелгенде, кедендік баждардан баға
шегерімдері түрінде болады. Сонымен преференциялдық қатынасты дамушы
елдерде кең таралған.
Бөлуші функция мен бақылаушы функция өзара байланысқан. Бақылаушы
функцияның мәні салықтық төлемдер мен салықтық түсімдерге сәйкес, сапалық
сипаттармен көрінеді.
Салықтың бақылаушы қызметі іске асқанда, оның толықтығы мен тереңдігі
салықтық тәртіпке байланысты. Яғни, салық төлеушінің заңмен бекітілген
салықты дер мезгілде толық көлемде төлеуі. Салықтық органдардың жұмыс
тәжіриебесі көрсеткендей, салықты төлеу мерзімі мен салық көлемін төлеудегі
заң бұзушылықтар жиі кездесетін құбылыс.
Қорытындай келе, жоғарыда аталған функиялар қаржы бюджеттік қатынастың
және салықтық саясаттың тиімділігін көрсетеді.
Фискалдыққызметі ол мемлекеттік бюджетпен байланысты. реттеу құралдарын
қамтиды, яғни шығындары және салықтарымен байланысты реттеу жүйелері. Ол
мемлекеттік тапсырмалармен сатып алуды көбейту не азайту. Бұл құралдардағы
ішіндегі маңыздысы болып, мемлекеттік сатып алу саналады.
Мемлекеттік сатып алу әр түрлі болуы мүмкін. Мысалға, мемлекеттік
бюджетпен, мектеп, басқа да мәдени әлеуметтік орындарды салу, айналым
өнімдерін, соғыс қаруларын сыртқы сауда өнімдерін сатып алу тағы басқалар.
Бұл сатып алулардың негізгі ересшелігі, өзі тұтынушы болып есептеледі.
Мемлекет бұл сатып алуды не тұтынуға, не болмаса нарықты реттеуге
қолданады. Мемлекеттік сатып алудың кәсіпорындардың экономикалық жағдайын
көтеруде атқаратын ролі зор. Мемлекеттік тапсырма бұл кәсіпорындар үшін
белгілі көлемдегі өндіріс, өнімдерді өткізу көзі. Әр мемлекет өз
тапсырмаларын көп жағдайда отандық кәсіпорындарға орналастыруға тырысады.
Фискалдық функциясы – салықтардың күшімен мемлекеттің ақша қоры
қалыптасады, ол экономикалық функциясы, ол арқылы мемлекеттің экономика
салаларына, сфераларына ықпалы іске асырылады.Күнделікті өмірде екі
функциясы салықтық тұтас бірлікті іске асырылады, бірақ әрқайсысы салықтық
қатынастардың белгілі бір жақтарын көрсетеді.
Фискалдық қызмет екіге бөлінеді:
- Дискрициондық түріне – мемлекеттің ЖҰӨ-ң нақты көлеміне жұмыспен
қамтуға, инфляцияға және экономикалық өсуге ықпал жасау мақсатымен
салық салуы және мемлекеттік шығындарды саналы түрде реттеуі жатады;
- Автоматтық қызметіне – ішкі тұрақтандырушылар жүйесіне негізделеді.
Ішкі тұрақтандырушыларға үкімет жағынан ешқандай шешім қабылдауды қажет
етпейтін, өзі автоматты түрде экономикалық жағдайдың өзгерісіне жауап
ретінде ұнамды шаралар қолданатын экономикалық механизмдер жатады. Ішкі
негізгі тұрақтандырушыларға салық түсімдерін өзгерту механизмі жатады.
Сондықтан ЖҰӨ-нің шапшаң өскен кезде салық түсімі автоматты түрде
жоғарылайды, бұл сатып алу қабілетінің төмендеуін және экономикалық
өсудің тежелеуін қамтамасыз етеді. Керісінше, экономикалық құлдырау
кезеңінде салық түсімдері автоматты түрде қысқарады.
- Салық жүйесі қаржы ресурстарын жинау түрлері мен әдістерінің жиынтығы
ретінде анықталады.
- Салық жүйесінде, оның мақсаттық міндеттерінің арасында терең қайшылық
жатыр. Бұл мәселе шешудің өз заңдылықтары мен принциптері болады.
Оларды зерттеп анықтау экономикалық саясат теориясының міндеті.
- Мамандардың пікірінше, мына принциптерге негізделген салық жүйесі
тиімді болмақ:
- салық жинау жүйесі өте ықшам, оған жұмсалатын шығындар мүмкін
болғанша төмен, ал тиімділігі жоғары болуы қажет;
- салық төлеу процедурасы салық төлеушілер үшін ыңғайлы;
- салық салмағаншамадан тыс арттырып, кәсіпкерлердің белсенділігі мен
қапыр қайтарына нұқсан келтірмеуге тырысу қажет;
- салық салу принципі өндіріс шығындарын арттырып, өндіріс көлемінің
өсуіне, өнімнің ішкі және сыртқы нарықтық өнімділігіне кедергі болмауы
керек.
Нарықтық экономикада салықтар өте маңызды тұрақтандыру қызметін
атқарады. Салық жүйесінің қызмет атқару механизмі өзінен-өзі нарықтық
экономиканың дамуына икемделеді. Олар мынадай:
- нарық конъюктурасы өскен жағдайда ұлттық табыстың көпелгі артады;
- мемлекеттік әлеуметтік төлем төлеу жүйесі, жеке табыстарды теңестіру
саясатын іске асыру мүмкіндігі артады;
- экономикалық мүмкіншілігі шектеулі топтардың жеке табыстары өсіп,
жалпы сұраным ұсынымға сәйкес өседі, ұлттық экономика жүйесінде тепе-
теңдік сақталады.
Өзін-өзі реттеп нарық жағдайына бейімделген салық түрлері ғана
экономика цикліне қарсы қызмет атқарады. Яғни экономика конъюктурасын
анықтайтын көрсеткіштерге негізделген салық жүйесін құру қажет.
Салық саясатының жалпы экономика көрсеткіштеріне ықпал-әсер жасауы
туралы сөз болғанда экономика субъектілерінің іс-әрекеттерін естен
шығармауы керек.
1.2. Қазақстан Республикасындағы мүлікке салынатын салықтың даму тарихы
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің негізі 1991 жылы салық
сұрақтары бойынша құжаттар қатарымен қабылдау нәтижесінде қалыптасты. Ол
өзіне 14 заңды кіргізді және көьіне Кеңес Одағы кезіндегі салық салу
тәртібінен ерекшеленбеді. Бұл заңдардың негізін салушы болып Қазақстан
Республикасының Салық жүйесі туралы заңы табылды, оған сәйкес 16 жалпы
мемлекеттік, 10 жалпы міндетті және 19 жергілікті алымдар мен салықтары
бар. Бұған басқа түрлі бюджеттен тыс қорларға аударымдар да болды.
Қазақстан Республикасының Салық жүйесі туралы заңын еңгізбес бұрын,
мүлікке салық ретінде құрылыстардың басшыларынан алынатын, төлеуші ретінд
сауда кәсіпорындары, ұйымдар өз меншігінде құрылыстың қандай түріне
иеленседе, сонымен қатар мемлекеттік қолданудағы құрылыстар да солардың
қатарына кірді; Кеңес Одағы азаматтары, тарихи және жеке тұлғалар,
азаматтығы жоқ тұлғалар, Кеңес Одағы шекарасында меншікті құрылысына ие
болса, салық төлеуші еді. Құрылыс иелеріне салық ағымды жылдың 1 қаңтарына
баланстық құнымен есептелетін.
1992-1994 жылдардың ішінде салық заңдарына барлық мүмкін түзетулер
еңгізілді, оның басты мақсаты салық жүйесін өзгертіп отырған экономикалық
жағдайға қосарлату керек. Бұл түзетулер түбінде салынған негізді қозғаған
жоқ. Олардың көбісі сол және басқа салық жеңілдіктерін беруге қатысты
болды, олар қандай да бір сала немес жеке компаниялардың мүддесінде нақты
топпен көрсетілді. Осыған байланысты басқа заң актілерінде салық ережелері
ескерілмеді, көптеген заңдар бір-біріне қайшы келді. Нәтижесінде, 1995
жылы, Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Салықтар және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Жарлығын (Салық
кодексі) қабылдау кезінде Қазақстандағы салық мәселелері ҚР Президентінің
үш Жарлығымен және қырық бес заңмен бір жола реттелді.
Жоғарыда айтылған, Қазақстандағы салық жүйесінің шаруашылық
субъектілерінің қызметіне қауіпті әсер көрсете отырып төтенше тиімсіз және
де қиын, ауыр бағынатын болды. Кез келген іскерлік ынтаны ондыратын және
адал бизнесті пайдасыз қылатын салық ауыртпалығының салдары болып мыналар
табылады: салық төлеушілердің табыстарын жүйелі жасыруы, салықтарға өте
жағымсыз қарау, барлық мүмкін әдістермен оны төлеуден бас тарту. Салықты
төлеуге тілек білдірмеу салық төлеушілердің сол және басқа салықтардың
әртүрлі ставкасы мен көптеген салық жеңілдіктерін қиындатты.
Бірақ, бұл көпке бармады. Ежелден командалық-әкімшілік жоспарлы
экономика принципіне негізделген. Қазақстанның бірінші салық жүйесі
мемлекеттік тәуелсіздіктің бастапқы кезеңінде салық салудың дербес жолдарын
істеруде нақты позитивтік рольді ала отырып, қазіргі өркениетті нарықтың
объективті заңдарымен бір тараптан, басқа тараптан салық қатынасының
халықаралық стандарттарымен қайшылыққа түсе отырып елдің әлеуметьтік-
экономикалық дамуы үшін маңызды тежеуіш болды.Ал оларды есепке алусыз және
шығармашылық қолданусыз әлемдік экономикалық қауымдастығының тең мүшесі
болу мүмкін емес. Сондықтан да 1992 жылдан бастап Қазақстан Республикасында
елдің жаңа салық заңын құру бойынша белсенді жұмыс басталды.
Тәуелсіз Қазақстанның салық жүйесін құрудың және дамытудың бірінші
бесжылдық кезеңін екі негізгі кезеңге бөлуге болады.
І кезең: 1991-1992 жылдар – тәуелсіз Қазақстанда дербес салық заңын
құру.
ІІ кезең: 1994-1995 жылдар – экономикадағы нарықтық өзгерістерді,
Қазақстанның спецификалық жағдайларын және салық салудың халықаралық
принциптерін ескере отырып жаңа салық заңын құру; осының нәтижесінде толық
салық реформасы өткізілді.
Жаңа салық заңын әзірлеуде салық салудың халықаралық тәжірибесін
қарқынды оқып зерделеу жөніндегі жұмыстар алдында болды. Осы жұмысқа
маңызды көмекті әр түрлі халықаралық ұйымдар көрсетті, олар: Халықаралық
валюта қоры (кейіннен, салықтар мен инвестициялар жөніндегі Халықаралық
Орталық), экономикалық ынтымақтастық және даму орталығы, сондай-ақ
УордХасси, Дональд Любик, Виктор Турони және т.б. сияқты салық мәселелері
жөніндегі беделді мамандар.
Жоғарыда көрсетілген ұйымдар мен мамандардың қатысуымен, әр түрлі
ұсынымдарды талқылау, Қазақстан экономикасының спецификасын ескере отырып,
оны жан-жақты талдау нәтижесі ретінде 1994 жылы әзірленген, ҚР Үкіметінің
мақұлданған салық реформасының концепциясы болды.
Концепцияда реформаның басты себептері мен мақсаттары, көрсетілген
мақсаттарға қол жеткізу стратегиясы, салық салу жүйесінің принциптері,
сондай-ақ реформаны өткізу тиімділігін қамтамасыз етуге қажетті жағдайлар
анықталды.
Концепцияға жаңа салық жүйесінің негізгі принциптері де салынды, олар:
экономикалық бейтараптылық, тұрақтылық, әділдік (горизонтальдық және
вертикальдық тепе-теңдік), салық салу қарапайымдылығы. Осы Концепцияның
ережелері негізінде салық реформасының жаңа қорытынды құжаты әзірленді: ҚР
Президентінің, заң күші бар (кейіннен – Қазақстан Республикасының заңы)
Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Жарлығы (Салық кодексі).
Қазақстанның бірінші салық кодексін қабылдауға байланысты мынадай
маңызды міндеттер шешілді.
Салық салу қарапайымдылығын қамтамасыз ету мақсатында салықтардың
барлық ірі түрлері бойынша бірыңғай ставкасы белгіленді, ал олардың саны
айтарлықтай төмендетілді, салық жеңілдіктері барынша қысқартылды, бюджетпен
есептесу тәртібі жеңілдетілді.
Салық кодексі бұрынғы барлық салық заңдарын біріктірді, бұл
Қазақстанның барлық аумағындағы салық ережелерін бірыңғай қолданылуын
қамтамасыз етуге, әр түрлі заң актілері арасындағы қайшылықтарды жоюға жол
берді. Осы кезде барлық салықтық емес заң актілерінен салық ережелері
алынып тасталды.
Талқылаудың өзі, жобаларды әзірлеу оппоненттермен қызу пікір таласта
және дауда өтті. Мысалы, Қазақстанға жаңа салық заңын қабылдауға асықпау
керек деген бір беткей жоспардағы жобалардың қарсыластары көп болды, салық
салудың халықаралық тәжірибесін жан жақты оқып зерделеу үшін уақыт керек.
Көп жағдайларда жаңаны мойындамау құзыретсіздікпен, ұсынылған салық салу
жүйесін түсінбеушілікпен түсіндіріледі. Бұл ешкімді де таңқалдырмайды:
өйткені Қаржы министрлігі мен Бас салық инспекциясының мамандары
Қазақстанның экономикасы үшін қолайлы шешім қабылдау үшін бір тақырыпты
бірнеше сағат бойы талқылаумен болады.
Салық кодексін Қазақстанның өнеркәсіп Одағы мен Қазақстан Республикасы
Президенті жанындағы Кәсіпкерлер кеңесі де баптап қарастырды, оның
нәтижесінде жобаның барлық нәтижелері бойынша, қолданысқа еңгізу мерзімін
жарты жылға жақындату бойынша (шаруашылық субъектілерінің қызмет жағдайын
жақсарту үшін ) келісімге қол жеткізілді, яғни ол 1996 жылғы 1 қаңтардан
емес 1995 жылғы 1 шілдеден бастап күшіне енетін болды.
1995 жылғы қаңтар айының аяғында Салық кодексі Қазақстан
Республикасының Жоғарғы Кеңесінің қарауына берілді. Осы кезде жұмыс тобының
атынан Б.Аймақов былай деді: осы кодексті 1995 жылғы 1 шілдеден бастап
еңгізу мүмкін, бірақ оған бір шарт қойылады: ол осы жылдың 1 сәуірінде
қабылданып, баспада басылуы керек, яғни жаңа салық заң жұмыстарын өткізу
мүмкіншілігі үшін көрсетілген мерзімнен кешіктірілмей. Іс жүзінде,
жоғарыда айтылғандай, Қазақстан Республикасының Президентінің Салық
кодексін еңгізу туралы Жарлығына 1995 жылғы 24 сәуірде қол қойылды, ал
Жарлықтың күшіне енуіне екі ай қалғанда баспада жарияланды.
Салық кодексі күшіне енгеннен кейін бірінші жүз күн өткеннен соң
баспасөз конференциясын өткізе отырып, оның қорытындылары келтірілді. Бұл
жаңа салық заңының тиімділігін дәлелдеуге, оның құнын растауға жол берді.
1996-1999 жылдар аралығындағы кезеңді салық жүйесін жетілдіру жөніндегі
жұмыстардың жалғасы ретінде сипаттауға болады.
Осы уақыт ішінде Салық кодексіне енгізілген өзгерістер мен толықтырулар
шаруашылық субъектілерінің қызметіне жағымды әсер етті. Бірақ, өкінішке
орай, оған енгізілген көптеген түзетулердің асығыс, тиісті өндеусіз және
болашақта экономика үшін болуы мүмкін салдарларды болжаусыз енгізілгенін
анықтауға болады. Осы тәжірибенің жиі қолданылуының нәтижесінде (жыл сайын
Салық кодексіне кемінде 6-7 ірі түзетулер енгізілді) оның бірқатар маңызды
сәттері толығынан жоғалды. Олардың ең бастысы – салық заңының алдын ала
болжанылуы, сондықтан да оның тұрақтылығына қоғам сенімін жоғалтты. Осыдан,
осындай жаман практиканы жібермеуді, оның қайта қарастыру және тоқтату
қажеттілігін, шаруашылық субъектілеріне тұрақтылыққа деген жоғалған сенімді
қайтаруды және салық салу саласында мемлекеттік саясаттың жүйелілігін
түсіну туды.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі мен мемлекеттікті алғаннан кейін
қысқа мерзімде қоғам талаптарын қанағаттандыратын жүйе құру керек еді.
Қазақстан Республикасының Салық жүйесі туралы заңына сай заңды
тұлғалардың мүлікке салынатын салық, жалпы мемлекеттікке, ал жеке
тұлғалардың мүлік салығы жалпы міндетті жергілікті төлемдерге бөлінді.
Заңды тұлғалардың мүлігіне салық төлеуші болып кәсіпорындар, ұйымдар,
олардың филиалдары мен жеке балансы мен есеп шоты бар кәсіпорындар, сонымен
қатарҚазақстан Республикасының шекарасында кәсіпкерлікпен шұғылданатын
шетелдік тұлғалар жатты.
Жеке тұлғалардың мүлік салығын төлеушілер меншігінде пәтер, тұрғын үй,
дача құрылымдары, гараждары бар және республика шекарасында орналасқан
басқа да құрылыс иелері бекітілген. Жеке тұлғалардың мүлік салығы жыл
сайын құрылыс, ғимараттың бағасының 0,1% ставкасы бойынша, ал олар жоқ
болса осы құрылыстардың сақтандыру төлемдері арқылы жүзеге асырылады.
Нарықтық қатынастардың дамуымен мемлекеттің салық жүйесі өзгеріске
ұшырады. 1995 жылы 24 сәуіріндегі Бюджетке салықтар мен басқа да
мемлекеттік төлемдер туралы заңына Қазақстан Республикасы Президентінің
Үкіметімен, жеке және заңды тұлғаларға мүлік салығы жергілікті төлемдерге
жатқызылды. Соңғы өзгерісте бұған дейінгі салықтың мемлекетті және
жергілікті деп сыныпталуы алынып тасталды.
Бұндай сыныпталу зайырлы мемлекет жағдайында біртұтас әкімшілік салық
пен жергілікті бюджеттің мемлекеттікке тәуелдігінде өз мәнін жоғалтатын.
Республикадағы қазіргі заманғы мүліктік салықтың жүйесі жалпы және
халықаралық жобалармен салыстырғанда ерекше жақтарға ие. Бұл жүйені
оңтайландыру бірқатар жылдар бойы жүзеге асты. Реформалауды бастапқы
кезеңдерінде ол мемлекеттің фискалды мүддесіне жауап бермеді және салықтық
реттеу құралы бола алмады.Салық ставкалары тым төмендетілді (0,1% және 0,5
%) және азаматтардың мүлік құнына байланыстырылмады.
1996 жылы 31 желтоқсанда жеке тұлғалар мүлкіне жоғарғы шегі 0,2 %
болатын прогрессивті ставкалар енгізілді. 1997 жылы 12 желтоқсанда қосымша
өзгерістер енді – салық салу объектілері нақтыланды және азаматтарға
жағдайды шегі 0,1 % дейін прогрессивті салық өзгертілді.
Қазақстан Республикасында жүзеге асырылған заңға сәйкес мүлік салығын
төлеуші болып заңды тұлғалар, олардың филиалдары және басқа да құрылымдық
бөлшектері және меншік құқында меншікке ие, иелену, шаруашылық жіргізу
немесе басқару объектісі бар жеке тұлғалар табылады.
Мүлікке салық төлеуден мүлікке мұқтаждықтары бар ортақ жер салығын
төлеушілер. Қазақстан Республикасының Үкіметінен бекітілген тұлғалар
босатылған. Мұқтаждықтың жоғары бекітілген мүлкі бойынша төлем жалпы ереже
бойынша жүзеге асырылды.
Салық салу объектілері:
- азаматтық және заңды тұлғалардың амортизациялық есептеулерден қалдық
құны, көлікке салынатын салық арқылы көлік құралдарынан басқа
кәсіпкерлікпен заңды тұлға құрусыз жұмыс істейтін кәсіпкерлер.
- тұрғын ғимарат, дача құрылысы, гараж және басқа құрылыстарға ие,
кәсіпкерлікте қолданбайтын, азаматтардың жеке қолдануындағы және
Қазақстан Республикасында орналасқан.
Заңды тұлғалардың, филиалдардың, құрылымдарының заңды тұлға құрусыз
кәсіпкерлікпен шұғылданатын тұлғалардың салығы жыл сайын амортизациялық
активтер құнының 1 % құрайды. Кәсіпкерлікке қолданбайтын жеке тұлғалардың
мүлкіне салық Қазақстан Республикасының өкілетті органдарымен бекітіледі
және прогрессивті салықтың жоғары шекарасы 0,1 % - 1%.
Қазір қолданыстағы Қазақстан Республикасының салық кодексіне сай мүлік
салынатын төлеуші болып жеке, заңды тұлғалар, сонымен қатар шетел
азаматтары табылады, мүліктерін кәсіпкерлікке қолдануына байланыссыз.
Мүлікке салық объектілері заңды және жеке кәсіпкерлікке бухгалтерлік
есептегі қалдық құнын жылдық орташа мөлшерімен бағаланады.
Заңды және жеке кәсіпкерлердің мүлік салығы объектінің орташа жылдық
құнына 0,1% ставкасымен жыл сайын төленеді. Коммерциялық емес ұйымдар,
мемлекеттік ғылым, мәдениет, әлеуметтік қорғау, білім беру, табиғатты
қорғау, мүгедектер қоғамы объектілерінің жылдық орташа құнын 0,1% төлейді.
Кәсіпкерлікке мүлкін қолданбайтын жеке тұлғалар мүлкіне салық, мүлік құнына
байланысты 0,1% -1% дейін.
Салық кодексінде салық заңын түпкілікті реформалау мақсатынсыз
әзірленгенін атап өтуге болады: онымен айқындалған салық салудың негізгі
принциптері өзгеріссіз қалдырылды, салықтардың құрылымы, оларды есептеу мен
төлеу тәртібі сақталды. Сонымен, қолданыстағы салық зыңының тиімділігін
арттыруға қажетті түзетулерді енгізу жолымен базаны анықтаумен байланысты
бірқатар ережелерді анықтау, ставкаларды өзгерту және салық төлеушілердің
жеке санаттары үшін салық салу тәртібін жеңілдету, бірқатар салық
жеңілдіктерін реттеу үшін оны жетілдіру кезінде оның тиістілігі,
тұрақтылығы және болжануы қамтамасыз етіледі. Осы мақсаттарды жаңа салық
кодексінде бюджетке төленетін жаңа салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді енгізуге қатысты, оған кез келген өзгертулер мен толықтыруларды
жылына бір реттен жиі енгізуге немесе қолданыстағы ережелерді бұзуға,
олардың ставкаларын өзгертуге тыйым салатын нормалар белгіленді.
Жаңа салық кодексінде басқа да нормативтік құқықтық актілерден алынған
бірқатар ережелерді көрсету – салық заңының нормаларын еліміздің бүкіл
аумағында бірдей түсінуді, оның салық төлеушілермен қолданылуын
жеңілдетуді, салық салумен байланысты мәселелерді бірыңғай жүйеленген және
қолданылған салық заңының жиынтығында реттеуді қамтамасыз етуге жол береді.
Тағы да салықтың әкімшілік ету туралы сөз қозғайық. Егер де оны орындау
бойынша заңды түрде белгіленген механизм болмаса, жақсы жетілдірілген салық
заңы өзінен өзі нәтиже бермейтіндігі бүкіл әлемде дәлелденген. Жаңа салық
кодексінде салынған заң базасы қазіргі талаптарға сай келеді. Тек оны дұрыс
пайдалана білу керек, ол үшін, біріншіден, салық органдарындағы жұмыс үшін
билікті мамандарды тарту керек, олардың еңбегіне ақы төлеу керек.
Жоғарыда айтылғанды қорытындылай отырып, қазіргі уақытта ҚР заң
деңгейінде тұрақты қолдау және оның басшылығының көрегендік саясаты кезінде
құрылған прогрессивті салық жүйесі жұмыс істейді, ол нарық экономикасына
барынша жауап береді және елдегі кәсіпкерлік қызметінің дамуына, сондай-ақ
оның бүкіл дүниежүзілік саудаға белсене қатысуына ықпал етеді және
бюджеттің табыс бөлігін қажетті көлемде қамтамасыз етеді.
Осылайша Қазақстан Республикасы мүлікке салық даму тарихын қарастыра
келе, ол нақты тура және меншікке салық екенін көреміз. Бұл салық
қозғалатын және қозғалмайтын мүлікке де салынады. Жеке тұлғалар тек
қозғалмайтын мүлікке төлейді. Заңды тұлғалар үшін қозғалмайтын салық
түсінігіне: станок, жабдық, көлік т.б. жатқызылады. Қозғалмайтын мүлік
салық салуға жататын өзіне ғимарат, құрылыс т.б. енгізеді. Салық берілген
мүлік пайда әкелуіне байланыссыз төленеді.
2. МҮЛІК САЛЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ АЛЫНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Заңды тұлғалар мен кәсіпкерлердің мүлкіне салық салу
Мүлік салығы шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория.
Сондықтан да мына тұлғалар мүлік салығын төлеушілер болып табылады:
- Қазақстан Республикасының аумағында меншік, шаруашылық жүргізу немесе
оралымды басқару құқығында салық салу объектісі бар заңды тұлғалар
(соның ішінде Қазақстан Республикасында қызметін жүзеге асыратын
Қазақстан Республикасының резиденті емес заңды тұлғалар);
- Қазақстан Республикасының аумағында меншік құқығында салық салу
объектісі бар жеке кәсіпкерлер.
Егерде заңды тұлғаның құрылымдық бөлімшелері бар болса, онда оның
шешімі бойынша бұлар салық төлеушілер ретінде жеке қарастырылады. Сонымен
қатар Қазақстан Республикасының резидент емес заңды тұлғалары Қазақстан
Республикасының аумағында орналасқан салық салу объектілері бойынша салық
төлеулері қажет. Бұл салық төлеушілер мүлікке салынатын салынатын салықты
заңды тұлғалар үшін белгіленген тәртіппен есептейді және төлейді.
Мыналар мүлікке салатын салықты төлеушілер болып табылмайды:
- Қазақстан Республикасының Үкметі белгілейтін қажеттілік нормативтері
шегінде салық салу объектілері бойынша бірынғай жер салығын төлеушілер.
Салық салу объектілері бойынша бірынғай жер салығын белгіленген
қажеттілік нормативтерінен артық төлеушілер мүлікке салынатын салықты
осы бөлімде белгіленген тәртіппен төлейді;
- салық режимнің екінші үлгілі бойынша жүзеге асырылатын жер қойнауын
пайдаланушылар;
- тек мемлекеттік бюджет есебінен ұсталатын ұйымдар;
- Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі, оның филиалдары мен
өкілдіктері;
- уәкілетті органның қылмыстық жазаларды атқару саласындағы түзеу
мекемелерінің мемлекеттік кәсіпорындары;
- діни бірлестіктер;
Егерде бұл аталған заңды тұлғалар пайдалануға немесе жалға берілген
салық салу объектілері бойынша салық төлеуден босатылмайды.
Меншік иесі салық салу объектілерін басқаруға немесе жалға сенімгер
байқарушы немесе жалға алушы болуы мүмкңн.
Бұл ретте сенімгер басқарушының немесе жалға алушының салық төлеуі
салық салу объектілері меншік иесінің есепті кезең үшін салық міндеттемесін
орындауы болып табылады. Егер салық салу объектісі бірнеше тұлғаның ортық
үлестік меншігінде болса, осы тұлғалардың әрқайсысы салық төлеуші деп
танылады.
Бірлескен ортақ меншіктегі салу объектілері бойынша осы салық салу
объектілерінің меншік иелерінің бірі олардың арасындағы келісім бойынша
салық төлеуші бола алады. Қаржылық лизингке берілген объектілер бойынша
лизинг алушы салық төлеуші болып тыбылады.
Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер үшін негізгі құралдар (оның ішенде
тұрғын үй қорының құрамында тұрған объектілер) мен материалдық емес
активтер салық салу объектігісі болып табылыды.
Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жөніндегі заңдарына сәйкес
бухгалтерлік есеп берілгенген материалдық емес объектілір материалдық емес
активтер болып табылады.
Салық кодексі бойынша мыналар салық салу объектілері болып табылмайды:
- жер салығын салу объектісі болып табылатын жер;
- көлік құралдарына салық салу объектісі болып табылатын көлік
құралдары;
- Қазақстан Республикасының Үкіметінің шешімі бойынша консервацияда
тұрған негізгі құралдар;
- жалпыға ортақ пайдаланатын мемлекеттік автомобиль жолдары мен оларға
салынған жол құрылыстары бұрылу белдеуі (жолдардың консервациялық
элементтері; жол жағдайы мен оны абаттандыру; көпірлер; өткерме жолдар;
виадуктар; жол тарамдары; тоннельдер; қорғаныш галереялары; жол
қозғалысы қауіпсіздігін арттыруға арналған құрылыстар мен құрылғылар;
суды бұрып жіберетін және су өткізгіш құрылыстар; жол боындағы орман
алаптары; желілік өндірістік кешендер, үйлер мен ғимараттар, тұрғын
үйлер);
- белгіленген тәртіппен инвестициялық жоба шеңберінде пайдалануға
жаңадан енгізілетін негізгі құралдар.
Бухгалтерлік есептің деректірі бойынша анықталатын салық салу
объектілерінің орташа жылдық қалдық құны заңды тұлғалар мен жеке
кәсіпкерлердің салық салу объектілердің салық салу объектілері бойынша
салық базасы болып табылады. Салық салу объектілерінің орташа жылдық қалдық
құны ағымдағы салық кезеңінің әр айының бірінші күні мен есепті кезеңнен
кейінгі кезең айының бірінші күніндегі салық салу объектілерінің қалдық
құнын қосу кезінде алынған соманың он үштен бірі ретінде анықталады.
Бюджетке салық төлеу салық салу объектілерінің орналасқан жері бойынша
жүргізіледі.
Салықтың ағымдағы төлемдерінің сомаларын салық төлеуші салық
кезеніндегі 20 ақпаннан, 20 мамырдан, 20 тамыздан және 20 қарашадан
кешіктірмей тен мөлшермен енгізеді.
Ағымдағы төлемдерді төлеудің соңғы мерзімінен кейін құрылған салық
төлеушілер ағымдағы төлемдерді төлеудің соңғы мерзімінен кейін салық салу
объектілерін алануға немесе жалға берген кезінде салық сомасын салық кезені
басталған кейінгі айдың 15-сінен кешіктірмей төлейді.
Салық көзеңі ішінде сатып алған күннен кейінгі кезекті мерзім ағымдағы
төлемдерді төлеудің бірінші мерзімі болып табылады.
Салық кезеңі ішінде шығып қалған салық салу объектілерінің шығып қалған
кездегі салық базасына салық ставкасын қолдану арқылы анықталатын салық
сомасына азайтылады.
Азайтылуға тиіс салық сомасы салық төлеудің қалған мерзімдеріне тең
үлестермен бөлінеді.
Салық төлеуші салық кезеңі ішінде декларацияны табыс ету мерзімі
басталғаннан кейін он күннен кешіктірілмейтін мерзімде түпкілікті есеп
айырысуды жүргізеді және мүлік салығын төлейді.
Жеке кәсіпкер тұрғын үй қоры құрамында тұрған үй-жайларда кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыратын жағдайда, осы үй-жайлар бойынша салық заңдылығында
көзделген ставкалар бойынша тәртіппен есептеледі және төленеді.
Жеке кәсіпкер кәсіпкерлік қызметті заңдарда белгіленген тәртіппен
тұрғын үй қоры құрамынан шығарылған үй-жайларда жүзеге асыратын жағдайда,
осы үй-жайлар бойынша салық ставкалары қолданылады.
Мүлік салыңын есептеу мен мөлеу үшін салық кезеңі ретінде күнтізбелік
жыл белгіленеді. Егерде заңды тұлғапар салу объектілерін пайдалануға немесе
жалға берген жағдайда салық кезеңі мүлікті пайдаланудан бастап,
пайдаланудаың аяқталу кезіне дейін белгіленеді.
Салық төлеушілер (ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілер үшін арнаулы
салық режимінде бюджетпен есеп айырысуды жүзеге асыратын заңды тұлғаларды
қоспағанда) салық салу объектілерінің орналасқан жері бойынша салық
органдарына ағымдағы төлемдер сомасының есеп-қисабын және декларация табыс
етуге міндетті.
Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруші заңды тұлғалар үшін арнаулы салық
режимінде бюджетпен есеп айырысуды жүзеге асыратын заңды тұлғалардың мүлік
салығы бойынша салық есептілігін табыс ету тәртібі салық заңдылығын жеке
белгіленген.
Мүліктерін пайдалануға немесе жалға берген заңды тұлғалар салық салу
объектілері бойынша салық есептілігін жалпыға бірдей белгіленген тәртіппен
табыс етеді.
Мүлік салығы бойынша ағымдағы төлемдер сомаларының есебі есепті салық
кезеңінің 15 ақпанынан кешіктірілмей табыс етіледі.
Жанадан құрылған салық төлеушілер ағымдағы төлемдер сомасының есебін
салық органдарына тіркеу есебіне қойылған айдан кейінгі айдың 20-сынан
ккешіктірмей табыс етеді.
Мүлік салыңы бойынша декларация есепті жылдан кейінгі жылдың 31
науырызынан кешіктірілмей табыс етіледі.
Мүлік салығын төлеушілер болып табылмайтын құрылымдық бөлімшелері бар
заңды тұлғалар құрылымдық бөлімшелер бойынша ағымдағы төлемдердің есеп-
қисабын өзі тіркелген жердегі салық органына және есеп-қисаптардың
көшірмесі құрылымдық бөлімшелер тіркелген жердегі салық органдарына салық
заңдылығында белгіленген мерзімдерде табыс етуге міндетті.
Құрылымдық бөлімшелер үшін Астана, Алматы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 МҮЛІК САЛЫҒЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . .7
1.1 Салықтардың экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.2 Қазақстан Республикасындағы мүлікке салынатын салықтың
даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 26
2 МҮЛІК САЛЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ АЛЫНУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .31
2.1 Заңды тұлғалар мен кәсіпкерлердің мүлкіне салық салу ... ... ... .34
2.2 Азаматтардың мүлік салығын төлеу
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ...42
2.3 Бюджет табысындағы мүлікке салынатын салықтың орны ... ... .53
3 МҮЛІК САЛЫҒЫН ЖИНАУДЫҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... 56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .52
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
КІРІСПЕ
Нарық экономикасы қазіргі қарқынды дамуы жағдайында салықтық құқық
бұзушылықтар да өсуде, ол салық төлеушілірдің де кезінде және дұрыс салық
төлеуіне байланысты. Бұл жағдай, көптеген басқалармен қатар мемлекеттік
бюджет тапшылығына әкеледі, соған байланысты салық қызметтерінің
жұмыстарының жандануы жүзеге асырылады. Біріқ қолдынылатын шаралар салық
органдарының мүддесін қорғамауы керек. Бұл үшін кез келген құралдар
қолданбайды. Жауапкершілік жаңа шеккендермен заң бұзушылардыанықтауға
жүктелуі қажет. Осымен байланысты заңды үнемі өзгертуге қажеттілік туды,
қазіргі кезге салық қатынастары саласындағы тәжіриебені есепке ала отырып
заң бұзушылыққа жауапкершілікті түбегейлі қарауға негізделген.
Нарық жағдайларға заңды және жеке тұлғаларға мүлкіне салық салу маңызды
болуда, өйткені мүлік экономикасы мәселелердің кең ауқымын қарайды және
қозғалмайтын объекті талдау мәселесіне жатады. Көңіл салық салу объектісі
болып табылатын мүлікті бағалауды жетілдіру.
Сондықтан нарық экономикасы жағдайындағы салық салу механизмін зерттеу
қажеттілігі тақырыпты таңдауды түсіндіріп, қарастырылатын сұрақтардың
мақсаты мен шеңберін анықтады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып мүлік салығының нарық шаруашылығындағы
мәнін ашу мен оны алудағы жетілдіру жолдары ұсыну болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі бірқатар өзара байланысты сұрақтарды
шешу керек:
- салықтардың мәні мен маңызын ашу;
- Қазақстан Республикасындағы мүлікке салынатын салықтың дамуын
қарастыру;
- бюджеттік түсімдегі мүлікке салынатын салықтың орнын анықтау;
- заңды тұлғалар мен кәсіпкерлердің мүлкіне салынатын салықты зерттеу;
- жеке тұлғалардың мүлкіне салықты есептеу мен төлеу ережесін көрсету;
- мүлік салығының алу нақты жетілдіру жолдарын шет мемлекеттер
тәжіриебесіннің негізінде ұсыну.
Зерттеу объектісі болып мемлекет пен салық төлеушінің мүлікке салық
салу мен төлеу үрдісіндегі пайда болатын қаржылық қатынастар жүйесі
табылады. Объект ретінде Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті,
Қарағанды қаласының Қазыбек би ауданының жергілікті бюджеті алынды.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық негізін Қазақстан Республикасының
Үкіметінің заңнамалық актілері, Қазақстан Республикасы Президентінің
жарлықтары, Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің нұсқаулары,
монографиялық әдебиеттер, қазақ және шет ел экономистерінің ғылыми
мақалалары құрайды.
Тәжіриебе негізі болып – Қаржы министрлігінің жоспарлы және есеп
берілгендері Қарағанды қаласының Қазыбек би ауданының салық комитеті
қаралды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және әдебиеттер
тізімінен тұрады. Жұмыста 1 кесте, 2 сурет және 2 қосымша бар.
1 МҮЛІК САЛЫҒЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1. Салықтардың экономикалық мәні
Кез келген мемлекет салықтарсыз өмір сүре алмайды, өйткені өзінің
аппаратын ұстау үшін және өзінің қызметтерін жүзеге асырғанда пайда болатын
шығындарды жабуы үшін ақшасы болуы шарт. Сонымен қатар ақша материалдық
өндірістің өнімі болып табылады, бірақ мемлекеттік қызмет өз табиғатында әр
түрлі басқарушылық қызметпен айналысатын мұнда қатыспайды. Басқа сөзбен
айтсақ, мемлекеттік қызметтердің нақты еңбегі барлық мемлекеттік ақпараттың
қызметі сияқты, бөлек қарастырылады, бірақ та айқын құны ретінде ақша
көрінетін өнім өндірілмейді. Енді мемлекет ақшаны басқа жақтан іздеуге
мәжбүр.
Мемлекетті қамтамасыз ету үшін қажетті, ақша қаражаттарын шоғырландыру
және мемлекеттік ақша қорларын құру деп аталатын элементті және оның
қаржылық қызметін ұстап тұру үшін мемлекетке ақша табу қажет. Мемлекет
өзіне қажет ақша қаражаттарын әр түрлі жолмен табады. Бір жағдайда оның
иесінің ерікті түрде беруіне негізделген әдісті қолданады. Бұл әдістің
классикалық үлгісіне мемлекеттік қарыздарды жатқызуға болады. Келесі
жағдайда мемлекет өзіне қажет ақшаны табу үшін мәжбүрлеп алу әдісін
қолданады. Мұның классикалық үлгісіне салықтар жатады.
Сонымен, салықтардың бірінші рет пайда болуына қоғамның небір
мүдделерін қанағаттандыруға ұжымдық мұқтаж әсер етті. Салықтар осындай
түрінде көп уақыт бойы бар болды. 1818 жылы Ресейде орналастыру мәселесімен
айналысқан декабрист Н.И.Тургенев былай деп жазды: Салықтар қоғамның
немесе мемлекеттің мақсатқа қол жеткізуінің құралы болды, яғни адамдардың
өз ойлаған мақсаттарына қол жеткізу құралы болды. Адамдар қоғамға қосыла
отырып және үкіметке жоғары өкіметті бере отырып оларға сондай-ақ
салықтарды талап ету құқығын берді.
Ұзақ уақыт ішінде адамдар салықты объективтік қажеттілік деп білді. Тек
XV ғасырдың басынан бастап, ғалымдар ақша қатынастарының жүйесін және
мемлекеттің экономикалық негізі мен экономикалық функцияларын зерттей
бастаған кезде ғана салықтарды түсінудің бірінші әрекеттері пайда бола
бастады.
Ақшалай қатынастардың проблемаларымен айналысатын ғылымның осы бір
салысы қаржы атауын алды. Бұл термин латынның financia сөзінен пайда
болды, ол ақшалай төлем деген мағынаны білдіреді. Мемлекеттік кірістердің
негізгі көзі зерттеулердің негізгі мәні болып табылды. Сол уақыттың барлық
жұмыстарында мемлекеттік табыстың негізгі көзі ретінде салықтар бөлінді.
Салықтарды зерттеуге арнайы арналған көптеген жұмыстар пайда болды. Оның
ішінде назар аударатын кардинал А.Ришельенің Саяси мұра деген жұмысы, ол
жұмыста салық салу принциптерін негіздеу әрекеті жасалған.
Осы кезде А.Монкретьен бірінші рет мемлекет мүддесінен емес, керісінше
халық шаруашылығы мен салық төлемшілердің мүддесінен шыға отырып салық
реформасы туралы мәселеге көз салды. Осы Монкретьен алғашқы рет мүліктік
кадастр негізіне кіріс салығының жаңа нысанын ұсынды, яғни халық
көпшілігінің мүддесінен шыға отырып, салықтың прогрессивтік мағынасын
ұсынды.
Салық жүйесіне деген осындай көзқарас XVII ғасырдың салық теориясы
жөніндегі зерттеуде тереңдетіліп берілді. У.Петти Монкретьеннің салықтардың
прогрессивтілігі туралы ойын одан әрі өрістете отырып табыстан ғана емес,
атаққа да тәуелді қылып қойды. Халық мемлекеттік шығынды олардың үлесіне
және мүддесіне ғана сәйкестіре отырып, яғни олардың мүлігі мен байлығына
сәйкес жабуға қатысуы керек деп айтқан болатын. У. Петтидің Салықтар мен
алымдар туралы трактат жөніндегі жұмысында салықтардың теориясына жүйелі
қарау керектігі көрсетіліп және салықтарды салу (жанама салық салу)
механизімі зерттелді.
У.Петти былай деп жазған болатын: ... жер салығы тұтыну үшін біркелкі
емес өндіріліп алынатын акциз болар қалуда, оны көбінесе аз шағымданатындар
ғана көтереді.
Меркантелизм кезінде салықтарды зерттеу Х.Юсти мен С.Вобланның
жұмыстарында ерекше көрсетілген. Юсти алғашқы рет салық салу принципін
негіздеуге әрекет жасады. Жақсы салықтарға ол мыналарды жатқызды:
- төлеуге шамасы бар азаматтар;
- біркелкілер;
- азаматтар мен мемлекеттің әл-ауқатына зиян келтірмейді;
- өндіріп алу үшін қолайлы;
- аталмыш мемлекеттік басқару сипаты мен экономикалық жағдайларына
сәйкес келеді.
Меркантелисттердің іліміне негізделе отырып және оны әрі дамыта отырып
физиократтар бірінші болып салықтарды тікелей және жанама салықтарға
жіктеді. Физиократтар тікелей салық ретінде тек жер салығын бөлді.
XVIII ғасырдың аяғында – ХІХ ғасырдың басында мемлекеттік табыстардың
теориясының негізгі концепциясында салықтарды мемлекет қызметтері (жеке
басын қорғау, меншікті және мемлекетті қорғау) үшін төлеу деген мағына
берілді.
XVIII ғасырдың аяғында буржуазия революциясын басынан өткізген
мемлекеттерде практикаға салықтардың жалпылық, олардың пропорционалдық
принципі енді. Сол уақыт салығының теориясын дамыту классикалық қаржы
мектебін құрумен байланысты болды, оның негізінде классикалық саяси
экономика болды. А.Смиттің Халық байлығының табиғаты мен себепті туралы
зерттеулер кітабы сол кезеңнің едәуір маңызды қаржы шығармасы болды (1776
жыл).
Адам Смитпен салық жүйесін құруда келтірілген төрт ереже немесе жалпы
ережелер осы күнге дейін дамыған елдердің салық салу принципінің негізі
болып табылады.
Салықтардың мәнін түсіну үшін, салық салу теориясына еңбегі сінген
ғалым Адам Смит еңбегін алуға болады. Қазіргі мемлекеттің салық жүйесінің
кезінде, осы ғалымның идеясы мен көзқарасы жатыр.
Адам Смит ойынша салықтар төмендегі талаптарға жауап беру керек:
- заңдық тәртіп. Заң формасындағы, мемлекеттен жиналған уақыт және оның
көлемі және төлеу тәртібі. Мемлекеттің салық салу құқығы, мемлекеттің
өмір сүруі үшін және барлық қоғамның жеке тұлғалардың көзқарасын
қолдайтын мекемелердің өмір сүруі үшін қажеттілігінен туындайды;
- бір тектілігі. Мемлекеттің қорғауын пайдалана отырып, тапқан табысына
сәйкес кез келген тұлға мемлекетті қолдауға тиісті;
- анықтылығы. Салық төлеушіге төлемнің көлемі, тәсілі, уақыт және төлеу
орны белгілі болуы керек;
- төлеудің арзандылығы. Салық жинау төменгі деңгейдегі шығынмен жүзеге
асуы қажет және осыған сәйкес төлемдер мемлекет кассасына түсуі қажет;
- шаруашылық дербестілік. Салық субъектісі ретінде, өзіндік нақты
қажеттілігі бар және дербес шаруашылық қызметпен табыс алатын тәуелсіз
азамат болуы керек.
Салық салу теориясы саласында Адам Смитпен қозғалған пікірлерді XVIII
ғасырдың және XIХ ғасырдың бірінші жартысында көптеген экономистер қолдады.
Маңызды теоретикалық ережелер Д. Рекардоның (Саяси экономиканың бастауы
және салық салу), Н.И.Тургеневтің (Салықтар теориясының тәжірибелері),
Ж.М. Сисмондидің (Саяси экономиканың және бастаулары туралы алтыншы
кітабы) жұмыстарында кеңінен ашылды. Салық салынбайтын минимумды жеке
принцип ретінде бөлу Сисмондидің еңбегі болып табылады, бұл салықтардың
теориясын дамытуға қосылған маңызды үлес болды.
XІХ ғасырдың екінші жартысы қаржы ғылымының даму уақыты болды. Сол
кездегі салық теориясы саласында талқыланған мәселелердің бірі – ол
пропорционалдық және прогрессивтік салықтардың келешегі және тікелей және
жанама салықтардың қатынасы.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы салықтарды көрсетілген мемлекеттік
қызметтерге ақы ретінде төлеу деген түсінік кейіннен өзгере бастады.
Салықтар, бірінші рет дәулетсіз топтардың жағдайын жақсарту әдісі ретінде
қарастырылды.
Қаржы ғылымында да, сондай-ақ салықтар теориясында да әр түрлі
көзқарастар мен мектептер байқала бастады.
Салықтар теориясына үлкен үлесті әлеуметтік саяси мектептің жақтасы,
әйгілі неміс экономисі А.Вагнер қосты. Оның көзқарастары ерекше ықыласқа
ие, өйткені олар сол уақыттың қаржы әдебиетінде кеңінен таратылды. Вагнерді
салық саясаты саласындағы радикалды көзқарастар ерекшеледі.
А.Вагнермен ұсынылған салық салудың 9 негізгі ережесі осы күнге дейін
белгілі. Ол оларды 4 топқа жіктеді. Бірінші орныды Вагнер салық салуды
ұйымдастырудың қаржы принциптеріне берді, ол:
1) салық салудың жеткіліктігі;
2) салық салу созылымдылығы. Одан кейінгі топ – халық шаруашылығының
принциптері тобы;
3) салық салу көзін тиісті таңдау;
4) әртүрлі салықтарды осындай жүйеге дұрыс комбинациялау, ол салықты
қайта салу жағдайлары мен санасуы керек. Ереженің үшінші тобына А.
Вагнер этикалық принциптерді жатқызады;
5) салық салудың жалпылығы;
6) бір келкілігі, төртінші топ әкімшілік-техникалық ережелерден тұрады;
7) салу салудың нақтылығы;
8) салық төлеу қолайлылығы;
9) өндіріп алу қалдықтарын барынша төмендету.
Марксизм классиктерінің де пікірлері қызығушылық тартады. Карл Маркс
пен Фридрих Энгельс салықтарды негізінен әлеуметтік революцияға жатқыза
отырып талдады. Ал, мынадай: пропорционалдық және регрессивтік, тікелей
және жанама салықтарды қайта салу, пайдалану сияқты салық теориясының
маңызды сұрақтарын Карл Маркс буржуазияға қарсы күрес құралы ретінде
қарастырды.
Карл Маркс жанама салықтарға теріс қарады, ол оны буржуазияның
пролетариатты ұрлау мақсатында ойлап жатқан жаңалығы деп түсінді. Сондықтан
да Карл Маркс пен Фридрих Энгельс жанама салықты алып тастау жөніндегі өз
ойларын айтумен болды.
Салықтар мен басқа қаржы институттарын қосалқы құбылыстар екен деп
қателесіп ойлай отырып Карл Маркс пен Фридрих Энгельс ең ақырында
салықтарды мемлекеттік басқаруды құралы ретінде қарастырып оларға теріс
қарады.
Осындай көзқарастар өткен жүзжылдықтың 30 жылдарына дейін бар болды.
1929-1933 жылдары ірі капиталист елдерін басып алған ұлы дағдарыстан кейін
экономиканы дамытудың жаңа кезеңі басталды. Көптеген экономистер
мемлекеттің экономика деген қарым-қатынасын қарастыра бастады және олардың
экономиканың дамуына кірісу құқын мойындады. Экономикаға кірісудің тиімді
құралы болып салықтар мойындалды.
Салықтық реттеуге арналған көптеген жұмыстар пайда бола бастады. Өткен
жүзжылдық ішінде зерттелген салық салу теориясындағы маңызды мәселелердің
бірі – ол салықтардың нарыққа тығыз байланыста әсер етуімен қайта салу.
Салықтарды экономикаға кірісу құралы ретінде пайдалануды ұсынған
бірінші ғалым Д.Кейнс болды. Ол өз көзқарасын Жұмысбастылықтың,
проценттің, ақшаның жалпы теориясы кітабында баяндалды. Д.Кейнс мемлекетті
төлемқабілеттілігі бар сұраныс пен өндіріс көлемі арасындағы сәйкестікке
қол жеткізуге әсер етеді деп ойлады.
Бірақ та айта кететін жайт, экономикалық және құқықтық сұрақтар жайлы
ғылыми тұжырымдамалар болса да, салық жинаудың көп жылдық тарихына
қарамастан, салық түсінігі жайлы таластар қала бермек.
Солардың негізгілерін қарастырайық:
С.Д.Ципкиннің ойынша: Салық – бюджетке түсетін материалдық алғышартқа
сәйкес, алдын-ала қаралған ставка мен және нақты анықталған мерзімде,
мемлекетпен бекітілген міндетті, жеке ақысыз ақшалай төлем. Бұл салық
анықтамасын кең жайылған түрі. Бұл анықтамада салықтың құнсыздық белгісі
көрініс таппаған.
П.К.Воронкова салыққа келесідей анықтама береді: Салық – жалпы
мемлекеттік қажеттілікті қанағаттандыру үшін, анықталған көлемі мен
белгіленген мерзімі бар, өкілетті мемлекеттің органдардың актісіне
негізделген, заңды тұлғалармен, азаматтардың – бюджетке ақысыз төлемі. Бұл
заң ғылымындағы негізгі категориялардың алатын қорына кіретін салықтың
ауқымды анықтамасы. Бірақ та салықтың міндеттілігі, қайтарымсыздығы,
эквивалентсіздігі сияқты белгілері көрініс таппаған.
Д.Соколова Салық – заңмен бекітілген және анықталған көлемде
анықталмаған мерзімде салық төлеушімен жүзеге асырылатын міндетті ақысыз
төлем.
С.Пепеляев ойынша: Салық – міндеттеме бастамасы ретінде жеке және
заңды тұлғалардың меншігін, мемлекеттік меншікке алудың жалғыз заңдық
формасы (заңмен бекітілген). Билік субъектілерінің төлем қабілетін
қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік мәжбүрлеумен қамтамасыз етілген,
салықтың ақысыздығы, қайтарымсыздығы. Берілген анықтамада салықты нақты
сипаттағанымен, өзінің жетіспеушіліктері бар:
- Жалғыз заңдық және заңмен бекітілген түсініктер маңызы бірдей
емес;
- салық - меншікті алудың жалғыз түрі емес салық басқа да түрлері бар;
- салық барлық жағдайда меншікті алу болып танылмайды.
Салықтың қызықты анықтамасын қаржылық құқық жағынан. Қазақстандық
ғалым Е.В.Порохов келесідей ұсынады: Салықтар – заң шығарумен, мемлекеттік
жоғары билік органдары мен бір жақты бекітілген, өкілетті органдармен жеке
және заңды тұлғалардан тұрақты түрде алынатын міндетті ақысыз және
қайтарымсыз ақшалай төлемдер және аударымдар арқылы мемлекеттік табысқа
жатқызылатын және мемлекеттік мәжбүрлеу, күштеу арқылы мемлекеттік бюджетті
қамтамасыз етеді.
Е.В.Порохов анықтамасы бойынша салықтар бюджетке аударылады, бірақта
бюджеттен тыс қорларға аударылатын салықтар кездеседі. Салықтың субъектісі
ретінде жеке және заңды тұлғалар анықталған, бірақ та Қазақстанның заңына
сәйкес заңды және жеке тұлғаларға жатпайтын салық төлеушілері бар (Тұрақты
мекемелер). Осы заңға сәйкес салықты ақшалай, салықтар натуралды түрде
төлеуге рұқсат етілген.
Салық дегеніміз – мемлекетпен біржақты тәртіппен бекітілген және
құқықтық форма негізінде жатқан, мемлекеттік табысқа, міндетті ақшалай
немесе натуралды, мемлекеттік мәжбүрлеу мен қамтамасыз етілген, өндіруші
субъектінің анықталған мерзімінде, анықталған көлемде қамтамасыз, ақысыз,
эквивалентсіз және тұрақты төлем.
Салықтың қызметі бұл – салық құрылым мәнінің көріну тәсілі.
Экономикалық категория инструменті ретіндегі табысты бөлу және қайта бөлу
кезінде, қоғам өз міндетін қалай атқаратынын салық қызметі көрсетеді.
Сонымен салықтың бөлу қызметі фискалдық механизм көмегімен қоғамдағы
бөлу қатынастары болғанда ақша қаражаттардың қанша орталықтанғанын
көрсетеді. Салықтың бұл қызметімен өз қызметін жүзеге асыру үшін қажетті
бюджеттік жүйе бюджеттен тыс қор ретінде мемлекеттік қаржы ресурстар
құралады. Бастапқыда салықтық бөлу қызметі фискалдық сипатта болды.
Әлеуметтік және ынталандырушы функциялары жеңілдік преференций
жүйелерімен іске асады.
Салық және жинақтар бойынша төменгідей жеңілдік түрлері бар:
- салық салынушы объектінің салық салыну минимумы;
- салық салынушы объектіден бір элементті алып тастау;
- белгілі бір тұғлаларды немесе төлеушілердің категорияларына
байланысты салық төлеуден босату;
- салық ставкасын жеңілдіктер;
- салықтық несиелер.
Енді ынталандырушы қызметке бағытталған, кәсіпорынның пайдасына салық
салудың жеңілдіктері:
- өндірісті ұлғайтуға және тұрғын үй құрылысына кеткен шығындарды
мемлекет тарапынан қаржыландыру;
- кәсіпкеріктің шағын формасы;
- мүгедектер мен зейнеткерлерді жұмысбастылықпен қамтамасыздандыру;
- әлеуметтік мәдени және қоршаған ортаны қорғауда қайырымдылық
қызметпен айналастыру.
Преференциялар – ұлттық өнеркәсіптерде өндірілмейтін немесе жеткіліксіз
көлемде дайындалатын тауарларды елге әкелгенде, кедендік баждардан баға
шегерімдері түрінде болады. Сонымен преференциялдық қатынасты дамушы
елдерде кең таралған.
Бөлуші функция мен бақылаушы функция өзара байланысқан. Бақылаушы
функцияның мәні салықтық төлемдер мен салықтық түсімдерге сәйкес, сапалық
сипаттармен көрінеді.
Салықтың бақылаушы қызметі іске асқанда, оның толықтығы мен тереңдігі
салықтық тәртіпке байланысты. Яғни, салық төлеушінің заңмен бекітілген
салықты дер мезгілде толық көлемде төлеуі. Салықтық органдардың жұмыс
тәжіриебесі көрсеткендей, салықты төлеу мерзімі мен салық көлемін төлеудегі
заң бұзушылықтар жиі кездесетін құбылыс.
Қорытындай келе, жоғарыда аталған функиялар қаржы бюджеттік қатынастың
және салықтық саясаттың тиімділігін көрсетеді.
Фискалдыққызметі ол мемлекеттік бюджетпен байланысты. реттеу құралдарын
қамтиды, яғни шығындары және салықтарымен байланысты реттеу жүйелері. Ол
мемлекеттік тапсырмалармен сатып алуды көбейту не азайту. Бұл құралдардағы
ішіндегі маңыздысы болып, мемлекеттік сатып алу саналады.
Мемлекеттік сатып алу әр түрлі болуы мүмкін. Мысалға, мемлекеттік
бюджетпен, мектеп, басқа да мәдени әлеуметтік орындарды салу, айналым
өнімдерін, соғыс қаруларын сыртқы сауда өнімдерін сатып алу тағы басқалар.
Бұл сатып алулардың негізгі ересшелігі, өзі тұтынушы болып есептеледі.
Мемлекет бұл сатып алуды не тұтынуға, не болмаса нарықты реттеуге
қолданады. Мемлекеттік сатып алудың кәсіпорындардың экономикалық жағдайын
көтеруде атқаратын ролі зор. Мемлекеттік тапсырма бұл кәсіпорындар үшін
белгілі көлемдегі өндіріс, өнімдерді өткізу көзі. Әр мемлекет өз
тапсырмаларын көп жағдайда отандық кәсіпорындарға орналастыруға тырысады.
Фискалдық функциясы – салықтардың күшімен мемлекеттің ақша қоры
қалыптасады, ол экономикалық функциясы, ол арқылы мемлекеттің экономика
салаларына, сфераларына ықпалы іске асырылады.Күнделікті өмірде екі
функциясы салықтық тұтас бірлікті іске асырылады, бірақ әрқайсысы салықтық
қатынастардың белгілі бір жақтарын көрсетеді.
Фискалдық қызмет екіге бөлінеді:
- Дискрициондық түріне – мемлекеттің ЖҰӨ-ң нақты көлеміне жұмыспен
қамтуға, инфляцияға және экономикалық өсуге ықпал жасау мақсатымен
салық салуы және мемлекеттік шығындарды саналы түрде реттеуі жатады;
- Автоматтық қызметіне – ішкі тұрақтандырушылар жүйесіне негізделеді.
Ішкі тұрақтандырушыларға үкімет жағынан ешқандай шешім қабылдауды қажет
етпейтін, өзі автоматты түрде экономикалық жағдайдың өзгерісіне жауап
ретінде ұнамды шаралар қолданатын экономикалық механизмдер жатады. Ішкі
негізгі тұрақтандырушыларға салық түсімдерін өзгерту механизмі жатады.
Сондықтан ЖҰӨ-нің шапшаң өскен кезде салық түсімі автоматты түрде
жоғарылайды, бұл сатып алу қабілетінің төмендеуін және экономикалық
өсудің тежелеуін қамтамасыз етеді. Керісінше, экономикалық құлдырау
кезеңінде салық түсімдері автоматты түрде қысқарады.
- Салық жүйесі қаржы ресурстарын жинау түрлері мен әдістерінің жиынтығы
ретінде анықталады.
- Салық жүйесінде, оның мақсаттық міндеттерінің арасында терең қайшылық
жатыр. Бұл мәселе шешудің өз заңдылықтары мен принциптері болады.
Оларды зерттеп анықтау экономикалық саясат теориясының міндеті.
- Мамандардың пікірінше, мына принциптерге негізделген салық жүйесі
тиімді болмақ:
- салық жинау жүйесі өте ықшам, оған жұмсалатын шығындар мүмкін
болғанша төмен, ал тиімділігі жоғары болуы қажет;
- салық төлеу процедурасы салық төлеушілер үшін ыңғайлы;
- салық салмағаншамадан тыс арттырып, кәсіпкерлердің белсенділігі мен
қапыр қайтарына нұқсан келтірмеуге тырысу қажет;
- салық салу принципі өндіріс шығындарын арттырып, өндіріс көлемінің
өсуіне, өнімнің ішкі және сыртқы нарықтық өнімділігіне кедергі болмауы
керек.
Нарықтық экономикада салықтар өте маңызды тұрақтандыру қызметін
атқарады. Салық жүйесінің қызмет атқару механизмі өзінен-өзі нарықтық
экономиканың дамуына икемделеді. Олар мынадай:
- нарық конъюктурасы өскен жағдайда ұлттық табыстың көпелгі артады;
- мемлекеттік әлеуметтік төлем төлеу жүйесі, жеке табыстарды теңестіру
саясатын іске асыру мүмкіндігі артады;
- экономикалық мүмкіншілігі шектеулі топтардың жеке табыстары өсіп,
жалпы сұраным ұсынымға сәйкес өседі, ұлттық экономика жүйесінде тепе-
теңдік сақталады.
Өзін-өзі реттеп нарық жағдайына бейімделген салық түрлері ғана
экономика цикліне қарсы қызмет атқарады. Яғни экономика конъюктурасын
анықтайтын көрсеткіштерге негізделген салық жүйесін құру қажет.
Салық саясатының жалпы экономика көрсеткіштеріне ықпал-әсер жасауы
туралы сөз болғанда экономика субъектілерінің іс-әрекеттерін естен
шығармауы керек.
1.2. Қазақстан Республикасындағы мүлікке салынатын салықтың даму тарихы
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің негізі 1991 жылы салық
сұрақтары бойынша құжаттар қатарымен қабылдау нәтижесінде қалыптасты. Ол
өзіне 14 заңды кіргізді және көьіне Кеңес Одағы кезіндегі салық салу
тәртібінен ерекшеленбеді. Бұл заңдардың негізін салушы болып Қазақстан
Республикасының Салық жүйесі туралы заңы табылды, оған сәйкес 16 жалпы
мемлекеттік, 10 жалпы міндетті және 19 жергілікті алымдар мен салықтары
бар. Бұған басқа түрлі бюджеттен тыс қорларға аударымдар да болды.
Қазақстан Республикасының Салық жүйесі туралы заңын еңгізбес бұрын,
мүлікке салық ретінде құрылыстардың басшыларынан алынатын, төлеуші ретінд
сауда кәсіпорындары, ұйымдар өз меншігінде құрылыстың қандай түріне
иеленседе, сонымен қатар мемлекеттік қолданудағы құрылыстар да солардың
қатарына кірді; Кеңес Одағы азаматтары, тарихи және жеке тұлғалар,
азаматтығы жоқ тұлғалар, Кеңес Одағы шекарасында меншікті құрылысына ие
болса, салық төлеуші еді. Құрылыс иелеріне салық ағымды жылдың 1 қаңтарына
баланстық құнымен есептелетін.
1992-1994 жылдардың ішінде салық заңдарына барлық мүмкін түзетулер
еңгізілді, оның басты мақсаты салық жүйесін өзгертіп отырған экономикалық
жағдайға қосарлату керек. Бұл түзетулер түбінде салынған негізді қозғаған
жоқ. Олардың көбісі сол және басқа салық жеңілдіктерін беруге қатысты
болды, олар қандай да бір сала немес жеке компаниялардың мүддесінде нақты
топпен көрсетілді. Осыған байланысты басқа заң актілерінде салық ережелері
ескерілмеді, көптеген заңдар бір-біріне қайшы келді. Нәтижесінде, 1995
жылы, Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Салықтар және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Жарлығын (Салық
кодексі) қабылдау кезінде Қазақстандағы салық мәселелері ҚР Президентінің
үш Жарлығымен және қырық бес заңмен бір жола реттелді.
Жоғарыда айтылған, Қазақстандағы салық жүйесінің шаруашылық
субъектілерінің қызметіне қауіпті әсер көрсете отырып төтенше тиімсіз және
де қиын, ауыр бағынатын болды. Кез келген іскерлік ынтаны ондыратын және
адал бизнесті пайдасыз қылатын салық ауыртпалығының салдары болып мыналар
табылады: салық төлеушілердің табыстарын жүйелі жасыруы, салықтарға өте
жағымсыз қарау, барлық мүмкін әдістермен оны төлеуден бас тарту. Салықты
төлеуге тілек білдірмеу салық төлеушілердің сол және басқа салықтардың
әртүрлі ставкасы мен көптеген салық жеңілдіктерін қиындатты.
Бірақ, бұл көпке бармады. Ежелден командалық-әкімшілік жоспарлы
экономика принципіне негізделген. Қазақстанның бірінші салық жүйесі
мемлекеттік тәуелсіздіктің бастапқы кезеңінде салық салудың дербес жолдарын
істеруде нақты позитивтік рольді ала отырып, қазіргі өркениетті нарықтың
объективті заңдарымен бір тараптан, басқа тараптан салық қатынасының
халықаралық стандарттарымен қайшылыққа түсе отырып елдің әлеуметьтік-
экономикалық дамуы үшін маңызды тежеуіш болды.Ал оларды есепке алусыз және
шығармашылық қолданусыз әлемдік экономикалық қауымдастығының тең мүшесі
болу мүмкін емес. Сондықтан да 1992 жылдан бастап Қазақстан Республикасында
елдің жаңа салық заңын құру бойынша белсенді жұмыс басталды.
Тәуелсіз Қазақстанның салық жүйесін құрудың және дамытудың бірінші
бесжылдық кезеңін екі негізгі кезеңге бөлуге болады.
І кезең: 1991-1992 жылдар – тәуелсіз Қазақстанда дербес салық заңын
құру.
ІІ кезең: 1994-1995 жылдар – экономикадағы нарықтық өзгерістерді,
Қазақстанның спецификалық жағдайларын және салық салудың халықаралық
принциптерін ескере отырып жаңа салық заңын құру; осының нәтижесінде толық
салық реформасы өткізілді.
Жаңа салық заңын әзірлеуде салық салудың халықаралық тәжірибесін
қарқынды оқып зерделеу жөніндегі жұмыстар алдында болды. Осы жұмысқа
маңызды көмекті әр түрлі халықаралық ұйымдар көрсетті, олар: Халықаралық
валюта қоры (кейіннен, салықтар мен инвестициялар жөніндегі Халықаралық
Орталық), экономикалық ынтымақтастық және даму орталығы, сондай-ақ
УордХасси, Дональд Любик, Виктор Турони және т.б. сияқты салық мәселелері
жөніндегі беделді мамандар.
Жоғарыда көрсетілген ұйымдар мен мамандардың қатысуымен, әр түрлі
ұсынымдарды талқылау, Қазақстан экономикасының спецификасын ескере отырып,
оны жан-жақты талдау нәтижесі ретінде 1994 жылы әзірленген, ҚР Үкіметінің
мақұлданған салық реформасының концепциясы болды.
Концепцияда реформаның басты себептері мен мақсаттары, көрсетілген
мақсаттарға қол жеткізу стратегиясы, салық салу жүйесінің принциптері,
сондай-ақ реформаны өткізу тиімділігін қамтамасыз етуге қажетті жағдайлар
анықталды.
Концепцияға жаңа салық жүйесінің негізгі принциптері де салынды, олар:
экономикалық бейтараптылық, тұрақтылық, әділдік (горизонтальдық және
вертикальдық тепе-теңдік), салық салу қарапайымдылығы. Осы Концепцияның
ережелері негізінде салық реформасының жаңа қорытынды құжаты әзірленді: ҚР
Президентінің, заң күші бар (кейіннен – Қазақстан Республикасының заңы)
Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Жарлығы (Салық кодексі).
Қазақстанның бірінші салық кодексін қабылдауға байланысты мынадай
маңызды міндеттер шешілді.
Салық салу қарапайымдылығын қамтамасыз ету мақсатында салықтардың
барлық ірі түрлері бойынша бірыңғай ставкасы белгіленді, ал олардың саны
айтарлықтай төмендетілді, салық жеңілдіктері барынша қысқартылды, бюджетпен
есептесу тәртібі жеңілдетілді.
Салық кодексі бұрынғы барлық салық заңдарын біріктірді, бұл
Қазақстанның барлық аумағындағы салық ережелерін бірыңғай қолданылуын
қамтамасыз етуге, әр түрлі заң актілері арасындағы қайшылықтарды жоюға жол
берді. Осы кезде барлық салықтық емес заң актілерінен салық ережелері
алынып тасталды.
Талқылаудың өзі, жобаларды әзірлеу оппоненттермен қызу пікір таласта
және дауда өтті. Мысалы, Қазақстанға жаңа салық заңын қабылдауға асықпау
керек деген бір беткей жоспардағы жобалардың қарсыластары көп болды, салық
салудың халықаралық тәжірибесін жан жақты оқып зерделеу үшін уақыт керек.
Көп жағдайларда жаңаны мойындамау құзыретсіздікпен, ұсынылған салық салу
жүйесін түсінбеушілікпен түсіндіріледі. Бұл ешкімді де таңқалдырмайды:
өйткені Қаржы министрлігі мен Бас салық инспекциясының мамандары
Қазақстанның экономикасы үшін қолайлы шешім қабылдау үшін бір тақырыпты
бірнеше сағат бойы талқылаумен болады.
Салық кодексін Қазақстанның өнеркәсіп Одағы мен Қазақстан Республикасы
Президенті жанындағы Кәсіпкерлер кеңесі де баптап қарастырды, оның
нәтижесінде жобаның барлық нәтижелері бойынша, қолданысқа еңгізу мерзімін
жарты жылға жақындату бойынша (шаруашылық субъектілерінің қызмет жағдайын
жақсарту үшін ) келісімге қол жеткізілді, яғни ол 1996 жылғы 1 қаңтардан
емес 1995 жылғы 1 шілдеден бастап күшіне енетін болды.
1995 жылғы қаңтар айының аяғында Салық кодексі Қазақстан
Республикасының Жоғарғы Кеңесінің қарауына берілді. Осы кезде жұмыс тобының
атынан Б.Аймақов былай деді: осы кодексті 1995 жылғы 1 шілдеден бастап
еңгізу мүмкін, бірақ оған бір шарт қойылады: ол осы жылдың 1 сәуірінде
қабылданып, баспада басылуы керек, яғни жаңа салық заң жұмыстарын өткізу
мүмкіншілігі үшін көрсетілген мерзімнен кешіктірілмей. Іс жүзінде,
жоғарыда айтылғандай, Қазақстан Республикасының Президентінің Салық
кодексін еңгізу туралы Жарлығына 1995 жылғы 24 сәуірде қол қойылды, ал
Жарлықтың күшіне енуіне екі ай қалғанда баспада жарияланды.
Салық кодексі күшіне енгеннен кейін бірінші жүз күн өткеннен соң
баспасөз конференциясын өткізе отырып, оның қорытындылары келтірілді. Бұл
жаңа салық заңының тиімділігін дәлелдеуге, оның құнын растауға жол берді.
1996-1999 жылдар аралығындағы кезеңді салық жүйесін жетілдіру жөніндегі
жұмыстардың жалғасы ретінде сипаттауға болады.
Осы уақыт ішінде Салық кодексіне енгізілген өзгерістер мен толықтырулар
шаруашылық субъектілерінің қызметіне жағымды әсер етті. Бірақ, өкінішке
орай, оған енгізілген көптеген түзетулердің асығыс, тиісті өндеусіз және
болашақта экономика үшін болуы мүмкін салдарларды болжаусыз енгізілгенін
анықтауға болады. Осы тәжірибенің жиі қолданылуының нәтижесінде (жыл сайын
Салық кодексіне кемінде 6-7 ірі түзетулер енгізілді) оның бірқатар маңызды
сәттері толығынан жоғалды. Олардың ең бастысы – салық заңының алдын ала
болжанылуы, сондықтан да оның тұрақтылығына қоғам сенімін жоғалтты. Осыдан,
осындай жаман практиканы жібермеуді, оның қайта қарастыру және тоқтату
қажеттілігін, шаруашылық субъектілеріне тұрақтылыққа деген жоғалған сенімді
қайтаруды және салық салу саласында мемлекеттік саясаттың жүйелілігін
түсіну туды.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі мен мемлекеттікті алғаннан кейін
қысқа мерзімде қоғам талаптарын қанағаттандыратын жүйе құру керек еді.
Қазақстан Республикасының Салық жүйесі туралы заңына сай заңды
тұлғалардың мүлікке салынатын салық, жалпы мемлекеттікке, ал жеке
тұлғалардың мүлік салығы жалпы міндетті жергілікті төлемдерге бөлінді.
Заңды тұлғалардың мүлігіне салық төлеуші болып кәсіпорындар, ұйымдар,
олардың филиалдары мен жеке балансы мен есеп шоты бар кәсіпорындар, сонымен
қатарҚазақстан Республикасының шекарасында кәсіпкерлікпен шұғылданатын
шетелдік тұлғалар жатты.
Жеке тұлғалардың мүлік салығын төлеушілер меншігінде пәтер, тұрғын үй,
дача құрылымдары, гараждары бар және республика шекарасында орналасқан
басқа да құрылыс иелері бекітілген. Жеке тұлғалардың мүлік салығы жыл
сайын құрылыс, ғимараттың бағасының 0,1% ставкасы бойынша, ал олар жоқ
болса осы құрылыстардың сақтандыру төлемдері арқылы жүзеге асырылады.
Нарықтық қатынастардың дамуымен мемлекеттің салық жүйесі өзгеріске
ұшырады. 1995 жылы 24 сәуіріндегі Бюджетке салықтар мен басқа да
мемлекеттік төлемдер туралы заңына Қазақстан Республикасы Президентінің
Үкіметімен, жеке және заңды тұлғаларға мүлік салығы жергілікті төлемдерге
жатқызылды. Соңғы өзгерісте бұған дейінгі салықтың мемлекетті және
жергілікті деп сыныпталуы алынып тасталды.
Бұндай сыныпталу зайырлы мемлекет жағдайында біртұтас әкімшілік салық
пен жергілікті бюджеттің мемлекеттікке тәуелдігінде өз мәнін жоғалтатын.
Республикадағы қазіргі заманғы мүліктік салықтың жүйесі жалпы және
халықаралық жобалармен салыстырғанда ерекше жақтарға ие. Бұл жүйені
оңтайландыру бірқатар жылдар бойы жүзеге асты. Реформалауды бастапқы
кезеңдерінде ол мемлекеттің фискалды мүддесіне жауап бермеді және салықтық
реттеу құралы бола алмады.Салық ставкалары тым төмендетілді (0,1% және 0,5
%) және азаматтардың мүлік құнына байланыстырылмады.
1996 жылы 31 желтоқсанда жеке тұлғалар мүлкіне жоғарғы шегі 0,2 %
болатын прогрессивті ставкалар енгізілді. 1997 жылы 12 желтоқсанда қосымша
өзгерістер енді – салық салу объектілері нақтыланды және азаматтарға
жағдайды шегі 0,1 % дейін прогрессивті салық өзгертілді.
Қазақстан Республикасында жүзеге асырылған заңға сәйкес мүлік салығын
төлеуші болып заңды тұлғалар, олардың филиалдары және басқа да құрылымдық
бөлшектері және меншік құқында меншікке ие, иелену, шаруашылық жіргізу
немесе басқару объектісі бар жеке тұлғалар табылады.
Мүлікке салық төлеуден мүлікке мұқтаждықтары бар ортақ жер салығын
төлеушілер. Қазақстан Республикасының Үкіметінен бекітілген тұлғалар
босатылған. Мұқтаждықтың жоғары бекітілген мүлкі бойынша төлем жалпы ереже
бойынша жүзеге асырылды.
Салық салу объектілері:
- азаматтық және заңды тұлғалардың амортизациялық есептеулерден қалдық
құны, көлікке салынатын салық арқылы көлік құралдарынан басқа
кәсіпкерлікпен заңды тұлға құрусыз жұмыс істейтін кәсіпкерлер.
- тұрғын ғимарат, дача құрылысы, гараж және басқа құрылыстарға ие,
кәсіпкерлікте қолданбайтын, азаматтардың жеке қолдануындағы және
Қазақстан Республикасында орналасқан.
Заңды тұлғалардың, филиалдардың, құрылымдарының заңды тұлға құрусыз
кәсіпкерлікпен шұғылданатын тұлғалардың салығы жыл сайын амортизациялық
активтер құнының 1 % құрайды. Кәсіпкерлікке қолданбайтын жеке тұлғалардың
мүлкіне салық Қазақстан Республикасының өкілетті органдарымен бекітіледі
және прогрессивті салықтың жоғары шекарасы 0,1 % - 1%.
Қазір қолданыстағы Қазақстан Республикасының салық кодексіне сай мүлік
салынатын төлеуші болып жеке, заңды тұлғалар, сонымен қатар шетел
азаматтары табылады, мүліктерін кәсіпкерлікке қолдануына байланыссыз.
Мүлікке салық объектілері заңды және жеке кәсіпкерлікке бухгалтерлік
есептегі қалдық құнын жылдық орташа мөлшерімен бағаланады.
Заңды және жеке кәсіпкерлердің мүлік салығы объектінің орташа жылдық
құнына 0,1% ставкасымен жыл сайын төленеді. Коммерциялық емес ұйымдар,
мемлекеттік ғылым, мәдениет, әлеуметтік қорғау, білім беру, табиғатты
қорғау, мүгедектер қоғамы объектілерінің жылдық орташа құнын 0,1% төлейді.
Кәсіпкерлікке мүлкін қолданбайтын жеке тұлғалар мүлкіне салық, мүлік құнына
байланысты 0,1% -1% дейін.
Салық кодексінде салық заңын түпкілікті реформалау мақсатынсыз
әзірленгенін атап өтуге болады: онымен айқындалған салық салудың негізгі
принциптері өзгеріссіз қалдырылды, салықтардың құрылымы, оларды есептеу мен
төлеу тәртібі сақталды. Сонымен, қолданыстағы салық зыңының тиімділігін
арттыруға қажетті түзетулерді енгізу жолымен базаны анықтаумен байланысты
бірқатар ережелерді анықтау, ставкаларды өзгерту және салық төлеушілердің
жеке санаттары үшін салық салу тәртібін жеңілдету, бірқатар салық
жеңілдіктерін реттеу үшін оны жетілдіру кезінде оның тиістілігі,
тұрақтылығы және болжануы қамтамасыз етіледі. Осы мақсаттарды жаңа салық
кодексінде бюджетке төленетін жаңа салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді енгізуге қатысты, оған кез келген өзгертулер мен толықтыруларды
жылына бір реттен жиі енгізуге немесе қолданыстағы ережелерді бұзуға,
олардың ставкаларын өзгертуге тыйым салатын нормалар белгіленді.
Жаңа салық кодексінде басқа да нормативтік құқықтық актілерден алынған
бірқатар ережелерді көрсету – салық заңының нормаларын еліміздің бүкіл
аумағында бірдей түсінуді, оның салық төлеушілермен қолданылуын
жеңілдетуді, салық салумен байланысты мәселелерді бірыңғай жүйеленген және
қолданылған салық заңының жиынтығында реттеуді қамтамасыз етуге жол береді.
Тағы да салықтың әкімшілік ету туралы сөз қозғайық. Егер де оны орындау
бойынша заңды түрде белгіленген механизм болмаса, жақсы жетілдірілген салық
заңы өзінен өзі нәтиже бермейтіндігі бүкіл әлемде дәлелденген. Жаңа салық
кодексінде салынған заң базасы қазіргі талаптарға сай келеді. Тек оны дұрыс
пайдалана білу керек, ол үшін, біріншіден, салық органдарындағы жұмыс үшін
билікті мамандарды тарту керек, олардың еңбегіне ақы төлеу керек.
Жоғарыда айтылғанды қорытындылай отырып, қазіргі уақытта ҚР заң
деңгейінде тұрақты қолдау және оның басшылығының көрегендік саясаты кезінде
құрылған прогрессивті салық жүйесі жұмыс істейді, ол нарық экономикасына
барынша жауап береді және елдегі кәсіпкерлік қызметінің дамуына, сондай-ақ
оның бүкіл дүниежүзілік саудаға белсене қатысуына ықпал етеді және
бюджеттің табыс бөлігін қажетті көлемде қамтамасыз етеді.
Осылайша Қазақстан Республикасы мүлікке салық даму тарихын қарастыра
келе, ол нақты тура және меншікке салық екенін көреміз. Бұл салық
қозғалатын және қозғалмайтын мүлікке де салынады. Жеке тұлғалар тек
қозғалмайтын мүлікке төлейді. Заңды тұлғалар үшін қозғалмайтын салық
түсінігіне: станок, жабдық, көлік т.б. жатқызылады. Қозғалмайтын мүлік
салық салуға жататын өзіне ғимарат, құрылыс т.б. енгізеді. Салық берілген
мүлік пайда әкелуіне байланыссыз төленеді.
2. МҮЛІК САЛЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ АЛЫНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Заңды тұлғалар мен кәсіпкерлердің мүлкіне салық салу
Мүлік салығы шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория.
Сондықтан да мына тұлғалар мүлік салығын төлеушілер болып табылады:
- Қазақстан Республикасының аумағында меншік, шаруашылық жүргізу немесе
оралымды басқару құқығында салық салу объектісі бар заңды тұлғалар
(соның ішінде Қазақстан Республикасында қызметін жүзеге асыратын
Қазақстан Республикасының резиденті емес заңды тұлғалар);
- Қазақстан Республикасының аумағында меншік құқығында салық салу
объектісі бар жеке кәсіпкерлер.
Егерде заңды тұлғаның құрылымдық бөлімшелері бар болса, онда оның
шешімі бойынша бұлар салық төлеушілер ретінде жеке қарастырылады. Сонымен
қатар Қазақстан Республикасының резидент емес заңды тұлғалары Қазақстан
Республикасының аумағында орналасқан салық салу объектілері бойынша салық
төлеулері қажет. Бұл салық төлеушілер мүлікке салынатын салынатын салықты
заңды тұлғалар үшін белгіленген тәртіппен есептейді және төлейді.
Мыналар мүлікке салатын салықты төлеушілер болып табылмайды:
- Қазақстан Республикасының Үкметі белгілейтін қажеттілік нормативтері
шегінде салық салу объектілері бойынша бірынғай жер салығын төлеушілер.
Салық салу объектілері бойынша бірынғай жер салығын белгіленген
қажеттілік нормативтерінен артық төлеушілер мүлікке салынатын салықты
осы бөлімде белгіленген тәртіппен төлейді;
- салық режимнің екінші үлгілі бойынша жүзеге асырылатын жер қойнауын
пайдаланушылар;
- тек мемлекеттік бюджет есебінен ұсталатын ұйымдар;
- Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі, оның филиалдары мен
өкілдіктері;
- уәкілетті органның қылмыстық жазаларды атқару саласындағы түзеу
мекемелерінің мемлекеттік кәсіпорындары;
- діни бірлестіктер;
Егерде бұл аталған заңды тұлғалар пайдалануға немесе жалға берілген
салық салу объектілері бойынша салық төлеуден босатылмайды.
Меншік иесі салық салу объектілерін басқаруға немесе жалға сенімгер
байқарушы немесе жалға алушы болуы мүмкңн.
Бұл ретте сенімгер басқарушының немесе жалға алушының салық төлеуі
салық салу объектілері меншік иесінің есепті кезең үшін салық міндеттемесін
орындауы болып табылады. Егер салық салу объектісі бірнеше тұлғаның ортық
үлестік меншігінде болса, осы тұлғалардың әрқайсысы салық төлеуші деп
танылады.
Бірлескен ортақ меншіктегі салу объектілері бойынша осы салық салу
объектілерінің меншік иелерінің бірі олардың арасындағы келісім бойынша
салық төлеуші бола алады. Қаржылық лизингке берілген объектілер бойынша
лизинг алушы салық төлеуші болып тыбылады.
Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер үшін негізгі құралдар (оның ішенде
тұрғын үй қорының құрамында тұрған объектілер) мен материалдық емес
активтер салық салу объектігісі болып табылыды.
Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жөніндегі заңдарына сәйкес
бухгалтерлік есеп берілгенген материалдық емес объектілір материалдық емес
активтер болып табылады.
Салық кодексі бойынша мыналар салық салу объектілері болып табылмайды:
- жер салығын салу объектісі болып табылатын жер;
- көлік құралдарына салық салу объектісі болып табылатын көлік
құралдары;
- Қазақстан Республикасының Үкіметінің шешімі бойынша консервацияда
тұрған негізгі құралдар;
- жалпыға ортақ пайдаланатын мемлекеттік автомобиль жолдары мен оларға
салынған жол құрылыстары бұрылу белдеуі (жолдардың консервациялық
элементтері; жол жағдайы мен оны абаттандыру; көпірлер; өткерме жолдар;
виадуктар; жол тарамдары; тоннельдер; қорғаныш галереялары; жол
қозғалысы қауіпсіздігін арттыруға арналған құрылыстар мен құрылғылар;
суды бұрып жіберетін және су өткізгіш құрылыстар; жол боындағы орман
алаптары; желілік өндірістік кешендер, үйлер мен ғимараттар, тұрғын
үйлер);
- белгіленген тәртіппен инвестициялық жоба шеңберінде пайдалануға
жаңадан енгізілетін негізгі құралдар.
Бухгалтерлік есептің деректірі бойынша анықталатын салық салу
объектілерінің орташа жылдық қалдық құны заңды тұлғалар мен жеке
кәсіпкерлердің салық салу объектілердің салық салу объектілері бойынша
салық базасы болып табылады. Салық салу объектілерінің орташа жылдық қалдық
құны ағымдағы салық кезеңінің әр айының бірінші күні мен есепті кезеңнен
кейінгі кезең айының бірінші күніндегі салық салу объектілерінің қалдық
құнын қосу кезінде алынған соманың он үштен бірі ретінде анықталады.
Бюджетке салық төлеу салық салу объектілерінің орналасқан жері бойынша
жүргізіледі.
Салықтың ағымдағы төлемдерінің сомаларын салық төлеуші салық
кезеніндегі 20 ақпаннан, 20 мамырдан, 20 тамыздан және 20 қарашадан
кешіктірмей тен мөлшермен енгізеді.
Ағымдағы төлемдерді төлеудің соңғы мерзімінен кейін құрылған салық
төлеушілер ағымдағы төлемдерді төлеудің соңғы мерзімінен кейін салық салу
объектілерін алануға немесе жалға берген кезінде салық сомасын салық кезені
басталған кейінгі айдың 15-сінен кешіктірмей төлейді.
Салық көзеңі ішінде сатып алған күннен кейінгі кезекті мерзім ағымдағы
төлемдерді төлеудің бірінші мерзімі болып табылады.
Салық кезеңі ішінде шығып қалған салық салу объектілерінің шығып қалған
кездегі салық базасына салық ставкасын қолдану арқылы анықталатын салық
сомасына азайтылады.
Азайтылуға тиіс салық сомасы салық төлеудің қалған мерзімдеріне тең
үлестермен бөлінеді.
Салық төлеуші салық кезеңі ішінде декларацияны табыс ету мерзімі
басталғаннан кейін он күннен кешіктірілмейтін мерзімде түпкілікті есеп
айырысуды жүргізеді және мүлік салығын төлейді.
Жеке кәсіпкер тұрғын үй қоры құрамында тұрған үй-жайларда кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыратын жағдайда, осы үй-жайлар бойынша салық заңдылығында
көзделген ставкалар бойынша тәртіппен есептеледі және төленеді.
Жеке кәсіпкер кәсіпкерлік қызметті заңдарда белгіленген тәртіппен
тұрғын үй қоры құрамынан шығарылған үй-жайларда жүзеге асыратын жағдайда,
осы үй-жайлар бойынша салық ставкалары қолданылады.
Мүлік салыңын есептеу мен мөлеу үшін салық кезеңі ретінде күнтізбелік
жыл белгіленеді. Егерде заңды тұлғапар салу объектілерін пайдалануға немесе
жалға берген жағдайда салық кезеңі мүлікті пайдаланудан бастап,
пайдаланудаың аяқталу кезіне дейін белгіленеді.
Салық төлеушілер (ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілер үшін арнаулы
салық режимінде бюджетпен есеп айырысуды жүзеге асыратын заңды тұлғаларды
қоспағанда) салық салу объектілерінің орналасқан жері бойынша салық
органдарына ағымдағы төлемдер сомасының есеп-қисабын және декларация табыс
етуге міндетті.
Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруші заңды тұлғалар үшін арнаулы салық
режимінде бюджетпен есеп айырысуды жүзеге асыратын заңды тұлғалардың мүлік
салығы бойынша салық есептілігін табыс ету тәртібі салық заңдылығын жеке
белгіленген.
Мүліктерін пайдалануға немесе жалға берген заңды тұлғалар салық салу
объектілері бойынша салық есептілігін жалпыға бірдей белгіленген тәртіппен
табыс етеді.
Мүлік салығы бойынша ағымдағы төлемдер сомаларының есебі есепті салық
кезеңінің 15 ақпанынан кешіктірілмей табыс етіледі.
Жанадан құрылған салық төлеушілер ағымдағы төлемдер сомасының есебін
салық органдарына тіркеу есебіне қойылған айдан кейінгі айдың 20-сынан
ккешіктірмей табыс етеді.
Мүлік салыңы бойынша декларация есепті жылдан кейінгі жылдың 31
науырызынан кешіктірілмей табыс етіледі.
Мүлік салығын төлеушілер болып табылмайтын құрылымдық бөлімшелері бар
заңды тұлғалар құрылымдық бөлімшелер бойынша ағымдағы төлемдердің есеп-
қисабын өзі тіркелген жердегі салық органына және есеп-қисаптардың
көшірмесі құрылымдық бөлімшелер тіркелген жердегі салық органдарына салық
заңдылығында белгіленген мерзімдерде табыс етуге міндетті.
Құрылымдық бөлімшелер үшін Астана, Алматы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz