Аббасидтер дәүіріндегі араб әдебиеті
І. Кіріспе. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1. Аббастықтар халифатына жалпы шолу. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 2
ІІ. Негізгі бөлім. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1. Исламнің шығуы және қанат жаюйы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
2. Аббастықтар халифатының құрулуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
3.Аббастықтар дәүіріндегі ғылыми жетістіктер және басқару жүйесі ... 22
3.1. Аударма жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 22
3.2. Хадис саласы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 23
3.3. Фиқх саласы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
3.4. Тафсир саласы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3.5. Тассауф (Суфизм) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
3.6. Кәләм саласы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30
3.7. Әдебиет саласы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 31
4. Аббасидтер дәүіріндегі араб әдебиетінің тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
4.1.Саяси тұрмыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
4.2.Саналы өмір ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
4.4.Ғылыми қадамдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
4.4.Тілдік ғылым мен тарих ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 54
4.5.Діни ғылымдар, ілми кәләм мен мұт’азилә ағымдары ... ... ... ... ... ... 57
4.6.Шайырлардың тілдік кәсібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
4.7.Нәзік сананың болмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 64
ІІІ. Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 62
1. Аббастықтар халифатына жалпы шолу. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 2
ІІ. Негізгі бөлім. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1. Исламнің шығуы және қанат жаюйы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
2. Аббастықтар халифатының құрулуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
3.Аббастықтар дәүіріндегі ғылыми жетістіктер және басқару жүйесі ... 22
3.1. Аударма жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 22
3.2. Хадис саласы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 23
3.3. Фиқх саласы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
3.4. Тафсир саласы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3.5. Тассауф (Суфизм) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
3.6. Кәләм саласы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30
3.7. Әдебиет саласы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 31
4. Аббасидтер дәүіріндегі араб әдебиетінің тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
4.1.Саяси тұрмыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
4.2.Саналы өмір ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
4.4.Ғылыми қадамдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
4.4.Тілдік ғылым мен тарих ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 54
4.5.Діни ғылымдар, ілми кәләм мен мұт’азилә ағымдары ... ... ... ... ... ... 57
4.6.Шайырлардың тілдік кәсібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
4.7.Нәзік сананың болмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 64
ІІІ. Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 62
Арабияда алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырап бітіуінің нәтижесінде идеалогия да ірі өзгерістер болды. Жаңа діни көзқарастар пайда бола бастады. Мұнда христиан және иудей діндерінің әсері болып, көп құдайшылдық емес, жалғыз құдайға табыну идеялары шыға бастады.
Мұхаммед Ғ.С. негізін қараған ислам басқа діндер сияқты шындыққа тез өзі ие болуды мақсат етпейді, қайта алдына түскен жазбаларды да қолдап қуаттайды. Ислам тарихы мен танысқан әр бір адам Мұхаммед Ғ.С. Аллаһ Тағала сүйіспеншілігін мейірімі мен шапағатын басқа діндер сияқты белгілі бір қауымға емес, бүкіл адамзат баласына, оның ұлты, түр түсіне қарамай істеген іс- әрекеттеріне қарап ұйып – төгетінің көреді. Оның айтуы бойынша жазылған Құдай сөзі Құран қай заманда, қай қоғамда болсын қолдануға ұтымды, көптін көңілінен шығатын ақылға қонатын мыңдаған жылдыр бойы бір сөзіне қылау түспейтін мәңгілік кітапта.
Мұхаммед Ғ.С. – нің сіңірген еңбегі сол ол кезде араб бәдәуілерінің сана сезімі толық жете бермейтін өткеннің терең шыңырауларын ашып берді. өзінің мыңдаған жылда бұрыңғы оқиғалар жөнінде айтты, бізге олар жөнінде мағлумат берді.
Кейбір ислам тарихын зерттеушілер Мұхаммед Ғ.С. - ті сауатсыз, хат танымаған деп баса көрсеткісі келеді. Бірақ біз Пайғамбарымызды ешнәрседен хабары жоқ, құр көкірек адам болған деп ойламауымыз керек. Ол хат танымыса да өз саясатын қалағандай етіп іс жүзіне асыра білген. Онын үстіне VI ғасырда Арабияда ғана емес, кез келген оң мынның бірі ғана сауатты болды ғой. Дегенмен өмір қийындығын көріп өскен Мұхаммед Ғ.С. әділетті ту еткен, жастайынан көңіліне көпті тоқыған ол түрлі елдерге керуендермен жүргенде шет елдер жөнінде көптеген әңгімелерді естіген. Иудей, христиан діндері жөнінде хабардар болып, бертінрек еврей, эфиоп,грек діни адамдарымен кездесіп қаншама рет әңгімелескен, оның сол діндер жөнінде мағлуматтары болған. Мұхаммед Ғ.С. Аллаһ Тағаланың сүйген адамы.
Әз. Пайғамбар қайтыс болған соң, ислам әлемін әділетті 4 халифа кезегімен басқарды. Артынан Умея ұрпақтары билікке келді. Осы кезеңде һашим әулеті Умеялық әміршілерден қатты жәбір шегеді. Бірақта Һашим әулеті бұған мойымастан билікке келу жолында бірігеді. Ақырында халифа Пайғамбар әулиетінен болу керек деген ұранмен төңкеріс жасады. Аббастықтардың халифалық мерзімі милади бойынша 508 жыл (750-1258), хижри бойынша 524 жыл.
Аббастықтар халифаты деп аталуының басты себебіне тоқталатын болсақ, бұл халифалықты құрушылар мен билік еткен халифалар Пайғамбарымыздың немере ағасы Аббас б. Абдумутталибтің ұрпағынан тарағандықтан халифатының бірінші халифасы Әбул Аббас әс – Саффах б. Мұхаммед б. Али б. Абдуллаһ б. Аббас еді.
Мұхаммед Ғ.С. негізін қараған ислам басқа діндер сияқты шындыққа тез өзі ие болуды мақсат етпейді, қайта алдына түскен жазбаларды да қолдап қуаттайды. Ислам тарихы мен танысқан әр бір адам Мұхаммед Ғ.С. Аллаһ Тағала сүйіспеншілігін мейірімі мен шапағатын басқа діндер сияқты белгілі бір қауымға емес, бүкіл адамзат баласына, оның ұлты, түр түсіне қарамай істеген іс- әрекеттеріне қарап ұйып – төгетінің көреді. Оның айтуы бойынша жазылған Құдай сөзі Құран қай заманда, қай қоғамда болсын қолдануға ұтымды, көптін көңілінен шығатын ақылға қонатын мыңдаған жылдыр бойы бір сөзіне қылау түспейтін мәңгілік кітапта.
Мұхаммед Ғ.С. – нің сіңірген еңбегі сол ол кезде араб бәдәуілерінің сана сезімі толық жете бермейтін өткеннің терең шыңырауларын ашып берді. өзінің мыңдаған жылда бұрыңғы оқиғалар жөнінде айтты, бізге олар жөнінде мағлумат берді.
Кейбір ислам тарихын зерттеушілер Мұхаммед Ғ.С. - ті сауатсыз, хат танымаған деп баса көрсеткісі келеді. Бірақ біз Пайғамбарымызды ешнәрседен хабары жоқ, құр көкірек адам болған деп ойламауымыз керек. Ол хат танымыса да өз саясатын қалағандай етіп іс жүзіне асыра білген. Онын үстіне VI ғасырда Арабияда ғана емес, кез келген оң мынның бірі ғана сауатты болды ғой. Дегенмен өмір қийындығын көріп өскен Мұхаммед Ғ.С. әділетті ту еткен, жастайынан көңіліне көпті тоқыған ол түрлі елдерге керуендермен жүргенде шет елдер жөнінде көптеген әңгімелерді естіген. Иудей, христиан діндері жөнінде хабардар болып, бертінрек еврей, эфиоп,грек діни адамдарымен кездесіп қаншама рет әңгімелескен, оның сол діндер жөнінде мағлуматтары болған. Мұхаммед Ғ.С. Аллаһ Тағаланың сүйген адамы.
Әз. Пайғамбар қайтыс болған соң, ислам әлемін әділетті 4 халифа кезегімен басқарды. Артынан Умея ұрпақтары билікке келді. Осы кезеңде һашим әулеті Умеялық әміршілерден қатты жәбір шегеді. Бірақта Һашим әулеті бұған мойымастан билікке келу жолында бірігеді. Ақырында халифа Пайғамбар әулиетінен болу керек деген ұранмен төңкеріс жасады. Аббастықтардың халифалық мерзімі милади бойынша 508 жыл (750-1258), хижри бойынша 524 жыл.
Аббастықтар халифаты деп аталуының басты себебіне тоқталатын болсақ, бұл халифалықты құрушылар мен билік еткен халифалар Пайғамбарымыздың немере ағасы Аббас б. Абдумутталибтің ұрпағынан тарағандықтан халифатының бірінші халифасы Әбул Аббас әс – Саффах б. Мұхаммед б. Али б. Абдуллаһ б. Аббас еді.
3.Пиотровский М. Б. «Поход слона» на Мекку. Ислам, религия, общество, государство. Москва, 1984, 30 – бет.
4. Құран Кәрім «Філ » сүресінің түсіндірмесі.
5. Dogustan gunumuze buyuk islam tarihi birinci cilt. Istanbul .1989. 139.s.
6. Әли Байрам. Пайғамбарымыз Әзіреті Мұхаммедтің (Ғ.С.) өмірі.Заман. Қазақстан, 1995, 3 қараша.
7. Пайғамбарымыз. Ыстанбұл. Османлы. 1992 7 –бет.
8. Өсеров Н., Естаев Ж. Ислам және қазақтардың әдет – ғұрыптары. Алматы, Қазақстан, 1992, 27 – бет.
9. Пайғамбарымыз. Ыстанбұл. Османлы. 1992 9–бет.
10. История жизнеописания посланника Аллаха. Религиозные повествования. Москва П.К. Сантлада. 1992 40-бет.
11. Али К Мемал Бервиранли. Ислам принциптері. Станбул. Йиайыелары. 1979 24-бет.
12. Историографические очерки. Москва. Наука. 1991 42-бет.
.............13
14. Dogustan gunumuze buyuk islam tarihi (жинақ) 3-том, 49-бет; Хусейн Алгул. Ислам тарихы 3-том 219-226.
15. Hayati Ulku. Baslangustan Gunumuze Islam Tarihi 225 –бет; Дербісәлиев Әбсәттар. Араб әдебиеті. Алматы. 80- бет.
16. Фон Грюнебаум Г. Э. Классический ислам. Очерки истории. 600-1259. москва. Наука.1986. 85-бет.
...............17
18. Fazlur Rahman Islam Istanbul, 1993, 17.s.
19.Фильштенский И. М. История арабской литературы V – начало Х века.Москва, наука, 1985 263-б.
20.Калинина Г.М. Сведения ранних ученных арабского халифата. Москва. Наука 1989. 9-б.
21. Беляев Е. А. Мусульманское сектанство. Исторические очерки. Москва 1957.43-б.
22. Мец Адам. Мусульманский ренессанс. Москва. Наука 1966.45-б.
23. Дербісәлиев Әбсаттар. Араб әдебиеті 83-бет.
24.Huseyn Algul, Islam tarihi 3-том, 381-385б.
25. Dogustan gunumuze buyuk Islam tarihi (жинақ) 3-том, 390-395б.
26. Huseyn Algul, Islam tarihi 3-том, 285-390б.; Dogustan gunumuze buyuk Islam tarihi (жинақ) 3-том, 431-438б.
27. Ismail Cerrahuglu. Tefsir Usulu, Ankara 19977 210-228 .
28. Dogustan gunumuze buyuk Islam tarihi (жинақ) 3-том, 395-407.
29. Huseyn Algul, Islam tarihi 3-том, 391-394.
30. Bekir Topaloglu, Kelam ilmi 169-188.
31. Дербісәлиев Әбсаттар. Араб әдебиеті 80-85б.
32. Ahmet Subhi Furat. Arab Edebiyat Tarihi 221-239б.
33. . Dogustan gunumuze buyuk Islam tarihi (жинақ) 3-том, 417-418б
34. د. شوقي ضيف. ألعصر العباسي الأول، دار المعارف، الطبعة الثانية عشرة، القاهرة، 1993م. 576 ص .
.35 د. مصطفى الشكعة. اسلام بلا مذاهب. الطبعة الثالثة، 1979م. 645 ص
36. تأريخ الطبري 6/530
37. البيان و التبيين للجاحظ 1/69 .
38. آمال المرتضى 1/128 .
39. النجوم الزاهرة لابن توغرى بردى 2/36 .
40.Жолдасов А, Досжан Р. Араб диалектологиясы, ҚАЗақпарат, Алматы, 2004 жыл. 128 бет.
41. محمد الفاسي، عمر الدسوقي، أحمد الحوفي، محمد الأخضر، محمد الصادق عفيفي . المطالعة النموذجية للمدارس الثانوية المغربية ، الجزء الأول، دار الكتب، لبنان، بيروت، 1963م . 236 ص .
42. ألمزهر للسيوطي (طبعة الحلبي) 1/211.
43. د. تقي الدين الندوي المظاهري، علم رجال الحديث، مكتبة الإيمان، المدينة المنورة، الطبعة الأولى، 1408ه/1987م. ص212.
44. مناقب الإمام الشافعي للرازي : 100 ص .
45. أغاني، دار الكتب، 3/149.
4. Құран Кәрім «Філ » сүресінің түсіндірмесі.
5. Dogustan gunumuze buyuk islam tarihi birinci cilt. Istanbul .1989. 139.s.
6. Әли Байрам. Пайғамбарымыз Әзіреті Мұхаммедтің (Ғ.С.) өмірі.Заман. Қазақстан, 1995, 3 қараша.
7. Пайғамбарымыз. Ыстанбұл. Османлы. 1992 7 –бет.
8. Өсеров Н., Естаев Ж. Ислам және қазақтардың әдет – ғұрыптары. Алматы, Қазақстан, 1992, 27 – бет.
9. Пайғамбарымыз. Ыстанбұл. Османлы. 1992 9–бет.
10. История жизнеописания посланника Аллаха. Религиозные повествования. Москва П.К. Сантлада. 1992 40-бет.
11. Али К Мемал Бервиранли. Ислам принциптері. Станбул. Йиайыелары. 1979 24-бет.
12. Историографические очерки. Москва. Наука. 1991 42-бет.
.............13
14. Dogustan gunumuze buyuk islam tarihi (жинақ) 3-том, 49-бет; Хусейн Алгул. Ислам тарихы 3-том 219-226.
15. Hayati Ulku. Baslangustan Gunumuze Islam Tarihi 225 –бет; Дербісәлиев Әбсәттар. Араб әдебиеті. Алматы. 80- бет.
16. Фон Грюнебаум Г. Э. Классический ислам. Очерки истории. 600-1259. москва. Наука.1986. 85-бет.
...............17
18. Fazlur Rahman Islam Istanbul, 1993, 17.s.
19.Фильштенский И. М. История арабской литературы V – начало Х века.Москва, наука, 1985 263-б.
20.Калинина Г.М. Сведения ранних ученных арабского халифата. Москва. Наука 1989. 9-б.
21. Беляев Е. А. Мусульманское сектанство. Исторические очерки. Москва 1957.43-б.
22. Мец Адам. Мусульманский ренессанс. Москва. Наука 1966.45-б.
23. Дербісәлиев Әбсаттар. Араб әдебиеті 83-бет.
24.Huseyn Algul, Islam tarihi 3-том, 381-385б.
25. Dogustan gunumuze buyuk Islam tarihi (жинақ) 3-том, 390-395б.
26. Huseyn Algul, Islam tarihi 3-том, 285-390б.; Dogustan gunumuze buyuk Islam tarihi (жинақ) 3-том, 431-438б.
27. Ismail Cerrahuglu. Tefsir Usulu, Ankara 19977 210-228 .
28. Dogustan gunumuze buyuk Islam tarihi (жинақ) 3-том, 395-407.
29. Huseyn Algul, Islam tarihi 3-том, 391-394.
30. Bekir Topaloglu, Kelam ilmi 169-188.
31. Дербісәлиев Әбсаттар. Араб әдебиеті 80-85б.
32. Ahmet Subhi Furat. Arab Edebiyat Tarihi 221-239б.
33. . Dogustan gunumuze buyuk Islam tarihi (жинақ) 3-том, 417-418б
34. د. شوقي ضيف. ألعصر العباسي الأول، دار المعارف، الطبعة الثانية عشرة، القاهرة، 1993م. 576 ص .
.35 د. مصطفى الشكعة. اسلام بلا مذاهب. الطبعة الثالثة، 1979م. 645 ص
36. تأريخ الطبري 6/530
37. البيان و التبيين للجاحظ 1/69 .
38. آمال المرتضى 1/128 .
39. النجوم الزاهرة لابن توغرى بردى 2/36 .
40.Жолдасов А, Досжан Р. Араб диалектологиясы, ҚАЗақпарат, Алматы, 2004 жыл. 128 бет.
41. محمد الفاسي، عمر الدسوقي، أحمد الحوفي، محمد الأخضر، محمد الصادق عفيفي . المطالعة النموذجية للمدارس الثانوية المغربية ، الجزء الأول، دار الكتب، لبنان، بيروت، 1963م . 236 ص .
42. ألمزهر للسيوطي (طبعة الحلبي) 1/211.
43. د. تقي الدين الندوي المظاهري، علم رجال الحديث، مكتبة الإيمان، المدينة المنورة، الطبعة الأولى، 1408ه/1987م. ص212.
44. مناقب الإمام الشافعي للرازي : 100 ص .
45. أغاني، دار الكتب، 3/149.
Аббасидтер дәүіріндегі араб әдебиеті
Жоспар:
І. Кіріспе.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... . 2
1. Аббастықтар халифатына жалпы шолу.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
ІІ. Негізгі бөлім.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .. 3
1. Исламнің шығуы және қанат жаюйы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
2. Аббастықтар халифатының құрулуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
3.Аббастықтар дәүіріндегі ғылыми жетістіктер және басқару жүйесі ...
22
3.1. Аударма жұмыстары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 22
3.2. Хадис саласы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 23
3.3. Фиқх саласы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 25
3.4. Тафсир саласы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... . 29
3.5. Тассауф
(Суфизм) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... . 30
3.6. Кәләм саласы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 30
3.7. Әдебиет саласы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 31
4. Аббасидтер дәүіріндегі араб әдебиетінің тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... . 32
4.1.Саяси тұрмыс
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 33
4.2.Саналы өмір
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..50
4.4.Ғылыми қадамдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 51
4.4.Тілдік ғылым мен тарих
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.. 54
4.5.Діни ғылымдар, ілми кәләм мен мұт’азилә ағымдары
... ... ... ... ... ... 57
4.6.Шайырлардың тілдік кәсібі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
4.7.Нәзік сананың болмысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.. 64
ІІІ. Қорытынды.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .. 62
Кіріспе
Арабияда алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырап бітіуінің нәтижесінде
идеалогия да ірі өзгерістер болды. Жаңа діни көзқарастар пайда бола
бастады. Мұнда христиан және иудей діндерінің әсері болып, көп құдайшылдық
емес, жалғыз құдайға табыну идеялары шыға бастады.
Мұхаммед Ғ.С. негізін қараған ислам басқа діндер сияқты шындыққа тез
өзі ие болуды мақсат етпейді, қайта алдына түскен жазбаларды да қолдап
қуаттайды. Ислам тарихы мен танысқан әр бір адам Мұхаммед Ғ.С. Аллаһ Тағала
сүйіспеншілігін мейірімі мен шапағатын басқа діндер сияқты белгілі бір
қауымға емес, бүкіл адамзат баласына, оның ұлты, түр түсіне қарамай істеген
іс- әрекеттеріне қарап ұйып – төгетінің көреді. Оның айтуы бойынша
жазылған Құдай сөзі Құран қай заманда, қай қоғамда болсын қолдануға ұтымды,
көптін көңілінен шығатын ақылға қонатын мыңдаған жылдыр бойы бір сөзіне
қылау түспейтін мәңгілік кітапта.
Мұхаммед Ғ.С. – нің сіңірген еңбегі сол ол кезде араб бәдәуілерінің
сана сезімі толық жете бермейтін өткеннің терең шыңырауларын ашып берді.
өзінің мыңдаған жылда бұрыңғы оқиғалар жөнінде айтты, бізге олар жөнінде
мағлумат берді.
Кейбір ислам тарихын зерттеушілер Мұхаммед Ғ.С. - ті сауатсыз, хат
танымаған деп баса көрсеткісі келеді. Бірақ біз Пайғамбарымызды ешнәрседен
хабары жоқ, құр көкірек адам болған деп ойламауымыз керек. Ол хат танымыса
да өз саясатын қалағандай етіп іс жүзіне асыра білген. Онын үстіне VI
ғасырда Арабияда ғана емес, кез келген оң мынның бірі ғана сауатты болды
ғой. Дегенмен өмір қийындығын көріп өскен Мұхаммед Ғ.С. әділетті ту еткен,
жастайынан көңіліне көпті тоқыған ол түрлі елдерге керуендермен жүргенде
шет елдер жөнінде көптеген әңгімелерді естіген. Иудей, христиан діндері
жөнінде хабардар болып, бертінрек еврей, эфиоп,грек діни адамдарымен
кездесіп қаншама рет әңгімелескен, оның сол діндер жөнінде мағлуматтары
болған. Мұхаммед Ғ.С. Аллаһ Тағаланың сүйген адамы.
Әз. Пайғамбар қайтыс болған соң, ислам әлемін әділетті 4 халифа
кезегімен басқарды. Артынан Умея ұрпақтары билікке келді. Осы кезеңде һашим
әулеті Умеялық әміршілерден қатты жәбір шегеді. Бірақта Һашим әулеті бұған
мойымастан билікке келу жолында бірігеді. Ақырында халифа Пайғамбар
әулиетінен болу керек деген ұранмен төңкеріс жасады. Аббастықтардың
халифалық мерзімі милади бойынша 508 жыл (750-1258), хижри бойынша 524 жыл.
Аббастықтар халифаты деп аталуының басты себебіне тоқталатын болсақ,
бұл халифалықты құрушылар мен билік еткен халифалар Пайғамбарымыздың
немере ағасы Аббас б. Абдумутталибтің ұрпағынан тарағандықтан халифатының
бірінші халифасы Әбул Аббас әс – Саффах б. Мұхаммед б. Али б. Абдуллаһ б.
Аббас еді.
Тарихшылар Аббастықтардың халифалық мерзімін кезеңдерге бөлуде. Бірақ
осы кезең тарихшы сарапшылар жағынан өзгеруде. Аббастықтардың билік кезеңін
үш кезеңде қарастыруға болады.
1.Кезең 750-847 жылдар арасы. Бұл кезеңде билік халифалардың қолында
болды.
2.Кезең 847-1194 жылдар арасы. Бұл кезеңде билік халифалардың колынан
кеткен.
3.Кезең 1194-1258 жылдар арасы. Бұл кезеңде билік қайта Бағдат
халифасының қолына өте бастаған. Бірақ та бұл кезеңде халифаның билігі
Бағдат пен оның айналасына ғана жүрді.
Шынында да Аббастықтар кезеңінде биліктің осылай ауысқандығына көз
жеткіземіз.
Тақырыптың ғылыми жаңалығы: Бұл еңбегімізде дүние жүзіндегі ең ірі
діндердің бірі, жер шарының бестен бірі сенетін ислам дінінің тарихы мен
даму сатыларын қамтыдық. Аббастықтар әулетінің билік еткен яғни, ислам
дінінің ең дамыған, гүлденген, әлемген жайылған дәүірі болған тарихи
кезеңді қаламға алдық. Ислам дінінің ортаға шығуынан бастап 50 жылдан кейін
үш құрлыққа жайылып, белгілі бір мәдениетпен өркениетке жетуіне, тарихта
шығыс мәдениеті ретінде атын алтын әріппен қалдыру жолындағы мұсылмандардың
еңбегін қолымыздан келгенше жеткізуге тырыстық.
Тақырыптың маңыздылығы: Бұл еңбегімізде ислам тарихында болған жақсы
жаман тарихи ақиқатты алаламастан болған күйінде баяндауға тырыстық
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Аббастықтар әулетінің билік кезеңіндегі
ислам тарихын қаламға алудағы мақсатымыз ислам дінінің арабиядан
Қазақстанға дейін, арабиядан европаға дейін қалай жеткендігімен
жайылғандығын жеткізе білу болды. Себебі ислам өркениеті осы кезеңде
шарықтау шегіне жетіп, әлемдегі ең үлкен империя қаліне жетті. Аты әлемген
әйгілі мұсылман ғалымдар осы кезеңде өмір сүрді.
Тақырыптың практикалық мәні: Аббасилер дәүіріндегі араб әдебиетіндегі
ерекшеліктерін жинастыра келе, құрастырылған материалдарды араб әдебиеті,
араб елдерінің тарихы атты пәндерге көмекші оқу құралы ретінде пайдалануға
болады.
Диплом жұмысының құрылымы: жұмыс жоспардан, кіріспеден, төрт бөлімнен
және қорытындыдан тұрады, соңында пайдаланылған әдебиет тізімі бар.
Исламның шығуы және қанат жаюы.
Араб тарихшылары болашақ пайғамбарымыз Мұхаммед (ғ.с.) Мекке
қаласының шет жағындағы Каабадан үш жүз метрдей жердей қара шаңырақта
дүниеге келген дейді. Бірақ оның қай жылы, қай күні дүниеге келгендігі
жөнінде әртүрлі пікірлер бар. Бірі Мұхаммед (ғ.с.) Миләдидің – Исаның
туылуынан басталатын жыл санауы бойынша 750 жылдың 29 тамызы. Жазба
деректерге қарағанда, ол дүйсенбі күні таңертен Рабиғ әл - Әууәл айының
тоғызы, бұл 571 жылдың 20 сәүіріне тура келеді. Аңыздарда күн шықпай
тұрғанда – ақ жүзіне керемет нұры құйылған, күпірлік, зұлымдық және
надандық тәрізді дүниеде кесел – кесірлердің, жамандықтардың бәрінен де
айықтырушы, арылтушы сәулесі түсіпті. Дәл мұндай құбылыс ешбір нәресте
дүниеге келгенде болмаған. Бұл көз қарықтырған Мұхаммед пайғамбарымыздың
туылумен адамзат өмірінде жаңа, бақытты дәүірдің ашылғандығын білдірген
екен.(1.84) Сол қара шаңырақ арада 100 жыл өткеннен кейін мешітке
айналдырылған. Қазіргі кезде Пайғамбарымыздың туған күнін былай қойғанда
қай жылы туылғаны жөнінде әртүрлі пікірлер айтылады. Олардың бірі 569 жылы
десе, екіншісі 570 жыл, үшіншісі 571 жыл дейді. Сөйтіп қазір
Пайғамбарымыздың туған күні 571 жылдың 29 тамызы, рабиал айының он
екісінде, дүйсенбі делінеді. Дегенмен қай жылы дегенімізбен, әйтеуір
Мұхаммед (ғ.с.)тің Піл жылы туылғаны анық. Пайғамбарымыздың туған жылында
Арабия тарихында Піл оқиғасы болған.
Расында да ол жыл Мекке қаласында өзінің басынан өте қиын жағдайды
кешірген болатын. Оқиға былай болып еді.
Мекке қаласы дүрілдеп, атақ – даңқы Каабаның арқасында ғана емес,
сауда жолында жатқандығымен де шықты. Кааба айналасындағы өздері табынатын
пұттарға құлшылық етушілермен бірге жәрменкеге Мысыр, Шам, Визаил, Шын,
қалаларынан әкелінген кездемелер, қытай жібектері мен шыныдан жасалынған
түрлі ыдыстар, металдан жасалған әшекей буымдар мен түрлі қару – жарақтар,
астықтар мен өсімдік майларын алып кетіп сатты. Сауда – саттық дәүірлеп
тұрғанда маккелік құрайштар солтүстік жағынан келген керуендерді қаласа
өздеррімен бәсекелес иемендіктерге жіберіп, қаламаса жолдарын бөгеп,
онтүстікке қарай жүруіне рұқсат етпей тастады. Йемен саудагерлері
керуендерін Жерорта теңізінің жағалауына, Сирия мен Персияға өткізе алмай
көбінесе қатты таршылық көрді. Өйткені, меккеліктерді былай қойғанда, тіпті
оның төңірегіндегі құрайштарға жақсы қатынастағы тайпалардың өздері
йемендіктердің ары – бері жүруіне қысым көрсете бастады. Солтүстіктен
келгендер болсын Мекке қаласына тұмсық тірегенннен кейін ары қарай өте
алмай діңкәлары құрып, алып бара жатқан тауарларын лажсыздан осында арзан
бағамен сатып кетуге мәжбүр болды. Осының нәтижесінде Мекке қаласында
саудагерлер шаш – еткен пайдаға батты.
Расында да Мекке қаласы стратегиялық жағынан да, сауда қатынасы
жағынан да өте қолайлы жерде жатты. Бұл қала арқылы тек көрші жатқан Йемен
– Оңтүстік жақтағы ел - Шам Солтүстік жақтағы ел (қазіргі Сирия
саудагерлері ғана емес, сонымен қатар Мағрибтен (Батыстағы ел) қазіргі
Алжир, Туние, Марокко) Машриктен (Шығыстағы ел, қазіргі Ирак, Ауғанистан,
Пакистан) сауда керуендері де өтетін.
Сонымен, 571 жылы Йемен бастығы Әшірұлы Әбраһа басшылығымен Меккеге
қарай жорық басталды. Ол Каабаны тып – тиыл етіп қиратып, оған зиярат
етушілерді Санадағы өздерінің алтынмен аптап, күміспен қаптаған
мраморланған Куллайыс атты шіркеуіне тартып, оны бүкіл Арабияның діни
орталығына айналдырғысы келді.(2.22) Жорыққа Эпиоп әскерлері де қатысты.
Абраһа бұрын араб жұрты көріп – білмеген, шайқасқа үйретілген пілдерді алып
келіп, араб бәдәуилерін таң қалдырған.(3.30) Бұл жорыққа 60 мың әскер, 13
піл қатысыпты.(4.) Кейбір еңбектерде Әбрәһаның жорығының негізгі мақсаты
Каабаға қажылық етуді тоқтатып, өз шіркеуінің беделін көтерру ғана емес,
йемендіктер үшін Хижаз арқылы өтетін керуен жолының қауіпсіздігін жасау
дейді.
Кааба харамына келіп, оны бұзу үшін үйретілген пілдерді жібергенде .
. . харамды бұзуға екпіндеп барған пілдер бірнеше адым қалғанда кілт
тоқтап, екі тізелерін бүгіп, тұмсықтарын жерге салып жантүршігерлік
дауыспен біріне соң бірі өкіре бастаған. Мына таңқаларлық жайды көрген
бүкіл әскер не істерін білмей тұрып қалғанда, ол аз болғандай, тағы бір
ғажайыптың күәсі болған . . . Аспанда қаптаған кішкентай құстар келіп
Әбраһа әскерінің үстіне майда қиыршық тастарды тастаған. Сәлден кейін – ақ
тастың тиген жері қол тисе болды еті іріп түсе бастаған. Әркім өз басымен
болып, кері бұрылғанда арттарынан дауыл соғып, соңы жаңбырға ұласып, келген
әскерлердің көпшілігі қырылған. Әбрәһаға келсек, Санаға аман – сау жеткен.
Бірақ келген бойда қатты ауырып, аз уақыттың ішде – ақ өлген.
Құрандағы Піл сүресінде былай делінген: Раббыңның піл иелеріне не
істегенің көрдің бе ? Олардың айлакерліктерін босқа жібермеді ме. Оларға
топ – топ құс жіберді. Құстар оларға балшықтан жасалғанн тастар атып,
оларды желінген топан тәррізді қылды .
Дәл осы жолы Персия Йеменге ірі әскери жорық жасап, Эппипия мен оның
жергілікті одақтастарының әскерлерін ойсырата жеңіп, ондаған жылдар бойында
Оңтүстік Арабия парсылардың езгісінде болған. Ойламаған жерден Меккенің
аман қалуын құрайштар Алланың әмірімен болғанын түсініп, Меккенің киелі
Каабасының даңқы арта түсті.
Сөйтіп, Мұхаммед (ғ.с.) туылған 571 жылы араб тарихында естен кетпес
Піл оқиғасы болып, сол жылы Піл жылы деп аталып кеткен.(5.139)
Пайғамбарымыздың туылғанына жеті күн толғанда сол кездегі дәстүр
бойынша атасы Әбд әл – Муттәліб дәулетті құрайштарды шықырып, сүйікті
баласы, бір кездері өзі құрбандыққа шала жаздаған Абдоллаһтың үйінде
дүниеге келген немересіне шілдехана тойын жасады. Нәрестеге бабасы Мұхаммед
деп ат қойды.
Осы шілдехана тойында Абдоллаһ болмады. Ол шаруа жайымен Шамға барып,
қайтып келе жатқанда қайтыс болды. Қайтыс болғаны жөнінде екі түрлі пікір
бар. Оның біріншісі Абдоллаһ баласы туылғаннан кейін екі ай өткенде жолда
кайтыс болды десе, екіншісі ол баласы туылардан екі ай бұрын өлген еді
дейді. Қайсысының рас екені белгісіз, бірақ әйтеуір Абдоллаһтың баласың
көрмегені анық.
Бала келесі жылдың көктеміне дейін анасы Әминаның бауырында болды. Ол
кезде жақын маңдағы – тайпалардың әйелдері жылына екі рет Меккеге келіп,
жас балаларды уақытша тәрбиелеуге алып кететін. Оның себебі бар –ды.
Қаланың басты айналдыратын аптап қапырығы мен шаңы, шыбын – шіркейлері жас
балалардың денсаулығына әсер ететінің білетін дәулетті адамдар балаларын
қабырғалары қатқанға дейін таза ауада, табиғат аясында көшіп – қонып жүрген
көшпенді тайпаларға тәрбиелеуге беретін. Сонау алыстағы сахарада өскен бала
төзімді әрі шыншыл болады деп саналатын.
Келген әйелдер дәулеттілердің балаларын бөлісіп алып, әкесіз Мұхаммед
(ғ.с.)ді ешкім ала қоймаған. Өйткені жас жесір басқаға тұрмысқа шықса,
баланың өгей әкесі тиесілі төлемді бермеуі мүмкін деп қорықты. Оның есебі,
баланы тәрбиелеп бергені үшін олар ақысын алатын. Халима деген әйел екі жүз
шақырымдай жерден келіп, бос қайтпауы үшін күйеуі әл – Харистің руқсатымен
Мұхаммед (ғ.с.)ді алады. Кейін мұнысы үшін Әминадан азды – көпті қаражат
алып тұрды.
Халиманың екі қыз бір баласы бар екен, содан шаруашылықтары оңға
басып, мейлінше тоқтық көрмегенімен, аш – жалаңаш бола қоймаған.
Мұхаммед (ғ.с.)дің кейінгі жылдары Халиманы үнемі еске алып
отырғанына қарағанда өзінің балаларынан кем көрмеген деген ойға келесіз.
Сол кездегі Мұхаммед (ғ.с.)дің өмірі жөнінде мағлумат аз. Дегенмен оның
басынан кешкен мына бір жай жөнінде көп жазып жүр.
... Мезгіл үлкен сәскенің кезі болса керек . Мұхаммед (ғ.с.)пен оның
емшектес ағасы қозыларды қарап, үйден быраз жерде ойнап жүргенде, қайдан
шыққаны белгісіз, екі адам келеді.Біреуінің қолында аппақ қарға толтырылған
шылапшын бар екен. Келген бойда Мұхаммед (ғ.с.)ді шалқасынан жатқызып,
кеудесін ашып, жүрегін алады да ондағы қара дақты алып тастап, қармен жуып
тазартып, қайтадан орнына салған.
Болған оқиғаны баласынан естіген Халима мен күйеуі жетіп келгенде боп
– бос, бетінде қан – сөл жоқ Мұхаммед (ғ.с.)ді көреді. Не болғанын
сұрағанда олар адам сенбес, таңқаларлық жайды естіген.
Зәресі ұшқан Халима мен Әл – Харис баланы күн соққаны, не жын
соққанын білмей, тезрек анасының қолына тапсырады. Содан беске келген
Мұхаммед (ғ.с.) анасына қайтып оралды. Бұл жөнінде ол кісінің замандастары,
оқиғаның тірі күәгерлері тынымсыз баяндаған. Құдайдың әмірі мен періштелер
мені тазартып қойған, - деп отырады екен Пайғамбар.
Әмина болса жыл сайын күйеуінің басына барып, одан әрі төркініне
қыдырып қайтатын. Мұхаммед (ғ.с.) жеті жасқа келгенде олар Иасрибке жол
тартып, қайтарында Әмина қатты ауырып, Абуа деген жерде қайтыс болады.
Әкеден де, шешеден де айырылған бала һашим ұрпағының беделдісі, атасы
Әбд әл – Мүттәліптің қолында қалады. Атасы жақсы көргендіктен басқалар да
соның жағына жығылды. Ешкім оны еркелетпеді, ұрысып – жекімеді де. Тек
жасы келіп қалған атасы ғана көз алдында көрінбей қалса іздеп, көрсе
мейірленіп маңдайынан иіскейтін. Каабаны шырықшысы болған Әбд әл –
Мүттәліптің жанына басқа балалар түгіл Мұхаммедтен басқа өз немерелері де
бара алмайтын. Үнемі аттасының қасында жүретін Мұхаммед (ғ.с.)дің көз
алдында Кааба маңындағы діни әдет – ғұрып, жорағылар жүріп жатты. Ол
бәрінен хабардар болды. Бұл ең алдымен атасы Әбд әл – Мүттәліпке байланысты
еді.
Әбд әл – Мүттәліптің шын аты Шайба болатын. Оның өзіндік тарихы бар.
Бірде оның әкесі һашим саудамен Шамнан келе жатып Иасриб (622 жыдан бастап
Мәдине) қаласында Бану Нажар руынан шыққан Амр бен Зайд деген кісінің үйіне
түнеп, сол үйдің Сәлима деген қызын ұнатып, кейін құда түсіп үйленеді.
Сәлима екі қабат болған кезде Меккеден Иасрибке алып келеді. Уәде
бойынша осында босану керек болған еді. һашим саудамен Шамға кетіп, сол
сапардан оралмай Газа деген жерде қайтыс болады. Төркініне босанған Сәлима
бір топ ақ шашы бар ұл туады . Бұл Шайба еді. Ол жеті жасқа келгенде
һашимнің інісі Мүттәліп оны алып кетеді. Мекке қақпасынан кіргенде
Мүттәліптен арқасына мінгестірген баласының кім екенін сұрағанда: бұл менің
Әбдім - Құлым деп жауап берген.
Сол сәттен бастап баланың Шайба аты ұтым болып Әбд әл – Мүттәліп -
Әбдімүттәліп болып кеткен. Бұл Мұхаммед пайғамбарымыздың атасы еді. Ол
есейген сәтте Меккедегі абырой атағы өскен, Мекке билігі қолына тиген адам
болған.
Бір қызығы оның әкесі һашимнің де бала кездегі аты – Амр болған.
Бірде тасаттық бергенде сорпаға нан тұрап тұрғандықтан меккеліктер оны
һашим - нан тұраушы деп кеткен. Ол егіздің сыңары болатын. Егідің
екіншісі Абд Шамс саудамен кейін айналысқан. Бірінің ссаусағы екіншінің
маңдайына жабысып туылған бұл екеуін ажыратқанда пышақ кескен жерден қан
шыққанда әлдекім: Әттең, екеуінің ұрпағы жауласып, бір – бірінің қаның
төгетің болды деген екен.
Расында кейінен солай болды. Абд Шамыстың ұрпағы мен Һашим ұрпағы
(Мұхаммед (ғ.с.), кейіннен аббаситтер) бір – бірімен жауласып өтті.
Сөйтіп, Һашимнің баласы Әбд әл – Мүттәліп Мұхаммед болашағы үшін көп
өнеге көрсетті.
Мұхаммед жеті жасқа келегенде, 578 жылы абзал атасы Әбд әл – Мүттәліп
қайтыс болды.(6.3) Соның алдында ғана Йеменнің астанасы Санадан ол баласы
Әбу Тәліпке немересін тапсырды. Атасы қайтыс болғаннан кейін Мұхаммед Әбу
Тәліптің қамқорлығына көшіп, ол балаға деген көмегін, ағалық қамқорлығын
аяған жоқ. Ол дүниенің төрт бүрышын шарлап, алым – берім, шаруа жайымен
жүрді. Бала ешқандай кемтарлық көрген жоқ. Кей жазбаларда бала күнінде оның
Аббас пен Әбу Тәліптің ешкілерін баққандығы да айтылады.
Мұхаммед (ғ.с.)ді ешкім оқып,сызуға үйреткен жоқ. Бірақ ол үлкендерге
қолқабыс жасау арқасында сауда – саттықтың көптеген қыр – сырларын білді.
Қоғамдық мәселелерді талқылаған ақсақалдар мәжілістеріне, әртүрлі
айтыстарға қатысып, әдет – ғұрып таластарын тыңдап, керуендермен бірге
жүріп, алыс елдердегі тайпалар мен халықтардың әдет –ғұрпын, салт –
тұрмысын танып білді. Араб омірінің өткені жөнінде көптеген оқиғаларды
естіп, көкейіне қондырды.
Өзімен бірге тұған ет бауыр туысы болмағандықтан Мұхаммед (ғ.с.)
бала кезінің өзінде мейлінше ұстамды, жан сырын кез келген адамға аша
бермейтін, тұйықтау болып өскен. Мүмкіндігінше немере ағасы Әбу Тәліптің
көңілінен шығуға тырысқан. Сондықтан да ол Әбу Тәліптің ыстық ықыласына
бөленді. Мұхаммед (ғ.с.) ешқашан болмайтын нәрсеге қолқа салған емес. Бірақ
Мұхаммед (ғ.с.) ойында алыс сапарға шығып, ел, жер көру де болмай қоймады.
Бұған Меккеге тұс – тұстан келіп жатқан сауда керуендері әсер еткен – ді.
Бұл кезде Мекке қаласы да өсіп, саудасы өркендеді. Қабат –қабат
үйлер, Кааба харамы, қаланы көшпенділер шабуылынан қорғайтын дуал үлкен ой
салды. Дүниенің төрт бұрышына кететін керуен жолдары да дәл осы жерден
өтетін. Солтүстігінде Йасриб, күн батысында Жидда қалалары тұрды. Осы
қалалар арасында керуендер күні – түні үзілмейтін. Теңіз арқылы көрші
елдермен Жиддаға келіп жатқан буымдар сауда дүкендерінде тіресіп тұрды. Осы
жолдан бөлініп, Қызыл теңіздің жиегін солтүстікке қарай жағалап
Палестинаға, Дамаскіге, Жерорта теңізінің жағалауындағы қалаларға керуен
соқпақтары жол тартты. Оңтүстікке, Йемен мен Хадрамутқа да қарай керуендер
ағылып жатты. Осы керуен жолдары Мұхаммед (ғ.с.)ді қызықтырды.
Бірде Әбу Тәліб Шамға керуен жөнелтетін болды. Мұхаммед (ғ.с.)дің
керуенмен баруға аңсары ауып тұрса да оған қолқа салуға батпаған. Бірақ,
ақыры шыдамаған ол Әбу Тәліб көлікке енді мінген кезде бірге ала кетуін
сұранған. Баланың көзіндегі мөлтілдеген жасты көрген Әбу Тәліб жүрегі
езіліп, ауыр жолда баланың шыдауы қиын екенін біле тұрса да лажсыздан,
көңілін қимастан ала кеткен. Ал Мұхаммед (ғ.с.) бұл жолы жай ілесуші емес,
қолынан келген жұмысын тындырымды атқарған. Бұл кезде кей аңыздарға
қарағанда ол 12 жасар екен.
Әбу Тәліптің керуені Бусро қаласына жақын келгенде Бухайра деген
тақуа кісі бақылап отырып, солардың ішінде болашақ Алланың елшісі келе
жатқанын біледі.(7.7) Керуен жақындағанда олармен бір шөкім бұлт ілісіп
жатқанын, тоқтаған кезде оның да тоқтағаның байқаған. Тағы бір ғажабы, бала
ағаш түбіне келгенде бұтақтары жайнап өзінен өзі айқасып, басына түсетін
көлеңке қоюлана бастаған. Кейін сөйлесіп, баланың келешектің пайғамбары
екеніне көзі жеткен.(8.27)
Әңгіме үстінде Бухайра баланы бастан – аяқ зерттеп, оның түр –
түсінің, тіпті әке – шешесінен айрылған жетім екендігіне дейін қасиетті
кітаптарда жазылғандарға дәл келетіндігіне көз жеткізген. Оның үстіне,
Мұхаммед (ғ.с.)дің екі жауырының ортасындағы көлемі жаңғақтың аумағындай
қалы – Пайғамбардың мөрі бар еді. Жалпы Мұхаммед (ғ.с.) дүниеге келер
алдында көптеген көріпкерлер жаңа пайғамбардың өмірге келе жатқанын
хабарлаған. Сонын бірі Умәилә Ибн Әби ас – Солт деген христиан : Мен
оқыған кітаптардан жерімізде жаңа пайғамбар шығатынын білемін , - деп
Мұхаммед (ғ.с.) дүниеге келетін уақытты мегзеген.
Әбу Тәлібке Бухайра баланың болашағы зор екенін, алдынан ақ күн туып,
маңдайы жарқырағалы тұрғанын, оны көздің қарашығындай сақтауды айтады.
Мұхаммед (ғ.с.)дің осы сапары оның ойын өсіріп, көңіл көкжиегін
кеңейтіп, жанын байыта түсті.
Мұхаммед 15 жасқа келгенде Фужжар соғысына қатысты. Бірақ ол мұнда
бар болғаны қару тасып, шашылған жебелерді жиып, теріп әкелуге қолғабыс
етті. Дегенмен бұл соғыс оның өміріндегі елеулі оқиға болды. Соғысты өз
көзімен көріп, ажалмен бетпе – бет келгенде адамдардың өз - өзін қалай
ұстағандарының куәсі болды.
Ол осы кездегі құрайштық аталастардың ынтымақ бірлік шарт жасасуын да
куәсі болған. Бірнеше ондаған жылдар күшін жоймай ағайындардың басын қосқан
ант Мұхаммед (ғ.с.)дің тағдырына да игі әсерін тигізген. Ыңтымақтың негізі
болған осы пәтуәні кейінгі жылдары Мұхаммед (ғ.с.) әділеттілік пен
бауырластықтың тамаша үлгісі деп есептеп, өте жоғары баға берген.
Мұхаммед он жеті жасқа келгенде де сапарға шыққаны жөнінде аңыз бар.
Бұл жолы Бухайраның орнына Настура деген дін қайраткері тұрса керек. Сөйтіп
Настура да Мұхаммедтің болашақ пайғамбар екенін түсінген.(9.9)
Жиырма жасқа дейін – ақ Мұхаммед (ғ.с.) Әбу Тәлібтің көмегінсіз өз
бетімен күн көре бастайды. Басқа араб балалары сияқты тез есейді. Өмір
ағымы оның болашақта кім болып, немен шұғылданатынын анықтап берді. Араб
тарихшыларының айтуына қарағанда болашақ пайғамбарымыз биязы мінезді,
ешкімнің ала жібін аттамайтын, адал, тыңдырымды, көрші – қоланмен сыйлы,
мейлінше жаны жайсан, ізгі ниетті жан болған. Мекке тұрғындары алдында
арына ешбір дақ түспеген кіршіксіз таза жан болғандықтан, оны құрайыштар
Амин (шыншыл, сенімді деген мағына береді ) деп атаған деген аңыз
бар.(10.40)
Ислам дінінің шығуы қарсанында арабиядағы тайпалар өмірінде түрлі
жайлар болып жатты. Сасанидтік Иранның түбектің оңтүстігіндегі жері
шұрайлы, сауда – саттығы өркендеген Йеменді жаулап алғаннан кейін сауда
жолдары күрт өзгерді. Қытайдан, Үндістаннан келетін сауда керуендері ендігі
жерде бір кездегідей Арабияның жағалауын айналып жүрмей, Ирак арқылы
Жерорта теңізінің жағалауындағы елдерге тіке тартатын болды. Бұл сауда –
саттықпен айналысып, одан шаш етектен пайда тауып отыған арабиялық
саудагерге қатты соққы болды. Сауда жолдарының арабия түбегінің теңіз
жағалауымен айналып жүруі қарапайым бәдәуилерге де пайдалы еді. Олар
тікелей сауда – саттықпен айналыспағанымен керуенші немесе керуен сақшысы
болатын, түйелерін жалға беретін. Енді олар да бұрыңғы табыстан айрылды.
Осының бәрі араб экономикасының құлдырауына әкеліп соқты, өсімқорлық,
оларға кіріптарлық өсіп, араб тайпаларының арасында барған сайын жіктелу
күшейді.
Осындай экономикалық қийындықта шығу жолы елдің ақсүйектері
іздестірді. Бұл дағдарыстан шығудың бірден – бір жолы басқа жерлерді жаулап
алу деп түсініп, оның жолын қарастыр бастады. Ол үшін күшті әскер керек
еді. Күшті әскерге ие болу үшін ең алдымен бір – бірімен жауласып жатқан
араб тайпаларын бір орталыққа біріктірудің қажетігі көрінді. Бұл бірігу
басқа жатқан болған басқыншылыққа тойтарыс беру үшін де керек болды. Әрине
бытырыңқы тайпалардың басын қосу үшін күшті идеалогия қажет еді. Дәл
осындай, өзара соғысу бір – бірі шауып, берекесі кетіп жатқан тайпаларды
біріктірудің қажеттігі туып отырған кезде Арабияда ислам дүниеге келді.
Исламның шығуының екінші бір қажеттігі адамдар арасындағы бір –
біріне деген жақсы қарым – қатынас, имандылық, достық орнату үшін де қажет
болды. Ол бұған дейінгі барлық адамдар үшін жат салттарды тоқтату үшін де
керек еді.
Өзімізге белгілі Арабияда исламға дейін әрбір рудың, тайпаның өздеріне
ғана тән құдайы болған. Олар құдайларды тастардан жасайтын.
Мұхаммед Ғ.С. ондай пұттарға табынуға мейлінше қарсы болып, жаратқан
бір Аллаға сыйынуға керектігін түсінді. Оған аяттар түсу одан әрі жалғасты.
Жалпы Құран аяттары Мұхаммед Ғ.С. – ға 40 жаста келе бастап, ондағы
114 сүренің түсуі 23 жылға созылған.(11.24) Оның 19 Меккеде, 58 Мәдинада
түскен, ал 10 сүренің қай жерде түскені әлі күнге дейін белгісіз делініп
келеді.(12.42) Ал қалғандарының басы Меккеде, аяғы Мәдинада түскен.
Қанша жылдар бойына күдік пен күйзелісті басынан кешіріп қаншама
жылдар бойына қийыншылық пен келген жаңа дін Ислам деп аталды. Ислам -
өзінді Құдайдың еркіне тапсыру деген мағына беретің еді.
Хадишадан кейін мұсылмандыққа Әли, одан кейін асрап алған баласы Зайд
енді. Біртіндеп жануа діннің қасиетіне айналысатындағылардың көзі жете
бастады. Бірақ Ислам діні қанатын кең жайып кете алмады. Жоғарда айтқандай
қаншама пайғамбарлар түсірілгенімен Аллаһ Тағала олардың кейбіріне ғана
кітаптар, парақтар жіберген. Мысалы, Адам Атаға 100 парақ, Ыдырысқа 30,
Ибраһимге 10 парақ, ал Мұсаға – Таурат, Дәутке – Зубар, Исаға – Інжіл,
Мұхаммедке – Құран түскен.
Көптеген кітаптарда Мұхаммед Пайғамбарымыздың сыртқы түр - сипаты,
мінезі, қасиеттері жөнінде айтады. Сонын бірінде Мұхаммед Ғ.С. адамдардың
ішінде мейлінше құрметі болды.Ол қашанда жақсылық әкелетін жұмыс істейтін
және қайсысы да сәтті шығатын, жаратылысынан мінезі де жақсы, келісті адам
еді дейді.
Мұхаммед Ғ.С. бүкіл ислам дүниесінің былай қойғанда сол кездегі
арабтар үшін қаншама жақсы істер жасады. Бұл жақсы істер кейіннен бүкіл
ислам әлеміне тарады.
Мұхаммед Ғ.С. бүкіл араб халқының тарапынан қолдау тапқан адам. Ол
жеке меншікті қорғады. Сонысымен ауқатты топтардың ризашылығына ие болса,
таразыдан алдайтын саудагерлерді, айыптап кедейлерге қамқор болуды ұсынумен
қарапайым халыққа ұнаған. Мәдинада тұрып, әрі дінінің басқарушысы, жас
мұсылмандар мемлекетінің билеушісі болған ол іс - әрекетімен өзгелерге үлгі
болған адам. Ол өзіне дейінгі араб дүниесіндегі адамгершілікке жат қанша
әдет ғұрыптарды айыптап, тоқтау салды.
Араб тарихында исламға дейін тіпті адамды құрбандыққа шалу орын алған.
Ислам діні кейін оған тыйым салған. Ал бұл жағдай тіпті Пайғамбарымыздың
әкесіне де қатысты болған.
Хазірет Әли былай деп айтыпты: Жас кезімде Каабаның шырақшысы болған
атам Әбд әл – Мүтталибтен мына әңгімені көп есітетін едім. Айтуынша,
атасының түсіне үш күн бойы бір аян берілген. Оның үшіншісі Зәмзәмды қаз
деген сөз екен. Атасы үшеуін де түсінбепті. Келесі күні мезгеген жерге
барып дәл тауып, қасына бір баласы Аббаспен (келешекте Аббасидтер осыдан
тарайды) қаза бастағанда, түсіндегі дәл келіп, Зәмзәм құдығы шыққан.
Зәмзәм суының иесі Әбд әл – Мүтталібтің болуы кейбір құрайштарға
қызғаныш туғызғанда ол жалғыздығына қиналып: Егер жаратқан он ұл берсе,
бірін құрбандыққа шалар едім - деген. Кейін бұл сертің орындау үшін шөп
тастағанда ен кіші баласы Абдоллаһқа түскен. Оны кейін жүз түйені
құрбандыққа шалып алып қалған. Сол Абдоллаһ Пайғамбарымызың әкесі еді.
Исламның басты кітабы – Құран. Онда әртүрлі көлемдегі 114 сүре бар.
Сүре арабша тізілу немесе қатар дегенді білдірсе керек. Құран сүрелері
әртүрлі көлемде болып келеді. Екінші – Бахара сүресі 286 аят, 103 –
Ғасыр, 108- Кәусар, 110- Насар сүрелерінде үш – төрт аяттан ғана бар.
Сүрелердің көлемдерінің аз ғана ауытқуларын есептемесек, негізінен, олар
кітіп соңына қарай азая береді. Алғашқы Фатиха - Беташар сүресі 7
аяттан ғана тұрады. Тек тоғызыншы Тәубе сүресінен басқаның бәрі
Біссімілләдан басталады
Исламның діни ілімі бойынша Құран – Алланың өзі сияқты мәңгі өмір
сүретін кітап. Алланың бір өзі ғана Құран сөздерін керек деп тапқанда
өшіреді, қаласа басқасын қабылдайды.(13.69)
Кей жазбаларда Аллаһ 124 мың пайғамбар жібергені, соның 300 –і ғана
расул болғаны жөнінде айтылады. Осы расулдардың қатарының бастыларына
алтауы ғана алынған. Олар: Адам Ата, Ибраһим, Нұқ, Мұса, Иса және Мұхаммед
Ғ.С. пайғамбарлар.
Құраның шығуының өмірлік қажеттігі болды. Халифаттың ресми идеологиясы
ислам болғандықтан мұсылман құқыларының нормалары, құдайға сыйыну
басшылыққа алатын құралдарды қажет етеді. Бұл Құранның жазылуының
керектігін көрсетті. Алғашқы халифалардың кезінде – ақ заңдылық және діни
қызметті мәнге ие болған тиісті жазбалар болды және олар Құран – кітаптың
пайда болуына әсер етті.
Құран соңғы жылдарға дейін айтылып келгендей діни догмалардың жиынтығы
емес, адамзат баласын бар жақсылыққа тәрбиелеп, имандылыққа шақырған
кітаптар ішіндегі классикалық үлгісі. Құран араб әдебиеті тарихында кітап
болып басылып,жарық көрген алғашқы көркем шығарма. Оның мазмұны, жан –
жақты қамтыған мәселесі мейлінше кең. Атап айтқанда, онда араб тарихы,
әдебиеті, ғылымы, сол кездегі халықтың салт – санасы, әдет – ғұрпы, жаңа
дәстүрінің қалай болуы кеңінен қамтылады. Ол адамдарды сабырлы, мейлінше
салиқалы, бір – біріне мейірбан, өзгелерге қайырымды, күнәдан пәк болып,
тек жақсы істерді істеуге тәрбиелейді.
Мұхаммед Ғ.С. негізін қалаған ислам діні Алланы жаратушымыз ретінде
жоғары қояды. Жер бетіндегі әр пенде өзінің іс - әрекетімен Аллаһ алдында
жауапты екенін ескертеді, ақылға бағынуға шақырады, адамның іс - әрекеті
жақсы – жаманға, ақ – қараға, обал – сауапқа,әділ – зәлімге бөлініп, тура
жолға нұсқап әр пенденің осы уақытша өмірдегі не істеу керектігі жөніндегі
міндетін көрсетеді. Сондықтан да Мұхаммед Ғ.С. – тің істеген істері,
қалдырған хадистерінің немесе Суннаның мәні зор, олар мәңгілік. Жалпы,
мұсылмандардың іс - әрекеті алдымен Құранға, одан кейін Суннаға
негізделеді. Шариғат заңдары Құран мен Суннадан, яғни осы екі қайнар көзден
бастау алса, Сунна Құраннан кейінгі екінші орында. Сунна хадис деп те
айтады. Хадисте Пайғамбардың өмірі мен қызметі жайында, оның діни мінез –
құлқы, әдеп хақындағы айтқан уағыздары мен шешімдері қамтылады. Сунна
немесе хадистерде исламның негізгі қағида – ережелері: парыз, уәжип,
суннат, мүстахаб, адал адам, макруһ, мубахтан бастап мінез – құлық, әдеп,
т.б. жөнінде айтылып, көбіне Пайғамбардың іс - әрекеттері үлгі етіледі.
Сунналар ғибадаттың қағида ережелер мен тәртіптерді сөзсіз орындауға
шақырады. Сондықтан Мұхаммед Ғ.С. бас болып Суннаның мазмұнының бұзылуына
қарсы болған. Өйткені Суннадағы негізгі идея Құран қағидаларымен астасып
жатыр.
Мұсылмандар міндетті түрде бес парызды орындау керек. Олар: иман, бес
уақыт намаз, ораза, зекет және қажылыққа бару. Шариғат бойынша бұл
парыздарды бұлжытпай, мерзімінде орындап тұру керек.
Шариғат адамдарға Құран арқылы жеткен Аллаға құлшылық ету заңдары,
діни беделді басшылары жалған хадистерді іске асырып отыруды міндеттейді.
Адам іс - әрекетінің жақсыға не жаманға бөлінетінін белгілейді. Шариғат
адамды сыртқы көріністері іс - әрекеттері арқылы Аллаһ Тағалаға жағымды
жолға салып, оны өмірдегі барлық теріс жолда сақтандырады. Осы арқылы әрбір
мұсылман Аллаға қарай жақындай түседі.
Аббастықтар халифатының құрулуы.
Аббастықтар Умеялықтардың құлауы үшін көптеген әрекеттер жасады.
Аббастықтар атынан алғаш рет бас көтерген Аббастың немересінің баласы
Мұхаммед б. Али еді. Аббастың немересі Али Умеялықтармен ешқандай
қақтығыспастан тыныш өмір сүрді. Өйткені, Али зухд және құлшылықпен
айналысатын. Уәлид б. Абдумалик һашим әулетін өзіне тарту мақсатында Сирия
аймағындағы Хумайма қалашығын Алиге береді. Али де жанұясымен Хижаздан
көшіп келіп сонда тұра бастайды. Ешкім Алиден және Хумайма қалашығынан
көтерілісті басқаратын орын деп сезіктенбейді. Шынында да Хумайма тыныш жер
болып, Алиге де умеялықтар сенгендіктен бұл жерді әскери бақылауға алмаған
еді. Бірақ Алидің баласы Мұхаммед ақылды, алғыр оқиғалардың барысын
пайдалана білетін. Сол себептен Әз. Алидің жақтаушыларын зерттей келіп,
олардың жұмысақтықпен ыдыраңқы болып жүретіндігін, жүректерінде берік
ұстанған бір ұрандарының болмағандығына көз жеткізді.
Сол үшін Мұхаммед мынадай принциптерді алдыға қойды :
1.Әз. Мұхаммед әулетінен шыққан қандайда бір халифаға ризашылық көрсету.
Яғни, осы әдісімен Әз. Алидің ұрпақтарын күмән тудырмай өкпелетпеу жолын
көздеді. Сонымен қатар, үгіт жүргізуді бір кісіге ғана тәуелді қылмастан
өзі өлсе немесе өлтірілсе, қозғалысты одан әрі қарай алып кету керектігін
айтты. Сырт көріністе бұл қозғалыс Әз. Алидің жақтаушыларының ісі сияқты
көрінгенімен негізінде басқарушылар мен жүргізушілер толығымен
Аббастықтардың билігінде жүрді.
2.Хашимидттер бірден ортаға шықпастан, адымен халықты залым билеушілермен
күреске шақыру, оларға бағыт бағдар беріп барып, күшейген соң, сахнаға
шығуды көздеді.
3.Хумаймадан кейін Куфа мен Хорасан орталықтары құрылады. Хумайма
басқарумен жоспарлау орталығы болып, Куфа кездесу нүктесі. Бірақ
көтеріліске шығатын жер Хорасан аймағы болады.
Хумайма Шамның бақылауындағы қалашық болғандықтан әрі орталыққа жақын
болғандықтан тек басқару орталығы болды. Ал Куфа жолдың ортасына
орналасқандықтан көтерілістің ол жерден алыс аймақта болғанын қалады.
Сондықтан Хорасан астанадан алыс, әрі араб емес халықтардың шоғырланған
жері еді. Осылайша көтерілісті астыртын ұйымдастырып отырды. Үгіт насихат
жұмыстары Куфа мен Хорасанда жүріп жатты. Мұхаммед 744-жылы қайтыс болып,
қозғалысты жүргізу баласы Ибрахимге қалды. Осы кезде соңғы Умея халифасы
Маруан таққа келген болатын.
Ибрахим әкесінің саясатын ары қарай жалғастыра отырып, Аббастықтар
төңкерісін жылдамдатуға көшті. Өзі Хумаймада отырып, Хорасандағы билігін
жүргізіп отырды. Көтеріліс аймағы Хорасан болғандықтан Хорасандағы
қозғалыстың басына Әбу Муслим әл-Хорасаниді тағайындап, қолына қара туды
ұстатып, елді сол тудың астына біріктіруге үндеді. Өйткені, осы аймақтағы
араб емес халықтар Умеялықтарға қарсы шығуға дайын еді. Бір шетінен Әбу
Муслим сондағы шииттердің көсемі Сүлеймен б. Касирмен бірігеді. 747-жылы 15
маусым ораза айт күні құптаны Аббастықтар атына оқытып, Әбу Муслимнің
ұстаған қара туының астына көтерілісшілер жиналып, өз көздеген мақсаттарын
іске асыру үшін төңкеріліске шықты. Әбу Муслим Исфаханда дүниеге келген
иран текті кісі. Куфа шонжарларынан Идрис б. Мақилдің және інісі Исаның
қызметшісі болып, Мухаммед б. Алиге сыйға берілген. Мұхаммедте Әбу
Муслимді ұлы Ибрахимге берген еді. Әбу Муслим Ибрахим жағынан жастайынан
Хорасандағы қозғалыстың басына тағайындалды. Өйткені, Әбу Муслим ер жүрек,
шешен, алғыр және әркімнің тілін таба білетін қабілетті кісі болғандықтан
айналасына халықты жинай білді. Тіл байлығымен шешендігінің арқасында бір
күнде Маридегі 60 ауылды өзіне қаратқан болатын. Көтерілісшілер өздерін
айырықша көрсету мақсатында қара киім киіп, қара жалау ұстап, қаладан
қалаға шабуыл жасау нәтижесінде көптеген қаланы басып алды.
Умея халифаты толығымен биліктен құлатпағаныменде, ендігі биліктің һашим
әулетіне өтетіндігіне халық толық сенді. Сол үшін де Куфа алынған соң,
халық кімге бейат ететіндігі жайында нақты пікірге келе алмады. “Халифа кім
болады?”,- деп сұрағандарға,“Асықпаңдар уақыт көрсетеді”, - деп нақты жауап
берілмеді.
Осы кезде Аббастықтар төңкерісінің басты кейіпкері Әбул Аббас пен інісі
Әбу Жағфар әл- Мансур Куфадағы жасырынған жерінен шығады. Енді халифа кім
болады екен деген сұрақтар әркімнің ойын мазалай бастады. Кейбіреулер Әз.
Али ұрпағынан біреуіне бейат етілетін шығар деп ойлады. Енді біреулер
болса, Аббас ұлдарынан болады десті. Меккедегі һашимиттер жиылып Әз. Алидің
ұрпағынан Мұхаммед б. Абдуллаһқа бейат етуге әрекет етті. Өйткені, ол
кісіні тақуалығымен өжеттігі арқасында халықтың құзырында беделді еді. Бір
шетінен ол кісіні “Мәхди” деп атайтын. Бірақ күш, билік Аббастықтардың
қолында болғандықтан, таразы басын басып кетті. Аббастықтардың жақтаушылары
халифаны сайлайтын уақыттың келгенін халыққа естіртіп, ресми бейат үшін
Куфаның орталық мешітіне жинады. Әбул Аббас қасындағы туыстарымен бірге
мешітке келіп, минберге шығып құтпа оқыды. Құтпасында халыққа рахметін
айтып, елді әділетті билейтіндігін білдірді. Артынан немере ағасы Дауд б.
Али сөз сөйлеп, оның халифалығын жариялады. Сол кезде Әбул Аббас
науқастанып жүргендіктен мешітте көп болмастан өкімет ордасына кетті.
Қалған халықтан бейат алуды інісі Әбу Жағфарға жүктеді.
Бірақ соңғы Умея халифасы Маруан қолға түспеген болатын. Маруан соңғы
күшін жиып, Тигр өзеңінен өтіп, қарамағындағы 120.000 әскерімен Запқа қарай
ілгерілді. Халифа Әбул Аббас сол аймақтағы әскерлеріне қосымша ретінде
Куфадан әскер жолдап, бас қолбасшылыққа көкесі Абдуллаһ б. Алиді
тағайындады. Абдуллаһ б. Алидің әскерлері сан жағынан аз болғанымен сапа
жағынан басым еді. Өйткені, олардың келешекке деген үміті, талпынысы мықты
болатын. Маруан Зап өзеңіне көпір жасатып қарсы бетке өтіп, Аббастықтармен
шайқасты. 25 қантар 750 жылы болған осы шайқаста Аббастықтар жеңіске жетті.
Осы жеңілістен кейін ыдыраған армиясын қайта жинай алмаған Маруан Мусулға,
одан Харран, Шамға қашты. Қудалау басталған сон, Мысыға қашты. Мақсаты
солтүстік Африкамен Испания аймағынан қол жиып, Аббастықтармен қайта
шайқаспақ болды. Халифа Әбул Аббас Маруанды ұстауға бұйрық бергендіктен
қудалау нәтижесінде Мысырдың Басир қалашығындағы болған шайқаста жеңіліп,
қолға түсіп, 750 жылы тамыз айында өлтіріліп, басы халифаға жолданды.
Соңғы халифа Маруанның басы Әбул Аббастың алдына қойылғанда Әбул Аббас
сәжде етіп: Мені саған үстем еткен Аллаһқа шүкірлер болсын, Аллаһқа шүкір!
Сен және туыстарындағы өшімді Аллаһ аяқсыз қалдырмады, - деген екен.
750 жылы 26 сәүірде Шам қаласын басып алды.(14.49;219-226)
Аббастықттар ирандық дихандар көмегі арқылы билікке келгендіктен олардың
көңілінен шығу, жағыну мақсатында өз орталықтарын Хижаз бен Шамға емес
Иракта құруды ұйғарды. Сондай – ақ мемлекет аппаратына парсы тектілерді
көбірек тартқан. Әрі олардың мемлекет басқару ісімен соғыс жүргізудің жаңа
тәсілдерін, киім кию мен тағам дайындау секілді жайттерді де парсылардан
үйрене отырып, өздерің сол халықтың әдет-ғұрпына жақын ұстаған. Биліктері
кезінде Умеялықтар сияқты жаулап алу саясатын жүргізбек түгіл қол астындағы
жерлерден айрылып қалады.(15.225; 80)
Ислам дініне шын берілмегендігі айыптала берген умейадтарға қарсы
халифаттың түрлі жеріндегі толқулар барған сайын күшейіп, билеушілерге
қаүіп төндірді. Халифаттың ұшан – теңіз жерді алып жатуы ол бас
көтерулерді дер кезінде басып тастауға мүмкіндік бермеді. Ақырында VIII –
ғасырдың ортасында халифаттың саяси өмірінде өріс алған жағдайлар умеядтар
билігінің құлауына алып келді.
Аббасидтерге мұраға Арабия жарты аралы түгелдей, алдыңғы Азия, Ирак,
Иран және Закавказье мен Орта Азияның едәуір бөлігі, Африканың солтүстік
бөлігі түгелдей және Испанияның едәуір жері қалды. Осындай көп жерге ие
болған аббасидтер билікті қолға алғаннан кейін жаңа жер басып алу емес,
осы кең –байтақ иелікті қолдарынан шығармауы айтады. Бірнеше ғасыр бойына
ел билеген олардың кезінде Сирия, Кипр және көлемі жағынан шағын біраз
территорияларды ғана жаулап алу себебі де осыдан.
Дегенмен, 750 жылдан 1258 жылға дейінгі халифаттың бұл дәуіріндегі 37
халифаның ислам тарихында ерекше орын алатындары санаулы ғана. Аббасидтік
алғашқы халифа жиыма алты жаста таққа отырған Абу - әл – Саффар Аббас
билікті ала салып озінің алдында ел билеген әулиет адамдарына опасыздық
жасап, умеадтар өкілдерін келісім жасаймыз деп алдап шақырып қауіп әкелуі
мүмкін деген 80 адамын өлтіріп тастады. Оның тұзағынан аббасидтер үшін аса
қауіпті Абд - әр – Рахман деген умейадтың қана құтылып, көп жол азабын
тартқан ол ақырында мұсылмандық тараған Испанияға жетті.
Абу -әл – Саффар пайғамбарымыздың ұрпағына көп залал келтірді деген
желеумен Миауиа мен Иазидтің, басқа да өзіне өшіккен умейадтардың
сүйектерін зираттардан қаздырып алып,өртеп жіберді.
Оның Мұхаммед пайғамбарымызға туысқандық жағынан келсек, ол Аббастың
екінші ұрпағы, Мұхаммедтің үш баласының ортаншысы еді. Ал Мұхаммед
пайғамбарымыздың әкесі Абдоллаһ пен Аббас ағайынды екені белгілі. Сонда да
ол Пайғамбарымыздың атасы Әбдімүтәлібке бесінші атадан барып қосылады. Ал,
умейадтармен жетінші ата Әбдіманафқа барып қосылады.
Аббасидтер ел ішіндегі қайшылықтың орын алуынан өздерін жайлы сезіне
қоймады. Сыртқы жағдай да олар үшін ойдағыдай болмады. Сондықтан астанасы
өздеріне қолайлы шығыс жаққа көшуді ойлады. Өйткені, умейадтық халифалар
негізінен араб феодалдарына арқа сүйесе, аббасидтер араб халқымен бірге
басқа халықтарға да, әсіресе, парсыларға арқа сүйеді. Осыдан да ирандық
феодалдар мемлекеттік басқару орындарына тағайындала бастады.
Аббасидтер билікке келген кезде Орта Азия мен Қазақстан халықтары сыртқы
жағдайда көп қиындықтарды бастан кешіріп жатты. Халифаттағы тақтың
өзгергенің пайдаланған қытай әскерлері 751 жылдың шілдесінде Қазақстан
жеріне келді. Гоа Цань –Чжидің әскерлерімен арабтың Зияд ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар:
І. Кіріспе.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... . 2
1. Аббастықтар халифатына жалпы шолу.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
ІІ. Негізгі бөлім.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .. 3
1. Исламнің шығуы және қанат жаюйы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
2. Аббастықтар халифатының құрулуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
3.Аббастықтар дәүіріндегі ғылыми жетістіктер және басқару жүйесі ...
22
3.1. Аударма жұмыстары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 22
3.2. Хадис саласы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 23
3.3. Фиқх саласы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 25
3.4. Тафсир саласы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... . 29
3.5. Тассауф
(Суфизм) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... . 30
3.6. Кәләм саласы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 30
3.7. Әдебиет саласы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 31
4. Аббасидтер дәүіріндегі араб әдебиетінің тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... . 32
4.1.Саяси тұрмыс
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 33
4.2.Саналы өмір
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..50
4.4.Ғылыми қадамдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 51
4.4.Тілдік ғылым мен тарих
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.. 54
4.5.Діни ғылымдар, ілми кәләм мен мұт’азилә ағымдары
... ... ... ... ... ... 57
4.6.Шайырлардың тілдік кәсібі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
4.7.Нәзік сананың болмысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.. 64
ІІІ. Қорытынды.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .. 62
Кіріспе
Арабияда алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырап бітіуінің нәтижесінде
идеалогия да ірі өзгерістер болды. Жаңа діни көзқарастар пайда бола
бастады. Мұнда христиан және иудей діндерінің әсері болып, көп құдайшылдық
емес, жалғыз құдайға табыну идеялары шыға бастады.
Мұхаммед Ғ.С. негізін қараған ислам басқа діндер сияқты шындыққа тез
өзі ие болуды мақсат етпейді, қайта алдына түскен жазбаларды да қолдап
қуаттайды. Ислам тарихы мен танысқан әр бір адам Мұхаммед Ғ.С. Аллаһ Тағала
сүйіспеншілігін мейірімі мен шапағатын басқа діндер сияқты белгілі бір
қауымға емес, бүкіл адамзат баласына, оның ұлты, түр түсіне қарамай істеген
іс- әрекеттеріне қарап ұйып – төгетінің көреді. Оның айтуы бойынша
жазылған Құдай сөзі Құран қай заманда, қай қоғамда болсын қолдануға ұтымды,
көптін көңілінен шығатын ақылға қонатын мыңдаған жылдыр бойы бір сөзіне
қылау түспейтін мәңгілік кітапта.
Мұхаммед Ғ.С. – нің сіңірген еңбегі сол ол кезде араб бәдәуілерінің
сана сезімі толық жете бермейтін өткеннің терең шыңырауларын ашып берді.
өзінің мыңдаған жылда бұрыңғы оқиғалар жөнінде айтты, бізге олар жөнінде
мағлумат берді.
Кейбір ислам тарихын зерттеушілер Мұхаммед Ғ.С. - ті сауатсыз, хат
танымаған деп баса көрсеткісі келеді. Бірақ біз Пайғамбарымызды ешнәрседен
хабары жоқ, құр көкірек адам болған деп ойламауымыз керек. Ол хат танымыса
да өз саясатын қалағандай етіп іс жүзіне асыра білген. Онын үстіне VI
ғасырда Арабияда ғана емес, кез келген оң мынның бірі ғана сауатты болды
ғой. Дегенмен өмір қийындығын көріп өскен Мұхаммед Ғ.С. әділетті ту еткен,
жастайынан көңіліне көпті тоқыған ол түрлі елдерге керуендермен жүргенде
шет елдер жөнінде көптеген әңгімелерді естіген. Иудей, христиан діндері
жөнінде хабардар болып, бертінрек еврей, эфиоп,грек діни адамдарымен
кездесіп қаншама рет әңгімелескен, оның сол діндер жөнінде мағлуматтары
болған. Мұхаммед Ғ.С. Аллаһ Тағаланың сүйген адамы.
Әз. Пайғамбар қайтыс болған соң, ислам әлемін әділетті 4 халифа
кезегімен басқарды. Артынан Умея ұрпақтары билікке келді. Осы кезеңде һашим
әулеті Умеялық әміршілерден қатты жәбір шегеді. Бірақта Һашим әулеті бұған
мойымастан билікке келу жолында бірігеді. Ақырында халифа Пайғамбар
әулиетінен болу керек деген ұранмен төңкеріс жасады. Аббастықтардың
халифалық мерзімі милади бойынша 508 жыл (750-1258), хижри бойынша 524 жыл.
Аббастықтар халифаты деп аталуының басты себебіне тоқталатын болсақ,
бұл халифалықты құрушылар мен билік еткен халифалар Пайғамбарымыздың
немере ағасы Аббас б. Абдумутталибтің ұрпағынан тарағандықтан халифатының
бірінші халифасы Әбул Аббас әс – Саффах б. Мұхаммед б. Али б. Абдуллаһ б.
Аббас еді.
Тарихшылар Аббастықтардың халифалық мерзімін кезеңдерге бөлуде. Бірақ
осы кезең тарихшы сарапшылар жағынан өзгеруде. Аббастықтардың билік кезеңін
үш кезеңде қарастыруға болады.
1.Кезең 750-847 жылдар арасы. Бұл кезеңде билік халифалардың қолында
болды.
2.Кезең 847-1194 жылдар арасы. Бұл кезеңде билік халифалардың колынан
кеткен.
3.Кезең 1194-1258 жылдар арасы. Бұл кезеңде билік қайта Бағдат
халифасының қолына өте бастаған. Бірақ та бұл кезеңде халифаның билігі
Бағдат пен оның айналасына ғана жүрді.
Шынында да Аббастықтар кезеңінде биліктің осылай ауысқандығына көз
жеткіземіз.
Тақырыптың ғылыми жаңалығы: Бұл еңбегімізде дүние жүзіндегі ең ірі
діндердің бірі, жер шарының бестен бірі сенетін ислам дінінің тарихы мен
даму сатыларын қамтыдық. Аббастықтар әулетінің билік еткен яғни, ислам
дінінің ең дамыған, гүлденген, әлемген жайылған дәүірі болған тарихи
кезеңді қаламға алдық. Ислам дінінің ортаға шығуынан бастап 50 жылдан кейін
үш құрлыққа жайылып, белгілі бір мәдениетпен өркениетке жетуіне, тарихта
шығыс мәдениеті ретінде атын алтын әріппен қалдыру жолындағы мұсылмандардың
еңбегін қолымыздан келгенше жеткізуге тырыстық.
Тақырыптың маңыздылығы: Бұл еңбегімізде ислам тарихында болған жақсы
жаман тарихи ақиқатты алаламастан болған күйінде баяндауға тырыстық
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Аббастықтар әулетінің билік кезеңіндегі
ислам тарихын қаламға алудағы мақсатымыз ислам дінінің арабиядан
Қазақстанға дейін, арабиядан европаға дейін қалай жеткендігімен
жайылғандығын жеткізе білу болды. Себебі ислам өркениеті осы кезеңде
шарықтау шегіне жетіп, әлемдегі ең үлкен империя қаліне жетті. Аты әлемген
әйгілі мұсылман ғалымдар осы кезеңде өмір сүрді.
Тақырыптың практикалық мәні: Аббасилер дәүіріндегі араб әдебиетіндегі
ерекшеліктерін жинастыра келе, құрастырылған материалдарды араб әдебиеті,
араб елдерінің тарихы атты пәндерге көмекші оқу құралы ретінде пайдалануға
болады.
Диплом жұмысының құрылымы: жұмыс жоспардан, кіріспеден, төрт бөлімнен
және қорытындыдан тұрады, соңында пайдаланылған әдебиет тізімі бар.
Исламның шығуы және қанат жаюы.
Араб тарихшылары болашақ пайғамбарымыз Мұхаммед (ғ.с.) Мекке
қаласының шет жағындағы Каабадан үш жүз метрдей жердей қара шаңырақта
дүниеге келген дейді. Бірақ оның қай жылы, қай күні дүниеге келгендігі
жөнінде әртүрлі пікірлер бар. Бірі Мұхаммед (ғ.с.) Миләдидің – Исаның
туылуынан басталатын жыл санауы бойынша 750 жылдың 29 тамызы. Жазба
деректерге қарағанда, ол дүйсенбі күні таңертен Рабиғ әл - Әууәл айының
тоғызы, бұл 571 жылдың 20 сәүіріне тура келеді. Аңыздарда күн шықпай
тұрғанда – ақ жүзіне керемет нұры құйылған, күпірлік, зұлымдық және
надандық тәрізді дүниеде кесел – кесірлердің, жамандықтардың бәрінен де
айықтырушы, арылтушы сәулесі түсіпті. Дәл мұндай құбылыс ешбір нәресте
дүниеге келгенде болмаған. Бұл көз қарықтырған Мұхаммед пайғамбарымыздың
туылумен адамзат өмірінде жаңа, бақытты дәүірдің ашылғандығын білдірген
екен.(1.84) Сол қара шаңырақ арада 100 жыл өткеннен кейін мешітке
айналдырылған. Қазіргі кезде Пайғамбарымыздың туған күнін былай қойғанда
қай жылы туылғаны жөнінде әртүрлі пікірлер айтылады. Олардың бірі 569 жылы
десе, екіншісі 570 жыл, үшіншісі 571 жыл дейді. Сөйтіп қазір
Пайғамбарымыздың туған күні 571 жылдың 29 тамызы, рабиал айының он
екісінде, дүйсенбі делінеді. Дегенмен қай жылы дегенімізбен, әйтеуір
Мұхаммед (ғ.с.)тің Піл жылы туылғаны анық. Пайғамбарымыздың туған жылында
Арабия тарихында Піл оқиғасы болған.
Расында да ол жыл Мекке қаласында өзінің басынан өте қиын жағдайды
кешірген болатын. Оқиға былай болып еді.
Мекке қаласы дүрілдеп, атақ – даңқы Каабаның арқасында ғана емес,
сауда жолында жатқандығымен де шықты. Кааба айналасындағы өздері табынатын
пұттарға құлшылық етушілермен бірге жәрменкеге Мысыр, Шам, Визаил, Шын,
қалаларынан әкелінген кездемелер, қытай жібектері мен шыныдан жасалынған
түрлі ыдыстар, металдан жасалған әшекей буымдар мен түрлі қару – жарақтар,
астықтар мен өсімдік майларын алып кетіп сатты. Сауда – саттық дәүірлеп
тұрғанда маккелік құрайштар солтүстік жағынан келген керуендерді қаласа
өздеррімен бәсекелес иемендіктерге жіберіп, қаламаса жолдарын бөгеп,
онтүстікке қарай жүруіне рұқсат етпей тастады. Йемен саудагерлері
керуендерін Жерорта теңізінің жағалауына, Сирия мен Персияға өткізе алмай
көбінесе қатты таршылық көрді. Өйткені, меккеліктерді былай қойғанда, тіпті
оның төңірегіндегі құрайштарға жақсы қатынастағы тайпалардың өздері
йемендіктердің ары – бері жүруіне қысым көрсете бастады. Солтүстіктен
келгендер болсын Мекке қаласына тұмсық тірегенннен кейін ары қарай өте
алмай діңкәлары құрып, алып бара жатқан тауарларын лажсыздан осында арзан
бағамен сатып кетуге мәжбүр болды. Осының нәтижесінде Мекке қаласында
саудагерлер шаш – еткен пайдаға батты.
Расында да Мекке қаласы стратегиялық жағынан да, сауда қатынасы
жағынан да өте қолайлы жерде жатты. Бұл қала арқылы тек көрші жатқан Йемен
– Оңтүстік жақтағы ел - Шам Солтүстік жақтағы ел (қазіргі Сирия
саудагерлері ғана емес, сонымен қатар Мағрибтен (Батыстағы ел) қазіргі
Алжир, Туние, Марокко) Машриктен (Шығыстағы ел, қазіргі Ирак, Ауғанистан,
Пакистан) сауда керуендері де өтетін.
Сонымен, 571 жылы Йемен бастығы Әшірұлы Әбраһа басшылығымен Меккеге
қарай жорық басталды. Ол Каабаны тып – тиыл етіп қиратып, оған зиярат
етушілерді Санадағы өздерінің алтынмен аптап, күміспен қаптаған
мраморланған Куллайыс атты шіркеуіне тартып, оны бүкіл Арабияның діни
орталығына айналдырғысы келді.(2.22) Жорыққа Эпиоп әскерлері де қатысты.
Абраһа бұрын араб жұрты көріп – білмеген, шайқасқа үйретілген пілдерді алып
келіп, араб бәдәуилерін таң қалдырған.(3.30) Бұл жорыққа 60 мың әскер, 13
піл қатысыпты.(4.) Кейбір еңбектерде Әбрәһаның жорығының негізгі мақсаты
Каабаға қажылық етуді тоқтатып, өз шіркеуінің беделін көтерру ғана емес,
йемендіктер үшін Хижаз арқылы өтетін керуен жолының қауіпсіздігін жасау
дейді.
Кааба харамына келіп, оны бұзу үшін үйретілген пілдерді жібергенде .
. . харамды бұзуға екпіндеп барған пілдер бірнеше адым қалғанда кілт
тоқтап, екі тізелерін бүгіп, тұмсықтарын жерге салып жантүршігерлік
дауыспен біріне соң бірі өкіре бастаған. Мына таңқаларлық жайды көрген
бүкіл әскер не істерін білмей тұрып қалғанда, ол аз болғандай, тағы бір
ғажайыптың күәсі болған . . . Аспанда қаптаған кішкентай құстар келіп
Әбраһа әскерінің үстіне майда қиыршық тастарды тастаған. Сәлден кейін – ақ
тастың тиген жері қол тисе болды еті іріп түсе бастаған. Әркім өз басымен
болып, кері бұрылғанда арттарынан дауыл соғып, соңы жаңбырға ұласып, келген
әскерлердің көпшілігі қырылған. Әбрәһаға келсек, Санаға аман – сау жеткен.
Бірақ келген бойда қатты ауырып, аз уақыттың ішде – ақ өлген.
Құрандағы Піл сүресінде былай делінген: Раббыңның піл иелеріне не
істегенің көрдің бе ? Олардың айлакерліктерін босқа жібермеді ме. Оларға
топ – топ құс жіберді. Құстар оларға балшықтан жасалғанн тастар атып,
оларды желінген топан тәррізді қылды .
Дәл осы жолы Персия Йеменге ірі әскери жорық жасап, Эппипия мен оның
жергілікті одақтастарының әскерлерін ойсырата жеңіп, ондаған жылдар бойында
Оңтүстік Арабия парсылардың езгісінде болған. Ойламаған жерден Меккенің
аман қалуын құрайштар Алланың әмірімен болғанын түсініп, Меккенің киелі
Каабасының даңқы арта түсті.
Сөйтіп, Мұхаммед (ғ.с.) туылған 571 жылы араб тарихында естен кетпес
Піл оқиғасы болып, сол жылы Піл жылы деп аталып кеткен.(5.139)
Пайғамбарымыздың туылғанына жеті күн толғанда сол кездегі дәстүр
бойынша атасы Әбд әл – Муттәліб дәулетті құрайштарды шықырып, сүйікті
баласы, бір кездері өзі құрбандыққа шала жаздаған Абдоллаһтың үйінде
дүниеге келген немересіне шілдехана тойын жасады. Нәрестеге бабасы Мұхаммед
деп ат қойды.
Осы шілдехана тойында Абдоллаһ болмады. Ол шаруа жайымен Шамға барып,
қайтып келе жатқанда қайтыс болды. Қайтыс болғаны жөнінде екі түрлі пікір
бар. Оның біріншісі Абдоллаһ баласы туылғаннан кейін екі ай өткенде жолда
кайтыс болды десе, екіншісі ол баласы туылардан екі ай бұрын өлген еді
дейді. Қайсысының рас екені белгісіз, бірақ әйтеуір Абдоллаһтың баласың
көрмегені анық.
Бала келесі жылдың көктеміне дейін анасы Әминаның бауырында болды. Ол
кезде жақын маңдағы – тайпалардың әйелдері жылына екі рет Меккеге келіп,
жас балаларды уақытша тәрбиелеуге алып кететін. Оның себебі бар –ды.
Қаланың басты айналдыратын аптап қапырығы мен шаңы, шыбын – шіркейлері жас
балалардың денсаулығына әсер ететінің білетін дәулетті адамдар балаларын
қабырғалары қатқанға дейін таза ауада, табиғат аясында көшіп – қонып жүрген
көшпенді тайпаларға тәрбиелеуге беретін. Сонау алыстағы сахарада өскен бала
төзімді әрі шыншыл болады деп саналатын.
Келген әйелдер дәулеттілердің балаларын бөлісіп алып, әкесіз Мұхаммед
(ғ.с.)ді ешкім ала қоймаған. Өйткені жас жесір басқаға тұрмысқа шықса,
баланың өгей әкесі тиесілі төлемді бермеуі мүмкін деп қорықты. Оның есебі,
баланы тәрбиелеп бергені үшін олар ақысын алатын. Халима деген әйел екі жүз
шақырымдай жерден келіп, бос қайтпауы үшін күйеуі әл – Харистің руқсатымен
Мұхаммед (ғ.с.)ді алады. Кейін мұнысы үшін Әминадан азды – көпті қаражат
алып тұрды.
Халиманың екі қыз бір баласы бар екен, содан шаруашылықтары оңға
басып, мейлінше тоқтық көрмегенімен, аш – жалаңаш бола қоймаған.
Мұхаммед (ғ.с.)дің кейінгі жылдары Халиманы үнемі еске алып
отырғанына қарағанда өзінің балаларынан кем көрмеген деген ойға келесіз.
Сол кездегі Мұхаммед (ғ.с.)дің өмірі жөнінде мағлумат аз. Дегенмен оның
басынан кешкен мына бір жай жөнінде көп жазып жүр.
... Мезгіл үлкен сәскенің кезі болса керек . Мұхаммед (ғ.с.)пен оның
емшектес ағасы қозыларды қарап, үйден быраз жерде ойнап жүргенде, қайдан
шыққаны белгісіз, екі адам келеді.Біреуінің қолында аппақ қарға толтырылған
шылапшын бар екен. Келген бойда Мұхаммед (ғ.с.)ді шалқасынан жатқызып,
кеудесін ашып, жүрегін алады да ондағы қара дақты алып тастап, қармен жуып
тазартып, қайтадан орнына салған.
Болған оқиғаны баласынан естіген Халима мен күйеуі жетіп келгенде боп
– бос, бетінде қан – сөл жоқ Мұхаммед (ғ.с.)ді көреді. Не болғанын
сұрағанда олар адам сенбес, таңқаларлық жайды естіген.
Зәресі ұшқан Халима мен Әл – Харис баланы күн соққаны, не жын
соққанын білмей, тезрек анасының қолына тапсырады. Содан беске келген
Мұхаммед (ғ.с.) анасына қайтып оралды. Бұл жөнінде ол кісінің замандастары,
оқиғаның тірі күәгерлері тынымсыз баяндаған. Құдайдың әмірі мен періштелер
мені тазартып қойған, - деп отырады екен Пайғамбар.
Әмина болса жыл сайын күйеуінің басына барып, одан әрі төркініне
қыдырып қайтатын. Мұхаммед (ғ.с.) жеті жасқа келгенде олар Иасрибке жол
тартып, қайтарында Әмина қатты ауырып, Абуа деген жерде қайтыс болады.
Әкеден де, шешеден де айырылған бала һашим ұрпағының беделдісі, атасы
Әбд әл – Мүттәліптің қолында қалады. Атасы жақсы көргендіктен басқалар да
соның жағына жығылды. Ешкім оны еркелетпеді, ұрысып – жекімеді де. Тек
жасы келіп қалған атасы ғана көз алдында көрінбей қалса іздеп, көрсе
мейірленіп маңдайынан иіскейтін. Каабаны шырықшысы болған Әбд әл –
Мүттәліптің жанына басқа балалар түгіл Мұхаммедтен басқа өз немерелері де
бара алмайтын. Үнемі аттасының қасында жүретін Мұхаммед (ғ.с.)дің көз
алдында Кааба маңындағы діни әдет – ғұрып, жорағылар жүріп жатты. Ол
бәрінен хабардар болды. Бұл ең алдымен атасы Әбд әл – Мүттәліпке байланысты
еді.
Әбд әл – Мүттәліптің шын аты Шайба болатын. Оның өзіндік тарихы бар.
Бірде оның әкесі һашим саудамен Шамнан келе жатып Иасриб (622 жыдан бастап
Мәдине) қаласында Бану Нажар руынан шыққан Амр бен Зайд деген кісінің үйіне
түнеп, сол үйдің Сәлима деген қызын ұнатып, кейін құда түсіп үйленеді.
Сәлима екі қабат болған кезде Меккеден Иасрибке алып келеді. Уәде
бойынша осында босану керек болған еді. һашим саудамен Шамға кетіп, сол
сапардан оралмай Газа деген жерде қайтыс болады. Төркініне босанған Сәлима
бір топ ақ шашы бар ұл туады . Бұл Шайба еді. Ол жеті жасқа келгенде
һашимнің інісі Мүттәліп оны алып кетеді. Мекке қақпасынан кіргенде
Мүттәліптен арқасына мінгестірген баласының кім екенін сұрағанда: бұл менің
Әбдім - Құлым деп жауап берген.
Сол сәттен бастап баланың Шайба аты ұтым болып Әбд әл – Мүттәліп -
Әбдімүттәліп болып кеткен. Бұл Мұхаммед пайғамбарымыздың атасы еді. Ол
есейген сәтте Меккедегі абырой атағы өскен, Мекке билігі қолына тиген адам
болған.
Бір қызығы оның әкесі һашимнің де бала кездегі аты – Амр болған.
Бірде тасаттық бергенде сорпаға нан тұрап тұрғандықтан меккеліктер оны
һашим - нан тұраушы деп кеткен. Ол егіздің сыңары болатын. Егідің
екіншісі Абд Шамс саудамен кейін айналысқан. Бірінің ссаусағы екіншінің
маңдайына жабысып туылған бұл екеуін ажыратқанда пышақ кескен жерден қан
шыққанда әлдекім: Әттең, екеуінің ұрпағы жауласып, бір – бірінің қаның
төгетің болды деген екен.
Расында кейінен солай болды. Абд Шамыстың ұрпағы мен Һашим ұрпағы
(Мұхаммед (ғ.с.), кейіннен аббаситтер) бір – бірімен жауласып өтті.
Сөйтіп, Һашимнің баласы Әбд әл – Мүттәліп Мұхаммед болашағы үшін көп
өнеге көрсетті.
Мұхаммед жеті жасқа келегенде, 578 жылы абзал атасы Әбд әл – Мүттәліп
қайтыс болды.(6.3) Соның алдында ғана Йеменнің астанасы Санадан ол баласы
Әбу Тәліпке немересін тапсырды. Атасы қайтыс болғаннан кейін Мұхаммед Әбу
Тәліптің қамқорлығына көшіп, ол балаға деген көмегін, ағалық қамқорлығын
аяған жоқ. Ол дүниенің төрт бүрышын шарлап, алым – берім, шаруа жайымен
жүрді. Бала ешқандай кемтарлық көрген жоқ. Кей жазбаларда бала күнінде оның
Аббас пен Әбу Тәліптің ешкілерін баққандығы да айтылады.
Мұхаммед (ғ.с.)ді ешкім оқып,сызуға үйреткен жоқ. Бірақ ол үлкендерге
қолқабыс жасау арқасында сауда – саттықтың көптеген қыр – сырларын білді.
Қоғамдық мәселелерді талқылаған ақсақалдар мәжілістеріне, әртүрлі
айтыстарға қатысып, әдет – ғұрып таластарын тыңдап, керуендермен бірге
жүріп, алыс елдердегі тайпалар мен халықтардың әдет –ғұрпын, салт –
тұрмысын танып білді. Араб омірінің өткені жөнінде көптеген оқиғаларды
естіп, көкейіне қондырды.
Өзімен бірге тұған ет бауыр туысы болмағандықтан Мұхаммед (ғ.с.)
бала кезінің өзінде мейлінше ұстамды, жан сырын кез келген адамға аша
бермейтін, тұйықтау болып өскен. Мүмкіндігінше немере ағасы Әбу Тәліптің
көңілінен шығуға тырысқан. Сондықтан да ол Әбу Тәліптің ыстық ықыласына
бөленді. Мұхаммед (ғ.с.) ешқашан болмайтын нәрсеге қолқа салған емес. Бірақ
Мұхаммед (ғ.с.) ойында алыс сапарға шығып, ел, жер көру де болмай қоймады.
Бұған Меккеге тұс – тұстан келіп жатқан сауда керуендері әсер еткен – ді.
Бұл кезде Мекке қаласы да өсіп, саудасы өркендеді. Қабат –қабат
үйлер, Кааба харамы, қаланы көшпенділер шабуылынан қорғайтын дуал үлкен ой
салды. Дүниенің төрт бұрышына кететін керуен жолдары да дәл осы жерден
өтетін. Солтүстігінде Йасриб, күн батысында Жидда қалалары тұрды. Осы
қалалар арасында керуендер күні – түні үзілмейтін. Теңіз арқылы көрші
елдермен Жиддаға келіп жатқан буымдар сауда дүкендерінде тіресіп тұрды. Осы
жолдан бөлініп, Қызыл теңіздің жиегін солтүстікке қарай жағалап
Палестинаға, Дамаскіге, Жерорта теңізінің жағалауындағы қалаларға керуен
соқпақтары жол тартты. Оңтүстікке, Йемен мен Хадрамутқа да қарай керуендер
ағылып жатты. Осы керуен жолдары Мұхаммед (ғ.с.)ді қызықтырды.
Бірде Әбу Тәліб Шамға керуен жөнелтетін болды. Мұхаммед (ғ.с.)дің
керуенмен баруға аңсары ауып тұрса да оған қолқа салуға батпаған. Бірақ,
ақыры шыдамаған ол Әбу Тәліб көлікке енді мінген кезде бірге ала кетуін
сұранған. Баланың көзіндегі мөлтілдеген жасты көрген Әбу Тәліб жүрегі
езіліп, ауыр жолда баланың шыдауы қиын екенін біле тұрса да лажсыздан,
көңілін қимастан ала кеткен. Ал Мұхаммед (ғ.с.) бұл жолы жай ілесуші емес,
қолынан келген жұмысын тындырымды атқарған. Бұл кезде кей аңыздарға
қарағанда ол 12 жасар екен.
Әбу Тәліптің керуені Бусро қаласына жақын келгенде Бухайра деген
тақуа кісі бақылап отырып, солардың ішінде болашақ Алланың елшісі келе
жатқанын біледі.(7.7) Керуен жақындағанда олармен бір шөкім бұлт ілісіп
жатқанын, тоқтаған кезде оның да тоқтағаның байқаған. Тағы бір ғажабы, бала
ағаш түбіне келгенде бұтақтары жайнап өзінен өзі айқасып, басына түсетін
көлеңке қоюлана бастаған. Кейін сөйлесіп, баланың келешектің пайғамбары
екеніне көзі жеткен.(8.27)
Әңгіме үстінде Бухайра баланы бастан – аяқ зерттеп, оның түр –
түсінің, тіпті әке – шешесінен айрылған жетім екендігіне дейін қасиетті
кітаптарда жазылғандарға дәл келетіндігіне көз жеткізген. Оның үстіне,
Мұхаммед (ғ.с.)дің екі жауырының ортасындағы көлемі жаңғақтың аумағындай
қалы – Пайғамбардың мөрі бар еді. Жалпы Мұхаммед (ғ.с.) дүниеге келер
алдында көптеген көріпкерлер жаңа пайғамбардың өмірге келе жатқанын
хабарлаған. Сонын бірі Умәилә Ибн Әби ас – Солт деген христиан : Мен
оқыған кітаптардан жерімізде жаңа пайғамбар шығатынын білемін , - деп
Мұхаммед (ғ.с.) дүниеге келетін уақытты мегзеген.
Әбу Тәлібке Бухайра баланың болашағы зор екенін, алдынан ақ күн туып,
маңдайы жарқырағалы тұрғанын, оны көздің қарашығындай сақтауды айтады.
Мұхаммед (ғ.с.)дің осы сапары оның ойын өсіріп, көңіл көкжиегін
кеңейтіп, жанын байыта түсті.
Мұхаммед 15 жасқа келгенде Фужжар соғысына қатысты. Бірақ ол мұнда
бар болғаны қару тасып, шашылған жебелерді жиып, теріп әкелуге қолғабыс
етті. Дегенмен бұл соғыс оның өміріндегі елеулі оқиға болды. Соғысты өз
көзімен көріп, ажалмен бетпе – бет келгенде адамдардың өз - өзін қалай
ұстағандарының куәсі болды.
Ол осы кездегі құрайштық аталастардың ынтымақ бірлік шарт жасасуын да
куәсі болған. Бірнеше ондаған жылдар күшін жоймай ағайындардың басын қосқан
ант Мұхаммед (ғ.с.)дің тағдырына да игі әсерін тигізген. Ыңтымақтың негізі
болған осы пәтуәні кейінгі жылдары Мұхаммед (ғ.с.) әділеттілік пен
бауырластықтың тамаша үлгісі деп есептеп, өте жоғары баға берген.
Мұхаммед он жеті жасқа келгенде де сапарға шыққаны жөнінде аңыз бар.
Бұл жолы Бухайраның орнына Настура деген дін қайраткері тұрса керек. Сөйтіп
Настура да Мұхаммедтің болашақ пайғамбар екенін түсінген.(9.9)
Жиырма жасқа дейін – ақ Мұхаммед (ғ.с.) Әбу Тәлібтің көмегінсіз өз
бетімен күн көре бастайды. Басқа араб балалары сияқты тез есейді. Өмір
ағымы оның болашақта кім болып, немен шұғылданатынын анықтап берді. Араб
тарихшыларының айтуына қарағанда болашақ пайғамбарымыз биязы мінезді,
ешкімнің ала жібін аттамайтын, адал, тыңдырымды, көрші – қоланмен сыйлы,
мейлінше жаны жайсан, ізгі ниетті жан болған. Мекке тұрғындары алдында
арына ешбір дақ түспеген кіршіксіз таза жан болғандықтан, оны құрайыштар
Амин (шыншыл, сенімді деген мағына береді ) деп атаған деген аңыз
бар.(10.40)
Ислам дінінің шығуы қарсанында арабиядағы тайпалар өмірінде түрлі
жайлар болып жатты. Сасанидтік Иранның түбектің оңтүстігіндегі жері
шұрайлы, сауда – саттығы өркендеген Йеменді жаулап алғаннан кейін сауда
жолдары күрт өзгерді. Қытайдан, Үндістаннан келетін сауда керуендері ендігі
жерде бір кездегідей Арабияның жағалауын айналып жүрмей, Ирак арқылы
Жерорта теңізінің жағалауындағы елдерге тіке тартатын болды. Бұл сауда –
саттықпен айналысып, одан шаш етектен пайда тауып отыған арабиялық
саудагерге қатты соққы болды. Сауда жолдарының арабия түбегінің теңіз
жағалауымен айналып жүруі қарапайым бәдәуилерге де пайдалы еді. Олар
тікелей сауда – саттықпен айналыспағанымен керуенші немесе керуен сақшысы
болатын, түйелерін жалға беретін. Енді олар да бұрыңғы табыстан айрылды.
Осының бәрі араб экономикасының құлдырауына әкеліп соқты, өсімқорлық,
оларға кіріптарлық өсіп, араб тайпаларының арасында барған сайын жіктелу
күшейді.
Осындай экономикалық қийындықта шығу жолы елдің ақсүйектері
іздестірді. Бұл дағдарыстан шығудың бірден – бір жолы басқа жерлерді жаулап
алу деп түсініп, оның жолын қарастыр бастады. Ол үшін күшті әскер керек
еді. Күшті әскерге ие болу үшін ең алдымен бір – бірімен жауласып жатқан
араб тайпаларын бір орталыққа біріктірудің қажетігі көрінді. Бұл бірігу
басқа жатқан болған басқыншылыққа тойтарыс беру үшін де керек болды. Әрине
бытырыңқы тайпалардың басын қосу үшін күшті идеалогия қажет еді. Дәл
осындай, өзара соғысу бір – бірі шауып, берекесі кетіп жатқан тайпаларды
біріктірудің қажеттігі туып отырған кезде Арабияда ислам дүниеге келді.
Исламның шығуының екінші бір қажеттігі адамдар арасындағы бір –
біріне деген жақсы қарым – қатынас, имандылық, достық орнату үшін де қажет
болды. Ол бұған дейінгі барлық адамдар үшін жат салттарды тоқтату үшін де
керек еді.
Өзімізге белгілі Арабияда исламға дейін әрбір рудың, тайпаның өздеріне
ғана тән құдайы болған. Олар құдайларды тастардан жасайтын.
Мұхаммед Ғ.С. ондай пұттарға табынуға мейлінше қарсы болып, жаратқан
бір Аллаға сыйынуға керектігін түсінді. Оған аяттар түсу одан әрі жалғасты.
Жалпы Құран аяттары Мұхаммед Ғ.С. – ға 40 жаста келе бастап, ондағы
114 сүренің түсуі 23 жылға созылған.(11.24) Оның 19 Меккеде, 58 Мәдинада
түскен, ал 10 сүренің қай жерде түскені әлі күнге дейін белгісіз делініп
келеді.(12.42) Ал қалғандарының басы Меккеде, аяғы Мәдинада түскен.
Қанша жылдар бойына күдік пен күйзелісті басынан кешіріп қаншама
жылдар бойына қийыншылық пен келген жаңа дін Ислам деп аталды. Ислам -
өзінді Құдайдың еркіне тапсыру деген мағына беретің еді.
Хадишадан кейін мұсылмандыққа Әли, одан кейін асрап алған баласы Зайд
енді. Біртіндеп жануа діннің қасиетіне айналысатындағылардың көзі жете
бастады. Бірақ Ислам діні қанатын кең жайып кете алмады. Жоғарда айтқандай
қаншама пайғамбарлар түсірілгенімен Аллаһ Тағала олардың кейбіріне ғана
кітаптар, парақтар жіберген. Мысалы, Адам Атаға 100 парақ, Ыдырысқа 30,
Ибраһимге 10 парақ, ал Мұсаға – Таурат, Дәутке – Зубар, Исаға – Інжіл,
Мұхаммедке – Құран түскен.
Көптеген кітаптарда Мұхаммед Пайғамбарымыздың сыртқы түр - сипаты,
мінезі, қасиеттері жөнінде айтады. Сонын бірінде Мұхаммед Ғ.С. адамдардың
ішінде мейлінше құрметі болды.Ол қашанда жақсылық әкелетін жұмыс істейтін
және қайсысы да сәтті шығатын, жаратылысынан мінезі де жақсы, келісті адам
еді дейді.
Мұхаммед Ғ.С. бүкіл ислам дүниесінің былай қойғанда сол кездегі
арабтар үшін қаншама жақсы істер жасады. Бұл жақсы істер кейіннен бүкіл
ислам әлеміне тарады.
Мұхаммед Ғ.С. бүкіл араб халқының тарапынан қолдау тапқан адам. Ол
жеке меншікті қорғады. Сонысымен ауқатты топтардың ризашылығына ие болса,
таразыдан алдайтын саудагерлерді, айыптап кедейлерге қамқор болуды ұсынумен
қарапайым халыққа ұнаған. Мәдинада тұрып, әрі дінінің басқарушысы, жас
мұсылмандар мемлекетінің билеушісі болған ол іс - әрекетімен өзгелерге үлгі
болған адам. Ол өзіне дейінгі араб дүниесіндегі адамгершілікке жат қанша
әдет ғұрыптарды айыптап, тоқтау салды.
Араб тарихында исламға дейін тіпті адамды құрбандыққа шалу орын алған.
Ислам діні кейін оған тыйым салған. Ал бұл жағдай тіпті Пайғамбарымыздың
әкесіне де қатысты болған.
Хазірет Әли былай деп айтыпты: Жас кезімде Каабаның шырақшысы болған
атам Әбд әл – Мүтталибтен мына әңгімені көп есітетін едім. Айтуынша,
атасының түсіне үш күн бойы бір аян берілген. Оның үшіншісі Зәмзәмды қаз
деген сөз екен. Атасы үшеуін де түсінбепті. Келесі күні мезгеген жерге
барып дәл тауып, қасына бір баласы Аббаспен (келешекте Аббасидтер осыдан
тарайды) қаза бастағанда, түсіндегі дәл келіп, Зәмзәм құдығы шыққан.
Зәмзәм суының иесі Әбд әл – Мүтталібтің болуы кейбір құрайштарға
қызғаныш туғызғанда ол жалғыздығына қиналып: Егер жаратқан он ұл берсе,
бірін құрбандыққа шалар едім - деген. Кейін бұл сертің орындау үшін шөп
тастағанда ен кіші баласы Абдоллаһқа түскен. Оны кейін жүз түйені
құрбандыққа шалып алып қалған. Сол Абдоллаһ Пайғамбарымызың әкесі еді.
Исламның басты кітабы – Құран. Онда әртүрлі көлемдегі 114 сүре бар.
Сүре арабша тізілу немесе қатар дегенді білдірсе керек. Құран сүрелері
әртүрлі көлемде болып келеді. Екінші – Бахара сүресі 286 аят, 103 –
Ғасыр, 108- Кәусар, 110- Насар сүрелерінде үш – төрт аяттан ғана бар.
Сүрелердің көлемдерінің аз ғана ауытқуларын есептемесек, негізінен, олар
кітіп соңына қарай азая береді. Алғашқы Фатиха - Беташар сүресі 7
аяттан ғана тұрады. Тек тоғызыншы Тәубе сүресінен басқаның бәрі
Біссімілләдан басталады
Исламның діни ілімі бойынша Құран – Алланың өзі сияқты мәңгі өмір
сүретін кітап. Алланың бір өзі ғана Құран сөздерін керек деп тапқанда
өшіреді, қаласа басқасын қабылдайды.(13.69)
Кей жазбаларда Аллаһ 124 мың пайғамбар жібергені, соның 300 –і ғана
расул болғаны жөнінде айтылады. Осы расулдардың қатарының бастыларына
алтауы ғана алынған. Олар: Адам Ата, Ибраһим, Нұқ, Мұса, Иса және Мұхаммед
Ғ.С. пайғамбарлар.
Құраның шығуының өмірлік қажеттігі болды. Халифаттың ресми идеологиясы
ислам болғандықтан мұсылман құқыларының нормалары, құдайға сыйыну
басшылыққа алатын құралдарды қажет етеді. Бұл Құранның жазылуының
керектігін көрсетті. Алғашқы халифалардың кезінде – ақ заңдылық және діни
қызметті мәнге ие болған тиісті жазбалар болды және олар Құран – кітаптың
пайда болуына әсер етті.
Құран соңғы жылдарға дейін айтылып келгендей діни догмалардың жиынтығы
емес, адамзат баласын бар жақсылыққа тәрбиелеп, имандылыққа шақырған
кітаптар ішіндегі классикалық үлгісі. Құран араб әдебиеті тарихында кітап
болып басылып,жарық көрген алғашқы көркем шығарма. Оның мазмұны, жан –
жақты қамтыған мәселесі мейлінше кең. Атап айтқанда, онда араб тарихы,
әдебиеті, ғылымы, сол кездегі халықтың салт – санасы, әдет – ғұрпы, жаңа
дәстүрінің қалай болуы кеңінен қамтылады. Ол адамдарды сабырлы, мейлінше
салиқалы, бір – біріне мейірбан, өзгелерге қайырымды, күнәдан пәк болып,
тек жақсы істерді істеуге тәрбиелейді.
Мұхаммед Ғ.С. негізін қалаған ислам діні Алланы жаратушымыз ретінде
жоғары қояды. Жер бетіндегі әр пенде өзінің іс - әрекетімен Аллаһ алдында
жауапты екенін ескертеді, ақылға бағынуға шақырады, адамның іс - әрекеті
жақсы – жаманға, ақ – қараға, обал – сауапқа,әділ – зәлімге бөлініп, тура
жолға нұсқап әр пенденің осы уақытша өмірдегі не істеу керектігі жөніндегі
міндетін көрсетеді. Сондықтан да Мұхаммед Ғ.С. – тің істеген істері,
қалдырған хадистерінің немесе Суннаның мәні зор, олар мәңгілік. Жалпы,
мұсылмандардың іс - әрекеті алдымен Құранға, одан кейін Суннаға
негізделеді. Шариғат заңдары Құран мен Суннадан, яғни осы екі қайнар көзден
бастау алса, Сунна Құраннан кейінгі екінші орында. Сунна хадис деп те
айтады. Хадисте Пайғамбардың өмірі мен қызметі жайында, оның діни мінез –
құлқы, әдеп хақындағы айтқан уағыздары мен шешімдері қамтылады. Сунна
немесе хадистерде исламның негізгі қағида – ережелері: парыз, уәжип,
суннат, мүстахаб, адал адам, макруһ, мубахтан бастап мінез – құлық, әдеп,
т.б. жөнінде айтылып, көбіне Пайғамбардың іс - әрекеттері үлгі етіледі.
Сунналар ғибадаттың қағида ережелер мен тәртіптерді сөзсіз орындауға
шақырады. Сондықтан Мұхаммед Ғ.С. бас болып Суннаның мазмұнының бұзылуына
қарсы болған. Өйткені Суннадағы негізгі идея Құран қағидаларымен астасып
жатыр.
Мұсылмандар міндетті түрде бес парызды орындау керек. Олар: иман, бес
уақыт намаз, ораза, зекет және қажылыққа бару. Шариғат бойынша бұл
парыздарды бұлжытпай, мерзімінде орындап тұру керек.
Шариғат адамдарға Құран арқылы жеткен Аллаға құлшылық ету заңдары,
діни беделді басшылары жалған хадистерді іске асырып отыруды міндеттейді.
Адам іс - әрекетінің жақсыға не жаманға бөлінетінін белгілейді. Шариғат
адамды сыртқы көріністері іс - әрекеттері арқылы Аллаһ Тағалаға жағымды
жолға салып, оны өмірдегі барлық теріс жолда сақтандырады. Осы арқылы әрбір
мұсылман Аллаға қарай жақындай түседі.
Аббастықтар халифатының құрулуы.
Аббастықтар Умеялықтардың құлауы үшін көптеген әрекеттер жасады.
Аббастықтар атынан алғаш рет бас көтерген Аббастың немересінің баласы
Мұхаммед б. Али еді. Аббастың немересі Али Умеялықтармен ешқандай
қақтығыспастан тыныш өмір сүрді. Өйткені, Али зухд және құлшылықпен
айналысатын. Уәлид б. Абдумалик һашим әулетін өзіне тарту мақсатында Сирия
аймағындағы Хумайма қалашығын Алиге береді. Али де жанұясымен Хижаздан
көшіп келіп сонда тұра бастайды. Ешкім Алиден және Хумайма қалашығынан
көтерілісті басқаратын орын деп сезіктенбейді. Шынында да Хумайма тыныш жер
болып, Алиге де умеялықтар сенгендіктен бұл жерді әскери бақылауға алмаған
еді. Бірақ Алидің баласы Мұхаммед ақылды, алғыр оқиғалардың барысын
пайдалана білетін. Сол себептен Әз. Алидің жақтаушыларын зерттей келіп,
олардың жұмысақтықпен ыдыраңқы болып жүретіндігін, жүректерінде берік
ұстанған бір ұрандарының болмағандығына көз жеткізді.
Сол үшін Мұхаммед мынадай принциптерді алдыға қойды :
1.Әз. Мұхаммед әулетінен шыққан қандайда бір халифаға ризашылық көрсету.
Яғни, осы әдісімен Әз. Алидің ұрпақтарын күмән тудырмай өкпелетпеу жолын
көздеді. Сонымен қатар, үгіт жүргізуді бір кісіге ғана тәуелді қылмастан
өзі өлсе немесе өлтірілсе, қозғалысты одан әрі қарай алып кету керектігін
айтты. Сырт көріністе бұл қозғалыс Әз. Алидің жақтаушыларының ісі сияқты
көрінгенімен негізінде басқарушылар мен жүргізушілер толығымен
Аббастықтардың билігінде жүрді.
2.Хашимидттер бірден ортаға шықпастан, адымен халықты залым билеушілермен
күреске шақыру, оларға бағыт бағдар беріп барып, күшейген соң, сахнаға
шығуды көздеді.
3.Хумаймадан кейін Куфа мен Хорасан орталықтары құрылады. Хумайма
басқарумен жоспарлау орталығы болып, Куфа кездесу нүктесі. Бірақ
көтеріліске шығатын жер Хорасан аймағы болады.
Хумайма Шамның бақылауындағы қалашық болғандықтан әрі орталыққа жақын
болғандықтан тек басқару орталығы болды. Ал Куфа жолдың ортасына
орналасқандықтан көтерілістің ол жерден алыс аймақта болғанын қалады.
Сондықтан Хорасан астанадан алыс, әрі араб емес халықтардың шоғырланған
жері еді. Осылайша көтерілісті астыртын ұйымдастырып отырды. Үгіт насихат
жұмыстары Куфа мен Хорасанда жүріп жатты. Мұхаммед 744-жылы қайтыс болып,
қозғалысты жүргізу баласы Ибрахимге қалды. Осы кезде соңғы Умея халифасы
Маруан таққа келген болатын.
Ибрахим әкесінің саясатын ары қарай жалғастыра отырып, Аббастықтар
төңкерісін жылдамдатуға көшті. Өзі Хумаймада отырып, Хорасандағы билігін
жүргізіп отырды. Көтеріліс аймағы Хорасан болғандықтан Хорасандағы
қозғалыстың басына Әбу Муслим әл-Хорасаниді тағайындап, қолына қара туды
ұстатып, елді сол тудың астына біріктіруге үндеді. Өйткені, осы аймақтағы
араб емес халықтар Умеялықтарға қарсы шығуға дайын еді. Бір шетінен Әбу
Муслим сондағы шииттердің көсемі Сүлеймен б. Касирмен бірігеді. 747-жылы 15
маусым ораза айт күні құптаны Аббастықтар атына оқытып, Әбу Муслимнің
ұстаған қара туының астына көтерілісшілер жиналып, өз көздеген мақсаттарын
іске асыру үшін төңкеріліске шықты. Әбу Муслим Исфаханда дүниеге келген
иран текті кісі. Куфа шонжарларынан Идрис б. Мақилдің және інісі Исаның
қызметшісі болып, Мухаммед б. Алиге сыйға берілген. Мұхаммедте Әбу
Муслимді ұлы Ибрахимге берген еді. Әбу Муслим Ибрахим жағынан жастайынан
Хорасандағы қозғалыстың басына тағайындалды. Өйткені, Әбу Муслим ер жүрек,
шешен, алғыр және әркімнің тілін таба білетін қабілетті кісі болғандықтан
айналасына халықты жинай білді. Тіл байлығымен шешендігінің арқасында бір
күнде Маридегі 60 ауылды өзіне қаратқан болатын. Көтерілісшілер өздерін
айырықша көрсету мақсатында қара киім киіп, қара жалау ұстап, қаладан
қалаға шабуыл жасау нәтижесінде көптеген қаланы басып алды.
Умея халифаты толығымен биліктен құлатпағаныменде, ендігі биліктің һашим
әулетіне өтетіндігіне халық толық сенді. Сол үшін де Куфа алынған соң,
халық кімге бейат ететіндігі жайында нақты пікірге келе алмады. “Халифа кім
болады?”,- деп сұрағандарға,“Асықпаңдар уақыт көрсетеді”, - деп нақты жауап
берілмеді.
Осы кезде Аббастықтар төңкерісінің басты кейіпкері Әбул Аббас пен інісі
Әбу Жағфар әл- Мансур Куфадағы жасырынған жерінен шығады. Енді халифа кім
болады екен деген сұрақтар әркімнің ойын мазалай бастады. Кейбіреулер Әз.
Али ұрпағынан біреуіне бейат етілетін шығар деп ойлады. Енді біреулер
болса, Аббас ұлдарынан болады десті. Меккедегі һашимиттер жиылып Әз. Алидің
ұрпағынан Мұхаммед б. Абдуллаһқа бейат етуге әрекет етті. Өйткені, ол
кісіні тақуалығымен өжеттігі арқасында халықтың құзырында беделді еді. Бір
шетінен ол кісіні “Мәхди” деп атайтын. Бірақ күш, билік Аббастықтардың
қолында болғандықтан, таразы басын басып кетті. Аббастықтардың жақтаушылары
халифаны сайлайтын уақыттың келгенін халыққа естіртіп, ресми бейат үшін
Куфаның орталық мешітіне жинады. Әбул Аббас қасындағы туыстарымен бірге
мешітке келіп, минберге шығып құтпа оқыды. Құтпасында халыққа рахметін
айтып, елді әділетті билейтіндігін білдірді. Артынан немере ағасы Дауд б.
Али сөз сөйлеп, оның халифалығын жариялады. Сол кезде Әбул Аббас
науқастанып жүргендіктен мешітте көп болмастан өкімет ордасына кетті.
Қалған халықтан бейат алуды інісі Әбу Жағфарға жүктеді.
Бірақ соңғы Умея халифасы Маруан қолға түспеген болатын. Маруан соңғы
күшін жиып, Тигр өзеңінен өтіп, қарамағындағы 120.000 әскерімен Запқа қарай
ілгерілді. Халифа Әбул Аббас сол аймақтағы әскерлеріне қосымша ретінде
Куфадан әскер жолдап, бас қолбасшылыққа көкесі Абдуллаһ б. Алиді
тағайындады. Абдуллаһ б. Алидің әскерлері сан жағынан аз болғанымен сапа
жағынан басым еді. Өйткені, олардың келешекке деген үміті, талпынысы мықты
болатын. Маруан Зап өзеңіне көпір жасатып қарсы бетке өтіп, Аббастықтармен
шайқасты. 25 қантар 750 жылы болған осы шайқаста Аббастықтар жеңіске жетті.
Осы жеңілістен кейін ыдыраған армиясын қайта жинай алмаған Маруан Мусулға,
одан Харран, Шамға қашты. Қудалау басталған сон, Мысыға қашты. Мақсаты
солтүстік Африкамен Испания аймағынан қол жиып, Аббастықтармен қайта
шайқаспақ болды. Халифа Әбул Аббас Маруанды ұстауға бұйрық бергендіктен
қудалау нәтижесінде Мысырдың Басир қалашығындағы болған шайқаста жеңіліп,
қолға түсіп, 750 жылы тамыз айында өлтіріліп, басы халифаға жолданды.
Соңғы халифа Маруанның басы Әбул Аббастың алдына қойылғанда Әбул Аббас
сәжде етіп: Мені саған үстем еткен Аллаһқа шүкірлер болсын, Аллаһқа шүкір!
Сен және туыстарындағы өшімді Аллаһ аяқсыз қалдырмады, - деген екен.
750 жылы 26 сәүірде Шам қаласын басып алды.(14.49;219-226)
Аббастықттар ирандық дихандар көмегі арқылы билікке келгендіктен олардың
көңілінен шығу, жағыну мақсатында өз орталықтарын Хижаз бен Шамға емес
Иракта құруды ұйғарды. Сондай – ақ мемлекет аппаратына парсы тектілерді
көбірек тартқан. Әрі олардың мемлекет басқару ісімен соғыс жүргізудің жаңа
тәсілдерін, киім кию мен тағам дайындау секілді жайттерді де парсылардан
үйрене отырып, өздерің сол халықтың әдет-ғұрпына жақын ұстаған. Биліктері
кезінде Умеялықтар сияқты жаулап алу саясатын жүргізбек түгіл қол астындағы
жерлерден айрылып қалады.(15.225; 80)
Ислам дініне шын берілмегендігі айыптала берген умейадтарға қарсы
халифаттың түрлі жеріндегі толқулар барған сайын күшейіп, билеушілерге
қаүіп төндірді. Халифаттың ұшан – теңіз жерді алып жатуы ол бас
көтерулерді дер кезінде басып тастауға мүмкіндік бермеді. Ақырында VIII –
ғасырдың ортасында халифаттың саяси өмірінде өріс алған жағдайлар умеядтар
билігінің құлауына алып келді.
Аббасидтерге мұраға Арабия жарты аралы түгелдей, алдыңғы Азия, Ирак,
Иран және Закавказье мен Орта Азияның едәуір бөлігі, Африканың солтүстік
бөлігі түгелдей және Испанияның едәуір жері қалды. Осындай көп жерге ие
болған аббасидтер билікті қолға алғаннан кейін жаңа жер басып алу емес,
осы кең –байтақ иелікті қолдарынан шығармауы айтады. Бірнеше ғасыр бойына
ел билеген олардың кезінде Сирия, Кипр және көлемі жағынан шағын біраз
территорияларды ғана жаулап алу себебі де осыдан.
Дегенмен, 750 жылдан 1258 жылға дейінгі халифаттың бұл дәуіріндегі 37
халифаның ислам тарихында ерекше орын алатындары санаулы ғана. Аббасидтік
алғашқы халифа жиыма алты жаста таққа отырған Абу - әл – Саффар Аббас
билікті ала салып озінің алдында ел билеген әулиет адамдарына опасыздық
жасап, умеадтар өкілдерін келісім жасаймыз деп алдап шақырып қауіп әкелуі
мүмкін деген 80 адамын өлтіріп тастады. Оның тұзағынан аббасидтер үшін аса
қауіпті Абд - әр – Рахман деген умейадтың қана құтылып, көп жол азабын
тартқан ол ақырында мұсылмандық тараған Испанияға жетті.
Абу -әл – Саффар пайғамбарымыздың ұрпағына көп залал келтірді деген
желеумен Миауиа мен Иазидтің, басқа да өзіне өшіккен умейадтардың
сүйектерін зираттардан қаздырып алып,өртеп жіберді.
Оның Мұхаммед пайғамбарымызға туысқандық жағынан келсек, ол Аббастың
екінші ұрпағы, Мұхаммедтің үш баласының ортаншысы еді. Ал Мұхаммед
пайғамбарымыздың әкесі Абдоллаһ пен Аббас ағайынды екені белгілі. Сонда да
ол Пайғамбарымыздың атасы Әбдімүтәлібке бесінші атадан барып қосылады. Ал,
умейадтармен жетінші ата Әбдіманафқа барып қосылады.
Аббасидтер ел ішіндегі қайшылықтың орын алуынан өздерін жайлы сезіне
қоймады. Сыртқы жағдай да олар үшін ойдағыдай болмады. Сондықтан астанасы
өздеріне қолайлы шығыс жаққа көшуді ойлады. Өйткені, умейадтық халифалар
негізінен араб феодалдарына арқа сүйесе, аббасидтер араб халқымен бірге
басқа халықтарға да, әсіресе, парсыларға арқа сүйеді. Осыдан да ирандық
феодалдар мемлекеттік басқару орындарына тағайындала бастады.
Аббасидтер билікке келген кезде Орта Азия мен Қазақстан халықтары сыртқы
жағдайда көп қиындықтарды бастан кешіріп жатты. Халифаттағы тақтың
өзгергенің пайдаланған қытай әскерлері 751 жылдың шілдесінде Қазақстан
жеріне келді. Гоа Цань –Чжидің әскерлерімен арабтың Зияд ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz