Акциз салығын қазақстан республикасында төлеудің ерекшеліктері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Салықтың түсінігі, ерекшеліктері және элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Салық жүйесінің түсінігі мен құрылу принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.3 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің даму кезеңдері ... ... ... ... ... 22
2 АКЦИЗ САЛЫҒЫН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА
ТӨЛЕУДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Акциздердің құрылу негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Акциздердің төлеу мен есептеу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.3 Акциздердің бюджет кірісіндегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
3 АКЦИЗ САЛЫҒЫН АЛУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Салықтың түсінігі, ерекшеліктері және элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Салық жүйесінің түсінігі мен құрылу принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.3 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің даму кезеңдері ... ... ... ... ... 22
2 АКЦИЗ САЛЫҒЫН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА
ТӨЛЕУДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Акциздердің құрылу негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Акциздердің төлеу мен есептеу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.3 Акциздердің бюджет кірісіндегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
3 АКЦИЗ САЛЫҒЫН АЛУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастар жағдайында салық жүйесі эканомиканы мемлекеттік реттеудің негізгі қаржы-несие механизмі, ең маңызды реттеушілердің бірі болып табылады. Салық саясаты облысындағы негізгі бағыт: мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы қатынастардың жаңа типін қалыптастыру басты негізде салық жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі он жылдан астам уақыт бойы әрекет етуде және де осы уақытқа дейін қатаң сынаудың обьектісі болуын жалғастырып келеді. Еліміздің жеке салық қызметінің ұйымдасқан күніне бастағандығы он жыл ішінде біздің тәуелсіз мемлекетіміздің салық жүйесін қалыптастырып және оның әрі қарай дамуына сәйкес біршама жұмыстар атқарылады.
Қазақстан Республикасының «Бюджетке төленетін салықтар және басқа да міндеті төлемдер туралы» кодексі 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді. Салықтық қатынастарды реттеу деңгейі тағы бір сатыға жоғарылады. Салықтың түрлері мен санының кемуі және оларды бюджетке төлеу механизмнің жеңілдетілуі жұмыс жағдайына жағымды әсер етті. Бірақта салық салу механизмінің анық болмауы, көптеген жұмыскерлер қызметтерінің нақты болмауы салық төлеуден жалтаруға әкелді.
Нарық жағдайында акциз салығының төлеу шарттарының қалыптасуына байланысты заңдық және істәжиребелік сұрақтарды зерттеудің жетіспеушілігі зерттелетін жұмыстың тақырыбын таңдауды айқындап, мақсатын және қарастырылатын сұрақтардың аясын анықтады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты акциз салығының салық жүйесі ішіндегі мәнін ашу және оны алудың жетілдіру жолдарын ұсыну болып табылады.
Алға қойған мақсатқа жету үшін өзара байланысқан келесі шаралар қатарын шешу керек:
1 салықтың маңызы мен мәнін ашу;
2 салық жүйесінің түсінігін, ерекшеліктерін және принциптерін зерттеу;
3 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі ішіндегі акциздің ерекшелігін қарау,
4 акциз салығының құрылу негізін қарастыру;
5 акциз салығының бюджет кірісіндегі орнын анықтау;
6 салық жүйесінің мәселелерін қарастыру және жетілдіру жолдарын ұсыну.
Жұмыстың зерттеу пәні болып мемлекет пен салық төлеуші - азаматтар арасындағы қаржылық, қатынастар жүйесі табылды.
Ақпараттық, базасына Қазақстан Республикасы Үкіметінің заң актілері, Қазақстан Республикасының салық кодексі, Қазақстан Республикасы Табыс министірлігі мен
Қаржы министірлігінің салық жөніндегі инструкциялары, қазақстандық және шетелдік ғалым экономистердің монографиялық әдебиеттері мен ғылыми мақалалары қолданылды.
Практикалық (тәжірибелік) негізіне Қазақстан Республикасы Табыс министірлігінің жоспарлық және есеп беру мәліметтері қолданылды.
Нарықтық қатынастар жағдайында салық жүйесі эканомиканы мемлекеттік реттеудің негізгі қаржы-несие механизмі, ең маңызды реттеушілердің бірі болып табылады. Салық саясаты облысындағы негізгі бағыт: мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы қатынастардың жаңа типін қалыптастыру басты негізде салық жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі он жылдан астам уақыт бойы әрекет етуде және де осы уақытқа дейін қатаң сынаудың обьектісі болуын жалғастырып келеді. Еліміздің жеке салық қызметінің ұйымдасқан күніне бастағандығы он жыл ішінде біздің тәуелсіз мемлекетіміздің салық жүйесін қалыптастырып және оның әрі қарай дамуына сәйкес біршама жұмыстар атқарылады.
Қазақстан Республикасының «Бюджетке төленетін салықтар және басқа да міндеті төлемдер туралы» кодексі 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді. Салықтық қатынастарды реттеу деңгейі тағы бір сатыға жоғарылады. Салықтың түрлері мен санының кемуі және оларды бюджетке төлеу механизмнің жеңілдетілуі жұмыс жағдайына жағымды әсер етті. Бірақта салық салу механизмінің анық болмауы, көптеген жұмыскерлер қызметтерінің нақты болмауы салық төлеуден жалтаруға әкелді.
Нарық жағдайында акциз салығының төлеу шарттарының қалыптасуына байланысты заңдық және істәжиребелік сұрақтарды зерттеудің жетіспеушілігі зерттелетін жұмыстың тақырыбын таңдауды айқындап, мақсатын және қарастырылатын сұрақтардың аясын анықтады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты акциз салығының салық жүйесі ішіндегі мәнін ашу және оны алудың жетілдіру жолдарын ұсыну болып табылады.
Алға қойған мақсатқа жету үшін өзара байланысқан келесі шаралар қатарын шешу керек:
1 салықтың маңызы мен мәнін ашу;
2 салық жүйесінің түсінігін, ерекшеліктерін және принциптерін зерттеу;
3 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі ішіндегі акциздің ерекшелігін қарау,
4 акциз салығының құрылу негізін қарастыру;
5 акциз салығының бюджет кірісіндегі орнын анықтау;
6 салық жүйесінің мәселелерін қарастыру және жетілдіру жолдарын ұсыну.
Жұмыстың зерттеу пәні болып мемлекет пен салық төлеуші - азаматтар арасындағы қаржылық, қатынастар жүйесі табылды.
Ақпараттық, базасына Қазақстан Республикасы Үкіметінің заң актілері, Қазақстан Республикасының салық кодексі, Қазақстан Республикасы Табыс министірлігі мен
Қаржы министірлігінің салық жөніндегі инструкциялары, қазақстандық және шетелдік ғалым экономистердің монографиялық әдебиеттері мен ғылыми мақалалары қолданылды.
Практикалық (тәжірибелік) негізіне Қазақстан Республикасы Табыс министірлігінің жоспарлық және есеп беру мәліметтері қолданылды.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.ҚР Президенті Қазақстан халқына 2005 жылғы жолдауы.
2.Закон Республики Казахстан '' О налоговой системе в Республике Казахстан '' от 25 декабря 1991 года
3. Закон Республики Казахстан '' О налогах и других обязательных платежах в бюджет '' от 24 апреля 1995 года
4.'' Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы '' Қазақстан Республикасының кодекске 12.06.2001 жыл
5.Постановление Правительства Республики Казахстан '' О введении обязательной маркировки подакцизных товаров марками акцизного сбора '' от 17 июня 1997 года
6.Постановление Правительства Республики Казахстан '' О нормах провоза физическими лицами через таможенную границу Республики Казахстан подакцизных товаров '' от 31 января 1999 года
7.Постановление Правительства Республики Казахстан '' О введении обязательной маркировки подакцизных товаров марками акцизного сбора нового образца '' от 16 июля 1999 года
8. Постановление Правительства Республики Казахстан '' О ставках акцизов на подакцизные товары , произведенные в Республике Казахстан и ввозимые на таможенную территорию Республики Казахстан и игорный бизнес , включая лотереи '' от 28.02.2000 года
9. Инструкция № 36 МГД РК '' О порядке исчисления и уплаты акцизов '' от 27 июня 1995 года ( с учетом изменений и дополнений )
10. Инструкция Министерство финансов и Министерство государственных доходов Республики Казахстан '' О применении налога на добавленную стоимость и акцизов в отношении товаров , ввозимых на территорию Республики Казахстан '' от 26 апреля 1999 года
11. Антология экономической классики . В 2-х т. - М , Экономика , 1991-1 992. Т1, - 775с .э Т2 , - 486с.
12.Ильясов К.К , Зейнальгабдин А .Б , Ермекбаева Б.Ж Налоги и налогооблажение .- Алматы : РИК,1995
13.Карагусова Г.Д. Налоги : сущность и практика использования . Алматы : Каржы-каражат , 1994 г , 64с.
14.Маханов Н . Анализ поступления налогов и платежей в бюджет . Вестник МГД РК . - 2001. - № 12. - С. 4-7
15.Налоговая система зарубежных стран под . ред . Д.Г.Черника.- М: Финансы и статистика , 1996 г , 184с
16.Налоги в развитых странах .Под ред . И.Г .Русаковой . - М: Финансы и статистика , 1991 г,-224с
17.Налоги :учебное пособие . Под ред . Д.Г. Черника.-М : Финансы и статистика , 1991 , - 400с
18.Налоговая системы зарубежных стран .Под ред . В .Г . Князева , Д. Г.Черника. - М : Закон и право , 1997 г ,191с
19.Омирбаев С.М . Налоги и налогооблажение . Учебно – методическое пособие по дистанционному обучению . Караганда : Изд-во КарГУ,1998 г, - 141с
20.Оспанов М.Т. Проблемы совершенствования системы управления налогами в Республике Казахстан . - Алматы ; Познание , 1996г ,220с
21. Порохов Е. Финансовое-право понятие налога . Вестник Министерство юстиции , 1996г , № 11 , с.37
22.Прохоров Е.А. Основы налогового право -М : Инвест фонд , 1995г,198с
23.Рахметов Н. О проблемах исполнения прогноза по налогам и другим обязательным платежам за 2000 год . Вестник МГД РК . - 2001 . № 3. - С.5 -14
24. Статистичиский ежегодник Под ред . Ж.А.Кулелесова . - Алматы : Каржы-каражат , 2001.- 208с
25. Тулегенов Н . Качество налогового аудита . Вестник МГД РК , - 2001 г. -№12 . - С.28-29
26. Худяков А.И , Наурызбаев .Н.Е . Налог : понятие, элементы , установление виды. - Алматы : ТОО Баспа , 1998 г ,-160с
27. Худяков А.И Налоговая система Казахстана . Подоходный налог. Алматы: Баспа , 1997 г , - 272с
28. тЧекаева Е. Информатизация налоговой службы Казахстана : где мы ? МГД РК . - 2001 г . -№ 1. - С . 28-30
29. Черник ДТ. Налоги в рыночной экономике. - М : Финансы, ЮНИТИ,1997г, - 383с
30. Экономические теории и школы (история и современность): Курс лекций. - М : БЕК 1996 г , - 352с.
1.ҚР Президенті Қазақстан халқына 2005 жылғы жолдауы.
2.Закон Республики Казахстан '' О налоговой системе в Республике Казахстан '' от 25 декабря 1991 года
3. Закон Республики Казахстан '' О налогах и других обязательных платежах в бюджет '' от 24 апреля 1995 года
4.'' Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы '' Қазақстан Республикасының кодекске 12.06.2001 жыл
5.Постановление Правительства Республики Казахстан '' О введении обязательной маркировки подакцизных товаров марками акцизного сбора '' от 17 июня 1997 года
6.Постановление Правительства Республики Казахстан '' О нормах провоза физическими лицами через таможенную границу Республики Казахстан подакцизных товаров '' от 31 января 1999 года
7.Постановление Правительства Республики Казахстан '' О введении обязательной маркировки подакцизных товаров марками акцизного сбора нового образца '' от 16 июля 1999 года
8. Постановление Правительства Республики Казахстан '' О ставках акцизов на подакцизные товары , произведенные в Республике Казахстан и ввозимые на таможенную территорию Республики Казахстан и игорный бизнес , включая лотереи '' от 28.02.2000 года
9. Инструкция № 36 МГД РК '' О порядке исчисления и уплаты акцизов '' от 27 июня 1995 года ( с учетом изменений и дополнений )
10. Инструкция Министерство финансов и Министерство государственных доходов Республики Казахстан '' О применении налога на добавленную стоимость и акцизов в отношении товаров , ввозимых на территорию Республики Казахстан '' от 26 апреля 1999 года
11. Антология экономической классики . В 2-х т. - М , Экономика , 1991-1 992. Т1, - 775с .э Т2 , - 486с.
12.Ильясов К.К , Зейнальгабдин А .Б , Ермекбаева Б.Ж Налоги и налогооблажение .- Алматы : РИК,1995
13.Карагусова Г.Д. Налоги : сущность и практика использования . Алматы : Каржы-каражат , 1994 г , 64с.
14.Маханов Н . Анализ поступления налогов и платежей в бюджет . Вестник МГД РК . - 2001. - № 12. - С. 4-7
15.Налоговая система зарубежных стран под . ред . Д.Г.Черника.- М: Финансы и статистика , 1996 г , 184с
16.Налоги в развитых странах .Под ред . И.Г .Русаковой . - М: Финансы и статистика , 1991 г,-224с
17.Налоги :учебное пособие . Под ред . Д.Г. Черника.-М : Финансы и статистика , 1991 , - 400с
18.Налоговая системы зарубежных стран .Под ред . В .Г . Князева , Д. Г.Черника. - М : Закон и право , 1997 г ,191с
19.Омирбаев С.М . Налоги и налогооблажение . Учебно – методическое пособие по дистанционному обучению . Караганда : Изд-во КарГУ,1998 г, - 141с
20.Оспанов М.Т. Проблемы совершенствования системы управления налогами в Республике Казахстан . - Алматы ; Познание , 1996г ,220с
21. Порохов Е. Финансовое-право понятие налога . Вестник Министерство юстиции , 1996г , № 11 , с.37
22.Прохоров Е.А. Основы налогового право -М : Инвест фонд , 1995г,198с
23.Рахметов Н. О проблемах исполнения прогноза по налогам и другим обязательным платежам за 2000 год . Вестник МГД РК . - 2001 . № 3. - С.5 -14
24. Статистичиский ежегодник Под ред . Ж.А.Кулелесова . - Алматы : Каржы-каражат , 2001.- 208с
25. Тулегенов Н . Качество налогового аудита . Вестник МГД РК , - 2001 г. -№12 . - С.28-29
26. Худяков А.И , Наурызбаев .Н.Е . Налог : понятие, элементы , установление виды. - Алматы : ТОО Баспа , 1998 г ,-160с
27. Худяков А.И Налоговая система Казахстана . Подоходный налог. Алматы: Баспа , 1997 г , - 272с
28. тЧекаева Е. Информатизация налоговой службы Казахстана : где мы ? МГД РК . - 2001 г . -№ 1. - С . 28-30
29. Черник ДТ. Налоги в рыночной экономике. - М : Финансы, ЮНИТИ,1997г, - 383с
30. Экономические теории и школы (история и современность): Курс лекций. - М : БЕК 1996 г , - 352с.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Салықтың түсінігі, ерекшеліктері және
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Салық жүйесінің түсінігі мен құрылу
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.3 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің даму
кезеңдері ... ... ... ... ... 22
2 АКЦИЗ САЛЫҒЫН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА
ТӨЛЕУДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Акциздердің құрылу
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .27
2.2 Акциздердің төлеу мен есептеу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.3 Акциздердің бюджет кірісіндегі
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
3 АКЦИЗ САЛЫҒЫН АЛУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..58
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастар жағдайында салық жүйесі эканомиканы мемлекеттік
реттеудің негізгі қаржы-несие механизмі, ең маңызды реттеушілердің бірі
болып табылады. Салық саясаты облысындағы негізгі бағыт: мемлекет пен
салық төлеушілер арасындағы қатынастардың жаңа типін қалыптастыру басты
негізде салық жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі он жылдан астам уақыт бойы
әрекет етуде және де осы уақытқа дейін қатаң сынаудың обьектісі болуын
жалғастырып келеді. Еліміздің жеке салық қызметінің ұйымдасқан күніне
бастағандығы он жыл ішінде біздің тәуелсіз мемлекетіміздің салық жүйесін
қалыптастырып және оның әрі қарай дамуына сәйкес біршама жұмыстар
атқарылады.
Қазақстан Республикасының Бюджетке төленетін салықтар және басқа да
міндеті төлемдер туралы кодексі 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне
енді. Салықтық қатынастарды реттеу деңгейі тағы бір сатыға жоғарылады.
Салықтың түрлері мен санының кемуі және оларды бюджетке төлеу механизмнің
жеңілдетілуі жұмыс жағдайына жағымды әсер етті. Бірақта салық салу
механизмінің анық болмауы, көптеген жұмыскерлер қызметтерінің нақты болмауы
салық төлеуден жалтаруға әкелді.
Нарық жағдайында акциз салығының төлеу шарттарының қалыптасуына
байланысты заңдық және істәжиребелік сұрақтарды зерттеудің жетіспеушілігі
зерттелетін жұмыстың тақырыбын таңдауды айқындап, мақсатын және
қарастырылатын сұрақтардың аясын анықтады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты акциз салығының салық жүйесі ішіндегі мәнін
ашу және оны алудың жетілдіру жолдарын ұсыну болып табылады.
Алға қойған мақсатқа жету үшін өзара байланысқан келесі шаралар қатарын
шешу керек:
1 салықтың маңызы мен мәнін ашу;
2 салық жүйесінің түсінігін, ерекшеліктерін және принциптерін зерттеу;
3 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі ішіндегі акциздің
ерекшелігін қарау,
4. акциз салығының құрылу негізін қарастыру;
5. акциз салығының бюджет кірісіндегі орнын анықтау;
6 салық жүйесінің мәселелерін қарастыру және жетілдіру жолдарын ұсыну.
Жұмыстың зерттеу пәні болып мемлекет пен салық төлеуші - азаматтар
арасындағы қаржылық, қатынастар жүйесі табылды.
Ақпараттық, базасына Қазақстан Республикасы Үкіметінің заң актілері,
Қазақстан Республикасының салық кодексі, Қазақстан Республикасы Табыс
министірлігі мен
Қаржы министірлігінің салық жөніндегі инструкциялары, қазақстандық
және шетелдік ғалым экономистердің монографиялық әдебиеттері мен ғылыми
мақалалары қолданылды.
Практикалық (тәжірибелік) негізіне Қазақстан Республикасы Табыс
министірлігінің жоспарлық және есеп беру мәліметтері қолданылды.
1 САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Салықтың түсінігі, ерекшеліктері және элементтері
Салықтар дегеніміз, жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру
мақсатында, мемлекеттік жоғарғы өкілді орган қабылдаған нормативті акті
заңның негізінде, сондай-ақ, заңда белгіленген мөлшерде және уақытта
заңды және жеке тұлғалардан міндетті түрде, қайтарылмайтын және ақысыз
негізінде бюджетке алынатын ақшалай төлемдер. Осы берілген түсінікті жан-
жақты талдап, салыстыру мақсатында басқа да авторлардың көзқарасына
тоқталамыз.
Көптеген экономистер салықтардың түсінігін, мәнін ашуға тырысты. Алғаш
рет салықтардың мәні Д. Рикардоның еңбектерінде зерттелген. "Салықтар - ел
капиталы немесе кірісінен алынып, үкімет иелігіне түсетін өнімнің бөлігі"
деп көрсетті ол. 10, 6.18 .
Салық теориясына Ресейдің ғалымдары да өзіндік үлес қосты. Н. Тургенев
Ресей экономикасын зерттей отырып, былай деді: " Салық - қоғамның немесе
мемлекеттің бір мақсатқа жетудегі мәні. Халық мемлекетке бірігіп, оған
басшылық жасауға және салық салуға құқық берді ". 10,6.128.
Ал А. Соколов: " Салық дегеніміз мемлекет шығындарын жабу және
экономикалық саясатты шешу үшін кәсіпкерлерден алынатын мәжбүрлік алым "
деп көрсетті. Соколовтың бұл анықтамасы салықтың түпкі мәнін көрсетеді. Ол
тек ғана салықтың фискалдық қызметін жүргізіп қоймай, осы
жиналғансалықтарды мемлекеттің саясаттарын жүргізуге қолдану қажеттілігін
айтады. 10, 6. 165.
Мысалы, Гуреев В.И. салықтарды " міндетті жарна " деп атайды және
мынадай түсінік береді: " міндетті жарна дегеніміз заңды және жеке
тұлғалардың кәсіпкерлік қызметтерінен және басқа түсім көздерінен тапқан
табыстарының бір бөлігін заңмен белгіленген тәсілмен ақшалай түрде алу ".
10, 6. 98.
Ал салық жөнінде, мемлекеттің заңды және жеке тұлғалардан тиісті
деңгейдегі бюджетке алатын міндетті жарнасы деген анықтама берген. Белгілі
ғалым Пепеляев С.Г. салыққа мынадай анықтама береді " салық мемлекеттің
өкімет билігі субьектілерінің төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету
мақсатында, мемлекеттік мәжбүр етумен қамтамасыз етілген міндетті,
қайтарылмайтын және дербес-ақысыз түрінде заңды және жеке тұлғалардан заңда
белгіленген тәртіппен алынатын меншіктері ". 29, 6. 54.
Осы автордың айтуы бойынша, егер қандай да болмасын міндетті төлемді алу
заңда белгіленіп, негізделмеген жағдайда, оларды алу заңсыз болып табылады.
Ал салық төлеуші бұл жерде азамат ретінде емес, сонымен қатар меншік иесі
де болғандықтан салықтарды төлеу оның жеке меншік жөніндегі құқығынан
шығатын әлеуметтік міндеті.
Қазақстандық, белгілі экономист-ғалым Қарағұсова Г.Ж. " салықтар деп,
жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды өтеуге жұмсалатын және қабылданған заң
негізінде мемлекетке алынатын еріксіз немесе міндетті алымдарды айтады "
деген анықтама береді. 25, 6,14
Қаржылық құқық саласының Қазқстан бойынша берілетін бір әйгілі ғалымы
Худяков А.М. өз еңбегінде салықтардың түсінігін беріп қана қоймай, олардың
басқа төлем түрлерінен ажыратуға қажетті ерекшеліктерін ашып көрсеткен.
Бұл ерекшеліктер салықтардың өз құқылық және экономикалық табиғатына тән
белгілер болып табылады:
1 Салық-әрқашан мемлекет тарапынан енгізілінеді және алынады. Бұл жерде
мемлекет саяси субъектісі ретінде көрінеді.
2 Салық-мемлекеттің біржақты түрде белгілейтін төлемі. Бұл жерде
мемлекет салық, төлеушілердің келісімін қажет қылмайды. Осы айтылған
жағдайлар Конституция баптарында көрініс тапқан: " Заңды түрде белгіленген
салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің
борышы әр міндеті болып табылады ".
3 Салық-әрқашанда ақшадай түрдегі төлем. Осы белгісі бойынша салықтар
әртүрлі мүліктік міндеттемелердең - төркілеу, реквизициялау және т. б.
ерекшеленіп тұрады.
4 Салық-әрқашанда ақшаларды еріксіз алу. Бұл жерде салық төлеушіге оның
ақшаларын еріксіз алу механизмі құрылады.
5 Салық-заң жүзінде белгіленген ақшаларды алу, Мемлекет салықтарды
ашықтан ашық заңға негізделген күйінде алады. Яғни жеке меншіктегі ақшалар
мемлекет меншігіне ауысады.
6 Салық-міндетті төлем. Салық төлеушінің салық төлеу жөніндегі
міндетті салық қызметі органдарының төленген салықты қабылдау жөніндегі
міндетімен ұштасады.
7 Салық-тек құқылық формада кездесетін төлем. Салықтар нормативтік
сипаттағы заң актілерімен белгіленеді.
8 Салық-тек мемлекеттік кіріске түсетін төлем.
9 Салық-тұрақты ақша міндеттемелерін туғызатын төлем.
10 Салық-баламасыз төлем. Яғни, слық қандайда болмасын көрсетілген
қызмет немесе сатып алған тауарларға төлейтін төлем емес, ол тек ақысыз
төлем.
А.И.Худяковтың айтуы бойынша салықтардың басты белгісі салық нысанасының
ауысуы, меншік иесінің ауысуы болып табылады. Мемлекеттік емес заңды
тұлғалармен жеке тұлғалардың салық төлеу кезінде мемлекет қарамағына өтетін
ақшалары мемлекет меншігіне айналады.
Ал мемлекеттік заңды тұлғалардың салықтарды мемлекет
қарамағына түскенімен, олардың (заңды тұлғалардың, ақшалардың) иесі
мемлекет болып қала берді. Бұл жерде мемлекет салықтарды бөлгілеу және алу
процесінде саяси субъекті ретінде, ал міндетті төлемдерді белгілеу және алу
кезінде - меншік иесі ретінде болады. Салықтарды алу кезінде мәжбүрлі
(еріксіз) түрде меншік формасы өзгертіледі. Қорыта келіп айтқанда
міндетті төлемдер - өз кірістерінің бөлігі, ал салықтар - бөтен кірістердің
бөлігі.
Салықтар әрқашанда мемлекет пен халықтың жан-жақты мұқтаждықтарын
қанағаттандыру және өндірісті дамыту мақсатында ұлттық табысты және жалпы
ішкі өнімді, сондай-ақ жалпы қоғамдық өнімді қайта бөлуге байланысты
экономикалық қатынастарды көрсетеді. Сондықтан, олар мемлекеттің заңды және
жеке тұлғалармен арасындағы экономикалық (қаржылық) қатынастарын
сипаттайтын экономикалық категория болып табылады.
Енді салық салу саласында міндеттемелерін және олардың орындалу
тәртібін анықтайтын заңды құрылымға, яғни салық туралы заңның элементтеріне
тоқталамыз.Тек салық туралы заның элементтерінің жиынтығы арқылы салық
төлеушінің салық міндетттемелері толық белгіленбеген болып есептеледі.
Салық заңдарында белгіленген салық элеметтеріне мыналар жатады: салық
төлеуші; салық салу объектісі; салық салу бірлігі; салық ставкасы; салық
салу әдісі; салықты есептеу тәртібі; салық төлеу мерзімі; салықтарды төлеу
тәсілдері және тәртібі; салық төлеушілердің, банк мекемелерінің және салық
қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері және жауапкершіліктері. Енді
осы салық элементтерінің әрқайсысын жекелеп қарастырамыз.
Салық төлеуші- өз меншігі есебінен салық төлеу жөніндегі заңды міндеті
бар тұлға, яғни салықсубъектісі. Бұл жерде салық төлеушілердеп, заңмен
белгіленген салық салу объектілері бар заңды және жеке тұлғаларды айтамыз.
Экономикалық термин ретінде " салық ауырмаларын көтеруші " деген ұғым
қолданылады, яғни салықты нақты төлейтін тұлға деген мағынада.
Сонымен, Қазақстан аумағындағы салық төлеушілер мыналар болып
табылады:
Кез келген ұйымдық-құқықтық формадағы заңды тұлғалар:
1) Қазақстан Республикасының заңдары бойынша заңды тұлға болып
табылатындар;
2) біздің республикамызда заңды тұлға ретінде тіркелмегендер, бірақ
басқа мемлекеттердің заңдарына сәйкес заңды тұлға болып табылатындар.
Бұлар үшін салықтарды филиалдары, агенттіктері, оқшауланған бөлімшелері
немесе тұрақты өкілдері төлейді.
1 Қазақстан Республикасының жеке тұлғалары, яғни азаматтары, шетелдік
азаматтар және азаматтығы жоқ адамдар.
Cалық салу обьектісі - заңда көзделген тауарлық-материалдық игіліктер
жасалатын жұмыстар мен көрсетілген қызметтер және т.б. болып табылады.
Қазақстанда заңда көзделген салық салу обьектілері мыналар болып
табылады:
а) заңды және жеке тұлғалардың кірістері (табыстары, пайдалары және т.б.);
б) заңды және жеке тұлғалардың мүліктері;
в) мемлекет тарапынан көрсетілетін қызметтер;
г) өнімдер мен қызметтердің ( жұмыстардың ) қосылған құны;
д) тауарлардың кейбір топтары мен түрлері;
е) шаруашылық айналымы;
ж) қаржылық операциялар;
з) табиғи ресурстарды пайдаланушылардың төлемі.
Бұл жерде ескертетін бір жай, қандай да болмасын заң жүзінде
белгіленген обьектіден салық бір-ақ рет (бір дүркін) алынады, сондай-ақ
салық төлемдерін арттыратын заңдарды қолданудың кері күші болмайды.
Салық салу бірлігі - есептеу үшін берілген салық обьектісінің өлшем
бірлігі. Бұл жерде салықсалу білігі деп салықтарды есептеу негізіне
салынған салық обьектісінің бір бөлігін айтамыз.
Мысалы, жер салығында - 1 гектар, 1 шаршы метр, 1акр; акциздерде
- 1 бөтелке, 1қорап сигарет; табыс салығында - теңге, доллар, евро, рубль
және т.б.
Салық ставкасы - салық салу бірлігіне қатысты салық мөлшері немесе
салық нарқы. Салық ставкасы салық салу нормасын сипаттайды. Құрылу әдісіне
байланысты салық ставкалары тұрақты және пайыздық болып екіге бөлінеді.
Тұрақты ставкалар - түсетін табыс мөлшерін есепке алмай, салық салу
обьектісіне ( жер учаскесіне ) тікелей, нақты салық бірлігінің шекті
сомасымен белгіленеді. Пайыздық ставкалар: пропорционалды, прогрессивті
және регрессивті болып үшке бөлінеді.
Пропорционалды ставкалар - бірыңғай пайыз түрінде белгіленеді, бұл жерде
салық обьектісінің көлемі ескерілмейді.
Прогрессивті ставкалар - табыстар мен мүліктердің өсуіне байланысты
күрт өсетін шкала түрінде белгіленеді. Прогрессивтік ставкалар екіге
бөлінеді: қарапайым және күрделі.
Қарапайым прогрессивтік ставкалар - мүліктің немесе табыстың құны артқан
сайын өсе түсетін салық ставкалары.
Күрделі прогрессивтік ставкалар - табыс екіге бөлініп, әрқайсысына
көбейетін салық , ставкасы белгіленеді.
Регрессивті ставкалар - салық салу обьектісінің өсуіне қарамастан
төмендетіле берілетін ставкалар.
Салықты есептеу тәртібі әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы, кәсіпорындардың
жеке тұлғаға табысын төлеу кезінде, бұрынғы тапқан табыстарын есепке алмай,
сол төлеп жатқан табыстан ғана салық сомасын есептеуі.
Кейбір әдіс бойынша, төлеушінің жылдың нақты мезгілінде тапқан табысының
соммасын және осы мезгілде қатысты салық төлеушінің жеңілдіктерінің жалпы
сомасы есептеу арқылы жүзеге асырады. Әрбір кәсіпорынның бухгалтериясында
нақты салық төлеушінің бір жыл бойындағы табысының жалпы сомасын алып
тастау арқылы да салық есептелінеді.
Салықтың есептелген сомасын төлеу кезінде бұрын осы табыстан ұсталған
салық сомасына азайтылады.
Салықтардың төлеу тәсілдері. Салықтарды төлеудің үш тәсілі бар,
деклорация бойынша салық төлеу, салық төлеудің кадастірлік әдісі, табыс
көзі бойынша салық төлеу әдісі.
Cалық төлеу мерзімі - салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
бюджетке алыну уақыты. Мысалы, қосылған құнға салынатын салық бойынша салық
төлеуші арымдағы онкүндік төлемдерін мына мерзімдерде, есепті айдың он
үші, жиырма үші, келесі айдың үші күндері төлейді.
Салық жеңілдіктері - төлеушілердің заңда көзделген жағдайда, салық
төлеуден ішінара ( кейбір түрлерін ғана ) немесе толығымен
босатылуы. Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады: салық төлеуден толығымен
босату, салық төлеуден ішінара босату, салық салуға жатпайтын обьектілерді
анықтау; салық мөлшерін төмендету; мақсатты салық жеңілдіктерін беру;
уақтылы төленбеген салықтарды есептен шығарып тастау; салық төлеу мерзімін
кецінге қалдыру.
Мысалы, табыс салығы бойынша - мынадай заңды тұлғалардың табысы салық
салудан босатылады: мүгедектердің ерікті қоғамы; зағиптар қоғамы; Ауғанстан
соғысы ардагерлерінің республикалық ұйымы және т.б.
Сонымен, салықтардың мәнін қарастыра отырып, мемлекеттің салықтарды
дамыту мен қолданудағы рөлін, жаңашыл салық салудың қоғамның қандай
мүшелерінің мүддесі үшін жұмыс атқаратынын көруге болады.
Біріншіден, қоғамның барлық мүшесі елдің қауіпсіздігін және ел
ішіндегі азаматтарының жеке басының қауіпсіздігін ойлайды. Сондықтанда
қоғамның барлық мүддесі үшін әскери күштер мен қоғамдық тәртіпті
сақтау органдарын ұстауға қаражат қажет.
Екіншіден, қоғамда мемлекетті басқару қызметкерлерін ұстауға қаражаттар
керек.
Үшіншіден, қоғамдағы білім беру және емдеу мекемелерін толығымен ақылы
түрге көшіргенмен де, қарттар үйі мен жетім балалар үйлерін ұстауға,
уақытша жұмыссыздарға жәрдемақылар және зейнетақылар төлеуге қаражат
міндетті түрде керек. Өйткені, осы және басқа да әлеуметтік мәселелер
қоғамның барлық мүшелерін қозғайды, сондықтанда бұл мақсаттағы шығындар
салықтар арқылы жабылу қажет.
1.2 Салық жүйесінің түсінігі және құрылу принциптері
Жас тәуелсіз еліміздің қомақты бюджеті болуы жолында, мемлекеттік
қазынаның қаражатын молайта түсу - маңызды мәселе. Өйткені, денсаулық
сақтау органдарының, халыққа білім беру мекемелерінің, зейнеткерлер мен
студенттердің, басқа да толып жатқан халық жіктерінің тағдыры бюджетке
байланысты екені хақ. Бюджет кірістерінің құрамы, бюджетке шоғырланатын
ақша қаражаттарының формалары шаруашылық жүйелері мен әдістерінен, сол
сияқты қоғамның экономикалық шараларын шешуге тәуелді. Бұрын бюджет
кірістері мемлекеттік кәсіпорындардың ақша қорларынан құралса, нарықтық
экономикаға көшуге байланысты, ол заңды және жеке тұлғалардың салықтық
және салықтық, емес төлемдерінен тұрады.
Қандай да болмасын мемлекеттің атқаратын қызметінің ең маңызды, басты
түрі мемлекеттік кірістерді қалыптастыру екені бізге белгілі. Мемлекеттік
кіріс деп, мемлекет қарамағына әр түрлі түсім көздерінен келіп түсетін
және оның өзіне тән міндеттерін шешуге, сондай-ақ, функцияларын жүзеге
асыруға пайдаланылатын қаржылық ресурстарды айтуға болады. Сол мемлекеттік
кірістердің қатарынан салықтар да өзіне тиісті, өте маңызды орын алады.
Салықтар мемлекеттің басқа да атрибуттары сияқты мемлекеттер құрыла
бастаған кезде пайда болған және олар әрқашан да мемлекеттің мемлекет болып
қалыптасуының, сондай-ақ оның өсіп-өркендеуінің негізгі материалдық тірегі
болып табылған.
Алғашқы кездерде мемлекетті ұстауға қажетті қаражаттар сол мемлекет
тұрғындарынан заттай немесе ақшалай күйінде алынған болса, кейіннен олар
тұрақты, жүйелі түрде ақшалай алынатын міндетті төлемдерге - салықтарға
айналған.
Салықтардың, салықтық құқықтың мемлекеттермен қатар пайда болуы
олардың құқықтық табиғатын, мәнін ашып көрсететін сияқты. Өйткені сол
кездерден бастап мемлекеттерде әлеуметтік әділеттілік, демократиялық және
құқықтық принциптері көрініс берген. Әртүрлі меншік нысандарының
теңдігі, олардың өндіріс құралдары мен жабдықтарына негізделуі де
мемлекеттің экономикалық, жүйесімен шартталған болатын.
Сонымен салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылық,
жүргізуші субьектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық
қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ шаруашылық жүргізуші
субьектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне
жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір
сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен
бірге қалыптасады.
Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі
бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар - мемлекеттің тұрақты
қаржыкөзі. Сондықтанда мемлекет экономиканы дамыт, тұрақтандыру барысында
қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Салықтардың функционалдық, сипаттамасын нақтыландыру, яғни қызметтеріне
талдау жасау арқылы салықтардың тікелей мәнін және экономикалық табиғатын,
сондай-ақ атқаратын қызметтерінің негізгі бағытын көруге болады.
Салықтардың қызметтері белгілі кезеңде өздері атқаратын рөліне
байланысты, мемлекет алдында тұрған негізгі мәселелерді шешуге себін
тигізуге, қажетті экономикалық тұтқа және реттеуші болып табылады.
Салықтардың қалыптасқан түрдегі негізгі үш қызмет бар. Олар: фискалдық,
қайта бөлу және реттеуші қызметтер. Негізінде экономикалық теория және
басқа тиісті оқулықтарда осы негізгі үш қызмет көрсетілмегенімен, кейбір
белгілі экономист-ғалымдардың еңбектерінде оларға қоса тағы бірнеше
қызметтер аталады.
Бірінші, фискалдық қызмет-салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің
бюджетке толығымен және уақтылы ( мерзімінде ) түсіп отыруын қамтамасыз
етеді. Фиск - латын тілінде мемлекеттік қазына деген мағынада айтылған.
Сондықтан, фискалдық қызмет-салықтық-бюджеттік қызет, яғни мемлекеттік
қазына-бюджетті түсім көздері - салықтар мен басқа да міндетті төлемдер
арқылы ақшалай қаражаттармен қамтамасыз ету жөнінде қызмет болып
табылады. Қысқаша айтқанда, қаражаттарды бюджетке жұмылдыру қызметі.
Тауарлық-ақшалай қатынастардың, өндірістің дамуына байланысты бұл қызмет
мемлекет қарамағына түсетін ақшалай кірістерді ұлғайта түседі. Ал қайта
бөлу қызметі, әртүрлі субьектілерінің табыстарының белгілі бөлігін
мемлекет пайдасына қайта бөлу қызметі. Бұл қызметтің барысында жалпы
ұлттық өнім көлеміндегі салықтардың үлесі анықталады, яғни ұлттық табысты
бөлу және қайта бөлу арқылы оның қандай бөлігінің мемлекет меншігіндегі
қорға қосылғанын көрсетеді.
Үшінші қызметі - салықтық реттеу, яғни реттеуші қызмет-салық
нарықтарының мөлшерін өзгерту, салық түрлерін азайту және негізделген салық
жеңілдіктерін енгізу арқылы, заңды және жеке тұлғаларды нарыққа бағытталған
экономикалық белсенділіктерін (қызметтерін), сондай-ақ мүдделерін
қамтамасыз ету. Бұл қызмет өзінің осындай сипаттамасына байланысты
ынталандыру қызметі деп те аталады. Салықтық реттеу (салықпен реттеу деген
де болады) мүмкіндігінше тиімді салық түрлерін таңдау, олардың мөлшерін
өзгерту, сондай-ақ жеңілдік көрсету, кейде кейбір түрлерін алу тәсілін
өзгерту сияқтыәрекеттерден тұрады. Әсіресе бұл қызметті ғылыми-техникалық
процестерді ынталандыру кезінде қолдану өте тиімді болады.
Мемлекет үстінде аталған салықтардың қызметін қолдана отырып салық салу,
салық қызметі саласындағы әртүрлі шараларды жүргізеді және салық жүйесін
анықтап, олардың қызмет атқару тұтқасын әзірлейді. салық салу саласындағы
жүзеге асырылатын шараларды қоғамның нақты бір даму кезеңіндегі әлеуметтік-
экономикалық мақсаттарына байланысты экономикалық саясатпен ұштастыру да
осы қызметтер арқылы жүргізіледі.
Енді осы қызметтер жөнінде қалыптасқан, дәстүрлі көзқарастармен шектеліп
қана қоймай басқа да авторлардың пікірлеріне тоқталайық. Белгілі
экономист-ғалым Қарағұсова Г.Ж. айтуынша салықтар атқаратын қызметтер мына
төмендегідей болып келеді:
1 фискалдық немесе жұмылдыру қызметі арқылы мемлекет тиісті шығындарын
қаржыландыруға қажетті салықтарды жиыстырады;
2 қайта бөлу қызметі арқылы мемлекет экономика аясының әртүрлі саласына
ықпал етеді, әлеуметтік саясатты жүзеге асырады, табыстарды халық
арасындағы әлеуметтік топтарға қайта бөледі,табысы өте төмен топтарға
жәрдем береді. Мысал ретінде үдемелі ставкалы табыс салығын көрсеткен;
3 ынталандыру қызметі - экономиканы дамыту, техникалық жаңарту және
т.б, әртүрлі жағдайлар жасауды жүзеге асырады;
4 шектеу қызметі, салық саясаты арқылы мемлекетке тиімсіз (пайдасыз)
өндірістердің дамуын шектеу немесе тоқтата тұру болып табылады;
5 бақылау-есептеу қызметі, кәсіпорындар мен азаматтардың табыстарын,
өндірістің құрылымы мен көлемін және қаржылардың қозғалысын есептеп,
бақылаудан тұрады.
Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін пайдалана отырып
еліміздің салық, жүйесін анықтайды. Салық механизмінің қызмет ету жолдарын
белгілейді, жалпы экономикалық, саясатты негізге ала отырып, салық саясатын
анықтайды.
Салық категориясыныңнақты формалары болып құқық органдарымен
тағайындалған салық төлемдерінің түрлері жатады. Салық дегеніміз - жеке
және заңды тұлғалардың мемлекеттік шығындарын жабу үшін, заң жүзінде
бекітілген төлемі. Мемлекеттің алатын салықтарының формасы мен әдістерінің
жиынтығын салық жүйесі дейміз.
Салық жүйесі тікелей және жанама салықтардың ара қатынасынан тұрады.
Біріншісі - салық төлеушілердің табысы мен мүлкінен алынатын мемлекет
түсімі, екіншісі - тауар бағасына немесе қызмет көрсетуге үстеме құн
ретінде тағайындалып тұтынушыдан төленеді. Тікелей салық салуда ақша
қатынастары мемлекет пен қазынаға енгізетін төлеушінің өзімен тура болады.
Жанама салықтың субьектісі, мемлекет пен төлеуші арасында болатын делдал,
яғни тауар сатушысы болып табылады.
Тікелей салықтар өз кезегінде нақты, мүлік түрлерінің әрқайсына
төленетін, жеке және заңды тұлғалардың кіріс көздерінен немесе декларация
бойынша алынатын салықтар болып бөлінеді.
Тікелей салықтардың біреулерін тек заңды тұлғалар, келесісін тек жеке
тұлғалар, ал үшіншісін - заңды да жеке тұлғада төлейді.
Жанама салықтар құрамы да әр түрлі - акциздер және қосылған
құнғасалынатын салықтар. Олардың алынуыда өте қарапайым. Олардың алымдық
әсері өндіріс құлдырауында да қолданылады. Алыну обьектісі мен қолданылу
әдістері әр түрлі болып келетін, тікелей және жанама салықтардың жүйесі,
мемлекетке салықтардың - алымдық және экономикалық қызметтерін толықтай
атқаруына мүмкіндік береді.
Нарықтық экономикалық қалыптасу кезңінде салық саясатының негізгі
бағыты немесе салық саясатының басқы мақсаты - салық жүйесін құру және оның
тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық жүйесінің құрамы мынадай: қаржы қатынастары және осы қатынасты
анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни салық салу әдістері мен жолдары;
нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық салуды ұйымдастыру, салық салудың
негізгі принциптері және тағы басқалар салық механизміне жатады. Салық
жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің тигізер
ықпалы өте зор.
Сонымен салық жүйесінің өте маңызды және күрделі құрылым екенін білдік.
Салық жүйесінің мемлекеттің нақты тарихи ұлттық даму кезеңдерімен
шартталарыны белгілі.
Сондықтан, қандай да болмасын дамыған елдің салық жүйесі бізге эталон
бола алмайды.
Бірақ дамыған елдердің салық жүйесінің тенденциясын және жалпы
сипаттамасын қарастыру және талдау жасап отыру біздің міндетіміз.
Салық салу кезінде мемлекет белгілі бір принциптерді қолданады. салық
салу принциптері салық, теориясының басты элементі болып табылатынын
ұмытпауымыз қажет.
Салықтар жөніндегі ілімнің тұңғыш қарлығаштары, саяси экономикалық,
теорияның ең ірі классиктері Адам Смит, Вильям Питти және т.б. болатын.
Кезінде салық жүйесін құрудың төрт қағидасын Адам Смит ұсынған болатын.
Олар күні бүгінге дейін ( әрине дамыған елдерде ) салық салуды ұйымдастыру
принциптері ретінде қолданылады.
1 Бірінші қағида - салық әрбір салық төлеушінің тапқан табысына сәйкес
алынуға тиісті;
2 Екінші қағида - салық мөлшері мен оны төлеу мерзімі заң жүзінде
күні бұрын және дәл белгіленуі қажет;
3 Үшінші қағида - ыңғайлылық қағидасы, яғни әрбір салық төлеушіге
қолайлы уақытта және осы салық, төлеушіге ыңғайлы әдіспен алынуға тиісті;
4 Төртінші қағида - үнемділік қағидасы, яғни салық алу кезінде салық
төлеушінің шығындары мейлінше аз болуға тиісті. 10,б.58.
Салық салу кезінде, аталмыш принциптерді басшылыққа алу барысында
мемлекет тарапынан белгілі қағидаларды қолдану тәртібі туындаған болатын.
Қазіргі кезде қолданылатын салық салу принциптері тікелей салық салу
жүйесіне бағынышты (байланысты) болады. Белгілі ғалым Қарағұсова Г.Ж.
өзінің еңбегінде салық салу принциптерінің ең қолайлы деген түрлерін атап
көрсеткен:
1 Салық салмағының тең болуы, яғни әркім мемлекет қорына " әділ үлесін "
қосуға міндетті;
2 Салық жүйесінің қарапайым және анық болуы, яғни салық төлеушілерге
түсінікті болуы қажет;
3 Салық салудың теңділігі және әділеттілігі, яғни әлеуметтік-
экономикалық мақсаттарға жету үшін, мүмкіндігінше әртүрлі жеңілдіктерді
азайту;
4 Салықтарды басқару және заңдылықты сақтау жөніндегі әкімшілік шығындар
мүмкіндігінше аз мөлшерде болуы қажет. 12,б.15.
Қазіргі кезеңде, мемлекет алдында тұрған бірден-бір күрделі мәселе -
салық салмағын (айырмашылығын) халық арсында ойдағыдай етіп бөлу. Әзірше
осы мәселе жөргінде екі принцип барын білуіміз қажет.
Біріншісі, тапқан (алған) игіліктерге негізделген яғни мемлекет
тарапынан көрсетілетін қызметтердің бәрі оның азаматтарына кәдімгі тауар
ретінде берілуге тиісті. Бірақ мемлекеттен алынатын игіліктердің сапасы
әртүрлі болуы мүмкін, ал сол үшін бәрі бірдей төлейді.Нарық кезеңінің
көрінісі ретінде, қоғамымызда байлар мен кедейлердің пайда болғаны
баршаға мәлім. Сондықтан мемлекеттен берілетін жәрдем ақыларды,
субсидияларды тек табысы төмен, тұрақты табыс көзі жоқ, адамдарға беру
қажет.
Екіншісі, төлеу қабілеттілігі принципіне негізделген. Бұл жерде салық
айырмашылығы салық төлеушілердің нақты табыстарына және тұрмыс деңгейлеріне
байланысты болады.
Мельников В.Д. өз еңбегінде дүние жүзілік мәні бар салық салу
принциптерінің ұтымды түрлерін (Я.Корнай және т.б.ұсынған) атап көрсеткен.
Бұл принциптер нарық қатынастары жағдайындағы салық жүйесінің ойдағыдай
тиімді болуына бағытталған.
Дүние жүзілік тәжірибеден өткен ол принциптер мыналар:
1 Салық салу формаларын белгілеу барысында қарапайым формаларды
қолданған жөн.Сонда төлеушілер салық төлеуден жалтара алмайды.
2 Салық жүйесі мүмкіндігінше бейтарап болуы тиіс. Былайша айтқанда,
мемлекет салық төлеушілерді салық, жүйесі арқылы ынталандыруға (жеңілдік
беру арқылы) немесе жазалауға жол бермеуі керек. Өнімдердің, қызметтердің
жеке түрлерін салық салуда немесе кейбір әлеуметтік саясат, денсаулық
сақтау, мәдениет салаларын мемлекет қаржыландырғанымен, бұл қаржыларды
салық ставкаларын өзгерту ( жоғарлату ) жолымен алуға болмайды.
3 Прогресивті салықтардың орнына тікелей пропорционалды салықтарды
басымырақ пайдалану.
5 Салық жүйесі экономикалық қызметтердің жақсаруына және күрделі
жұмсалымдардың өсуіне кедергі келтірмеуіне тиіс. Көп, өнімді жұмыс
істегенде прогресивті салықты қолданбай, салықтардың өнімділікке, өндіріске
және күрделі жұмсалымдарға тигізер ықпалының нәтижесі қандай болатынын
ескерту қажет.
Сонымен салық жүйесі мемлекеттің экономикалық саясатымен анықталатын,
үстінде аталған принциптерді еске ала отырып, біздің пікірімізше, салық
салу ( салық қызметі ) принциптері мүмкіндігінше мына төмендегідей болуы
қажет: заңдылық және негізділік; жалпыға бірдейлік және нақтылық; теңділік
және әділеттілік; ыңғайлылық және жеткіліктілік; қарапайымдылық және
бейтараптылық; жоспарлылық және нормативтік; тиімділік және үнемділік;
жеңілділік және бірдүркінділік.
1.3 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің даму кезеңдері
Мемлекеттің қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы болып табылатын
салық жүйесі, ел эканомикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына
және саяси-әлецметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Салық жүйесін мемлекетпен заңды тұлғалар арасындағы қаржы қатынастарының
жиынтығы, салықтар мен алымдар, салық салу әдістері мен тәсілдері, салық
заңдары мен салыққа қатысты актілер, салық салу органдары мен салық қызметі
жиынтығы құрайды.
Кез келген мемлекеттің салық жүйесі оның әлеуметтік, саяси, экономикалық
және ұлттық ерекшеліктеріне орай қалыптасады. Сондықтанда Қазақстанның
салық жүйесі дамуының үш кезеңін көрсетуге болады:
1 Қарапайым салық жүйесі
2 Әкімшілік басқарудағы салық жүйесі
3 Жаңашыл салық жүйесі
Енді осы салық жүйесі кезендерінің өзіндік ерекшеліктерін ашып
көрсетіп, жеке-жеке тоқталып өтелік. Қарапайым салық жүйесі Қазақстан
аумағында революцияға дейін қалыптасты. Бұл салық жүйесі, бір жағынан,
өзіндік тарихи әдісті, ұлттық әдет-ғұрыпты, қоғамдық-саяси және
экономикалық жағдайларды еске ала отырып құрылса, екінші жағынан Ресей және
көршілес орта азиялық мемлекеттермен болатын сауданың, шаруашылық және
экономикалық байланыстардың әсерінен қалыптасаты.
Қазақ феодалдары мал жайылымдарына арналған ең құнарлы жерлерді өз
қолдарында иемденді. Мал ұстаушы көшпелі халық пен жер өндеушілер
феодалдарға жер рентасын төлейтін болды. Мал шаруашылығы аудандарында
малдың жиырмадан бір бөлігі – зекетті, ал жер өндейтін аудандарда егіннің
оннан бір бөлігі - ұшырды төледі. Сонымен қатар хандар мен сұлтандардың
көшіп-қонуының жағдайын жасау , жауынгерлер беру, қару-жарақпен және азық-
түлікпен қамтамасыз ету мойындарында болды. Халық өз хандарына
ерікті түрде соғым, сыбаға беретін болды. Хандар соттың үкімін оннан бір
бөлігі ретінде соттық бажды ( хандық ) және көшпелі көшпенді керуендерден
баж жинады.
Сонымен бұл қарапайым салық жүйесі сол аймақтағы байлар мен хандардың
жеке қажетін қанағаттандыруға, өсіп-өркендеуіне байланысты қалыптасуымен
ерекшеленеді.
Революция төңкерілісінен кейін жаңа Үкіметтің билік алуы Қазақстан
аумағында қалыптасқан салық жүйесіне біршама өзгерістер енгізді. Кеңес
Одағы біртұтас салық жүйесін орнатып , оның таралуы барлық аймақты
қамтыды. Алғашқы салықтар көбінесе азық-түліктен алынды.
Бұл салық жүйесінде әкімшілік – командалық басқару етек алды. Мемлекет
тек салық жүйесін ғана емес, барлық кәсіпорындар мен мекемелердің жұмысын
қадағалап, бақылап, басқарып отырды.
Қазақстанның 1992 жылға дейін өзіндік салық жүйесінің болмағанын айта
кеткен жөн , өйткені ол жалпы Одақтың салық жүйесіне енді . Оның
құлдырауымен Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мүшелерімен келісе отырып,
салық жүйесін қалыптастыру міндеті тұрды.
Осы мақсатта Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25-желтоқсанында
қабылданған '' Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы '' Заңды ,
тәуелсіз Қазақстанның салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып
табылды. Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі істердің
бірегейі. Осы мезгілден бастап ел экономикасында бұрын болмаған жаңа
құбылыстар іске аса бастады.
Қабылданған Заңға сәйкес 1992 жылдың бірінші қаңтарынан Қазақстан
Республикасында:
1 Жалпы мемлекеттік салықтар;
2 Жалпыға міндетті төленетін жергілікті салықтар мен алымдар;
3 Жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді;
Дегенмен, өмірге келген әрбір жаңа құбылысқа кездескен ерекшеліктермен
қатар кемшіліктер де бұл Заңда да тыс қалмаған сияқты.
Салық санының көптігі , айналымды анықтаудың қиындығы шектен тыс
дәлелсіз берілген салық жеңілдіктері , салық ставкаларының бір салық
бойынша бірнеше түрлі болуы , халықаралық салық салудың негіздерінің тыс
қалуы және тағы басқа кемшіліктер салық жүйесінің одан қарай реформалаудың
қажет екенін айқын көрсетті. Әрине бұл өмір талабына сай. Экономиканы
реформалау 1-2 жылдың ішінде мүмкін еместігін баршамыз түсінеміз, сондықтан
салық жүйесіде біртіндеп қалыптасады , түзеледі ары қарай дамиды.
Қазақстан Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді
концепциясын қабылдады. Бұл құжатта , негізінен , салық жүйесін салық
заңдылығын бірте-бірте халықаралық салық салу принциптеріне сәйкес қызмет
етуге жеткізу көзделген.
Осы концепциясы іс жүзіне асырудағы бірінші кезң Қазақстан Республикасы
Президентінің 24.04.95 жылы қабылданған Заң күші бар '' Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы '' Жарлығы болып табылады.
Қазақстан Республикасында 1995 жылдың бірінші шілдесінен бастап жаңа салық
жүйесі іске қосылды. Бұл жаңа салық жүйесі біршама болса да нарықтық
қатынастар талабына бейімделіп , халықаралық тәжірибеге мейлінше
жақындатылған.
Енді бұрын қызмет еткен 45 түрлі салықтар мен алымдардың саны едәуір
қысқартылып , жалпы салықтар мен алымдар саны 11-ге жеткізілген. Бірақта
Президент жарлығының өмірге енгенінен бастап оған көптеген өзгерістер мен
толықтырулар енгізіліп , салықтар саны 11-ден 17-ге дейін өсірілді.
Қазіргі уақытта , 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан
Республикасының жаңа салық кодексі күшіне енді. Осы кодекс бойынша 9 түрлі
салықтар мен 27 түрлі бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдер заңды
және жеке тұлғалардан алынады.
Салық жүйесінде басты орынды салықтардың түрлері алатын сөзсіз.
Қазақстан Республикасының
''Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы''
Кодексі бойынша Қазақстан Республикасында мынадай салықтар қалыптасқан:
1 Корпорациялық табыс салығы;
2 Жеке табыс салығы;
3 Қосылған құнға салынатын салық;
4 Акциздер;
5 Жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдері;
6 Әлеуметтік салық жер салығы;
7 Заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық;
8 Көлік құралдарына салынатын салық.
Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет алдында туындаған
міндеттемесі деп танылады. Оған сәйкес салық төлуші салық органына тіркеу
есебіне тұруға; салық салу обьектілері мен салық салуға байланысты
обьектілерді айқындауға, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді есептеуге , салық есептілігін жасауға, оны белгіленген мерзімде
табыс етуге , салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
төлеуге міндетті.
Мемлекет салық қызметі органы арқылы салық төлеушіден - оның салық
міндеттемелерін толық көлемінде орындауын талап етуге, ал олар орындалмаған
жағдайда оларды қамтамасыз ету жөніндегі тәсілдерді көзделген тәртіппен
мәжбүрлеп орындату шараларын қолдануға құқылы.
Жоғарыдағы Қазақстан Республикасының даму кезеңдері көрсеткендей, салық
жүйесінің даму кезңдегі бір орында , өзгеріссіз тұрып қалуы мүмкін емес. Ел
экономикасының дамуы , нарықтық қатынастарға көшу жолында қалыптасатын іс-
тәжірибелер , экономиканы дамыған елдердің тәжірибелерін , талдап-жинақтау
барысында , салық жүйесі де өзгеріп , дамып , бара-бара жақсара түсуі тиіс.
2 АКЦИЗ САЛЫҒЫН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА
ТӨЛЕУДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Акциздің құрылу негізі
Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген және Қазақстан
Республикасының аумағына импортталатын тауарларға, сондай-ақ арнайы
қызмет түрлеріне акциз салынады ,
Акциз салығын төлеушілер мыналар:
1 Қазақстан Республикасының аумағында акцизделетін тауарлар шығаратын;
2 Акцизделген тауарларды Қазақстан Республикасының кедендік аумағына
импорттайтын;
3 Қазақстан Республикасының аумағында бензиннің ( авиациалық бензинді
қоспағанда ) және дизель отынының көтерме , бөлшек саудасын жүзеге
асыратын;
4 Егер Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес бұрын Қазақстан
Республикасының аумағында аталған тауарлар бойынша акциз төленбесе ,
тіркелінген , иесі жоқ акцизделетін тауарларды , сондай-ақ мұрагерлік
құқығы бойынша мемлекетке өткен және Қазақстан Республикасының аумағында
мемлекет меншігіне өтеусіз берілген акцизделетін тауарларды өткізуді жүзеге
асыратын;
5 Қазақстан Республикасының аумағында қызметтің акцизделетін түрлерін
жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар акциз төлеушілер болып табылады;
Айта кететін тағы бір жай , осы ережелерді ескеріле отырып , резидент
емес заңды тұлғалар және олардың құрылымдық бөлімшелері де акциз төлеуші
болып табылады;
Қазақстан Республикасының салық кодексі бойынша акцизделетін тауарлар
мен қызмет түрлерінің тізбесі мыналар жатады:
1 спирттің барлық түрлері;
2 алкоголь өнімі;
3. темекі бұйымдары;
4. құрамында темекі бар басқа бұйымдар;
5. бекіре және қызыл балық уылдырығы;
6. алтыннан , платинадан немесе күмістен жасалған зергерлік
бұйымдар;
7 бензин ( авиациалық бензинді қоспағанда), дизель отыны;
8 жеңіл автомобильдер (арнайы мүгедектерге арналған, қолмен басқарылатын
автомобильдерден басқа);
9 атыс және газ қарулары ( мемлекеттік билік органдарының қажеттіліктері
үшін алынғандардан басқа );
10 газ конденсатын қоса алғанда , шикі мұнай акцизделетін тауарлар.
Қазіргі уақытта акцизделетін қызмет түрлері бар , олардың қатарына
мыналар жатады:
а) ойын бизнесі;
б) лотереяны ұйымдастыру мен өткізу .
Акциз ставкаларын Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді және тауар
құнына пайызбен (адвалорлық) және ( немесе) заттай нысандағы өлшем
бірлігіне абсолюттік сомада ( тұрлаулы ) белгіленеді.
Алкоголь өніміне акциздер ставкасы су араластырылмаған ( жүз пайыздық)
спирттің бөлу көлеміне байланысты бекітіледі. Спирттің барлық түрлеріне
акциз ставкалары спирттің бұдан әрі пайдаланылу мақсаттарына қарай
сараланады.
Алкоголь өнімдерін өндіру үшін өткізілетін спиртке акциз ставкасы
алкоголь өнімдерін өндіру үшін пайдаланбайтын адмдарға өткізілетін спиртке
белгіленетін базалық ставкадан төмен белгіленуі мүмкін.
Ойын бизнесі обьектілеріне акциздің базалық ставкасының ең жоғары
және ең төмен шектерін Қазақстан Республикасының Үкіметі бір жылға есептеп
белгілейді.
Жергілікті өкілді органдар ойын бизнесі обьектілеріне белгілемеген
базалық ставкалар шегінде қызметін бір әкімшілік – аумақтық бірлік
аумағында жүзеге асыратын барлық салық төлеушілер үшін бірыңғай акциз
ставкасын белгілейді.
Акциз салығының обьектілеріне төмендегілер жатады:
Акциз төлеушінің өзі жасап шығарған және (немесе) өндірген және
(немесе) ыдысқа құйылған акцизделетін тауарлар мен жүзеге асыратын мынадай
операциялары :
1) акцизделетін тауарларды өткізуі ;
2) акцизделетін тауарларды алыс-беріс негізінде ұқсатуға беру ;
3) алыс-беріс, оның ішінде акцизделетін шикізат пен материалдарды ұқсату
өнімдері болып табылатын акцизделетін тауарларды беру ;
4) жарғылық капиталға жарнасы ;
5) заттай ақы төленген кезде акцзизделетін тауарларды пайдалануы ;
тауар өндірушінің акцизделетін тауарларды өзінің құрылымдық бөлімшелеріне
тиеп жөнелтуі ;
тауар өндірушілердің жасап шығарған және (немесе) өндірген және (немесе)
ыдысқа құйылған тауарлардың өздерінің өндірістік мұқтаждарына пайдалануы ;
8) бензинді (авиациалық бензинді қоспағанда) және дизель отынын
көтерме саудада өткізуі ;
9) бензинді (авиациалық бензинді қоспағанда) және дизель отынын бөлшек
саудада өткізуі ;
10) торкіленген және (немесе) иесі жоқ , мұрагерлік құқығы бойынша
мемлекетке өткен және мемлекет меншігіне өтеусіз берілген акцизделген
тауарларды өткізуі ;
11) ойын бизнесі саласындағы қызметті жүзеге асыруы;
12) лотереяларды ұйымдастыру және өткізуі ;
13) акцизделетін тауарлардың, акциз алымы маркаларының бүлінуі, жоғалуы
.
Салық кодексінің белгіленген талаптарына сай келсе , акцизделетін
тауарлардың экспортына салық салынбайды. Сонымен қатар бұл салық түрінен
мыналар босатылады :
а) этил спиртін өндіруді және оның айналымын бақылау жөніндегі
уәкілетті мемлекеттік орган белгілейтін квоталар шегіндегі этил спирті :
тауар өндірушіде аталған өнімді өндіру құқығына Қазақстан Республикасының
лицензиясы бар болған жағдайда емдік және формацевтік дәрі-дәрмек әзірлеу
үшін ;
мемлекеттік медецина мекемелеріне босатылса ;
б) тұтынушының сыйымдылығы 0,1 литрден аспайтын ыдысына құйылған және
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес дәрілік құрал ретінде тіркелген,
құрамында спирті бар медециналық мақсаттағы (бальзамнан басқа) өнімге акциз
салынбау тиіс .
Операция жасалған күн.
Салық кодексі бойынша барлық жағдайларда акцизделетін тауарларды
сатып алушыға тиеп жөнелту (беру) күні операция жасаған күн болып
табылады.
Тауар өндіруші өзі акцизделетін тауарларды өзінің құрылымдық бөлімшелер
желісі арқылы өткізген жағдайда тауарларды құрылымдық бөлімшелерге тиеп
жөнелткен күн операция жасалған күн болып табылады.
Акцизделетін алыс-беріс тауарларын беру кезінде аталған тауарларды
мердігерге ( ұқсатушыға ) берген күн операция жасаған күн болып табылады.
Алыс-беріс тауарларынан акцизделетін тауарлар әзірленген кезде
әзірленген акцизделетін тауарларды тапсырыс берушіге немесе тапсырыс
беруші көрсеткен тұлғаға берген күн операция жасаған күн болып табылады .
Акцизделетін тауарларды өздерінің өндірістік қажеттеріне пайдаланған
кезде аталған тауарларды осындай пайдалануға берілген күн операция жасалған
күн болып табылады .
Лотерея ұйымдастырған және өткізген жағдайда салық органдарыда лотерея
билеттерін сатуға шығаруды тіркеген күн операция жасалған күн болып
табылады .
Акцизделетін өнім, акциз алымы маркалары бүлінген жағдайда бүлінген
акцизделетін өнімді ( акциз алымы маркалары ) есептен шығару туралы акт
жасаған күн операция жасалған күн болып табылады .
Акцизделетін тауарлар , акциз алымы маркалары жоғалған жағдайда
акцизделетін тауарлар , акциз алымы маркалары жоғалған күн операция
жасалған күн болып табылады .
Тұрлаулы акциз ставкасы белгіленген акцизделетін тауарлар бойынша салық
базасы өндірілген , өткізілген заттай нысандағы акцизделетін тауарлар
көлемі ретінде белгіленеді .
Адвалорлық акциз ставкалары белгіленген акцизделетін тауарлар бойынша
салық базасы өндіруші осы тауарды акциздер мен қосылған құн салығын
енгізбей беретін бағалар бойынша анықталатын өндірілген , өткізілген
акцизделетін тауарлар құны ретінде белгіленеді .
Лотереяларды ұйымдастыру және өткізу жөніндегі қызметті жүзеге асыру
кезіндегі салық базасы лотереяны ұйымдастырушы салық органында лотерея
билеттерін сатуға шығаруды тіркеген кезде жүлде қорына жатқызылатын сома
алып тасталған , оған акциз сомасы қосымша мәлімдеген түсім сомасы ретінде
анықталады және шығарылған тіркелгеннен кейін ол өзгертілмеуге тиіс .
Егерде спирттің барлық түріне әртүрлі акциз ставкалары белгіленген
жағдайда , салық базасы сол бір ставкамен салық салынатын операциялар
бойынша жеке-жеке анықталады .
Сонымен акциз салығының құрылу негізін қарастыра отырып, оның
төлеушілерін, обьектілерін және акцизделетін тауарлардың тізбесін атап
өттік.
2.2 Акциздің төлеу мен есептеу тәртібі
Акциз сомасын есептеу белгіленген акциз ставкасын салық базасына қолдану
арқылы жүргізіледі .
Ойын бизнесі бойынша акциз сомасын есептеу салық кезеңіне белгіленген
акциз ставкасын – салық салынатын обьектілердің санына қолдану арқылы
анықталады . Салық кезеңінде салық салынатын обьектілердің саны өзгеріс
, сигізілген ( шығып қалған ) обьектіге акциз сомасы толық көлемде төленеді
.
Алкоголь өнімін өндірушілер базалық ставкадан төмен акцизбен сатып
алған спиртті алкоголь өнімін өндіруден басқа мақсатқа пайдаланған
кезде осы спирт бойынша акциз сомасы алкоголь өнімін өндірушісі болып
табылмайтын тұлғаларға сатылатын спирттің барлық түрлері үшін белгіленген
акциздің базалық ставкасы бойынша қайта есептеліп , бюджетке төленуге
тиіс . Қайта есептеу мен салық төлеуді спиртті алушы жүргізеді .
Емдік және фармацевтік дәрі-дәрмек өндіру және медециналық қызмет
көрсету үшін алынған спирт мақсатқа сай пайдаланылмаған жағдай да
қолданылады . Осы спирт бойынша емдік және фармацевтік дәрі-дәрмек
өндірушілер мен спиртті акцизсіз алған мемлекеттік медециналық мекемелер
акциз төлеушілер болып табылады .
Төтенше оқиғалар салдарынан болған жағдайларды қоспағанда , өндірілген
акцизделетін тауарлар бүлінген, жоғалған кезде акциз толық мөлшерде
төленеді . Осы ереже одан әрі өткізу үшін сатып алынған бензин (авиациалық
бензинді қоспағанда), дизель отыны бүлінген, жоғалған жағдайларда да
қолданылады .
Акциз алымы маркалары жоғалған, бүлінген кезде акциз мөлімделген
ассортимент мөлшерінде төленеді .
Алкоголь ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Салықтың түсінігі, ерекшеліктері және
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Салық жүйесінің түсінігі мен құрылу
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.3 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің даму
кезеңдері ... ... ... ... ... 22
2 АКЦИЗ САЛЫҒЫН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА
ТӨЛЕУДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Акциздердің құрылу
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .27
2.2 Акциздердің төлеу мен есептеу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.3 Акциздердің бюджет кірісіндегі
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
3 АКЦИЗ САЛЫҒЫН АЛУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..58
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастар жағдайында салық жүйесі эканомиканы мемлекеттік
реттеудің негізгі қаржы-несие механизмі, ең маңызды реттеушілердің бірі
болып табылады. Салық саясаты облысындағы негізгі бағыт: мемлекет пен
салық төлеушілер арасындағы қатынастардың жаңа типін қалыптастыру басты
негізде салық жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі он жылдан астам уақыт бойы
әрекет етуде және де осы уақытқа дейін қатаң сынаудың обьектісі болуын
жалғастырып келеді. Еліміздің жеке салық қызметінің ұйымдасқан күніне
бастағандығы он жыл ішінде біздің тәуелсіз мемлекетіміздің салық жүйесін
қалыптастырып және оның әрі қарай дамуына сәйкес біршама жұмыстар
атқарылады.
Қазақстан Республикасының Бюджетке төленетін салықтар және басқа да
міндеті төлемдер туралы кодексі 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне
енді. Салықтық қатынастарды реттеу деңгейі тағы бір сатыға жоғарылады.
Салықтың түрлері мен санының кемуі және оларды бюджетке төлеу механизмнің
жеңілдетілуі жұмыс жағдайына жағымды әсер етті. Бірақта салық салу
механизмінің анық болмауы, көптеген жұмыскерлер қызметтерінің нақты болмауы
салық төлеуден жалтаруға әкелді.
Нарық жағдайында акциз салығының төлеу шарттарының қалыптасуына
байланысты заңдық және істәжиребелік сұрақтарды зерттеудің жетіспеушілігі
зерттелетін жұмыстың тақырыбын таңдауды айқындап, мақсатын және
қарастырылатын сұрақтардың аясын анықтады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты акциз салығының салық жүйесі ішіндегі мәнін
ашу және оны алудың жетілдіру жолдарын ұсыну болып табылады.
Алға қойған мақсатқа жету үшін өзара байланысқан келесі шаралар қатарын
шешу керек:
1 салықтың маңызы мен мәнін ашу;
2 салық жүйесінің түсінігін, ерекшеліктерін және принциптерін зерттеу;
3 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі ішіндегі акциздің
ерекшелігін қарау,
4. акциз салығының құрылу негізін қарастыру;
5. акциз салығының бюджет кірісіндегі орнын анықтау;
6 салық жүйесінің мәселелерін қарастыру және жетілдіру жолдарын ұсыну.
Жұмыстың зерттеу пәні болып мемлекет пен салық төлеуші - азаматтар
арасындағы қаржылық, қатынастар жүйесі табылды.
Ақпараттық, базасына Қазақстан Республикасы Үкіметінің заң актілері,
Қазақстан Республикасының салық кодексі, Қазақстан Республикасы Табыс
министірлігі мен
Қаржы министірлігінің салық жөніндегі инструкциялары, қазақстандық
және шетелдік ғалым экономистердің монографиялық әдебиеттері мен ғылыми
мақалалары қолданылды.
Практикалық (тәжірибелік) негізіне Қазақстан Республикасы Табыс
министірлігінің жоспарлық және есеп беру мәліметтері қолданылды.
1 САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Салықтың түсінігі, ерекшеліктері және элементтері
Салықтар дегеніміз, жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру
мақсатында, мемлекеттік жоғарғы өкілді орган қабылдаған нормативті акті
заңның негізінде, сондай-ақ, заңда белгіленген мөлшерде және уақытта
заңды және жеке тұлғалардан міндетті түрде, қайтарылмайтын және ақысыз
негізінде бюджетке алынатын ақшалай төлемдер. Осы берілген түсінікті жан-
жақты талдап, салыстыру мақсатында басқа да авторлардың көзқарасына
тоқталамыз.
Көптеген экономистер салықтардың түсінігін, мәнін ашуға тырысты. Алғаш
рет салықтардың мәні Д. Рикардоның еңбектерінде зерттелген. "Салықтар - ел
капиталы немесе кірісінен алынып, үкімет иелігіне түсетін өнімнің бөлігі"
деп көрсетті ол. 10, 6.18 .
Салық теориясына Ресейдің ғалымдары да өзіндік үлес қосты. Н. Тургенев
Ресей экономикасын зерттей отырып, былай деді: " Салық - қоғамның немесе
мемлекеттің бір мақсатқа жетудегі мәні. Халық мемлекетке бірігіп, оған
басшылық жасауға және салық салуға құқық берді ". 10,6.128.
Ал А. Соколов: " Салық дегеніміз мемлекет шығындарын жабу және
экономикалық саясатты шешу үшін кәсіпкерлерден алынатын мәжбүрлік алым "
деп көрсетті. Соколовтың бұл анықтамасы салықтың түпкі мәнін көрсетеді. Ол
тек ғана салықтың фискалдық қызметін жүргізіп қоймай, осы
жиналғансалықтарды мемлекеттің саясаттарын жүргізуге қолдану қажеттілігін
айтады. 10, 6. 165.
Мысалы, Гуреев В.И. салықтарды " міндетті жарна " деп атайды және
мынадай түсінік береді: " міндетті жарна дегеніміз заңды және жеке
тұлғалардың кәсіпкерлік қызметтерінен және басқа түсім көздерінен тапқан
табыстарының бір бөлігін заңмен белгіленген тәсілмен ақшалай түрде алу ".
10, 6. 98.
Ал салық жөнінде, мемлекеттің заңды және жеке тұлғалардан тиісті
деңгейдегі бюджетке алатын міндетті жарнасы деген анықтама берген. Белгілі
ғалым Пепеляев С.Г. салыққа мынадай анықтама береді " салық мемлекеттің
өкімет билігі субьектілерінің төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету
мақсатында, мемлекеттік мәжбүр етумен қамтамасыз етілген міндетті,
қайтарылмайтын және дербес-ақысыз түрінде заңды және жеке тұлғалардан заңда
белгіленген тәртіппен алынатын меншіктері ". 29, 6. 54.
Осы автордың айтуы бойынша, егер қандай да болмасын міндетті төлемді алу
заңда белгіленіп, негізделмеген жағдайда, оларды алу заңсыз болып табылады.
Ал салық төлеуші бұл жерде азамат ретінде емес, сонымен қатар меншік иесі
де болғандықтан салықтарды төлеу оның жеке меншік жөніндегі құқығынан
шығатын әлеуметтік міндеті.
Қазақстандық, белгілі экономист-ғалым Қарағұсова Г.Ж. " салықтар деп,
жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды өтеуге жұмсалатын және қабылданған заң
негізінде мемлекетке алынатын еріксіз немесе міндетті алымдарды айтады "
деген анықтама береді. 25, 6,14
Қаржылық құқық саласының Қазқстан бойынша берілетін бір әйгілі ғалымы
Худяков А.М. өз еңбегінде салықтардың түсінігін беріп қана қоймай, олардың
басқа төлем түрлерінен ажыратуға қажетті ерекшеліктерін ашып көрсеткен.
Бұл ерекшеліктер салықтардың өз құқылық және экономикалық табиғатына тән
белгілер болып табылады:
1 Салық-әрқашан мемлекет тарапынан енгізілінеді және алынады. Бұл жерде
мемлекет саяси субъектісі ретінде көрінеді.
2 Салық-мемлекеттің біржақты түрде белгілейтін төлемі. Бұл жерде
мемлекет салық, төлеушілердің келісімін қажет қылмайды. Осы айтылған
жағдайлар Конституция баптарында көрініс тапқан: " Заңды түрде белгіленген
салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің
борышы әр міндеті болып табылады ".
3 Салық-әрқашанда ақшадай түрдегі төлем. Осы белгісі бойынша салықтар
әртүрлі мүліктік міндеттемелердең - төркілеу, реквизициялау және т. б.
ерекшеленіп тұрады.
4 Салық-әрқашанда ақшаларды еріксіз алу. Бұл жерде салық төлеушіге оның
ақшаларын еріксіз алу механизмі құрылады.
5 Салық-заң жүзінде белгіленген ақшаларды алу, Мемлекет салықтарды
ашықтан ашық заңға негізделген күйінде алады. Яғни жеке меншіктегі ақшалар
мемлекет меншігіне ауысады.
6 Салық-міндетті төлем. Салық төлеушінің салық төлеу жөніндегі
міндетті салық қызметі органдарының төленген салықты қабылдау жөніндегі
міндетімен ұштасады.
7 Салық-тек құқылық формада кездесетін төлем. Салықтар нормативтік
сипаттағы заң актілерімен белгіленеді.
8 Салық-тек мемлекеттік кіріске түсетін төлем.
9 Салық-тұрақты ақша міндеттемелерін туғызатын төлем.
10 Салық-баламасыз төлем. Яғни, слық қандайда болмасын көрсетілген
қызмет немесе сатып алған тауарларға төлейтін төлем емес, ол тек ақысыз
төлем.
А.И.Худяковтың айтуы бойынша салықтардың басты белгісі салық нысанасының
ауысуы, меншік иесінің ауысуы болып табылады. Мемлекеттік емес заңды
тұлғалармен жеке тұлғалардың салық төлеу кезінде мемлекет қарамағына өтетін
ақшалары мемлекет меншігіне айналады.
Ал мемлекеттік заңды тұлғалардың салықтарды мемлекет
қарамағына түскенімен, олардың (заңды тұлғалардың, ақшалардың) иесі
мемлекет болып қала берді. Бұл жерде мемлекет салықтарды бөлгілеу және алу
процесінде саяси субъекті ретінде, ал міндетті төлемдерді белгілеу және алу
кезінде - меншік иесі ретінде болады. Салықтарды алу кезінде мәжбүрлі
(еріксіз) түрде меншік формасы өзгертіледі. Қорыта келіп айтқанда
міндетті төлемдер - өз кірістерінің бөлігі, ал салықтар - бөтен кірістердің
бөлігі.
Салықтар әрқашанда мемлекет пен халықтың жан-жақты мұқтаждықтарын
қанағаттандыру және өндірісті дамыту мақсатында ұлттық табысты және жалпы
ішкі өнімді, сондай-ақ жалпы қоғамдық өнімді қайта бөлуге байланысты
экономикалық қатынастарды көрсетеді. Сондықтан, олар мемлекеттің заңды және
жеке тұлғалармен арасындағы экономикалық (қаржылық) қатынастарын
сипаттайтын экономикалық категория болып табылады.
Енді салық салу саласында міндеттемелерін және олардың орындалу
тәртібін анықтайтын заңды құрылымға, яғни салық туралы заңның элементтеріне
тоқталамыз.Тек салық туралы заның элементтерінің жиынтығы арқылы салық
төлеушінің салық міндетттемелері толық белгіленбеген болып есептеледі.
Салық заңдарында белгіленген салық элеметтеріне мыналар жатады: салық
төлеуші; салық салу объектісі; салық салу бірлігі; салық ставкасы; салық
салу әдісі; салықты есептеу тәртібі; салық төлеу мерзімі; салықтарды төлеу
тәсілдері және тәртібі; салық төлеушілердің, банк мекемелерінің және салық
қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері және жауапкершіліктері. Енді
осы салық элементтерінің әрқайсысын жекелеп қарастырамыз.
Салық төлеуші- өз меншігі есебінен салық төлеу жөніндегі заңды міндеті
бар тұлға, яғни салықсубъектісі. Бұл жерде салық төлеушілердеп, заңмен
белгіленген салық салу объектілері бар заңды және жеке тұлғаларды айтамыз.
Экономикалық термин ретінде " салық ауырмаларын көтеруші " деген ұғым
қолданылады, яғни салықты нақты төлейтін тұлға деген мағынада.
Сонымен, Қазақстан аумағындағы салық төлеушілер мыналар болып
табылады:
Кез келген ұйымдық-құқықтық формадағы заңды тұлғалар:
1) Қазақстан Республикасының заңдары бойынша заңды тұлға болып
табылатындар;
2) біздің республикамызда заңды тұлға ретінде тіркелмегендер, бірақ
басқа мемлекеттердің заңдарына сәйкес заңды тұлға болып табылатындар.
Бұлар үшін салықтарды филиалдары, агенттіктері, оқшауланған бөлімшелері
немесе тұрақты өкілдері төлейді.
1 Қазақстан Республикасының жеке тұлғалары, яғни азаматтары, шетелдік
азаматтар және азаматтығы жоқ адамдар.
Cалық салу обьектісі - заңда көзделген тауарлық-материалдық игіліктер
жасалатын жұмыстар мен көрсетілген қызметтер және т.б. болып табылады.
Қазақстанда заңда көзделген салық салу обьектілері мыналар болып
табылады:
а) заңды және жеке тұлғалардың кірістері (табыстары, пайдалары және т.б.);
б) заңды және жеке тұлғалардың мүліктері;
в) мемлекет тарапынан көрсетілетін қызметтер;
г) өнімдер мен қызметтердің ( жұмыстардың ) қосылған құны;
д) тауарлардың кейбір топтары мен түрлері;
е) шаруашылық айналымы;
ж) қаржылық операциялар;
з) табиғи ресурстарды пайдаланушылардың төлемі.
Бұл жерде ескертетін бір жай, қандай да болмасын заң жүзінде
белгіленген обьектіден салық бір-ақ рет (бір дүркін) алынады, сондай-ақ
салық төлемдерін арттыратын заңдарды қолданудың кері күші болмайды.
Салық салу бірлігі - есептеу үшін берілген салық обьектісінің өлшем
бірлігі. Бұл жерде салықсалу білігі деп салықтарды есептеу негізіне
салынған салық обьектісінің бір бөлігін айтамыз.
Мысалы, жер салығында - 1 гектар, 1 шаршы метр, 1акр; акциздерде
- 1 бөтелке, 1қорап сигарет; табыс салығында - теңге, доллар, евро, рубль
және т.б.
Салық ставкасы - салық салу бірлігіне қатысты салық мөлшері немесе
салық нарқы. Салық ставкасы салық салу нормасын сипаттайды. Құрылу әдісіне
байланысты салық ставкалары тұрақты және пайыздық болып екіге бөлінеді.
Тұрақты ставкалар - түсетін табыс мөлшерін есепке алмай, салық салу
обьектісіне ( жер учаскесіне ) тікелей, нақты салық бірлігінің шекті
сомасымен белгіленеді. Пайыздық ставкалар: пропорционалды, прогрессивті
және регрессивті болып үшке бөлінеді.
Пропорционалды ставкалар - бірыңғай пайыз түрінде белгіленеді, бұл жерде
салық обьектісінің көлемі ескерілмейді.
Прогрессивті ставкалар - табыстар мен мүліктердің өсуіне байланысты
күрт өсетін шкала түрінде белгіленеді. Прогрессивтік ставкалар екіге
бөлінеді: қарапайым және күрделі.
Қарапайым прогрессивтік ставкалар - мүліктің немесе табыстың құны артқан
сайын өсе түсетін салық ставкалары.
Күрделі прогрессивтік ставкалар - табыс екіге бөлініп, әрқайсысына
көбейетін салық , ставкасы белгіленеді.
Регрессивті ставкалар - салық салу обьектісінің өсуіне қарамастан
төмендетіле берілетін ставкалар.
Салықты есептеу тәртібі әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы, кәсіпорындардың
жеке тұлғаға табысын төлеу кезінде, бұрынғы тапқан табыстарын есепке алмай,
сол төлеп жатқан табыстан ғана салық сомасын есептеуі.
Кейбір әдіс бойынша, төлеушінің жылдың нақты мезгілінде тапқан табысының
соммасын және осы мезгілде қатысты салық төлеушінің жеңілдіктерінің жалпы
сомасы есептеу арқылы жүзеге асырады. Әрбір кәсіпорынның бухгалтериясында
нақты салық төлеушінің бір жыл бойындағы табысының жалпы сомасын алып
тастау арқылы да салық есептелінеді.
Салықтың есептелген сомасын төлеу кезінде бұрын осы табыстан ұсталған
салық сомасына азайтылады.
Салықтардың төлеу тәсілдері. Салықтарды төлеудің үш тәсілі бар,
деклорация бойынша салық төлеу, салық төлеудің кадастірлік әдісі, табыс
көзі бойынша салық төлеу әдісі.
Cалық төлеу мерзімі - салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
бюджетке алыну уақыты. Мысалы, қосылған құнға салынатын салық бойынша салық
төлеуші арымдағы онкүндік төлемдерін мына мерзімдерде, есепті айдың он
үші, жиырма үші, келесі айдың үші күндері төлейді.
Салық жеңілдіктері - төлеушілердің заңда көзделген жағдайда, салық
төлеуден ішінара ( кейбір түрлерін ғана ) немесе толығымен
босатылуы. Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады: салық төлеуден толығымен
босату, салық төлеуден ішінара босату, салық салуға жатпайтын обьектілерді
анықтау; салық мөлшерін төмендету; мақсатты салық жеңілдіктерін беру;
уақтылы төленбеген салықтарды есептен шығарып тастау; салық төлеу мерзімін
кецінге қалдыру.
Мысалы, табыс салығы бойынша - мынадай заңды тұлғалардың табысы салық
салудан босатылады: мүгедектердің ерікті қоғамы; зағиптар қоғамы; Ауғанстан
соғысы ардагерлерінің республикалық ұйымы және т.б.
Сонымен, салықтардың мәнін қарастыра отырып, мемлекеттің салықтарды
дамыту мен қолданудағы рөлін, жаңашыл салық салудың қоғамның қандай
мүшелерінің мүддесі үшін жұмыс атқаратынын көруге болады.
Біріншіден, қоғамның барлық мүшесі елдің қауіпсіздігін және ел
ішіндегі азаматтарының жеке басының қауіпсіздігін ойлайды. Сондықтанда
қоғамның барлық мүддесі үшін әскери күштер мен қоғамдық тәртіпті
сақтау органдарын ұстауға қаражат қажет.
Екіншіден, қоғамда мемлекетті басқару қызметкерлерін ұстауға қаражаттар
керек.
Үшіншіден, қоғамдағы білім беру және емдеу мекемелерін толығымен ақылы
түрге көшіргенмен де, қарттар үйі мен жетім балалар үйлерін ұстауға,
уақытша жұмыссыздарға жәрдемақылар және зейнетақылар төлеуге қаражат
міндетті түрде керек. Өйткені, осы және басқа да әлеуметтік мәселелер
қоғамның барлық мүшелерін қозғайды, сондықтанда бұл мақсаттағы шығындар
салықтар арқылы жабылу қажет.
1.2 Салық жүйесінің түсінігі және құрылу принциптері
Жас тәуелсіз еліміздің қомақты бюджеті болуы жолында, мемлекеттік
қазынаның қаражатын молайта түсу - маңызды мәселе. Өйткені, денсаулық
сақтау органдарының, халыққа білім беру мекемелерінің, зейнеткерлер мен
студенттердің, басқа да толып жатқан халық жіктерінің тағдыры бюджетке
байланысты екені хақ. Бюджет кірістерінің құрамы, бюджетке шоғырланатын
ақша қаражаттарының формалары шаруашылық жүйелері мен әдістерінен, сол
сияқты қоғамның экономикалық шараларын шешуге тәуелді. Бұрын бюджет
кірістері мемлекеттік кәсіпорындардың ақша қорларынан құралса, нарықтық
экономикаға көшуге байланысты, ол заңды және жеке тұлғалардың салықтық
және салықтық, емес төлемдерінен тұрады.
Қандай да болмасын мемлекеттің атқаратын қызметінің ең маңызды, басты
түрі мемлекеттік кірістерді қалыптастыру екені бізге белгілі. Мемлекеттік
кіріс деп, мемлекет қарамағына әр түрлі түсім көздерінен келіп түсетін
және оның өзіне тән міндеттерін шешуге, сондай-ақ, функцияларын жүзеге
асыруға пайдаланылатын қаржылық ресурстарды айтуға болады. Сол мемлекеттік
кірістердің қатарынан салықтар да өзіне тиісті, өте маңызды орын алады.
Салықтар мемлекеттің басқа да атрибуттары сияқты мемлекеттер құрыла
бастаған кезде пайда болған және олар әрқашан да мемлекеттің мемлекет болып
қалыптасуының, сондай-ақ оның өсіп-өркендеуінің негізгі материалдық тірегі
болып табылған.
Алғашқы кездерде мемлекетті ұстауға қажетті қаражаттар сол мемлекет
тұрғындарынан заттай немесе ақшалай күйінде алынған болса, кейіннен олар
тұрақты, жүйелі түрде ақшалай алынатын міндетті төлемдерге - салықтарға
айналған.
Салықтардың, салықтық құқықтың мемлекеттермен қатар пайда болуы
олардың құқықтық табиғатын, мәнін ашып көрсететін сияқты. Өйткені сол
кездерден бастап мемлекеттерде әлеуметтік әділеттілік, демократиялық және
құқықтық принциптері көрініс берген. Әртүрлі меншік нысандарының
теңдігі, олардың өндіріс құралдары мен жабдықтарына негізделуі де
мемлекеттің экономикалық, жүйесімен шартталған болатын.
Сонымен салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылық,
жүргізуші субьектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық
қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ шаруашылық жүргізуші
субьектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне
жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір
сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен
бірге қалыптасады.
Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі
бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар - мемлекеттің тұрақты
қаржыкөзі. Сондықтанда мемлекет экономиканы дамыт, тұрақтандыру барысында
қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Салықтардың функционалдық, сипаттамасын нақтыландыру, яғни қызметтеріне
талдау жасау арқылы салықтардың тікелей мәнін және экономикалық табиғатын,
сондай-ақ атқаратын қызметтерінің негізгі бағытын көруге болады.
Салықтардың қызметтері белгілі кезеңде өздері атқаратын рөліне
байланысты, мемлекет алдында тұрған негізгі мәселелерді шешуге себін
тигізуге, қажетті экономикалық тұтқа және реттеуші болып табылады.
Салықтардың қалыптасқан түрдегі негізгі үш қызмет бар. Олар: фискалдық,
қайта бөлу және реттеуші қызметтер. Негізінде экономикалық теория және
басқа тиісті оқулықтарда осы негізгі үш қызмет көрсетілмегенімен, кейбір
белгілі экономист-ғалымдардың еңбектерінде оларға қоса тағы бірнеше
қызметтер аталады.
Бірінші, фискалдық қызмет-салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің
бюджетке толығымен және уақтылы ( мерзімінде ) түсіп отыруын қамтамасыз
етеді. Фиск - латын тілінде мемлекеттік қазына деген мағынада айтылған.
Сондықтан, фискалдық қызмет-салықтық-бюджеттік қызет, яғни мемлекеттік
қазына-бюджетті түсім көздері - салықтар мен басқа да міндетті төлемдер
арқылы ақшалай қаражаттармен қамтамасыз ету жөнінде қызмет болып
табылады. Қысқаша айтқанда, қаражаттарды бюджетке жұмылдыру қызметі.
Тауарлық-ақшалай қатынастардың, өндірістің дамуына байланысты бұл қызмет
мемлекет қарамағына түсетін ақшалай кірістерді ұлғайта түседі. Ал қайта
бөлу қызметі, әртүрлі субьектілерінің табыстарының белгілі бөлігін
мемлекет пайдасына қайта бөлу қызметі. Бұл қызметтің барысында жалпы
ұлттық өнім көлеміндегі салықтардың үлесі анықталады, яғни ұлттық табысты
бөлу және қайта бөлу арқылы оның қандай бөлігінің мемлекет меншігіндегі
қорға қосылғанын көрсетеді.
Үшінші қызметі - салықтық реттеу, яғни реттеуші қызмет-салық
нарықтарының мөлшерін өзгерту, салық түрлерін азайту және негізделген салық
жеңілдіктерін енгізу арқылы, заңды және жеке тұлғаларды нарыққа бағытталған
экономикалық белсенділіктерін (қызметтерін), сондай-ақ мүдделерін
қамтамасыз ету. Бұл қызмет өзінің осындай сипаттамасына байланысты
ынталандыру қызметі деп те аталады. Салықтық реттеу (салықпен реттеу деген
де болады) мүмкіндігінше тиімді салық түрлерін таңдау, олардың мөлшерін
өзгерту, сондай-ақ жеңілдік көрсету, кейде кейбір түрлерін алу тәсілін
өзгерту сияқтыәрекеттерден тұрады. Әсіресе бұл қызметті ғылыми-техникалық
процестерді ынталандыру кезінде қолдану өте тиімді болады.
Мемлекет үстінде аталған салықтардың қызметін қолдана отырып салық салу,
салық қызметі саласындағы әртүрлі шараларды жүргізеді және салық жүйесін
анықтап, олардың қызмет атқару тұтқасын әзірлейді. салық салу саласындағы
жүзеге асырылатын шараларды қоғамның нақты бір даму кезеңіндегі әлеуметтік-
экономикалық мақсаттарына байланысты экономикалық саясатпен ұштастыру да
осы қызметтер арқылы жүргізіледі.
Енді осы қызметтер жөнінде қалыптасқан, дәстүрлі көзқарастармен шектеліп
қана қоймай басқа да авторлардың пікірлеріне тоқталайық. Белгілі
экономист-ғалым Қарағұсова Г.Ж. айтуынша салықтар атқаратын қызметтер мына
төмендегідей болып келеді:
1 фискалдық немесе жұмылдыру қызметі арқылы мемлекет тиісті шығындарын
қаржыландыруға қажетті салықтарды жиыстырады;
2 қайта бөлу қызметі арқылы мемлекет экономика аясының әртүрлі саласына
ықпал етеді, әлеуметтік саясатты жүзеге асырады, табыстарды халық
арасындағы әлеуметтік топтарға қайта бөледі,табысы өте төмен топтарға
жәрдем береді. Мысал ретінде үдемелі ставкалы табыс салығын көрсеткен;
3 ынталандыру қызметі - экономиканы дамыту, техникалық жаңарту және
т.б, әртүрлі жағдайлар жасауды жүзеге асырады;
4 шектеу қызметі, салық саясаты арқылы мемлекетке тиімсіз (пайдасыз)
өндірістердің дамуын шектеу немесе тоқтата тұру болып табылады;
5 бақылау-есептеу қызметі, кәсіпорындар мен азаматтардың табыстарын,
өндірістің құрылымы мен көлемін және қаржылардың қозғалысын есептеп,
бақылаудан тұрады.
Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін пайдалана отырып
еліміздің салық, жүйесін анықтайды. Салық механизмінің қызмет ету жолдарын
белгілейді, жалпы экономикалық, саясатты негізге ала отырып, салық саясатын
анықтайды.
Салық категориясыныңнақты формалары болып құқық органдарымен
тағайындалған салық төлемдерінің түрлері жатады. Салық дегеніміз - жеке
және заңды тұлғалардың мемлекеттік шығындарын жабу үшін, заң жүзінде
бекітілген төлемі. Мемлекеттің алатын салықтарының формасы мен әдістерінің
жиынтығын салық жүйесі дейміз.
Салық жүйесі тікелей және жанама салықтардың ара қатынасынан тұрады.
Біріншісі - салық төлеушілердің табысы мен мүлкінен алынатын мемлекет
түсімі, екіншісі - тауар бағасына немесе қызмет көрсетуге үстеме құн
ретінде тағайындалып тұтынушыдан төленеді. Тікелей салық салуда ақша
қатынастары мемлекет пен қазынаға енгізетін төлеушінің өзімен тура болады.
Жанама салықтың субьектісі, мемлекет пен төлеуші арасында болатын делдал,
яғни тауар сатушысы болып табылады.
Тікелей салықтар өз кезегінде нақты, мүлік түрлерінің әрқайсына
төленетін, жеке және заңды тұлғалардың кіріс көздерінен немесе декларация
бойынша алынатын салықтар болып бөлінеді.
Тікелей салықтардың біреулерін тек заңды тұлғалар, келесісін тек жеке
тұлғалар, ал үшіншісін - заңды да жеке тұлғада төлейді.
Жанама салықтар құрамы да әр түрлі - акциздер және қосылған
құнғасалынатын салықтар. Олардың алынуыда өте қарапайым. Олардың алымдық
әсері өндіріс құлдырауында да қолданылады. Алыну обьектісі мен қолданылу
әдістері әр түрлі болып келетін, тікелей және жанама салықтардың жүйесі,
мемлекетке салықтардың - алымдық және экономикалық қызметтерін толықтай
атқаруына мүмкіндік береді.
Нарықтық экономикалық қалыптасу кезңінде салық саясатының негізгі
бағыты немесе салық саясатының басқы мақсаты - салық жүйесін құру және оның
тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық жүйесінің құрамы мынадай: қаржы қатынастары және осы қатынасты
анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни салық салу әдістері мен жолдары;
нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық салуды ұйымдастыру, салық салудың
негізгі принциптері және тағы басқалар салық механизміне жатады. Салық
жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің тигізер
ықпалы өте зор.
Сонымен салық жүйесінің өте маңызды және күрделі құрылым екенін білдік.
Салық жүйесінің мемлекеттің нақты тарихи ұлттық даму кезеңдерімен
шартталарыны белгілі.
Сондықтан, қандай да болмасын дамыған елдің салық жүйесі бізге эталон
бола алмайды.
Бірақ дамыған елдердің салық жүйесінің тенденциясын және жалпы
сипаттамасын қарастыру және талдау жасап отыру біздің міндетіміз.
Салық салу кезінде мемлекет белгілі бір принциптерді қолданады. салық
салу принциптері салық, теориясының басты элементі болып табылатынын
ұмытпауымыз қажет.
Салықтар жөніндегі ілімнің тұңғыш қарлығаштары, саяси экономикалық,
теорияның ең ірі классиктері Адам Смит, Вильям Питти және т.б. болатын.
Кезінде салық жүйесін құрудың төрт қағидасын Адам Смит ұсынған болатын.
Олар күні бүгінге дейін ( әрине дамыған елдерде ) салық салуды ұйымдастыру
принциптері ретінде қолданылады.
1 Бірінші қағида - салық әрбір салық төлеушінің тапқан табысына сәйкес
алынуға тиісті;
2 Екінші қағида - салық мөлшері мен оны төлеу мерзімі заң жүзінде
күні бұрын және дәл белгіленуі қажет;
3 Үшінші қағида - ыңғайлылық қағидасы, яғни әрбір салық төлеушіге
қолайлы уақытта және осы салық, төлеушіге ыңғайлы әдіспен алынуға тиісті;
4 Төртінші қағида - үнемділік қағидасы, яғни салық алу кезінде салық
төлеушінің шығындары мейлінше аз болуға тиісті. 10,б.58.
Салық салу кезінде, аталмыш принциптерді басшылыққа алу барысында
мемлекет тарапынан белгілі қағидаларды қолдану тәртібі туындаған болатын.
Қазіргі кезде қолданылатын салық салу принциптері тікелей салық салу
жүйесіне бағынышты (байланысты) болады. Белгілі ғалым Қарағұсова Г.Ж.
өзінің еңбегінде салық салу принциптерінің ең қолайлы деген түрлерін атап
көрсеткен:
1 Салық салмағының тең болуы, яғни әркім мемлекет қорына " әділ үлесін "
қосуға міндетті;
2 Салық жүйесінің қарапайым және анық болуы, яғни салық төлеушілерге
түсінікті болуы қажет;
3 Салық салудың теңділігі және әділеттілігі, яғни әлеуметтік-
экономикалық мақсаттарға жету үшін, мүмкіндігінше әртүрлі жеңілдіктерді
азайту;
4 Салықтарды басқару және заңдылықты сақтау жөніндегі әкімшілік шығындар
мүмкіндігінше аз мөлшерде болуы қажет. 12,б.15.
Қазіргі кезеңде, мемлекет алдында тұрған бірден-бір күрделі мәселе -
салық салмағын (айырмашылығын) халық арсында ойдағыдай етіп бөлу. Әзірше
осы мәселе жөргінде екі принцип барын білуіміз қажет.
Біріншісі, тапқан (алған) игіліктерге негізделген яғни мемлекет
тарапынан көрсетілетін қызметтердің бәрі оның азаматтарына кәдімгі тауар
ретінде берілуге тиісті. Бірақ мемлекеттен алынатын игіліктердің сапасы
әртүрлі болуы мүмкін, ал сол үшін бәрі бірдей төлейді.Нарық кезеңінің
көрінісі ретінде, қоғамымызда байлар мен кедейлердің пайда болғаны
баршаға мәлім. Сондықтан мемлекеттен берілетін жәрдем ақыларды,
субсидияларды тек табысы төмен, тұрақты табыс көзі жоқ, адамдарға беру
қажет.
Екіншісі, төлеу қабілеттілігі принципіне негізделген. Бұл жерде салық
айырмашылығы салық төлеушілердің нақты табыстарына және тұрмыс деңгейлеріне
байланысты болады.
Мельников В.Д. өз еңбегінде дүние жүзілік мәні бар салық салу
принциптерінің ұтымды түрлерін (Я.Корнай және т.б.ұсынған) атап көрсеткен.
Бұл принциптер нарық қатынастары жағдайындағы салық жүйесінің ойдағыдай
тиімді болуына бағытталған.
Дүние жүзілік тәжірибеден өткен ол принциптер мыналар:
1 Салық салу формаларын белгілеу барысында қарапайым формаларды
қолданған жөн.Сонда төлеушілер салық төлеуден жалтара алмайды.
2 Салық жүйесі мүмкіндігінше бейтарап болуы тиіс. Былайша айтқанда,
мемлекет салық төлеушілерді салық, жүйесі арқылы ынталандыруға (жеңілдік
беру арқылы) немесе жазалауға жол бермеуі керек. Өнімдердің, қызметтердің
жеке түрлерін салық салуда немесе кейбір әлеуметтік саясат, денсаулық
сақтау, мәдениет салаларын мемлекет қаржыландырғанымен, бұл қаржыларды
салық ставкаларын өзгерту ( жоғарлату ) жолымен алуға болмайды.
3 Прогресивті салықтардың орнына тікелей пропорционалды салықтарды
басымырақ пайдалану.
5 Салық жүйесі экономикалық қызметтердің жақсаруына және күрделі
жұмсалымдардың өсуіне кедергі келтірмеуіне тиіс. Көп, өнімді жұмыс
істегенде прогресивті салықты қолданбай, салықтардың өнімділікке, өндіріске
және күрделі жұмсалымдарға тигізер ықпалының нәтижесі қандай болатынын
ескерту қажет.
Сонымен салық жүйесі мемлекеттің экономикалық саясатымен анықталатын,
үстінде аталған принциптерді еске ала отырып, біздің пікірімізше, салық
салу ( салық қызметі ) принциптері мүмкіндігінше мына төмендегідей болуы
қажет: заңдылық және негізділік; жалпыға бірдейлік және нақтылық; теңділік
және әділеттілік; ыңғайлылық және жеткіліктілік; қарапайымдылық және
бейтараптылық; жоспарлылық және нормативтік; тиімділік және үнемділік;
жеңілділік және бірдүркінділік.
1.3 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің даму кезеңдері
Мемлекеттің қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы болып табылатын
салық жүйесі, ел эканомикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына
және саяси-әлецметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Салық жүйесін мемлекетпен заңды тұлғалар арасындағы қаржы қатынастарының
жиынтығы, салықтар мен алымдар, салық салу әдістері мен тәсілдері, салық
заңдары мен салыққа қатысты актілер, салық салу органдары мен салық қызметі
жиынтығы құрайды.
Кез келген мемлекеттің салық жүйесі оның әлеуметтік, саяси, экономикалық
және ұлттық ерекшеліктеріне орай қалыптасады. Сондықтанда Қазақстанның
салық жүйесі дамуының үш кезеңін көрсетуге болады:
1 Қарапайым салық жүйесі
2 Әкімшілік басқарудағы салық жүйесі
3 Жаңашыл салық жүйесі
Енді осы салық жүйесі кезендерінің өзіндік ерекшеліктерін ашып
көрсетіп, жеке-жеке тоқталып өтелік. Қарапайым салық жүйесі Қазақстан
аумағында революцияға дейін қалыптасты. Бұл салық жүйесі, бір жағынан,
өзіндік тарихи әдісті, ұлттық әдет-ғұрыпты, қоғамдық-саяси және
экономикалық жағдайларды еске ала отырып құрылса, екінші жағынан Ресей және
көршілес орта азиялық мемлекеттермен болатын сауданың, шаруашылық және
экономикалық байланыстардың әсерінен қалыптасаты.
Қазақ феодалдары мал жайылымдарына арналған ең құнарлы жерлерді өз
қолдарында иемденді. Мал ұстаушы көшпелі халық пен жер өндеушілер
феодалдарға жер рентасын төлейтін болды. Мал шаруашылығы аудандарында
малдың жиырмадан бір бөлігі – зекетті, ал жер өндейтін аудандарда егіннің
оннан бір бөлігі - ұшырды төледі. Сонымен қатар хандар мен сұлтандардың
көшіп-қонуының жағдайын жасау , жауынгерлер беру, қару-жарақпен және азық-
түлікпен қамтамасыз ету мойындарында болды. Халық өз хандарына
ерікті түрде соғым, сыбаға беретін болды. Хандар соттың үкімін оннан бір
бөлігі ретінде соттық бажды ( хандық ) және көшпелі көшпенді керуендерден
баж жинады.
Сонымен бұл қарапайым салық жүйесі сол аймақтағы байлар мен хандардың
жеке қажетін қанағаттандыруға, өсіп-өркендеуіне байланысты қалыптасуымен
ерекшеленеді.
Революция төңкерілісінен кейін жаңа Үкіметтің билік алуы Қазақстан
аумағында қалыптасқан салық жүйесіне біршама өзгерістер енгізді. Кеңес
Одағы біртұтас салық жүйесін орнатып , оның таралуы барлық аймақты
қамтыды. Алғашқы салықтар көбінесе азық-түліктен алынды.
Бұл салық жүйесінде әкімшілік – командалық басқару етек алды. Мемлекет
тек салық жүйесін ғана емес, барлық кәсіпорындар мен мекемелердің жұмысын
қадағалап, бақылап, басқарып отырды.
Қазақстанның 1992 жылға дейін өзіндік салық жүйесінің болмағанын айта
кеткен жөн , өйткені ол жалпы Одақтың салық жүйесіне енді . Оның
құлдырауымен Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мүшелерімен келісе отырып,
салық жүйесін қалыптастыру міндеті тұрды.
Осы мақсатта Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25-желтоқсанында
қабылданған '' Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы '' Заңды ,
тәуелсіз Қазақстанның салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып
табылды. Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі істердің
бірегейі. Осы мезгілден бастап ел экономикасында бұрын болмаған жаңа
құбылыстар іске аса бастады.
Қабылданған Заңға сәйкес 1992 жылдың бірінші қаңтарынан Қазақстан
Республикасында:
1 Жалпы мемлекеттік салықтар;
2 Жалпыға міндетті төленетін жергілікті салықтар мен алымдар;
3 Жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді;
Дегенмен, өмірге келген әрбір жаңа құбылысқа кездескен ерекшеліктермен
қатар кемшіліктер де бұл Заңда да тыс қалмаған сияқты.
Салық санының көптігі , айналымды анықтаудың қиындығы шектен тыс
дәлелсіз берілген салық жеңілдіктері , салық ставкаларының бір салық
бойынша бірнеше түрлі болуы , халықаралық салық салудың негіздерінің тыс
қалуы және тағы басқа кемшіліктер салық жүйесінің одан қарай реформалаудың
қажет екенін айқын көрсетті. Әрине бұл өмір талабына сай. Экономиканы
реформалау 1-2 жылдың ішінде мүмкін еместігін баршамыз түсінеміз, сондықтан
салық жүйесіде біртіндеп қалыптасады , түзеледі ары қарай дамиды.
Қазақстан Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді
концепциясын қабылдады. Бұл құжатта , негізінен , салық жүйесін салық
заңдылығын бірте-бірте халықаралық салық салу принциптеріне сәйкес қызмет
етуге жеткізу көзделген.
Осы концепциясы іс жүзіне асырудағы бірінші кезң Қазақстан Республикасы
Президентінің 24.04.95 жылы қабылданған Заң күші бар '' Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы '' Жарлығы болып табылады.
Қазақстан Республикасында 1995 жылдың бірінші шілдесінен бастап жаңа салық
жүйесі іске қосылды. Бұл жаңа салық жүйесі біршама болса да нарықтық
қатынастар талабына бейімделіп , халықаралық тәжірибеге мейлінше
жақындатылған.
Енді бұрын қызмет еткен 45 түрлі салықтар мен алымдардың саны едәуір
қысқартылып , жалпы салықтар мен алымдар саны 11-ге жеткізілген. Бірақта
Президент жарлығының өмірге енгенінен бастап оған көптеген өзгерістер мен
толықтырулар енгізіліп , салықтар саны 11-ден 17-ге дейін өсірілді.
Қазіргі уақытта , 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан
Республикасының жаңа салық кодексі күшіне енді. Осы кодекс бойынша 9 түрлі
салықтар мен 27 түрлі бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдер заңды
және жеке тұлғалардан алынады.
Салық жүйесінде басты орынды салықтардың түрлері алатын сөзсіз.
Қазақстан Республикасының
''Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы''
Кодексі бойынша Қазақстан Республикасында мынадай салықтар қалыптасқан:
1 Корпорациялық табыс салығы;
2 Жеке табыс салығы;
3 Қосылған құнға салынатын салық;
4 Акциздер;
5 Жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдері;
6 Әлеуметтік салық жер салығы;
7 Заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық;
8 Көлік құралдарына салынатын салық.
Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет алдында туындаған
міндеттемесі деп танылады. Оған сәйкес салық төлуші салық органына тіркеу
есебіне тұруға; салық салу обьектілері мен салық салуға байланысты
обьектілерді айқындауға, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді есептеуге , салық есептілігін жасауға, оны белгіленген мерзімде
табыс етуге , салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
төлеуге міндетті.
Мемлекет салық қызметі органы арқылы салық төлеушіден - оның салық
міндеттемелерін толық көлемінде орындауын талап етуге, ал олар орындалмаған
жағдайда оларды қамтамасыз ету жөніндегі тәсілдерді көзделген тәртіппен
мәжбүрлеп орындату шараларын қолдануға құқылы.
Жоғарыдағы Қазақстан Республикасының даму кезеңдері көрсеткендей, салық
жүйесінің даму кезңдегі бір орында , өзгеріссіз тұрып қалуы мүмкін емес. Ел
экономикасының дамуы , нарықтық қатынастарға көшу жолында қалыптасатын іс-
тәжірибелер , экономиканы дамыған елдердің тәжірибелерін , талдап-жинақтау
барысында , салық жүйесі де өзгеріп , дамып , бара-бара жақсара түсуі тиіс.
2 АКЦИЗ САЛЫҒЫН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА
ТӨЛЕУДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Акциздің құрылу негізі
Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген және Қазақстан
Республикасының аумағына импортталатын тауарларға, сондай-ақ арнайы
қызмет түрлеріне акциз салынады ,
Акциз салығын төлеушілер мыналар:
1 Қазақстан Республикасының аумағында акцизделетін тауарлар шығаратын;
2 Акцизделген тауарларды Қазақстан Республикасының кедендік аумағына
импорттайтын;
3 Қазақстан Республикасының аумағында бензиннің ( авиациалық бензинді
қоспағанда ) және дизель отынының көтерме , бөлшек саудасын жүзеге
асыратын;
4 Егер Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес бұрын Қазақстан
Республикасының аумағында аталған тауарлар бойынша акциз төленбесе ,
тіркелінген , иесі жоқ акцизделетін тауарларды , сондай-ақ мұрагерлік
құқығы бойынша мемлекетке өткен және Қазақстан Республикасының аумағында
мемлекет меншігіне өтеусіз берілген акцизделетін тауарларды өткізуді жүзеге
асыратын;
5 Қазақстан Республикасының аумағында қызметтің акцизделетін түрлерін
жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар акциз төлеушілер болып табылады;
Айта кететін тағы бір жай , осы ережелерді ескеріле отырып , резидент
емес заңды тұлғалар және олардың құрылымдық бөлімшелері де акциз төлеуші
болып табылады;
Қазақстан Республикасының салық кодексі бойынша акцизделетін тауарлар
мен қызмет түрлерінің тізбесі мыналар жатады:
1 спирттің барлық түрлері;
2 алкоголь өнімі;
3. темекі бұйымдары;
4. құрамында темекі бар басқа бұйымдар;
5. бекіре және қызыл балық уылдырығы;
6. алтыннан , платинадан немесе күмістен жасалған зергерлік
бұйымдар;
7 бензин ( авиациалық бензинді қоспағанда), дизель отыны;
8 жеңіл автомобильдер (арнайы мүгедектерге арналған, қолмен басқарылатын
автомобильдерден басқа);
9 атыс және газ қарулары ( мемлекеттік билік органдарының қажеттіліктері
үшін алынғандардан басқа );
10 газ конденсатын қоса алғанда , шикі мұнай акцизделетін тауарлар.
Қазіргі уақытта акцизделетін қызмет түрлері бар , олардың қатарына
мыналар жатады:
а) ойын бизнесі;
б) лотереяны ұйымдастыру мен өткізу .
Акциз ставкаларын Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді және тауар
құнына пайызбен (адвалорлық) және ( немесе) заттай нысандағы өлшем
бірлігіне абсолюттік сомада ( тұрлаулы ) белгіленеді.
Алкоголь өніміне акциздер ставкасы су араластырылмаған ( жүз пайыздық)
спирттің бөлу көлеміне байланысты бекітіледі. Спирттің барлық түрлеріне
акциз ставкалары спирттің бұдан әрі пайдаланылу мақсаттарына қарай
сараланады.
Алкоголь өнімдерін өндіру үшін өткізілетін спиртке акциз ставкасы
алкоголь өнімдерін өндіру үшін пайдаланбайтын адмдарға өткізілетін спиртке
белгіленетін базалық ставкадан төмен белгіленуі мүмкін.
Ойын бизнесі обьектілеріне акциздің базалық ставкасының ең жоғары
және ең төмен шектерін Қазақстан Республикасының Үкіметі бір жылға есептеп
белгілейді.
Жергілікті өкілді органдар ойын бизнесі обьектілеріне белгілемеген
базалық ставкалар шегінде қызметін бір әкімшілік – аумақтық бірлік
аумағында жүзеге асыратын барлық салық төлеушілер үшін бірыңғай акциз
ставкасын белгілейді.
Акциз салығының обьектілеріне төмендегілер жатады:
Акциз төлеушінің өзі жасап шығарған және (немесе) өндірген және
(немесе) ыдысқа құйылған акцизделетін тауарлар мен жүзеге асыратын мынадай
операциялары :
1) акцизделетін тауарларды өткізуі ;
2) акцизделетін тауарларды алыс-беріс негізінде ұқсатуға беру ;
3) алыс-беріс, оның ішінде акцизделетін шикізат пен материалдарды ұқсату
өнімдері болып табылатын акцизделетін тауарларды беру ;
4) жарғылық капиталға жарнасы ;
5) заттай ақы төленген кезде акцзизделетін тауарларды пайдалануы ;
тауар өндірушінің акцизделетін тауарларды өзінің құрылымдық бөлімшелеріне
тиеп жөнелтуі ;
тауар өндірушілердің жасап шығарған және (немесе) өндірген және (немесе)
ыдысқа құйылған тауарлардың өздерінің өндірістік мұқтаждарына пайдалануы ;
8) бензинді (авиациалық бензинді қоспағанда) және дизель отынын
көтерме саудада өткізуі ;
9) бензинді (авиациалық бензинді қоспағанда) және дизель отынын бөлшек
саудада өткізуі ;
10) торкіленген және (немесе) иесі жоқ , мұрагерлік құқығы бойынша
мемлекетке өткен және мемлекет меншігіне өтеусіз берілген акцизделген
тауарларды өткізуі ;
11) ойын бизнесі саласындағы қызметті жүзеге асыруы;
12) лотереяларды ұйымдастыру және өткізуі ;
13) акцизделетін тауарлардың, акциз алымы маркаларының бүлінуі, жоғалуы
.
Салық кодексінің белгіленген талаптарына сай келсе , акцизделетін
тауарлардың экспортына салық салынбайды. Сонымен қатар бұл салық түрінен
мыналар босатылады :
а) этил спиртін өндіруді және оның айналымын бақылау жөніндегі
уәкілетті мемлекеттік орган белгілейтін квоталар шегіндегі этил спирті :
тауар өндірушіде аталған өнімді өндіру құқығына Қазақстан Республикасының
лицензиясы бар болған жағдайда емдік және формацевтік дәрі-дәрмек әзірлеу
үшін ;
мемлекеттік медецина мекемелеріне босатылса ;
б) тұтынушының сыйымдылығы 0,1 литрден аспайтын ыдысына құйылған және
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес дәрілік құрал ретінде тіркелген,
құрамында спирті бар медециналық мақсаттағы (бальзамнан басқа) өнімге акциз
салынбау тиіс .
Операция жасалған күн.
Салық кодексі бойынша барлық жағдайларда акцизделетін тауарларды
сатып алушыға тиеп жөнелту (беру) күні операция жасаған күн болып
табылады.
Тауар өндіруші өзі акцизделетін тауарларды өзінің құрылымдық бөлімшелер
желісі арқылы өткізген жағдайда тауарларды құрылымдық бөлімшелерге тиеп
жөнелткен күн операция жасалған күн болып табылады.
Акцизделетін алыс-беріс тауарларын беру кезінде аталған тауарларды
мердігерге ( ұқсатушыға ) берген күн операция жасаған күн болып табылады.
Алыс-беріс тауарларынан акцизделетін тауарлар әзірленген кезде
әзірленген акцизделетін тауарларды тапсырыс берушіге немесе тапсырыс
беруші көрсеткен тұлғаға берген күн операция жасаған күн болып табылады .
Акцизделетін тауарларды өздерінің өндірістік қажеттеріне пайдаланған
кезде аталған тауарларды осындай пайдалануға берілген күн операция жасалған
күн болып табылады .
Лотерея ұйымдастырған және өткізген жағдайда салық органдарыда лотерея
билеттерін сатуға шығаруды тіркеген күн операция жасалған күн болып
табылады .
Акцизделетін өнім, акциз алымы маркалары бүлінген жағдайда бүлінген
акцизделетін өнімді ( акциз алымы маркалары ) есептен шығару туралы акт
жасаған күн операция жасалған күн болып табылады .
Акцизделетін тауарлар , акциз алымы маркалары жоғалған жағдайда
акцизделетін тауарлар , акциз алымы маркалары жоғалған күн операция
жасалған күн болып табылады .
Тұрлаулы акциз ставкасы белгіленген акцизделетін тауарлар бойынша салық
базасы өндірілген , өткізілген заттай нысандағы акцизделетін тауарлар
көлемі ретінде белгіленеді .
Адвалорлық акциз ставкалары белгіленген акцизделетін тауарлар бойынша
салық базасы өндіруші осы тауарды акциздер мен қосылған құн салығын
енгізбей беретін бағалар бойынша анықталатын өндірілген , өткізілген
акцизделетін тауарлар құны ретінде белгіленеді .
Лотереяларды ұйымдастыру және өткізу жөніндегі қызметті жүзеге асыру
кезіндегі салық базасы лотереяны ұйымдастырушы салық органында лотерея
билеттерін сатуға шығаруды тіркеген кезде жүлде қорына жатқызылатын сома
алып тасталған , оған акциз сомасы қосымша мәлімдеген түсім сомасы ретінде
анықталады және шығарылған тіркелгеннен кейін ол өзгертілмеуге тиіс .
Егерде спирттің барлық түріне әртүрлі акциз ставкалары белгіленген
жағдайда , салық базасы сол бір ставкамен салық салынатын операциялар
бойынша жеке-жеке анықталады .
Сонымен акциз салығының құрылу негізін қарастыра отырып, оның
төлеушілерін, обьектілерін және акцизделетін тауарлардың тізбесін атап
өттік.
2.2 Акциздің төлеу мен есептеу тәртібі
Акциз сомасын есептеу белгіленген акциз ставкасын салық базасына қолдану
арқылы жүргізіледі .
Ойын бизнесі бойынша акциз сомасын есептеу салық кезеңіне белгіленген
акциз ставкасын – салық салынатын обьектілердің санына қолдану арқылы
анықталады . Салық кезеңінде салық салынатын обьектілердің саны өзгеріс
, сигізілген ( шығып қалған ) обьектіге акциз сомасы толық көлемде төленеді
.
Алкоголь өнімін өндірушілер базалық ставкадан төмен акцизбен сатып
алған спиртті алкоголь өнімін өндіруден басқа мақсатқа пайдаланған
кезде осы спирт бойынша акциз сомасы алкоголь өнімін өндірушісі болып
табылмайтын тұлғаларға сатылатын спирттің барлық түрлері үшін белгіленген
акциздің базалық ставкасы бойынша қайта есептеліп , бюджетке төленуге
тиіс . Қайта есептеу мен салық төлеуді спиртті алушы жүргізеді .
Емдік және фармацевтік дәрі-дәрмек өндіру және медециналық қызмет
көрсету үшін алынған спирт мақсатқа сай пайдаланылмаған жағдай да
қолданылады . Осы спирт бойынша емдік және фармацевтік дәрі-дәрмек
өндірушілер мен спиртті акцизсіз алған мемлекеттік медециналық мекемелер
акциз төлеушілер болып табылады .
Төтенше оқиғалар салдарынан болған жағдайларды қоспағанда , өндірілген
акцизделетін тауарлар бүлінген, жоғалған кезде акциз толық мөлшерде
төленеді . Осы ереже одан әрі өткізу үшін сатып алынған бензин (авиациалық
бензинді қоспағанда), дизель отыны бүлінген, жоғалған жағдайларда да
қолданылады .
Акциз алымы маркалары жоғалған, бүлінген кезде акциз мөлімделген
ассортимент мөлшерінде төленеді .
Алкоголь ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz