Экономикалық өсу түсінігі туралы

МАЗМҰНЫ

І. КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

І ТАРАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1 Экономикалық өсу түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Экономикалық өсу факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5

ІІ. ТАРАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2.1 ҚР Экономикалық өсу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2.2 Экономикалық өсу типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.3 ҚР экономикалық өсу динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27

Кіріспе
Батыс елдеріндегі қалыптасқан экономикалық жүйе шеңберінде
экономикалық өсу мәселесі жетекші нақтылы мақсат болып саналады.
Экономикалық өсу ұлғаймалы ұдайы өндірістің болуымен түсіндіріледі: бұл жыл сайынғы өндіріс көлемінің сандық әрі сапалық артуы. Яғни, экономикалық өсу деп, өндіргіш күштердің ұзақ мерзімдік дамуымен байланысты өндірістің нақты көлемінің табиғи дәрежесінің ұзақ мерзімді өзгерістерін атайды.
Басқаша айтқанда, ЖҰӨ-нің нақты көлемінің өсу қарқынымен өлшенетін немесе осы көрсеткіштің жан басына шаққандағы өсуінің қарқынымен өлшенетін қағидат кең тараған.
Экономикалық өсудің мәні-экономиканың негізгі қайшылығын жаңа дәрежеде шешу және ұдайы өндіру б.т: өндірістік ресурстардың шектелуі мен қоғамдық қажеттердің шексіз болуының арасындағы осы қайшылықты шешудің негізгі екі түрі бар:
Біріншіден, өндірістік мүмкіндіктерді көбейту арқылы.
Екіншіден, бар болған өндірістік мүмкіндіктерді пайдалану тиімділігн жоғарылату және қоғамдық қажеттіктерді дамыту арқылы.
Бірақ осымен процесс бітпейді: дамудың әрбір жаңа кезеңінде өндірістік мүмкіндіктердің молаюымен байланысты қоғамдық қажеттердің барлығы қамтамасыз етілмейді. Қоғамдық қажеттіктер, оларды қамтамасыз ететін өнімдердің өндірісін осы елдің өндірушілері немесе импорт жасалған өнімдердің жеткізушілері игергеннен кейін пайда болады. Бірақ осыған қарамастан, қоғамдық қажеттіктер өндірістік ресурстарға қарағанда біріншілік, жетекші болып табылады. Өйткені, пайда болған қажеттілік бірте-бірте жаппайлыққа айналады, ал бұл жағдай өндірістің үздіксіз дамуын талап етед

Пайдаланылған әдебиеттер тізім:

1. Парамонов В.В. Экономика Казахстана (1990-1998гг.). – Алматы: Ғылым, 2000. – С41
2. Қазақстан Республикасының идустриалдық – инновациялық дамуының 2003 – 2015 жылдарға арналған стратегиясы. – Алматы. – 2003. б52
3. Есайдар У.С. Кәсіпорынлардың инновациялық қызметін мемлекет тарапынан реттеу қажеттілігі. ҚазҰУ хабаршысы, экономика сериясы.
4. Әкімбеков С.Ә.,Баймухамбетова А.С., Жанайдаров У.А. Экономикалық теория. Оқу құралы.-Астана, 2002.
5. Мамыров Н.К., Тілеужанова М. Макроэкономика.- Алматы, 2004.
6. Осипова Г.М. Экономикалық теория негіздері.-Алматы, 2002.
7. Шеденов Ө.К. Жалпы экономикалық теория. Ақтөбе, 2004.
8. Назарбаев Н.Ә. Жаңа кезең-жаңа экономика. Егеменді Қазақстан.
9. Назарбаев Н.Ә. Азия асқарлары. Қазақстан жолы. Егеменді Қазақстан.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

І.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

І
ТАРАУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1 Экономикалық өсу
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...4
1.2 Экономикалық өсу факторлар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5

ІІ.
ТАРАУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2.1 ҚР Экономикалық өсу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 10
2.2 Экономикалық өсу
типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..17
2.3 ҚР экономикалық өсу
динамикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..27

Кіріспе
Батыс елдеріндегі қалыптасқан экономикалық жүйе шеңберінде
экономикалық өсу мәселесі жетекші нақтылы мақсат болып саналады.
Экономикалық өсу ұлғаймалы ұдайы өндірістің болуымен
түсіндіріледі: бұл жыл сайынғы өндіріс көлемінің сандық әрі сапалық артуы.
Яғни, экономикалық өсу деп, өндіргіш күштердің ұзақ мерзімдік дамуымен
байланысты өндірістің нақты көлемінің табиғи дәрежесінің ұзақ мерзімді
өзгерістерін атайды.
Басқаша айтқанда, ЖҰӨ-нің нақты көлемінің өсу қарқынымен өлшенетін
немесе осы көрсеткіштің жан басына шаққандағы өсуінің қарқынымен өлшенетін
қағидат кең тараған.
Экономикалық өсудің мәні-экономиканың негізгі қайшылығын жаңа дәрежеде
шешу және ұдайы өндіру б.т: өндірістік ресурстардың шектелуі мен қоғамдық
қажеттердің шексіз болуының арасындағы осы қайшылықты шешудің негізгі екі
түрі бар:
Біріншіден, өндірістік мүмкіндіктерді көбейту арқылы.
Екіншіден, бар болған өндірістік мүмкіндіктерді пайдалану тиімділігн
жоғарылату және қоғамдық қажеттіктерді дамыту арқылы.
Бірақ осымен процесс бітпейді: дамудың әрбір жаңа кезеңінде өндірістік
мүмкіндіктердің молаюымен байланысты қоғамдық қажеттердің барлығы
қамтамасыз етілмейді. Қоғамдық қажеттіктер, оларды қамтамасыз ететін
өнімдердің өндірісін осы елдің өндірушілері немесе импорт жасалған
өнімдердің жеткізушілері игергеннен кейін пайда болады. Бірақ осыған
қарамастан, қоғамдық қажеттіктер өндірістік ресурстарға қарағанда
біріншілік, жетекші болып табылады. Өйткені, пайда болған қажеттілік бірте-
бірте жаппайлыққа айналады, ал бұл жағдай өндірістің үздіксіз дамуын талап
етед

І ТАРАУ
1.1 Экономикалық өсу түсінігі
Экономикалық өсудің негізгі екі типі бар: экстенсивтік және
интенсивтік.
Экономикалық өсудің экстенсивтік типінде, материалдық игіліктер мен
қызметтер көлемінің молаюы ұсыныстың тікелей факторларының көпшілін қолдану
арқылы жүреді: жұмыскердерді, еңбек құралдарын, жерді, шикізатты, отын-қуат
ресурстарын және т.б. Экстенсивтік өсуде өндірістің нақты көлемінің өсу
қарқыны мен оны жасауға жұмсалған жиынтық шығындардың өсу қарқынының
арасындағы пропорциялары тұрақты болып саналады.
Экономикалық өсудің интенсивтік типі керісінше сипатталады - өндірістің
кеңеюі өсудің тікелей факторлары сапасының жетілдірілуі арқылы жүзеге
асырылады: прогресивтік технологияларды қолдану, жоғары квалификациясы мен
жоғары еңбек өнімділігі бар жұмысшы күшін пайдалану арқылы және т.б. Осы
жағдайда өндірістің нақты көлемінің өсу қарқыны нақты жиынтық шығындардың
өзгеру қарқынынан артық болып отырады.
Экономикалық өсудің тиімділігі көпсалалы өндірістің тиімділігі деген
түсінікті құратын жағдайлардың барлығының жақсартылуы. Осыған жататындар:
- тауарлар мен қызметтердің сапасының жақсаруы, олардың отандық
және әлемдік нарықта бәсекелік қабілетінің жоғарылауы;
- бұрын қанағаттандырылмаған қажеттерді қамтуға мүмкіндік беретін,
немесе оларды тым жақсы қамтуға мүмкіндік әкелетін жаңа тауарлар
өндірісін игеру;
- халықаралық еңбек бөлінісі жүйесіндегі елдің территориялық
артықшылығымен есептесе отырып, өндірістің мамандану мен
кооперациялануын жетілдіру;
- басқару шеберлігін жоғарылату арқылы және фирманың ішіндегі еңбек
өнімділігін ынталандыру үшін тиімді мотивация қолдану арқылы, Х-
тиімді еместігін жою;
- өндірістік ресурстардың салалық және елдің аймақтары бойынша
аллокациясын жақсарту;
- жаңа технологиялар игеру.
Экономикалық өсудің сапасы оның әлеуметтік бағытталуының күшеюімен
байланыстырылады. Экономикалық өсудің сапасын құрушылар:
- халықтың материалдық әл-ауқатының жақсаруы;
- адамның гармониялық даму негізі деп қаралатын бос уақыттың
көбеюі;
- әлеуметтік инфрақұрылым салаларының даму дәрежесінің жоғарылауы;
- адам капиталына инвестицияны өсіру;
- адамдардың еңбек және өмір жағдайларының қауіпсіздігін қамтамасыз
ету;
- жұмыссыздар мен жұмысқа қабілеті жоқтарды әлеуметтік қорғау;
- еңбек нарығында ұсыныс көлемінің өсуі жағдайында жұмыспен толық
қамтуды қолдау.

1.2 Экономикалық өсу факторлары
Қажеттіліктердің жоғарлауы, дәстүрлі ресурстарды пайдалану, халық
санының өсуі екі бірегей міндетті: экономикалық өсу мен экономиканың
тиімділікті шешуді көздейді. Экономикалық өсу жасалынатын пайдалылықтардың
көлемінің көбеюі, яғни халықтың өмір сүру деңгейінің жоғарлауы болып
табылады.
Өздігінен экономикалық өсу қарама-қайшылықтарға толы. Сөйтіп өндірістің
және материалды игіліктердің тұтынуының ұлғаюын олардың сапасы мен өмір
сүру жағдайының нашарлануының, тазартқыш құрылғыларды үнемдеудің арқасында
жүзеге асыруға болады, ал өндірістің уақытша өсуіне ресуртарды жемқорлықты
пайдаланудың нәтижесінде жетуге болады. Мұндай өсу не тұрақсыз, не мүлдем
мәнсіз болып келеді. Сондықтан экономикалық өсу әлеуметтік тұрақтылық пен
оптимизммен үйлескенде мән-мағынаға толы болады. Мұндай өсу бірқатар
салмақталған мақсаттарға жетуді көздейді: өмір сүрі ұзақтығын көбейту,
ауыруға шалдығу мен жарақаттану, мертігуге ұшырауды төмендету, білім беру
менмәдениет деңгейін жоғарлату, қажеттіліктерді толық қанағаттандыру мен
тұтынудың рационалдылығы, әлеуметтік тұрақтылық пен өз келешегіне деген
сенімділікті арттыру, кедейшілік пен өмір сүру деңгейлеріндегі
айырмашалықтарды жеңу, максималды жұмысбастылыққа жету, қоршаған ортаны
қорғау мен экологиялық қауіпсіздікті жоғарлату, қылиысты төмендету, т.с.с.
Экономикалық өсудің жолдары – бұл ұлғаймалы ұдайы өндірістің тарихи
қалыптасқан бастапқы жолы. Әрине өзінің біріншілігінің нәтижесінде ол
экономиканың бірқатар салаларын қамтитын көптеген мәселелерімен соқтығысты.
Ал бұл мәселелерді атап өту экономикалық қатынастардың кейінгі дамуында
болдырмау үшін маңызды. Экономикалық жағдайы боынаша алдыңғы қатарлы
елдермен салыстырғанда жан басына шаққандағы табыс деңгейі төмен, нашар
дамыған елдер әлемнің үлкен бөлігін құрайды. Бқұл елдер дами алады, бірақ
қазіргі кезде экономикалық дамығандардан артта қалып отыр. Бұл жерде
экономикалық өсудің экстенсивті жолы басым және олардың даму мәселелері
үлкен қызығушылықты тудырады.
Даму кілті басты төрт факторларға негізделген:
1. Халық
2. Табиғи ресурстар
3. Капитал жинақтау
4. Техника
Сондықтан экономикалық даму жағдайында осы факторлармен байланысты
сұрақтарды қарастыру қажет. Олар: табиғи ресурстарды пайдалануды жақсарту
және оны анықтау, халықтың жұмысбастылығы жайлы мәселелер, капитал
салымының техника экономикалық прогресі туралы негізін қамтиды.
Экономикалық өсудің категориясы кез-келген шаруашылық жүйелер кезінде
қоғамдық өндірістің маңызды сипаттамасы болып табылады.
Экономикалық өсу – уақыттың белгілі бір кезеңіндегі қоғамдық өнімді
сандық және сапалық жетілдіру болып табылады 1.
Экономикалық өсу уақыттың әрбір берілген бөлігінде ресурстар
шектеулігінің мәселелерін шешуді белгілі бір дәрежеде жеңілдетуді және адам
қажеттіліктерінің неғұрлым кең шеңберін қанағатттандыру мүмкіндігін
білдіреді.
Экономикалық өсу бір-бірімен тығыз байланысты екі әдіспен анықталып,
өлшенеді: белгілі бір уақыт аралығындағы айнымалы, не болмаса потенциалды
ЖҰӨ-нің көбеюі ретінде және белгілі бір уақыт аралығындағы кезеңнің жан
басына шаққандағы нақты ЖҰӨ-нің көбеюі ретінде екі анықтама да қолданыла
береді. Мысалы, егер басты назар саяси әскери потенциалының мәселелеріне
арналса, онда бірінші анықтама сәйкес келеді. Бірақ жеке елдермен
аймақтардағы халықтың өмір сүру деңгейін салыстыру кезінде екінші анықтама
сәйкес келеді. Сөйтіп Үндістанның ЖҰӨ-і Швейцарияның ЖҰӨ-інен 70%-нан
асады, әйтсе де Үндістан Швецариядан халықтың өмір сүру деңгейі бойынша 60
есеге артта қалып отыр. Әдетте бұл анықтамалардың кез келгенінен
экономикалық өсу пайызбен, өсудің жылдық қарқындарымен өлшенетіндігі
шығады.
Ең жалпылама түрдегі экономикалық өһсу өндіріс пен оның факторларының
(өнімділігінің) нәтижелерінің сандық және сапалық өзгеруін білдіреді.
Қазіргі кезде әртүрлі ұлттар, халықтар мен олардың үкіметтерімен
жүргізілетін экономикалық талқылаулар мен пікір сайыстарда экономикалық өсу
мәселелері алдыңғы қатарларда тұр. Нақты өндірістің өсіп келе жатқан көлемі
кез-келген шаруашылық жүйе соқтығысатын мәселелерді: адамдардың шексіз
қажеттіліктерін шектеулі ресурстар жағдайында қанағаттандыруды белгілі –
бір дәрежеде шешуге мүмкіндік туғызады.
Экономикалық өсудің эксиенсивті және интенсивті түрлерін ажыратуға
болады. Бірінші жағдайда қоғамдық өнімнің көбеюі өндіріс факторларының
сандық көбеюінің: өндіріске еңбек, капитал (өндіріс құралдарын), жердің
қосымша ресурстарын жұмылдырудың нәтижесінде жүзеге асады. Бұл кезде
өндірістің технологиялық базасы өзгермейді. Өйткені дәнді дақылдардың
неғұрлым үлкен көлемін алу мақсатында тың жерлерді жырту, электр
станцияларын құру мен сатық жинайтын комбайындарды үлкен көлемде шығару
үшін жұмысшылардың неғұрлым үлкен көлемін тарта беру – осының бәрі қоғамдық
өнімді көбейтудің экстенсивті жолдарының мысалы. Экономикалық өсудің бұл
типі кезінде өнімнің өсіміне жұмысшылар санын мен олардың мамандану
құрамының сандық өсуінің және кәсіпорын қуаттылығының көбеюінің арқасында,
сонымен қатар орнатылған жабдықтың көбеюінің арқасында қол жеткізуге
болады. Нәтижесінде бір жұмысшыға есептегендегі өнім шығару бұрынғыдай қала
береді.
Ал экономикалық өсудің интенсивті түрі кезінде қолданылатын еңбек,
капитал мен басқалардың көлемі өзгеріссіз қала берсе де бастысы өнімділік
тиімдлігінің жоғарлауы мен өндірістің барлық факторларын пайдаланудан
түскен кері қайтарылымдықтың өсуі болып табылады. Мұнда негізгісі болып
өндіріс технологияларының жетілуі, өндірістің негізгі факторларының
сапасының жоғарлауы табылады. Интенсивті экономикалық өсудің маңызды
факторы – еңбек өнімділігінің жоғарлауы. Бұл көрсеткішті бөлшек түрінде
белгілеуге болады: ЕӨ= ЕӨ, мұндағы ЕӨ - еңбек өнімділігі, Е- натуралды
немесе ақша түрінде өрнектелген жасалынған өнім, Ө - еңбек бірлігінің
шығындары ( мысалы, адам – сағат).
Экономикалық өсудің интенсивті түрі неғұрлым тиімді және сапалы
жасалынған өндіріс факторларының кең қолдануына негізделген өнім шығару
ауқымының көбеюімен сипатталады. Өндіріс ауқымының өсуі неғұрлым
жетілдірілген техникаларды, алдыңғы қатарлы технологияларды, ғылыми
жетістіктерін, аса үнемді ресурстарды, жұмысшылар мамандануын көтеруді
қолдану арқылы қамтамасыз етіледі. Бұл факторлардың арқасында өнім
сапасының жоғарлауына, еңбек өнімділігі мен ресурстарды жинақтаудың өсуіне,
т.с.с. қол жеткізіледі.
ХХ ғасырда етек алған ғылыми-техникалық революция жағдайында батыстың
индустриалды елдерінде дамудың артықшылықты үлгісі ретінде интенсивті
экономикалық өсу мойындалды.
Экономикалық өсуді өндіріс пен олардың факторларының нәтижелерінің
өзгерістерін көрсететін өзара байланысты көрсеткіштер жүйесінің көмегімен
бағалауға болады. Нарықтық экономика жағдайында тауарлар мен қызметтерді
өндіруді қамтамасыз ету үшін өндірістің 3 факторы қажет:еңбек, капитал және
жер (табиғи ресурстар). Яғни Ү – жиынтық өнім еңбек – (L), капитал – (К),
және табиғи ресурстар – (N) шығындарымен өрнектелетін функция 2:
Ү=f(L,K,N)
Экономикалық өсуді сипаттау үшін бірқатар көрсеткіштер қолданылады.
Олардың көмегімен өн.дірістің жекелеген факторларын қолданудың нәтижелілігі
өлшенеді.
Кәсіпорындармен үй шаруашылығы қызмет етуі өндіріс факторларын
пайдалануға және оларды пайдаланудан сәйкес табыстарды алуға негізделеді.
Өндіріс факторлары ретінде шаруашылық іс-ірекеттің мүмкіндігі мен
нәтижелілігіне шешуші ықпал ететін ерекше маңызды элементтер немесе
объектілер түсіндіріледі. Шаруашылық іс-әрекетке тартылатын өндірістік
ресурстардың ірқашан да меншік иелері болады әне олрдың бірде біреуі осы
ресурстарды пайдалану құқығын басқа адамдарға қайтарусыз бере алмайды.
Сондықтан да өндірістың негізгі элементтерінің қозғалысы, оларды иемдену,
басөару және пайдалану терең қоғамдық экономикалық қатынастарды қозғайды.
Тауарларды тұтынуға деген сұраныс оларға белгілі бір құндылық береді.
Соңғысы тұтыну тауарларының өндірісі үшін қолданылатын ресурстарың
құндылығын тудырады. Еңбек факторы үшін құндылық оның төлем ақысында, жер
факторы үшін – жер рентасында, ал капитал факторы үшін – пайдадан көрінеді.
Бұл аталған факторлар тұрғындардаң әр түрлі тобы үшін табыс көзі болып
табылады. Табыстардың бөлінуінен тұтыну тауарларына деген сұраныс тәуелді
болады. Сұраныс бөлуді тудырса, бөлу сұраныс өнімге деген сұраныстың өсуіне
немесе кемуіне тәуелді ұлғаяды немесе қысқарады.
Өндіріс – бұл материалдық немесе руханы игіліктерді дайындау процесі.
Өндірісті бастау үшін не өндіру керек және қалай өндіру керек мәселесі
туады. Маркстік теория өндіріс факторлары ретінде адамның жұмыс күшін,
еңбек заты мен еңбек құралдарын қарастырып, оларды екі үлкен топқа бөледі:
өндірістің жеке факторы және заттық фактор. Жеке фактор адамның еңбекке
деген физикалық және ақыл-ой қабілеттіліктерінің жиынтығы ретінде жұмыс
күшін сипаттайды. Заттық фактор өндіріс құралдары болып табылады. Өндірісті
ұйымдастыру осы факторлардың үйлесімді қызметін көздейді. Маркстік теория
өндіріс факторларының өзаа байланысы, олардың бірігу сипаты өндірістің
әлеуметтік бағыттылығын, қоғамдағы топтардың құрамы мен олар арасындағы
қатынастарды анықтайтындығынан келіп шығады.
Маржиналистік (неоклассикалық, батыс) теория өндіріс факторларының 4
тобын бөліп көрсетеді: жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлык қызмет.
Жер – шаруашылық іс-әрекеттің негізі және табиғи байлық ретінде табиғи
фактор. Ол кең мағынада қолданылады, өйткені ол белгілі бір көлемде
табиғатпен берілетін барлық қазба байлықтарды қамтиды. Өдірістің басқа
факторларынан айырмашылығы жердің маңызды қасиеттерінің бірі оның
шектеулілігінде. Адам жердің құнарлылығына ықпал ете алады, бірақ бұл
әрекет шексіз емес. Басқа тең жағдайлар тұсында жерге, пайдалы қазбаларды
игеруге еңбек пен капиталдың үзіліссіз салынуы сәйкес қайтарым өсімін
қамтамасыз етпейді.
Еңбек – адамның ақыл-ой және физикалық қызметі, жинақталған тәжірибе,
жалпы және кәсіптік біліміне негізделген өзіндік қабілеттіліктерінің
жиынтығы. Экономикалық теорияда өндіріс факторы ретінде еңбек адамдардың
пайдалы нәтижеге қол жеткізу мақсатымен шаруашылық іс-әрекет процесіне
жұмсайтын кез келген ақыл-ой және физикалық күш-жігері. А.Маршалл: кез
келген еңбектің белгілі бір мақсатқа қол жеткізу, - деп көрсеткен. Адамның
еңбек ететін уақыты жұмыс уақыты деп аталады. Оның ұзақтығы - өзгермелі
шама және белгілі бір шегі бар. Адам тәулігіне 24 сағат еңбек ете алмайды.
Оған еңбекке деген қабілеттілігін қалпына келтіруге және рухани
өажеттілігін өанағаттандыруға уақыт қажет. Ғылыми-техникаық прогресс
еңбектің мазмұны мен сипатына, жұмыс уақытының ұзақтығына өзгерістер алып
келеді. ҒТП жағдайында еңбек өнімділігі мен интенсивтілігі артып, жоғары
дәрежелі кадрларды кәсіби дайындауға деген уақыт артады. Еңбектің
интенсивтілігі уақыт бірлігіне физикалық және ақыл-ой энергиясын жұмсау
дәрежесінің өсуі. Ал еңбек өнімділігі уақыт бірлігіне өндірілген өнімнің
санын көрсетеді. Еңбек онімділігін арттыруға әр түрлі факторлар әсер етеді.
Капитал – тауалар мен қызметтер өндірісінде қолданылатын еңбек
құралдарының жиынтығы ретінде қарастырылады. Капитал терминінің көптеген
мағынасы бар. Бір жағдайда капитал өндіріс құралдарымен байланыстырылса
(Д.Рикардо), басқа жағдайда жинақталған материалдық игіліктермен, қоғамдық
интеллектпен байланыстырылады. А.Смит капиталдыжинақталған еңбек ретінде,
К.Маркс өздігінен өсетін құн, қоғамдық қатынас ретінде қарастырылған.
Капиталды тауарлар мен қызметтер өндірісінде және оларды тұтынушыларға
жеткізуде пайдаланылатын инвесцистялық ресурстар ретінде қарастыруға
болады. Капиталға деген көзқарас әр түрлі, бірақ олардың барлығына ортақ
нәрсе оның табыс әкелу қабілеттілігі болып табылады.
Кәсіпкерлік қызмет – барлық басқа факторларды бір жүйеге келтіріп,
өндірісті ұйымдастыруда білімі, іскерлік, белсенділік, кәсіпкерлік тәуекел
арқылы олардың өзара бірлігін қамтамасыз ететін өндірістің ерекше факторы
ретінде қарастырылады. Бұл адам капиталының ерекше түрі. Кәсіпкерлік қызмет
өзінің ауқымы мен нәтижесі бойынша жоғары кәсіби дәрежеліеңбек шығындарына
теңестіріледі.
Нақты өмірде кәсіпкер аз шығын жұмсай отырып жоғары өнім шығымын
қамтамасыз ететін қндіріс компоненттерінің үйлесімін табуға тырысады. Осы
мақсатпен әрқашан ұтымды шешімдер іздестіру жағдайында болады. Олардың
алдында ең жоғарғы табыс әкелетін өндіріс факторларының талдау мәселесі
туындады және бұл кезде өндірістік ресурстарға деген бағаның тұрақты
өзгерістерін скеру керек. Адам өндірістің басты факторы болған және арқашан
да болып қала бермек. Адамзат қоғамын зерттеуде экономикалық теория оны бір
мезгілде өндіруші мен экономикалық игіліктердің тқтынушысы ретінде
қарастырады. Ол техника мен технологияны қозғалысқа келтіріп, оларды
пайдаану тәсілдерін анықтаса, соңғысы өз кезегінде адамның физикалық және
интеллектуалдық мүмкіндіктеріне жаңа талаптар қояды.

ІІ. Тарау
2.1 ҚР-ның экономикалық өсу жолдары
Өндірістің жеке факторының сипатты ерекшелігі адамның тек қана
өндірістің элементі емес қоғамның басты өндіргіш күші екендігінде. Жұмысшы
бір мезгілде жұмыс күші, яғни өндіріс факторы және өндірістік қатынастардың
субъектісі болып табылады. Өндіріске әсер ете және оны өзгерте отырып, ол
экомомикалық қатынастардың бүкіл жүйесін, өзінің экономикалық тәртібін
өзгертеді. Оның өндірістегі рөлін қоғамдық қатынастар жүйесін тыс түсінуге
болмайды. Өндіріс тұрғысынан адам тек қана оның субъектісі емес, сондай-ақ
соңғы мақсаты. Қоғамдық өнім бөлу мен айырбас арқылы өтіп, өзінің жолын
тұтынумен аяқтайды. Адамның қажетін қанағаттандыру, оның дамуы қоғамдық
өндірістің бағытын анықтайды. Кез келген кәсіпкер өзінің шаруашылық іс-
әрекетінде табыс алу мақсатын көздейді, бірақ бұл мақсат оның өгдірген
өнімдеріне тұтынушы табылған жағдайда ғана жүзеге асады.
Өндіріс факторларының артында адамдардың белгілі бір тобы тұр (еңбек
– жұмысшылар, жер – иемденушілер, капитал – оның меншік иесі, кісәпкерлік
қызмет - өндірісті ұйымдастырушылар мен басқарушылар) және әр бір фактор
табыс әкелу қабілеттілігіне ие. Жұмыс күшінің иесі жалақы формасында табыс
алады, жердің меншік иесі – рента, капиталдың меншік иесі – пронцент,
кәсіпкер – кәсіпкерлік қызметтен пайда алады. Өндіріс факторының иесі үшін
табыс болатын шама осы факторды тұтынушы үшін шығын болып табылады.
Экономикалық теорияда табыс таза шаруашылық (микродеңгейде) және
халықшаруашылық (макродеңгейде) түсінік ретінде ажыратылады. Егер табысты
иемдену субъектісіне тәуелді қарастыратын болсақ, бұл жағдайда табыстар
төмендегіше бөлінеді.
- тұрғындардың табысы
- кәсіпорын табысы
- мемлекет табысы
- қоғам батысы
Осы табыстардың жиынтығы игіліктер, қызметтер мен өндірістік
ресурстарға максимальді сұранысты анықтайды.
Шаруашылық қызмет қорытындысы бойынша өндіріс факторлық иемденушісі
ақшалай формада табыс алады – номиналды табыс. Осы табысқа қатысты оның
иемденушісі мен мемлекет арасында күрделі экономикалық қатыснастардың
жүйесі туындайды. Мемлекет салықтар арқылы табыстың көп немесе аз бөлігін
иемденеді. Табыстың салықтар мен қарыздар бойынша пронценттер тқленгеннен
кейін қалатын бөлігі таза табысты құрайды.
Кәсіпорынның табысын талдағанда жалпы, орташа және шекті табыс
түсініктері өолданылады. Жалпы табыс ақшалай формада барлық өнімді сатудан
түсетін түсім. Орташа табыс салынған өнім бірлігіне есептелінеді. Шеткі
табыс қосымша өнім санын сатудан түсетін жалпы табыстың өсімі. Бұл
көрсеткіш есебі фирма үшін маңызды мәнге ие. Экономикалық кемімелі
табыстылық заңы ірекет етеді және шеткі таыстың есебі кәсіпорын үшін
өндіріс көлемін өзгерту үшін негіз болып табылады. Кәсіпкер әрқашан тәуекел
максималды қысқартып, нарықты жоспарлауға тырысады. өзінің қызметінде ол
табыстылықтың құлдырау жағдайымен бетпе-бет келуі де мүмкін. Кемімелі
табыстылық заңының мәні бір фактордың қосымша қолданылатын шығындары
өндірістің басқа факторлырының өзгеріссіздігі жағдайында қосымша өнімнің аз
кқлемін береді, демек, жалпы табыс та аз болады. Басқа нәтиже барлық
факторарды бірдей және бір мезгілде ұлғайтқан жағдайда алынуы мүмкін. Бұл
өнім көлемінің өсуіне алып келеді.бірақ бұл жерде де кәсіпкер қауіп-
қатерден сақтануы керек. өйткені тауарлар ұсынысының өсуі нарықтық бағаның
түсуіне, ал бұл өз кезегінде қосымша өнім бірлігін сатудан түсетін түсімнің
азаюына алып келеді. Бұл кәсіпорын үшін өндіріс ауқымының өсуәе қысқарту
сигналы болды.
Кез келген кәсіпорын бір мезгілде белгілі бір өнімнің тауар
өндірушісі және сатушысы, сондай-ақ өндіріс факторларын сатып алцшы ретінде
көрінеді. Сатушы ретінде ол өзінің өнімін қымбат сатқысы келеді. Қндіріс
факторлары нарығында өндірістік ресурстарды (еңбек, жер, капитал) арзан
сатып алуды көздейтін сатып алушы ретінде көрінеді.өндірістік шығындар
шамасы және олардың құрылымы өндіріс факторарын сатып алу құрылымына нақты
талаптарды анықтайды. өндіріс факторларына сұраныс ерекшелігі өндіріс
сипатымен анықталады. Бұл жерде баты критерий біреу ғана - өндірілген
өнімнің жоғарғы сапасы жағдайында өндірістің ең аз шығындары. Өндірістің
әрбір факторының нарықтық бағасын осы фактор көмегімен өндірілетін шеткі
өніммен салыстыра отырып, кәсіпкер өз таңдауын жасайды.
Қажеттіліктердің жоғарлауы, дәстүрлі ресурстарды пайдалану, халық
санының өсуі екі бірегей міндетті: экономикалық өсу мен экономиканың
тиімділікті шешуді көздейді. Экономикалық өсу жасалынатын пайдалылықтардың
көлемінің көбеюі, яғни халықтың өмір сүру деңгейінің жоғарлауы болып
табылады.
Өздігінен экономикалық өсу қарама-қайшылықтарға толы. Сөйтіп өндірістің
және материалды игіліктердің тұтынуының ұлғаюын олардың сапасы мен өмір
сүру жағдайының нашарлануының, тазартқыш құрылғыларды үнемдеудің арқасында
жүзеге асыруға болады, ал өндірістің уақытша өсуіне ресуртарды жемқорлықты
пайдаланудың нәтижесінде жетуге болады. Мұндай өсу не тұрақсыз, не мүлдем
мәнсіз болып келеді. Сондықтан экономикалық өсу әлеуметтік тұрақтылық пен
оптимизммен үйлескенде мән-мағынаға толы болады. Мұндай өсу бірқатар
салмақталған мақсаттарға жетуді көздейді: өмір сүрі ұзақтығын көбейту,
ауыруға шалдығу мен жарақаттану, мертігуге ұшырауды төмендету, білім беру
мен мәдениет деңгейін жоғарлату, қажеттіліктерді толық қанағаттандыру мен
тұтынудың рационалдылығы, әлеуметтік тұрақтылық пен өз келешегіне деген
сенімділікті арттыру, кедейшілік пен өмір сүру деңгейлеріндегі
айырмашалықтарды жеңу, максималды жұмысбастылыққа жету, қоршаған ортаны
қорғау мен экологиялық қауіпсіздікті жоғарлату, қылиысты төмендету, т.с.с.
Экономикалық өсудің жолдары – бұл ұлғаймалы ұдайы өндірістің тарихи
қалыптасқан бастапқы жолы. Әрине өзінің біріншілігінің нәтижесінде ол
экономиканың бірқатар салаларын қамтитын көптеген мәселелерімен соқтығысты.
Ал бұл мәселелерді атап өту экономикалық қатынастардың кейінгі дамуында
болдырмау үшін маңызды. Экономикалық жағдайы боынаша алдыңғы қатарлы
елдермен салыстырғанда жан басына шаққандағы табыс деңгейі төмен, нашар
дамыған елдер әлемнің үлкен бөлігін құрайды. Бқұл елдер дами алады, бірақ
қазіргі кезде экономикалық дамығандардан артта қалып отыр. Бұл жерде
экономикалық өсудің экстенсивті жолы басым және олардың даму мәселелері
үлкен қызығушылықты тудырады.
Даму кілті басты төрт факторларға негізделген:
5. Халық
6. Табиғи ресурстар
7. Капитал жинақтау
8. Техника
Сондықтан экономикалық даму жағдайында осы факторлармен байланысты
сұрақтарды қарастыру қажет. Олар: табиғи ресурстарды пайдалануды жақсарту
және оны анықтау, халықтың жұмысбастылығы жайлы мәселелер, капитал
салымының техника экономикалық прогресі туралы негізін қамтиды.
Экономикалық өсудің категориясы кез-келген шаруашылық жүйелер кезінде
қоғамдық өндірістің маңызды сипаттамасы болып табылады.
Экономикалық өсу – уақыттың белгілі бір кезеңіндегі қоғамдық өнімді
сандық және сапалық жетілдіру болып табылады 1.
Экономикалық өсу уақыттың әрбір берілген бөлігінде ресурстар
шектеулігінің мәселелерін шешуді белгілі бір дәрежеде жеңілдетуді және адам
қажеттіліктерінің неғұрлым кең шеңберін қанағатттандыру мүмкіндігін
білдіреді.
Экономикалық өсу бір-бірімен тығыз байланысты екі әдіспен анықталып,
өлшенеді: белгілі бір уақыт аралығындағы айнымалы, не болмаса потенциалды
ЖҰӨ-нің көбеюі ретінде және белгілі бір уақыт аралығындағы кезеңнің жан
басына шаққандағы нақты ЖҰӨ-нің көбеюі ретінде екі анықтама да қолданыла
береді. Мысалы, егер басты назар саяси әскери потенциалының мәселелеріне
арналса, онда бірінші анықтама сәйкес келеді. Бірақ жеке елдермен
аймақтардағы халықтың өмір сүру деңгейін салыстыру кезінде екінші анықтама
сәйкес келеді. Сөйтіп Үндістанның ЖҰӨ-і Швейцарияның ЖҰӨ-інен 70%-нан
асады, әйтсе де Үндістан Швецариядан халықтың өмір сүру деңгейі бойынша 60
есеге артта қалып отыр. Әдетте бұл анықтамалардың кез келгенінен
экономикалық өсу пайызбен, өсудің жылдық қарқындарымен өлшенетіндігі
шығады.
Ең жалпылама түрдегі экономикалық өһсу өндіріс пен оның факторларының
(өнімділігінің) нәтижелерінің сандық және сапалық өзгеруін білдіреді.
Қазіргі кезде әртүрлі ұлттар, халықтар мен олардың үкіметтерімен
жүргізілетін экономикалық талқылаулар мен пікір сайыстарда экономикалық өсу
мәселелері алдыңғы қатарларда тұр. Нақты өндірістің өсіп келе жатқан көлемі
кез-келген шаруашылық жүйе соқтығысатын мәселелерді: адамдардың шексіз
қажеттіліктерін шектеулі ресурстар жағдайында қанағаттандыруды белгілі –
бір дәрежеде шешуге мүмкіндік туғызады.
Экономикалық өсудің эксиенсивті және интенсивті түрлерін ажыратуға
болады. Бірінші жағдайда қоғамдық өнімнің көбеюі өндіріс факторларының
сандық көбеюінің: өндіріске еңбек, капитал (өндіріс құралдарын), жердің
қосымша ресурстарын жұмылдырудың нәтижесінде жүзеге асады. Бұл кезде
өндірістің технологиялық базасы өзгермейді. Өйткені дәнді дақылдардың
неғұрлым үлкен көлемін алу мақсатында тың жерлерді жырту, электр
станцияларын құру мен сатық жинайтын комбайындарды үлкен көлемде шығару
үшін жұмысшылардың неғұрлым үлкен көлемін тарта беру – осының бәрі қоғамдық
өнімді көбейтудің экстенсивті жолдарының мысалы. Экономикалық өсудің бұл
типі кезінде өнімнің өсіміне жұмысшылар санын мен олардың мамандану
құрамының сандық өсуінің және кәсіпорын қуаттылығының көбеюінің арқасында,
сонымен қатар орнатылған жабдықтың көбеюінің арқасында қол жеткізуге
болады. Нәтижесінде бір жұмысшыға есептегендегі өнім шығару бұрынғыдай қала
береді.
Ал экономикалық өсудің интенсивті түрі кезінде қолданылатын еңбек,
капитал мен басқалардың көлемі өзгеріссіз қала берсе де бастысы өнімділік
тиімдлігінің жоғарлауы мен өндірістің барлық факторларын пайдаланудан
түскен кері қайтарылымдықтың өсуі болып табылады. Мұнда негізгісі болып
өндіріс технологияларының жетілуі, өндірістің негізгі факторларының
сапасының жоғарлауы табылады. Интенсивті экономикалық өсудің маңызды
факторы – еңбек өнімділігінің жоғарлауы. Бұл көрсеткішті бөлшек түрінде
белгілеуге болады: ЕӨ= ЕӨ, мұндағы ЕӨ - еңбек өнімділігі, Е- натуралды
немесе ақша түрінде өрнектелген жасалынған өнім, Ө - еңбек бірлігінің
шығындары ( мысалы, адам – сағат).
Экономикалық өсудің интенсивті түрі неғұрлым тиімді және сапалы
жасалынған өндіріс факторларының кең қолдануына негізделген өнім шығару
ауқымының көбеюімен сипатталады. Өндіріс ауқымының өсуі неғұрлым
жетілдірілген техникаларды, алдыңғы қатарлы технологияларды, ғылыми
жетістіктерін, аса үнемді ресурстарды, жұмысшылар мамандануын көтеруді
қолдану арқылы қамтамасыз етіледі. Бұл факторлардың арқасында өнім
сапасының жоғарлауына, еңбек өнімділігі мен ресурстарды жинақтаудың өсуіне,
т.с.с. қол жеткізіледі.
ХХ ғасырда етек алған ғылыми-техникалық революция жағдайында батыстың
индустриалды елдерінде дамудың артықшылықты үлгісі ретінде интенсивті
экономикалық өсу мойындалды.
Экономикалық өсуді өндіріс пен олардың факторларының нәтижелерінің
өзгерістерін көрсететін өзара байланысты көрсеткіштер жүйесінің көмегімен
бағалауға болады. Нарықтық экономика жағдайында тауарлар мен қызметтерді
өндіруді қамтамасыз ету үшін өндірістің 3 факторы қажет:еңбек, капитал және
жер (табиғи ресурстар). Яғни Ү – жиынтық өнім еңбек – (L), капитал – (К),
және табиғи ресурстар – (N) шығындарымен өрнектелетін функция 2:
Ү=f(L,K,N)
Экономикалық өсуді сипаттау үшін бірқатар көрсеткіштер қолданылады.
Олардың көмегімен өн.дірістің жекелеген факторларын қолданудың нәтижелілігі
өлшенеді.
Экономикалық теорияда жиынтық ұсыныс жағындағы факторларды бөліп
көрсетеді. Оларға:
А) табиғи ресурстардың көлемі мен сапасы
Б) еңбек ресуртарының көлемі мен сапасы
В) негізгі капиталдың көлемі
Г) ғылыми техникалық прогрестің деңгейі.
Жиынтық сұраныс факторларынан жоғарланған ұлттық өнімді сатуға
байланысты және жиынтық сұраныстың барлық элементтері барлық көбейіп жатқан
ресурстардың толық жұмсалуын қамтамасыз етілуі керек. Бұдан басқа жиынтық
сұраныспен байланысты факторларға ресурстарды тиімді бөлу де жатады.
Факторлардың маңыздыларының бірі еңбек шығындары табылады. Бұл фактор
біріншіден ел халқының санымен анықталады. Бірақ халықтың белгілі бір
бөлігі еңбекке жарамдылар санына енгізілмейді және еңбек нарығына шықпайды,
оларға оқушылар, зейнеткерлер, әскерілер, т.б. жатады. Ал жұмыс істегісі
келетіндер еңбек күшін құрайды. Бұдан басқа еңбек күшінің құрамында
жұмыссыздар, сонымен қатар жұмыс істегісі келіп, бірақ оны таба алмай
жүргендер көрсетіледі. Сөйтіп 1999 ж. АҚШ-та бүкіл халықтың жұмыс бастылары
52% құраған.
Әйтсе де еңбек шығындарын жұмысбастылар санымен өзгерту нақты жағдайды
толық мөлшерде көрсетпейді. Еңбек шығындарының неғұрлым нақты өлшемі болып
еңбек уақытының сомалық шығындарын ескеруге мүмкіндік беретін жұмыс
істелген адам-сағат көлемдерінің көрсеткіштері табылады. Жұмыс уақыты
шығындарының көбеюі бірқатар факторларға тәуелді: халық өсімдерінің
қарқындарына, жұмыс істеу ықыласына, жұмыссыздық деңгейіне, зейнетақымен
қамсыздану деңгейіне, т.б. Барлық факторлар уақыт аралығында және елдер
бойынша экономикалық дамудың қарқындары мен деңгейлеріндегі бастапқы
айырмашылықтарды құра отырып өзгереді.
Сандық факторларымен қатар еңбек күшінің сапасы мен сәйкесінше өндіріс
процесіндегі еңбек шығындарының сапасы маңызды рөл атқарады. Білім деңгейі
мен жұмысшылар мамандануының жоғарлауынан еңбек өнімділігінің жоғарлауы
жүреді. Ал бұл экономикалық өсудің деңгейі мен қарқындарының жоғарлауына
себеп болады. Басқаша айтқанда еңбек шығындары жұмыс уақыты мен
жұмысбастылар санының көбеюінсіз-ақ, тек еңбек күші сапасының жоғарлауы
арқылы ғана ұлғая алады.
Экономикалық өсудің келесі маңызды факторы болып капитал табылады. Ол –
құрылғылар, ғимараттар мен тауар қорлары. Негізгі капитал тұрғын қорды да
енгізеді. Өйткенде үйлерде тұратын адамдар үйлер көрсететін қызметтерден
пайда болады. Фабрикалық ғимараттар мен конторлар өз жабдықтарымен өндіріс
факторлары болып табылады. Өйткені машиналардың үлкен санымен қаруланған
жұмысшылар тауарларды көбірек шығарады.
Экономикалық өсудің тағы бір маңызды факторы – жер, нақтырақ айтсақ
табиғи ресурстардың саны мен сапасы. Әртүрлі табиғи ресурстардың қорлары,
құнарлы жерлердің болуы , жағымды да жайлы климат пен ауа-райлық жағдайлар
елдің экономикалық өсуіне айтарлықтай салмақты үлес тигізетіні белгілі.
Әйтсе де, көлемді табиғи ресурстардың қолда болуы әр уақытта
экономикалық өсудің жеткілікті факторы болып табылмайды. Мысалы, Оңтүстік
Америка мен Африканың кейбір елдері табиғи ресурстардың көлемді қорларын
иемдене отырып, әлі күнге дейін артта қалған елдер қатарында жүр. Бұл
экономикалық өсуге ресурстарды үнемді де тиімді пайдалану ғана
әкелетіндігін білдіреді.
Ғылыми – техникалық прогресс экономикалық өсудің басты құрылғысы. Ол
өндіріс процесін жетілдіруді сипаттайтын бірқатар құбылыстарды қамтиды:
технологияларды жетілдіру, өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың жаңа
әдістері мен нысандары. Ол берілген ресурстарды шығарылатын түпкі өнімді
көбейту мақсатымен жаңадан алмастыруға мүмкіндік береді. Бұл кезде
әдеттегідей жаңа, неғұрлым тиімді, пайдалы салалар пайда болады. Тиімді
өндірістің көбеюі, ұлғаюы экономикалық өсудің негізгі факторы ретінде
қалыптасып келе жатыр.
Мемлекет экономикалық өсуді реттеуде маңызды рөл атқарады және ол
бұлпроцесті ынталандыру үшін қандай тиімді шараларды қолданатындығын
қарастыру қажет:
1. Кейнсиандықтар экономикалық өсуді сұраныс факторларының
көзқарасы жағынан ғана қарастырады. Олар әдетте өсу
қарқындарының төмендігін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.