«Ауыл шаруашылығы малдарын өсіру және селекциясы»
1 Малдың өсіп.жетілуі (Онтогенез)
2 Мал селекциясының негізгі әдістері
3 Селекцияның негізгі генетикалық өлшемдері
4 Мал тұқымы туралы ілім
5 Ауыл шаруашылығы малдарын азықтандыру
6 Мал шаруашылығы өнімдерін өндіруді механикаландыру
7 Мал акушерлігі және көбею биотехниясы
8 Зоогигиена және мал объектілерін жобалау негіздері ауа гигиенасы
9 Жылқының ата.тегі, қолға үйрету және өзгерту
10 Ірі қара шаруашылығы, сүт пен ет өндіру технологиясы
11 Қой шаруашылығы, қой етін, жүнін өндіру технологиясы
12 Құс шаруашылығы, құс өнімдерін өндіру технологнясы
2 Мал селекциясының негізгі әдістері
3 Селекцияның негізгі генетикалық өлшемдері
4 Мал тұқымы туралы ілім
5 Ауыл шаруашылығы малдарын азықтандыру
6 Мал шаруашылығы өнімдерін өндіруді механикаландыру
7 Мал акушерлігі және көбею биотехниясы
8 Зоогигиена және мал объектілерін жобалау негіздері ауа гигиенасы
9 Жылқының ата.тегі, қолға үйрету және өзгерту
10 Ірі қара шаруашылығы, сүт пен ет өндіру технологиясы
11 Қой шаруашылығы, қой етін, жүнін өндіру технологиясы
12 Құс шаруашылығы, құс өнімдерін өндіру технологнясы
Эволюция ілімінің қалыптасуы. Ч. Дарвиннің эволюциялық ілімі, оның маңызы. Эволюцияның негізгі қозғаушы күштері. Дарвинизм мен генетика синтезі. Мал түліктерінің шығу тегі мен эволюциясы. Оларды зертеудің маңызы, міндеттері мен тәсілдері. "Үй жануарлары", "мал'', ''асыранды мал", ұғымдары. Жабайы (тағы) жануарларды қолға үйрету, оның басталған кезеңдері мен мекендері. Малдың арғы тегі мен туыстары. Қолға үйрету барысында малда пайда болған өзгерістер. Жабайы жануарлардың жаңа түрлерін қолға үйрету, мұның келешегі, оларды жаңа мал тұқымдарын шығару үшін пайдалану.
Мал шаруашылығының қоғам дамуындағы маңызы. Мал шаруашылығының өндіргіш күштер дамуымен байланысы және оның даму кезеңдері. Қазақстан Республикасында мал шаруашылығын өркендетудің ерекшеліктері.
Малдың өсіп-жетілуі (Онтогенез)
Онтогенез, оның мәні мен маңызы. Онтогенез туралы ілімнің тарихы. Өсу және даму туралы түсінік, олардың өзара байланысы. Жануарлардың өсіп-жетілуін зерттеу әдістері. Абсолюттік және салыстырмалы өсу көрсеткіштері және оларды анықтау жолдары.
Жануарлардың өсіп-жетілуі /даму/ заңдылықтары. Онтогенездің генетикалық негіздері. Өсу, жетілу қарқынының айнымалылығы /әркелкілігі/, кезенділігі, ырғақтылығы. Өсіп жетілуге әсер етуші жағдайлар. Даму тежелуінің заңдылықтары жөнінде Н.П.Чирвинский мен А.А. Малигонов қағидасы /инфантилизм, эмбрионализм, неотения/. Дамудағы кешеуілдеуді қуып жету. Мал денесінің жасына қарай өзгеруі, бұған әсер ететін факторлар /жағдайлар/. Тезжетілгіштік және оның селекциялық маңызы. Малдың жыныстық және шаруашылық тұрғыдан жетілуі. Малдың тіршілік ету мерзімі, шаруашылықта пайдалану мерзімінің ұзақтығы, оның селекциялық маңызы. Малдың ұзақ өмір сүру мәселесі. Ұзақ өмір сүруші малды пайдаланудың селекциялық тиімділігі.
Онтогенезді басқару. Онтогенез заңдылықтарын пайдалану. Малдың құрсақта дамуы, оны басқару әдістері. Малды бағыттап өсіру, Құрсақтан кейінгі даму кезеңінде төлді бағыттап өсіру тәсілдері. Мал онтогенезінде бағытталған өзгерістер тудырудың алғышарттары. Негізгі селекциялық белгілердің онтогенездің әр түрлі кезеңдерде қалыптасуы, жетілуі.
Мал селекциясының негізгі әдістері
Мал сұрыптау. Мал селекциясының теориялық негіздері. Сұрыптаудың мәні мен генетикалық алғышарттары. Сұрыптау ілімінің дамуы. Сыртқы орта әсерлерінің селекция жұмыстары үшін маңызы. Селекциялық белгілердің тұқымқуалаушылығы мен өзгергіштігінің биологиялық негіздері. Әр түлікті сандық және сапалық белгілер бойынша селекциялаудың ерекшеліктері. Шекті селекциялық белгілер бойынша мал сұрыптау. Малды экстремальды жағдайларға бейімділігі мен ауруларға беріктілігі бойынша селекциялау. Сұрыпталатын малға қойылатын талаптар. Сұрыптау белгілері мен көрсеткіштері. Сұрыптау түрлері. Сұрыптау барысында әсер ететін жағдайлар. Мал саны. Аса жоғары өнім беретін мал (мол өнімді мал). Өсімталдық. Мал азықтандыру және, оны бағып күту. Малды арнайы сынақтан өткізу. Малдың сұрыпталатын жасы, ұрпақ алмасу жылдамдағы. Сұрыптау кезеңдері /сұрыптау бағыты, ұнамды селекциялық тип, малды фенотипі мен генотипіне қарай бағалау, оларды топтастыру және пайдалану тәртібін белгілеу/. Малды бағалау мен сұрыптау кешенділігі, оның қайталанып отыруы және кезектілігі.
Малды дене бітімі, сыртқы пішіні және ішкі құрылысы бойынша бағалау және сұрыптау. Малдың дене бітімі /конституциясы/, сыртқы пішіні /экстерьер/, ішкі құрылысы /интерьер/ туралы түсінік және олардың тарихы. Дене бітімі түрлерінің шаруашылықта пайдалы белгілермен, мал денсаулығымен және темпераментімен байланысы. Дене бітімі және тұқым қуалаушылық. Дене бітімінің қалыптасуына әсер етуші жағдайлар. Дене бітімін зерттеу әдістері. Малдың дене бітімінің ерекшеліктерін селекция үшін пайдалану.
Мал шаруашылығының қоғам дамуындағы маңызы. Мал шаруашылығының өндіргіш күштер дамуымен байланысы және оның даму кезеңдері. Қазақстан Республикасында мал шаруашылығын өркендетудің ерекшеліктері.
Малдың өсіп-жетілуі (Онтогенез)
Онтогенез, оның мәні мен маңызы. Онтогенез туралы ілімнің тарихы. Өсу және даму туралы түсінік, олардың өзара байланысы. Жануарлардың өсіп-жетілуін зерттеу әдістері. Абсолюттік және салыстырмалы өсу көрсеткіштері және оларды анықтау жолдары.
Жануарлардың өсіп-жетілуі /даму/ заңдылықтары. Онтогенездің генетикалық негіздері. Өсу, жетілу қарқынының айнымалылығы /әркелкілігі/, кезенділігі, ырғақтылығы. Өсіп жетілуге әсер етуші жағдайлар. Даму тежелуінің заңдылықтары жөнінде Н.П.Чирвинский мен А.А. Малигонов қағидасы /инфантилизм, эмбрионализм, неотения/. Дамудағы кешеуілдеуді қуып жету. Мал денесінің жасына қарай өзгеруі, бұған әсер ететін факторлар /жағдайлар/. Тезжетілгіштік және оның селекциялық маңызы. Малдың жыныстық және шаруашылық тұрғыдан жетілуі. Малдың тіршілік ету мерзімі, шаруашылықта пайдалану мерзімінің ұзақтығы, оның селекциялық маңызы. Малдың ұзақ өмір сүру мәселесі. Ұзақ өмір сүруші малды пайдаланудың селекциялық тиімділігі.
Онтогенезді басқару. Онтогенез заңдылықтарын пайдалану. Малдың құрсақта дамуы, оны басқару әдістері. Малды бағыттап өсіру, Құрсақтан кейінгі даму кезеңінде төлді бағыттап өсіру тәсілдері. Мал онтогенезінде бағытталған өзгерістер тудырудың алғышарттары. Негізгі селекциялық белгілердің онтогенездің әр түрлі кезеңдерде қалыптасуы, жетілуі.
Мал селекциясының негізгі әдістері
Мал сұрыптау. Мал селекциясының теориялық негіздері. Сұрыптаудың мәні мен генетикалық алғышарттары. Сұрыптау ілімінің дамуы. Сыртқы орта әсерлерінің селекция жұмыстары үшін маңызы. Селекциялық белгілердің тұқымқуалаушылығы мен өзгергіштігінің биологиялық негіздері. Әр түлікті сандық және сапалық белгілер бойынша селекциялаудың ерекшеліктері. Шекті селекциялық белгілер бойынша мал сұрыптау. Малды экстремальды жағдайларға бейімділігі мен ауруларға беріктілігі бойынша селекциялау. Сұрыпталатын малға қойылатын талаптар. Сұрыптау белгілері мен көрсеткіштері. Сұрыптау түрлері. Сұрыптау барысында әсер ететін жағдайлар. Мал саны. Аса жоғары өнім беретін мал (мол өнімді мал). Өсімталдық. Мал азықтандыру және, оны бағып күту. Малды арнайы сынақтан өткізу. Малдың сұрыпталатын жасы, ұрпақ алмасу жылдамдағы. Сұрыптау кезеңдері /сұрыптау бағыты, ұнамды селекциялық тип, малды фенотипі мен генотипіне қарай бағалау, оларды топтастыру және пайдалану тәртібін белгілеу/. Малды бағалау мен сұрыптау кешенділігі, оның қайталанып отыруы және кезектілігі.
Малды дене бітімі, сыртқы пішіні және ішкі құрылысы бойынша бағалау және сұрыптау. Малдың дене бітімі /конституциясы/, сыртқы пішіні /экстерьер/, ішкі құрылысы /интерьер/ туралы түсінік және олардың тарихы. Дене бітімі түрлерінің шаруашылықта пайдалы белгілермен, мал денсаулығымен және темпераментімен байланысы. Дене бітімі және тұқым қуалаушылық. Дене бітімінің қалыптасуына әсер етуші жағдайлар. Дене бітімін зерттеу әдістері. Малдың дене бітімінің ерекшеліктерін селекция үшін пайдалану.
1. Бегімбеков Қ.Н., Төреханов А.А., Байжұманов А.Б. Мал өсіру және селекция. – Алматы, 2006ж.
2. Байжұманов А.Б. Мал өсіру.- Алматы, Қайнар, 1987.
3. Байжұманов А.Б. Отарбаев А. Селекция сырлары, А.1990.
4. Садықұлов Т.С., Байжұманов А.Б.Бегімбеков К.Н. Мал өсіру пәнінің практикумы.-Алматы,1997.
5. Садықұлов Т.С., Ким Г.Л., Жазылбекова Р.А. Практикум по разведению и селекции животных А.1997.
6. Садықұлов Т.С. Разведение и селекция сельскохозяйственных животных. Алматы, 2003.
7. Борисенко Е.В. Разведение сельскохозяйственных животных. М., ''Колос'', 1967.
8. Борисенко Е.В. Практикум по разведению сельскохозяйственных животных. -М., Колос,1984.
9. Кравченко Н.А. Разведение сельскохозяйственных животных. М., ''Колос'',1973.
10. Төреханов А.Г., Каримов Ж.К., Даленов Ш.Д. Ірі қара шаруашылығы, сүт пен ет өндіру технологиясы. Оқулық. Алматы 2005.
11. Каримов Ж.К., Даленов Ш.Д. Ірі қара шаруашылығы. Оқу құралы. Алматы 2006.
12. Арзуманян Е. А., Бегучев А. П.,Соловьев А. А., Фандеев Б.В., Скотоводство. /Под ред. Е. А. Арзуманяна/. – М.: Колос, 1984.
13. Алимжанов Б.О. Интенсификация производство молока и говядины. – А.,1961.
14. Востриков Н.И., Бельков Г.И., Туников Г.М. Технология про¬изводства говядины на промышленной основе.- М.: Агропром¬издат, 1988.
15. Всяких А.С. Производство молока на промышленной основе. –М.: Колос,1984.
16. Даленов Ш.Д., Каримов Ж.К., Жомартов М.Т. Скотоводство, технология производства молока и говядины. Учебное пособие. г.Алматы, 2001.
17. Изилов Ю.С. Практикум по скотоводству. – М.: Агропромиздат, 1988.
18. Искакбаев Б.Б. ’’Ірі қара шаруашылығы’’ – А.: Қайнар,1996.
19. Каримов Ж.К. ’’Қазақстанның сүтті сиыры’’ – А.: Қайнар, 1979.
20. Каримов Ж.К., Даленов Ш.Д., Найманов Д.К ’’Ірі қара шаруашылығы’’– Костанай, 1996г.
21. Лобанов В.Т. Практикум по племенному делу. – М.: Агропром¬издат, 1988.
22. Панкратов А. А., Орлов А. В., Руднев О. С. Производство говя¬дины на промышленной основе. – М.: Колос, 1984.
23. Ружевский А. Б., Рубан Ю. Д., Бердик А. П. Породы крупного рогатого скота,- М.: Колос, 1980.
24. Эрнст Л. К., Кравченко Н. А, Солдатов А. П. И др. Племенное дело в животноводстве. /Под.ред. Н. А. Кравченко/. – М.: Агропромиздат, 1987.
25. Даленов Ш.Д., Кинеев М.А. Казахский южный тип черно-пестрого скота «Сайран». Алматы, Бастау 2009.
26. Даленов Ш.Д. Методы расчетов основных показателей по животноводству. Алматы, Бастау 2009.
27. Государственные племенные книги крупного рогатого скота молочных, комбинированных и мясных пород.
28. Журналдар ''Жаршы'', ''Ізденіс'', ''Молочное и мясное скотоводство'', ''Животноводство'', ''Зоотехния'' және т.б.
29. 1. Амарбаев А. Биология ягнят многоплодных мясо-сальных овец. Наука КазССР. Алма-Ата, 1975.
30. 2. Бальмонт В.А. Опыт использования гетерозиса в овцеводстве. Алма-Ата,Кайнар, 1968.
31. 3. Басовский Н.З., Ерохин А.И. и др. Племенная работа. Справочник. М.: ВО Агропромиздат, 1988г.
32. 4. Васильев Н.А., Целютин В.К. Овцеводство и технология производства шерсти и баранины. М., Агропромиздат, 1990
33. 5. Гольцблат А.И., Ерохин А.И., Ульянов А.Н. Селекционно-генетические основы повышения продуктивности овец. М., Колос., 1981 г.
34. 6. Касымов К.Т. Воспроизводство стада в овцеводческих комплексах. Алма-Ата, Кайнар, 1981г.
35. 7. Құсаинов А.К., Нуров И.А. Қой өсірушінің анықтамалығы – Алматы, Қайнар, 1992.
36. 8. Мухамедгалиев Ф.М. Развитие овцеводства в Казахстане. Алма-Ата Наука КазССР, 1979г.
37. 9. Николаев А.И., Ерохин М.А. Овцеводство. - М.: Колос, 1987.
38. 10. Джапаридзе Т.Г., Зарытовский В.С. Овцеводство. –М., Колос. – 1983.
39. 11. Вениаминов А.А. и др. Справочник овцеводства.М.: Россельхозиздат, 1977г.
40. 12. Цырендондоков Н.Д. Основы овцеводства. М., Росагропромиздат, 1989г.
41. Альпейсов Ш.А., Құс өсіру. Алматы. 2001 г.
42. Таңатаров А.Б., Әлпеисов Ш.А., Дабжанова С.Т. Құс шаруашылығы, Алматы 2005.
43. Таңатаров А.Б., Байбарақов Е.Б. Құс шаруашылығы және құс жұмыртқасы мен етін өндіру технологиясы, Алматы, 1992.
44. Таңатаров А.Б., Дабжанова С.Т. Құс шаруашылығы, Алматы, 2008ж.
45. Фисинин В.И., Тардатьян Г.А. Промышленное птицеводство. - М., Агропромиздат. - 1985.
2. Байжұманов А.Б. Мал өсіру.- Алматы, Қайнар, 1987.
3. Байжұманов А.Б. Отарбаев А. Селекция сырлары, А.1990.
4. Садықұлов Т.С., Байжұманов А.Б.Бегімбеков К.Н. Мал өсіру пәнінің практикумы.-Алматы,1997.
5. Садықұлов Т.С., Ким Г.Л., Жазылбекова Р.А. Практикум по разведению и селекции животных А.1997.
6. Садықұлов Т.С. Разведение и селекция сельскохозяйственных животных. Алматы, 2003.
7. Борисенко Е.В. Разведение сельскохозяйственных животных. М., ''Колос'', 1967.
8. Борисенко Е.В. Практикум по разведению сельскохозяйственных животных. -М., Колос,1984.
9. Кравченко Н.А. Разведение сельскохозяйственных животных. М., ''Колос'',1973.
10. Төреханов А.Г., Каримов Ж.К., Даленов Ш.Д. Ірі қара шаруашылығы, сүт пен ет өндіру технологиясы. Оқулық. Алматы 2005.
11. Каримов Ж.К., Даленов Ш.Д. Ірі қара шаруашылығы. Оқу құралы. Алматы 2006.
12. Арзуманян Е. А., Бегучев А. П.,Соловьев А. А., Фандеев Б.В., Скотоводство. /Под ред. Е. А. Арзуманяна/. – М.: Колос, 1984.
13. Алимжанов Б.О. Интенсификация производство молока и говядины. – А.,1961.
14. Востриков Н.И., Бельков Г.И., Туников Г.М. Технология про¬изводства говядины на промышленной основе.- М.: Агропром¬издат, 1988.
15. Всяких А.С. Производство молока на промышленной основе. –М.: Колос,1984.
16. Даленов Ш.Д., Каримов Ж.К., Жомартов М.Т. Скотоводство, технология производства молока и говядины. Учебное пособие. г.Алматы, 2001.
17. Изилов Ю.С. Практикум по скотоводству. – М.: Агропромиздат, 1988.
18. Искакбаев Б.Б. ’’Ірі қара шаруашылығы’’ – А.: Қайнар,1996.
19. Каримов Ж.К. ’’Қазақстанның сүтті сиыры’’ – А.: Қайнар, 1979.
20. Каримов Ж.К., Даленов Ш.Д., Найманов Д.К ’’Ірі қара шаруашылығы’’– Костанай, 1996г.
21. Лобанов В.Т. Практикум по племенному делу. – М.: Агропром¬издат, 1988.
22. Панкратов А. А., Орлов А. В., Руднев О. С. Производство говя¬дины на промышленной основе. – М.: Колос, 1984.
23. Ружевский А. Б., Рубан Ю. Д., Бердик А. П. Породы крупного рогатого скота,- М.: Колос, 1980.
24. Эрнст Л. К., Кравченко Н. А, Солдатов А. П. И др. Племенное дело в животноводстве. /Под.ред. Н. А. Кравченко/. – М.: Агропромиздат, 1987.
25. Даленов Ш.Д., Кинеев М.А. Казахский южный тип черно-пестрого скота «Сайран». Алматы, Бастау 2009.
26. Даленов Ш.Д. Методы расчетов основных показателей по животноводству. Алматы, Бастау 2009.
27. Государственные племенные книги крупного рогатого скота молочных, комбинированных и мясных пород.
28. Журналдар ''Жаршы'', ''Ізденіс'', ''Молочное и мясное скотоводство'', ''Животноводство'', ''Зоотехния'' және т.б.
29. 1. Амарбаев А. Биология ягнят многоплодных мясо-сальных овец. Наука КазССР. Алма-Ата, 1975.
30. 2. Бальмонт В.А. Опыт использования гетерозиса в овцеводстве. Алма-Ата,Кайнар, 1968.
31. 3. Басовский Н.З., Ерохин А.И. и др. Племенная работа. Справочник. М.: ВО Агропромиздат, 1988г.
32. 4. Васильев Н.А., Целютин В.К. Овцеводство и технология производства шерсти и баранины. М., Агропромиздат, 1990
33. 5. Гольцблат А.И., Ерохин А.И., Ульянов А.Н. Селекционно-генетические основы повышения продуктивности овец. М., Колос., 1981 г.
34. 6. Касымов К.Т. Воспроизводство стада в овцеводческих комплексах. Алма-Ата, Кайнар, 1981г.
35. 7. Құсаинов А.К., Нуров И.А. Қой өсірушінің анықтамалығы – Алматы, Қайнар, 1992.
36. 8. Мухамедгалиев Ф.М. Развитие овцеводства в Казахстане. Алма-Ата Наука КазССР, 1979г.
37. 9. Николаев А.И., Ерохин М.А. Овцеводство. - М.: Колос, 1987.
38. 10. Джапаридзе Т.Г., Зарытовский В.С. Овцеводство. –М., Колос. – 1983.
39. 11. Вениаминов А.А. и др. Справочник овцеводства.М.: Россельхозиздат, 1977г.
40. 12. Цырендондоков Н.Д. Основы овцеводства. М., Росагропромиздат, 1989г.
41. Альпейсов Ш.А., Құс өсіру. Алматы. 2001 г.
42. Таңатаров А.Б., Әлпеисов Ш.А., Дабжанова С.Т. Құс шаруашылығы, Алматы 2005.
43. Таңатаров А.Б., Байбарақов Е.Б. Құс шаруашылығы және құс жұмыртқасы мен етін өндіру технологиясы, Алматы, 1992.
44. Таңатаров А.Б., Дабжанова С.Т. Құс шаруашылығы, Алматы, 2008ж.
45. Фисинин В.И., Тардатьян Г.А. Промышленное птицеводство. - М., Агропромиздат. - 1985.
Ауыл шаруашылығы малдарын өсіру және селекциясы
Эволюция ілімінің қалыптасуы. Ч. Дарвиннің эволюциялық ілімі, оның
маңызы. Эволюцияның негізгі қозғаушы күштері. Дарвинизм мен генетика
синтезі. Мал түліктерінің шығу тегі мен эволюциясы. Оларды зертеудің
маңызы, міндеттері мен тәсілдері. "Үй жануарлары", "мал'', ''асыранды мал",
ұғымдары. Жабайы (тағы) жануарларды қолға үйрету, оның басталған кезеңдері
мен мекендері. Малдың арғы тегі мен туыстары. Қолға үйрету барысында малда
пайда болған өзгерістер. Жабайы жануарлардың жаңа түрлерін қолға үйрету,
мұның келешегі, оларды жаңа мал тұқымдарын шығару үшін пайдалану.
Мал шаруашылығының қоғам дамуындағы маңызы. Мал шаруашылығының
өндіргіш күштер дамуымен байланысы және оның даму кезеңдері. Қазақстан
Республикасында мал шаруашылығын өркендетудің ерекшеліктері.
Малдың өсіп-жетілуі (Онтогенез)
Онтогенез, оның мәні мен маңызы. Онтогенез туралы ілімнің тарихы. Өсу
және даму туралы түсінік, олардың өзара байланысы. Жануарлардың өсіп-
жетілуін зерттеу әдістері. Абсолюттік және салыстырмалы өсу көрсеткіштері
және оларды анықтау жолдары.
Жануарлардың өсіп-жетілуі даму заңдылықтары. Онтогенездің
генетикалық негіздері. Өсу, жетілу қарқынының айнымалылығы әркелкілігі,
кезенділігі, ырғақтылығы. Өсіп жетілуге әсер етуші жағдайлар. Даму
тежелуінің заңдылықтары жөнінде Н.П.Чирвинский мен А.А. Малигонов қағидасы
инфантилизм, эмбрионализм, неотения. Дамудағы кешеуілдеуді қуып жету. Мал
денесінің жасына қарай өзгеруі, бұған әсер ететін факторлар жағдайлар.
Тезжетілгіштік және оның селекциялық маңызы. Малдың жыныстық және
шаруашылық тұрғыдан жетілуі. Малдың тіршілік ету мерзімі, шаруашылықта
пайдалану мерзімінің ұзақтығы, оның селекциялық маңызы. Малдың ұзақ өмір
сүру мәселесі. Ұзақ өмір сүруші малды пайдаланудың селекциялық тиімділігі.
Онтогенезді басқару. Онтогенез заңдылықтарын пайдалану. Малдың құрсақта
дамуы, оны басқару әдістері. Малды бағыттап өсіру, Құрсақтан кейінгі даму
кезеңінде төлді бағыттап өсіру тәсілдері. Мал онтогенезінде бағытталған
өзгерістер тудырудың алғышарттары. Негізгі селекциялық белгілердің
онтогенездің әр түрлі кезеңдерде қалыптасуы, жетілуі.
Мал селекциясының негізгі әдістері
Мал сұрыптау. Мал селекциясының теориялық негіздері. Сұрыптаудың мәні
мен генетикалық алғышарттары. Сұрыптау ілімінің дамуы. Сыртқы орта
әсерлерінің селекция жұмыстары үшін маңызы. Селекциялық белгілердің
тұқымқуалаушылығы мен өзгергіштігінің биологиялық негіздері. Әр түлікті
сандық және сапалық белгілер бойынша селекциялаудың ерекшеліктері. Шекті
селекциялық белгілер бойынша мал сұрыптау. Малды экстремальды жағдайларға
бейімділігі мен ауруларға беріктілігі бойынша селекциялау. Сұрыпталатын
малға қойылатын талаптар. Сұрыптау белгілері мен көрсеткіштері. Сұрыптау
түрлері. Сұрыптау барысында әсер ететін жағдайлар. Мал саны. Аса жоғары
өнім беретін мал (мол өнімді мал). Өсімталдық. Мал азықтандыру және, оны
бағып күту. Малды арнайы сынақтан өткізу. Малдың сұрыпталатын жасы, ұрпақ
алмасу жылдамдағы. Сұрыптау кезеңдері сұрыптау бағыты, ұнамды селекциялық
тип, малды фенотипі мен генотипіне қарай бағалау, оларды топтастыру және
пайдалану тәртібін белгілеу. Малды бағалау мен сұрыптау кешенділігі, оның
қайталанып отыруы және кезектілігі.
Малды дене бітімі, сыртқы пішіні және ішкі құрылысы бойынша бағалау
және сұрыптау. Малдың дене бітімі конституциясы, сыртқы пішіні
экстерьер, ішкі құрылысы интерьер туралы түсінік және олардың тарихы.
Дене бітімі түрлерінің шаруашылықта пайдалы белгілермен, мал денсаулығымен
және темпераментімен байланысы. Дене бітімі және тұқым қуалаушылық. Дене
бітімінің қалыптасуына әсер етуші жағдайлар. Дене бітімін зерттеу әдістері.
Малдың дене бітімінің ерекшеліктерін селекция үшін пайдалану.
Сыртқы пішіннің экстерьердің маңызы. Сыртқы пішінді зерттеу, бағалау
әдістері. Дене мүшелері. Көзбен қарап сипаттау, ұпай беру арқылы бағалау.
Дене өлшемдері. Тұлға индекстері. Экстерьердің графикалық кескіні. Малды
суретке түсіру. Малдың сырт пішініне қарап бағалау арқылы шешілетін
зоотехникалық және селекциялық мәселелер. Малдың қоңдылығы кондициясы.
Малдың жасы мен қоңдылығын анықтау жолдары.
Малдың ішкі құрылысы және оның зоотехниядағы маңызы. Желін, тері, ет
талшықтары, сүйек өрімі, олардың құрылысы және малдың физиологиялық дене
қызуы, тамыр соғуы, тыныс алуы, гематологиялық қан құрамы және
биохимиялық ерешеліктері. Қан топтары мен ақзаттың алуан түрлілігі
полиморфизм. Оларды селекцияда пайдалану. Мал өніміділігін, тұқымдық
құндылығын және ата-енелік жұптардың үйлесімділігін болжау үшін интерьерлік
көрсеткіштерді пайдалану мәселелері.
Цитогенетика және оның селекция үшін маңызы.Малды өніміне қарай
бағалау және сұрыптау. Мал өнімі мен мал өнімділігі туралы түсінік. Малдан
мол өнім алу- қазіргі заманның басты мәселесі.
Мал өнімділігіне әсер ететін жағдайлар факторлар. Тұқым
қуалаушылықтың, тіршілік жағдайларының, генотип пен сыртқы орта өзара
әсерлерінің селекциялық маңызы. Мал өнімділігі-негізгі селекциялық белгі.
Мал өнімділігінің мал денсаулығына, оның өрбу қабілетіне, буаздығының
ұзақтығына, аналық қасиеттеріне дене көлеміне, жетілгіштігіне, ұзақ өмір
сүруіне және өндіріс технологиясына жарамдылығына байланыстылығы.
Малды өнімділігіне қарай бағалау принциптері мен әдістері. Тандемдік,
тәуелсіз сандар селекциясы мен селекциялық индекстер бойынша сұрыптау
әдістері. Мал түліктерін негізгі өнімдік белгілеріне сүттілігі, жүнділігі,
жұмыс өнімділігі және т.б. қарай бағалау. Өнімнің саны мен сапасы, оған
жұмсаған азық шығыны, экономикалық көрсеткіштері және олардың мал тұқымын
асылдандырудағы маңызы. Малды өніп-өсу және жетілгіштігі бойынша
селекциялау. Мал асылдандыру жұмысының мал шаруашылығын қарқындата
өркендетудегі, мал өнімділігін арттырудағы ролі. Әртүрлі мал түліктері
өнімділік көрсеткіштерінің тұқым қуалауы.
Малды ата-тегіне қарай бағалау және сұрыптау. Малды ата-тегіне қарай
бағалаудың мал селекциясындағы немесе мал тұқымын асылдандырудағы маңызы.
Мал тегіне байланысты атаулардың анықтамасы. Малды ата-тегіне қарай бағалау
тарихы. Мал шежіресінің маңызды түрлері оларды жасау және селекцияда
қолдану тәртібі. Малды шежіресі бойынша және жанама туыстарына сибстері
мен жартылай сибстеріне қарай бағалау. Малдың шыққан тегін дәлелдеу үшін
иммуногенетикалық көрсеткіштерді пайдалану. Малдың тұқымдық құндылығын оның
шежіресі мен жанама туыстарының өнімділігіне қарай анықтаудың жаңа әдістері
және оларды алдын-ала болжау мүмкіндігінің нарық жағдайында мал
шаруашылығындағы маңызы.
Малды ұрпағының сапасына қарай бағалау және сұрыптау. Ұғымдардың
анықтамасы. Мәселенің тарихы. Малды ұрпағының сапасына қарай бағалаудың
маңызы, оның сұрыптаудың басқа әдістерімен байланысы.
Аталық малды ұрпағының сапасына қарай бағалау нәтижесіне әсер етуші
жағдайлар: аналық мал сапасы, ұрпақтың жасы, саны, оны бағып күту,
азықтандыру.
Аталық малды бұқалар, қабандар, айғырлар ұрпағының сапасына қарай
сынауды ұйымдастыру. Элеверлер, аталықты сынау орындары, болашақ аталықты
бағып-өсіру, қолдан семірту орындары. Сынауға қойылатын аталықтарды алдын
ала сұрыптау және олардың жасының маңызы.
Аталықтарды ұрпағына қарай сынау үшін қосаллельды және көпаллельды
жұптастыруды пайдалану.
Аналық малды ұрпағының сапасына қарай бағалау және сынау. Малдың
генотипін ертерек және өте дәл бағалау мәселелері және оның нарық
жағдайындағы экономикалық маңызы.
Сұрыптау жұмыстарын ұйымдастыру. Зоотехникалық есеп жүргізу және мал
таңбалау. Бонитировка жасау баға беру және бонитировкалық кластар
тағайындау принциптері. Мал тұқымының стандарты және оны бонитировкада
пайдалану. Мал түліктеріне бонитировка жасау ерекшеліктері. Бонитировка
нәтижелері бойынша қолданылатын шаралар. Малды шаруашылыққа жарамдылығы мен
тұқымдық сапасына қарай топтастыру. Табынға генеологиялық туыстығы
тұрғыдан талдау жасау. Келешекте маңызы үлкен туыстас топтарды, аталық
іздерді, аналық ұяларды белгілеу. Асыл тұқымды арнайы шаруашылықта мал
топтастыру.
Селекциялық және тұқымдық мал топтары, олардың маңызы. Әртүрлі
малшаруашылығы салаларында табын толықтыру жұмысын ұйымдастыру
ерекшеліктері.
Жұп тандау. Ұғымдардың анықтамасы. Жұп таңдаудың генетикалық
алғышарттары. Жұп таңдаудың селекция тиімділігіне әсері. Сұрыптау мен жұп
таңдаудың арақатынасы. Жұп таңдаудың негізгі принциптері: мақсаттылық,
аталықтың аналықтан басым болуы, үйлесімділік, туыстас малды өзара
кездейсоқ, жүйесіз шағылыстыруға жол бермеу, қажет болғанда тиімділікпен
пайдалану, жұп таңдаудың бірнеше ұрпақтарға сабақтастығы. Жұп таңдау
түрлерін жіктеу. Гомогендік біртекті жұп таңдау. Оның мақсаты, міндеттері
мен маңызы, ұтымды және кемшілік жақтары.Гетерогендік әр текті жұп
таңдаудың артықшылықтары мен кемшіліктері. Жұп таңдауда біртектілік пен
әртектіліктің салыстырмалы шарттылығы.
Селекция
ның
негізгі
генетика
лық
өлшемдер
і
Малдың селекциялық белгілерінің өзгергіштігі мен тұқым қуалаушылығын
зерттеудің биометриялық негіздері. Белгілердің тұқым қуалау, қайталау,
байланыс корреляция, регрессия коэффициенттері және оларды малды бағалау,
сұрыптау үшін пайдалану. Шаруашылыққа пайдалы сандық, сапалық және шекті
белгілердің өзгергіштігі мен тұқым қуалаушылығының ерекшеліктері. Сұрыптау
қарқындылығы, селекциялық дифференциал (SD) және селекция нәтижесі (SE).
Белгілер арасындағы байланыс көрсеткіштері. Белгілердің өзгергіштігіне әсер
етуші әртүрлі генотип, паратип жағдайлар факторлар және олардың әсер
күштерін дисперсиялық талдау әдістері. Сұрыптаудың және селекция нәтижесін
болжаудың жаңа әдістері.
Мал тұқымы туралы ілім
Мал тұқымы туралы түсінік. Мал тұқымдарын шығарудың қазіргі жағдайы.
Мал тұқымдары -үй жануарлары эволюциясының негізгі нәтижесі және мал
шаруашылығының негізгі өндіріс құралдары. Мал тұқымдары туралы ілімнің
генетикалық - селекциялық негіздері. Мал тұқымының негізгі ерекшеліктері.
Мал тұқымының таралуы.
Мал тұқымының құрылымы аймақтық тип, аталық із, аналық ұя. Тұқым
ішіндегі асыл тұқымды және өндірістік топтары. Мал тұқымын жақсарту жолдары
мен тәсілдері. Мал тұқымының қалыптасуына және өзгергіштігіне әсер етуші
жағдайлар. Мал тұқымын қалыптастыруда табиғи-экономикалық жағдайлар- жаңа
мал тұқымы қалыптасуының негізгі қозғаушы күші. Мал тұқымдарын жерсіндіру.
Мал тұқымының азғындауы, оны болдырмау жолдары. Мал тұқымдарын шыққан
тегіне, өнім бағыттына, олардың қалыптасуына жұмсалған адам еңбегінің саны
мен сапасына қарай жіктеу. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы, ТМД және
басқа шет елдерде жаңа мал тұқымдарын шығару бағыттары. Малдың азайып бара
жатқан, аборигенді, жергілікті, сирек тұқымдарының гендік қорын сақтау,
оларды қолда бар тұқымдарды жетілдіру және жаңа тұқымдар шығару үшін
пайдалану мәселелері.
Мал өсіру әдістері
Таза тұқым өсіру. Ұғымдардың анықтамасы. Мал өсіру әдістерін жіктеу.
Таза тұқым өсіру, оның мақсаты мен міндеттері, қолданылу шарттары. Таза
тұқым өсірудің селекциялық-генетикалық ерекшеліктері, оның маңызы және
нәтижелілігіне әсер етуші жағдайлар. Таза тұқым өсіру арқылы мал тұқымын
жақсарту жолдары. Қан жаңартудың маңызы. Таза тұқым өсіру барасында мал
тұқымын асылдандыру жұмысын ұйымдастыру. Тұқым сынау, тұқымдарды
аудандастыру. Мал тұқымы кеңестері және олардың міндеттері. Тұқыммал
зауыттары, тұқыммал шаруашылықтары мен фермалары және олардың өзара
арақатынасы. Тұқым мал шаруашылықтары мен өндірістік шаруашылықтардағы мал
тұқымын асылдандыру жұмыстарының түрлері мен әдістері. Әртүрлі
шаруашылықтардағы мал тұқымдарын асылдандыру тәжірибелері, олармен бөлісу.
Туыстарды шағылыстыру инбридинг. Ұғымдардың анықтамасы. Мәселенің
қысқаша тарихы мен инбридингтің биологиялық ерекшеліктері. Инбридинг және
аутбридинг және олардың айырмашылығы. Инбридингті зоотехникалық тәсіл
ретінде селекцияда пайдалану. Инбридинг дәрежесін анықтау және жіктеу
әдістері. Инбридинг дәрежесін Шапоруж-Пуш тәсілімен анықтау. Райт пен
Кисловский ұсынған гомозиготалық пен генетикалық ұқсастықтың арту
коэффиценттерін анықтау теңдіктері.
Инбридинг – аса құнды малдың тұқым қаулаушылық қасиетін ұрпақтан-
ұрпаққа сақтап қалудың, нәсілдік тұрақтылықты күшейтудің, рецессивтік
жасырын гендерді анықтаудың негізгі құралы. Инбридингті пайдалану арқылы
шешілетін селекциялық мәселелер.Инбридингті пайдалану шарттары. Ортақ ата-
бабаларға тән аса жоғары тұқымдық құндылық. Инбридинг арқылы алынған малды
азықтандыру және бағып күту жағдайларының маңызы. Кездейсоқ, жүйесіз
инбридингтің зияндылығы және оны болдырмау шаралары. Инбредтік депрессия-
инбридинг нәтижесі. Инбредтік депрессия себептері. Инбридингтің зиянды
жақтарынан арылу жолдары. Инбридингтің әр түрлі түліктерге тигізетін әсері
және оны қолдану ерекшеліктері.Аталық із және аналық ұя бойынша селекция
жүргізу. Аталық із бойынша селекция жүргізудің мақсаты. Аталық із бойынша
мал өсіру ілімі мен тәжірибесінің қысқаша тарихы.
Аталық ізге тән ерекшеліктер. Аталық із бойынша мал өсіру мен
селекциялау кезеңдері. Аталық із басшысы мен ізбасарлары. Аталық із
тармақтары және олардың маңызы. Аталық ізбен жүргізілетін селекциялық
сұрыптау мен жұп таңдаулар. Аталық із бойынша өсіруде қолданылатын туыстас
және туыстас емес шағылыстырулар, инбридинг бағыттылығы мен дәрежесі. Әр
түрлі аталық із өкілдерін шағылыстыру кросс және олардың маңызы,
артықшылықтары мен кемшіліктері. Аталық іздер үйлесімділігі және оны
селекцияда пайдалану.Бағытталған арнайы аталық іздердің маңызы және
олардың өкілдерін селекцияда айқас шағылыстыру кросс жүйесінде пайдалану.
Аналық ұя, онымен жұмыс істеу тәртібі. Аналық ұялар мен аталық іздер
үйлесімділігі. Аталық іздер мен аналық ұялар бойынша мал өсіру және
селекциялау – тұқымның ұтымды құрылымын жасау құралы. Аталық іздер бойынша
мал өсірудің қолдан жасанды ұрықтандыру мен өндірістік технология
жағдайында пайдалану ерекшеліктері.
Будандастыру. Будандастырудың мәні мен биологиялық ерекшеліктері.
Будандастырудың мал селекциясы мен мал тұқымын асылдандыру жұмысындағы
міндеттері. Будандастыру нәтижелігін арттыруда мал тұқымдарын таңдау және
шаруашылық жағдайын жақсартудың маңызы. Будандастыру әдістемесі және
будандардың қандық үлесін анықтау.
Сіңіре өзгерте будандастыру. Сіңіре будандастырудың селекциялық -
генетикалық ерекшеліктері мен практикалық міндеттері. Сіңіре
будандастырудың нәтижелілігіне әсер етуші жағдайлар. Қолдан ұрықтандыру
әдісін кең пайдалану жағдайында сіңіре будандастырудың нәтижелілігі.
Қан араластыра кіріспе будандастыру. Қан араластыра будандастырудың
селекциялық-генетикалық ерекшеліктері мен міндеттері. Қан аралыстыра
будандастырудың сәтті шығуына қажет жағдайлар. Қан араластыра будандастыру
үшін мал тұқымдарын таңдау, оның маңызы.
Зауыттықжаңа тұқым шығара будандастыру, оның мақсаты, міндеттері
және селекциялық-генетикалық ерекшеліктері. Алға қойған міндеттерін
шешудің әдістерін анықтау. М.Ф. Ивановтың жаңа тұқым шығару әдістері.
Болашақ тұқымның стандартын құру. Будандастыруға қажетті бастапқы мал
тұқымдарын таңдау. Жаңа тұқым шығару жолында нәтижелілікті қамтамасыз
ететін жағдайлар. Инбридингтің зауыттық будандастырудағы маңызы. Зауыттық
будандастыру кезеңдері. Зауыттық будандастырудың әр кезеңіндегі
селекциялық ерекшеліктері. Малдың кейбір түрлерін зауыттық будандастыру
ерекшеліктері. Жаңа тұқымды бекіту апробация - ең жоғары селекциялық
жетістік.
Өндірістік будандастыру. Оның мақсаты мен міндеттері. Өндірістік
будандастырудың етті мал шаруашылығындағы маңызы. Гетерозисті пайдалану.
Мал шаруашылығының жеке салаларында өндірістік будандастыру әдісін қолдану.
Өндірістік будандастыру түрлері. Өнеркәсіптік негізде ет өндіру үшін
өндірістік будандастыру әдісін қолдану, оның экономикалық тиімділігі.
Кезек будандастыру. Кезек будандастырудың өндірістік мақсаттары мен
селекциялық- генетикалық ерекшеліктері. Бірнеше ұрпақта гетерозисті
пайдалану. Мал шаруашылығының жеке салаларында екі, үш және одан көп тұқым
қатынасатын кезек будандастыру әдістерін пайдалану. Гетерозис селекциясы.
Ұғымдар анықтамасы. Мәселенің тарихы. Гетерозистің биологиялық мәні.
Гетерозистің пайда болуы туралы ғылыми гипотезалар, болжамдар. Гетерозисті
алдын ала болжау мәселесі. Гетерозис түрлері, гетерозис тудыруға қажет
жағдайлар. Гетерозисті мал шаруашылығында пайдалану. Түраралық және
тұқымаралық будандастыруларда пайда болатын гетерозис. Тұқым ішіндегі
гетерозис. Тұқым ішіндегі аталық іздер арасындағы және тұқым аралық
’’гибридтеу’’.Инбредтік аталық іздер мен топкроссингтерді пайдалану.
Инбредтік аталық іздер аралық ’’гибридтер’’ алу. Аталық іздер
үйлесімділігін анықтайтын реципрокты селекция.
Мал шаруашылығындағы гибридтеу. Ұғымдар анықтамасы. Гибридтеу түрлері
мен тарихы. Шалғай гибридтеу әдістерін қолдану. Жануарларды гибридтеу
арқылы шешілетін зоотехникалық -селекциялық мәселелер. Шағылыса алмау, оның
себептері, болдырмау жолдары. Гибридтер бедеулігі және оны шешу жолдары.
Тұқым асылдандыру жұмысы – малды жетілдірудің кешенді жүйесі
Заманауи технология жағдайындағы мал селекциялау ерекшеліктері. Мал
тұқымын таңдау және аналық мал табындарын топтастыру. Мал өсіру әдістерін
таңдау. Мал азықтандыру, бағып-күту және технологиялық үрдістер
ерекшеліктеріне бейімділігіне қарай селекциялау. Қарқынды технология
жағдайы мен селекция бағытына байланысты малға қойылатын негізгі талаптар.
Өнеркәсіптік кешендерде малды биологиялық ерекшеліктері мен өнімдік
сапасына қарай топтастыру принциптері және оның маңызы. Мал шаруашылығын
қарқындату жағдайында асыл тұқым мал шаруашылықтары мен өндірістік
шаруашылықтар арасындағы байланыс, оның түрлері. Өнеркәсіптік кешендерде
қолданылатын мал өнімділігін арттыру, түліктің тұқымдық сапасын жақсарту
шаралары.
Кең көлемді селекция жүргізуге байланысты мал өсіру тәжірибесінде
электрондық есептеу машиналарын пайдалану. Автоматтық жолмен мәліметтер
алу. Бонитировка нәтижесін талдау. Жиынтық ведомостерін жасау, селекциялық
индекстерді құру, селекция нәтижесін болжау.
Мал тұқымын асылдандыру жұмыстарын ұйымдастыру
Жаңа мал тұқымдарын шығару және оларды одан әрі жетілдіру
бағдарламалары жолдары. Қазақстан Республикасындағы мал тұқымдарын
асылдандыру базалары. Тұқыммал көрмелері. Асылдандыру жұмысының жоспары.
Мал тұқымдарын өндірістің негізгі құралы ретінде пайдалану және олармен
жүргізілетін жұмысты ұйымдастыру. Мал тұқымдарын сынау. Мал тұқымдарын
аудандастыру. Мал тұқымдарының кеңестері. Мал шаруашылығындағы жаңа
селекциялық жетістіктерді бекіту апробация.
Мал шаруашылығындағы кең көлемді селекция. Қазақстан Республикасы мен
ТМД елдеріндегі мал тұқымын асылдандыру қызметінің құрылымы.
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі
1. Бегімбеков Қ.Н., Төреханов А.А., Байжұманов А.Б. Мал өсіру және
селекция. – Алматы, 2006ж.
2. Байжұманов А.Б. Мал өсіру.- Алматы, Қайнар, 1987.
3. Байжұманов А.Б. Отарбаев А. Селекция сырлары, А.1990.
4. Садықұлов Т.С., Байжұманов А.Б.Бегімбеков К.Н. Мал өсіру пәнінің
практикумы.-Алматы,1997.
5. Садықұлов Т.С., Ким Г.Л., Жазылбекова Р.А. Практикум по разведению и
селекции животных А.1997.
6. Садықұлов Т.С. Разведение и селекция сельскохозяйственных животных.
Алматы, 2003.
7. Борисенко Е.В. Разведение сельскохозяйственных животных. М.,
''Колос'', 1967.
8. Борисенко Е.В. Практикум по разведению сельскохозяйственных животных.
-М., Колос,1984.
9. Кравченко Н.А. Разведение сельскохозяйственных животных. М.,
''Колос'',1973.
Ауыл шаруашылығы малдарын азықтандыру
Азыќ ќоректілігін баѓалау жєне ќұнарлы азыќтандырудыњ ѓылыми негіздері
Азыќ ќоректілігі, мал м±ќтажын энергиямен, протеинмен, кµмірсулармен,
майлармен, минералды заттармен жєне витаминдермен ќамтамасыз ету туралы
±ѓым. Азыќ ќоректілігін химиялыќ ќ±рамы арќылы баѓалаужануарлар денесі мен
µсімдіктер ќ±рамы азыќты талдаудыњ ќарапайым сызбасы.
Азыќ ќ±рамындаѓы су, кµмірсулар, майлар, протеин (аќзат), минералды заттар,
олардыњ ауылшаруашылыќ малдырын азыќтандырудаѓы зат алмасуы жєне
физиологиялыќ мањызы.
Азыќ ќ±рамындаѓы органикалыќ заттар- энергия кµзі, мал денесінде аќзат,
кµмірсу жєне май т‰зуге ж±мсалатын негізгі бµліктері. Азыќтыњ химиялыќ
ќ±рамы – азыќ ќоректілігініњ алѓашќы кµрсеткіші.Жалпы т‰сімділігі бойынша
негізгі азыќтыќ даќылдардыњ єр гектарынан алынатынќ±рѓаќ затты, протеинді,
май, клетчатканы жєне азотсыз экстрактивтік заттарды салыстырмалы баѓалау.
Азыќ ќоректілігін ќорытылатын ќоректік заттар арќылы баѓалау. Азыќтыњ
ќорытылуы- мал ќоректенуініњ алѓашќы сатысы. Азыќ ќ±рамындаѓы ќорытылатын
ќоректік заттарды аныќтау тєсілдері. Ќорыту коэффициенттері туралы ±ѓым.
Ќоректік заттар ќорытылуын арттыру жолдары. Азыќтыњ ќорытылу дєрежесіне
єсер ететін факторлар. Ќорытылатын ќоректік заттар ќосындысы мен
ќорытылатын энергия мµлшері – азыќтыњ энергетикалыќ ќоректілігініњ
кµрсеткіші. Протеиндік ќатынас.
Мал организміндегі зат, энергия алмасу дењгейін зерттеу тєсілдері.
Зат жєне энергия алмасуы – малдыњ организміндегі тіршілік ‰рдісініњ,
µнімділіктіњ жєне µсіп-µнудіњ негізі. Азыќтандырудыњ єсерінен мал
денесіндегі материалдыќ µзгерістерді зерттеу. Малдарѓа ѓылыми-
шаруашылыќ тєжірибелер ж‰ргізу. Денедегі азот пен кµміртегі тепе-тењдігін
аныќтау. Респираторлыќ тєжірибе (тыныс алу) арќылы организмдегі энергия
тепе-тењдігін аныќтау. Тањбаланѓан атом тєсілі.
Азыќтыњ жалпы энергетикалыќ ќоректілігін баѓалау. Азыќтыњ
энергетикалыќ ќоректілігі туралы т‰сінік. Азыќтыњ жалпы ќоректілігін
баѓалау тарихыныњ даму тєсілдері.
Ќазіргі кезде мал азыѓыныњ ќоректілігін с±лы азыќ µлшемімен жєне
алмасу энергиясын баѓалау єдістері. Табиѓи азыќ алќаптарыныњ жєне азыќ
даќылдарыныњ т‰сімділігін арттыру – мал шаруашылыѓын азыќпен ќамтамасыз ету
проблемаларын шешудіњ негізгі жолы. Азыќ ќ±рамындаѓы ќоректік заттар- ролі
мен мањызы. Малдардыњ ќоректік заттарѓа м±ќтаждыѓын жєне ќ±нарлы
азыќтандыруды аныќтайтын факторлар
Малды нєрлі де ќ±нарлы аќзат (протеин), ќант тектес заттар (кµмірсу),
май, минералды заттар жєне витаминдермен ќамтамасыз ететін негізгі
факторлар, сол заттардыњ азыќтаѓы, рациондаѓы мµлшері, сіњімділігі, мал
денесіндегі ќоры. Малдыњ толыќ баѓалы азыќтандырылуын ќадаѓалау єдістері
мен кµрсеткіштері, д±рыс азыќтандыру салдары жєне ќоректік заттар
жетіспеушілігі. Азыќ протеиндік ќоректілігі жєне ќ±нарлы протеинмен
ќоректендіру проблемалары Азыќ протеиндік ќоректілігі туралы т‰сінік.
Алмастырылатын жєне алмастырылмайтын амин ќышќылдары. ¤сімдік жєне жануар
тектес азыќтардыњ протеинініњ амин ќышќылдыќ ќ±рамы. Протеинніњ биологиялыќ
ќ±ндылыѓы туралы т‰сінік. Ќ±нарлы азыќтар ќоспасын жасаѓанда єр т‰рлі азыќ
протеинініњ толыќтыру єрекеті туралы принцип. Амин ќышќылдарыныњ
сіњімділігін аныќтайтын факторлар. К‰йіс ќайыратын жєне к‰йіс ќайырмайтын
малѓа берілетін аќзатќа жатпайтын азоттыќ ќосындылардыњ (амидтер)
ќоректілік ќ±ндылыѓы. Жасанды мочевина (карбамид) жєне басќа да амиакты
ќосындылармен к‰йіс ќайыратын малды азыќтандыру.
Синтетикалыќ лизинді жєне метионинді шошќа мен ќ±сќа беру. Нитриттер
мен нитраттардыњ мал денсаулыѓына, басќа ќоректік заттар тиімділігіне
тигізетін єсері. Рационда протеин мен амин ќышќылдары жетіспеушілігінен
немесе тењестірілмеуінен туатын µзгерістер. Ауыл шаруашылыѓында протеин
ќажеттігін шешудіњ негізгі жолдары.
Азыќтыњ кµмірсулыќ ќоректілігі, ќ±нарлы кµмірсулармен ќоректендіру
проблемалары
Кµмірсулар - µсімдік тектес азыќтар негізі ќ±рѓаќ заттыњ ќ±рамдас
бµлігі жєне малдар ‰шін негізгі энергия кµзі. Ќ±рылымдыќ, энергетикалыќ
кµмірсулар кµзі, Кµмірсудыњ к‰йіс ќайыратын жєне к‰йіс ќайырмайтын малды
азыќтандырудаѓы мањызы, олардыњ ас ќорыту, зат алмасу жєне азыќтаѓы
ќоректік заттар сіњімділігіне тигізетін єсері. Кµмірсу м±ќтаждыѓы.
Ќоректендіру жаѓдайында кµмірсулардыњ ара ќатынасы. Рационда кµмірсу
аздыѓынан немесе рационныњ толыќ тењестірілмеуінен мал денесінде туатын
µзгерістер.Азыќтандырудыњ толыќќ±ндылыѓын жєне оны баќылау єдістерін
аныќтайтын факторлар. Азыќ ќ±рамындаѓы майлар, ќ±нарлы маймен ќоректендіру
проблемалары
Майлар жєне майдыњ мал азыќтандыруындаѓы мањызы. Алмастырылмайтын май
ќышќылдары. Май м±ќтаждыѓы, мал денесінде май жетіспеуінен туатын
µзгерістер. Азыќ ќ±рамындаѓы майдыњ мал денесіндегі зат алмасуына,
µнімділігіне, µнім сапасына тигізетін єсері. Азыќтыњ толыќќ±ндылыѓын
ќ±рамдылыѓын аныќтау жєне тексеру тиімділігі. Толыќќ±нды маймен азыќтандыру
жєне оны баќылау єдістерін аныќтайтын факторлар.
Азыќтыњ витаминдік ќоректілігі, малды витаминдермен ќоректендіру
проблемалары
Ауылшаруашылыѓы малдарын азыќтандыруда жєне зат алмасуындаѓы
витаминдердіњ мањызы. Витаминдер кµзі - азыќтар мен витамин препараттары.
Майда жєне суда еритін витаминдер. Провитаминдер. Витаминдердіњ мал
денесінде ќор ретінде жиналуын жєне олардыњ сіњімділігін, игерімділігін
аныќтайтын факторлар. Малдыњ витаминге деген м±ќтаждыѓын аныќтайтын
факторлар Мал денесінде витамин жетіспеушілігі белгілері мен т‰рлері.Ауыл
шаруашылыѓы малдарын толыќќ±нды витаминмен ќоректендіруін баќылаудыњ
негізгі єдістері. Малды витаминдермен ќамтамасыз етудіњ негізгі жолдары.
Азыќтыњ минералдыќ ќоректілігі, толыќќ±нды минералдыќ заттармен
ќоректендіру проблемалары
Азыќтаѓы минералдыќ заттардыњ мал азыќтандырудаѓы мањызы. Макро-жєне
микроэлеменнтер (кальций, фосфор, магний, калий, натрий, хлор, мырыш, иод,
фтор, селен), олардыњ азыќтаѓы мµлшері, сіњімділігі, игерілуі, мал
денесінде жиналуы. Хелаттардыњ мањызы.
Азыќ к‰лініњ реакциясы, ќышќылдыќ жєне сілтілік элементтердіњ мал
азыќтандырудаѓы мањызы мен рационындаѓы ара ќатынасы. Єр т‰лікке жататын
малдардыњ минералдыќ заттарѓа деген м±ќтаждыѓы. Республиканыњ
биогеохимиялыќ аймаќтарында мал рационында минералдыќ заттар
жеткіліксіздігнен туатын µзгерістер.
Малдыњ минералдыќ заттармен ќамтамасыз етілу єдістерін баќылауѓа алу.
Ќазаќстан Республикасында малды минералдыќ заттармен ќамтамасыз ету
мєселесі, б±л мєселені шешудіњ тиімді жолдары.
Малдыњ ішек-ќарнында т‰зілетін ќоректік заттар жєне олардыњ ќорыныњ мал
азыќтандырудаѓы мањызы
Ќоректік заттардыњ мал организмінде ќорлануы. Ќоректік заттардыњ ќор
болып жиналуына септігін тигізетін жєне оларды тиімді ќолданудыњ шарттары.
Ќорланѓан ќоректік заттардыњ малды ќ±нарлы азыќпен ќамтамасыз ету мањызы.
Малдыњ ас ќорыту жолында мекендейтін микрофлора мен микрофауна,
олардыњ єсерінен т‰зілетін ќоректік заттар. К‰йіс ќайыратын мал алдыњѓы
ќарнында т‰зілетін микробтыќ аќзат пен витаминдер, олардыњ биот‰зілуіне
ќажет жаѓдайлар.
Микробтыќ т‰зілу жєне т‰зілген заттардыњ к‰йіс ќайыратын жєне к‰йіс
ќайырмайтын малды ќ±нарлы азыќпен ќамтамасыз етудегі мањызы.
Азыќ пен рацион ќоректілігіне кешенді баѓалау
Тетіктелген (дифференцированный) азыќ ќоректілігін баѓалау туралы
±ѓым. Ќ±нарлы азыќтардан т±ратын толыќќ±нды рационмен азыќтандыру,
рациондаѓы протеин, энергия, май, кµмірсу, амин ќышќылдары, минералды
заттардыњ азыќ ќолдану тиімділігін арттырудаѓы µзара байланыстардыњ мањызы.
Азыќ ќоректілігін кешенді баѓалау мен рацион ќ±рамындаѓы ќоректік заттар
ара-ќатынасыныњ мал µнімділігіне, денсаулыѓына, µсіп-µну ќабілетіне, азыќ
шыѓынын азайтуѓа, µнім сапасын жаќсартуѓа тигізетін єсері. Рацион
ќ±рамындаѓы азыќтар жєне ќосымша ќоспалардыњ ‰йлесімді т‰рде бірін-бірі
толыќтыруы, оныњ мал денесіне тигізетін єсері.
Азыќтандыру тиімділігі мен толыќќ±ндылыѓын баќылау єдістері
ќоректілікті кешенді баѓалаудыњ ќ±рамдас бµлігі. Тетіктелген азыќтандыру
нормасын ќолданѓанда азыќтандыру толыќќ±ндылыѓын баќылайтын кµрсеткіштер.
Азыќтар, азыќ туралы ұѓым, оны жіктеу
Азыќ ќ±рамына, оныњ ќоректілігіне єсер етуші факторлар. Азыќтыќ
даќылдар селекциясы мен оларды µсіру аймаѓыныњ азыќтыќ ќ±рамына жєне
ќоректілігіне тигізетін єсері. Азыќ µндіру ісін химияландыру,
агротехникалау, азыќ дайындау технологиясыныњ азыќ ќ±рамы мен ќоректілігіне
тигізетін єсері. Негізгі азыќ топтары, оларды жіктеу. Азыќ сапасын
шаруашылыќ жєне зоотехникалыќ т±рѓыда баѓалау єдістері. Азыќќа ќойылатын
семлекеттік стандарттар. Химиялыќ ќ±рамы,оныњ ќоректілігі мен диетикалыќ
ќасиеті. Малѓа ‰збей кµк балауса беру ‰шін пайдаланылатын даќылдар, табиѓи
кµк азыќ жєне мєдени жайылымдыќ даќылдардыњ ќоректілігі.
Еліміздіњ т‰рлі аймаѓында µсірілетін кµк азыќ пен жайылымдарды тиімді
пайдалану. Мал т‰рлері ‰шін кµк азыќты азыќтандырар алдында даярлау, оныњ
азыќтандыру мµлшері (нормасы).
Азыќ с‰рлеудіњ ѓылыми негізі, жоѓары сапалы с‰рлем дайындауѓа ќажет
жаѓдайлар. С‰рлеу ‰шін ќолданылатын негізгі с‰рлемдік даќылдар. Аралас
с‰рлем. С‰рлемді азыќ ылѓалдылыѓын азайту арќылы дайынау. Азыќты химиялыќ
жолмен консервілеу. С‰рлемніњ ќоректілігі мен сапасына ќойылатын
мемлекеттік стандарттар. С‰рлем ќоректілігіне, саќталуына жєне ордан
алынѓанда сапасына єсер ететін жаѓайлар.
Пішендеме дайындаудыњ ѓылыми негізі. Єрт‰рлі азыќтыќ даќылдардан
дайындалѓан пішендеменіњ ќоректілігі мен ќ±рамы. Мал азыќтандыруда
пішендемені тиімді пайдалану жолдары. Пішендеменіњ сапасы мен
ќоректілігіне ќойылатын мемлекеттік стандарт талаптары, саќтау єдістерініњ
пішендеме сапасы мен ќоректілігіне тигізетін єсері. С‰рлем пен
пішендеменіњ сапасын баѓалау тєсілдері. Малѓа беру мµлшері. Пішен Жоѓары
сапалы пішен дайындаудыњ ѓылыми негізі. Кµк азыќты кептіру барысында
пішенніњ химиялыќ ќ±рамы мен ќоректілігіне биохимиялыќ ‰рдістердіњ
тигізетін єсері. Т‰рлі технологиялыќ кестемен кептірілген кµк азыќтан
дайындалѓан пішенніњ ќ±рамы мен ќоректілігі. Витаминді пішен мен шµп ±нын
дайындау.
Пішен саќтау тєсілдері, оныњ химиялыќ ќ±рамы мен ќоректілігіне
тигізетін єсері. Мемлекеттік стандарт бойынша пішен т‰рлері, кластары.
Пішен сапасы мен ќоректілігіне мемлекеттік стандарт талаптары. Пішен
сапасын баѓалау тєсілдері. Пішенді малѓа беру мµлшері. Азыќтарды ќолдан
кептіруШµп ±ны мен шµп кесіндісін дайындаудыњ ѓылыми негізі. Кµк шµпті
кептіруге ќойылатын талаптар. Химиялыќ ќ±рамы мен ќоректілігі. Шµп ±ны мен
шµп кесіндісін саќтау єдістері. Азыќтыњ каротиндік ќ±рамын т±раќтандыру
брикеттеу, т‰йіршіктендіру, антиоксиданттар ќосу, инертті газдарды
араластыру.
Ќолдан кептірілген шµп ±ны сапасына ќойылатын Мемлекеттік стандарт
талаптары. Шµп ±ны, шµп кесіндісін малѓа беру мµлшері мен єдістері.
Сабан жєне басќа ірі азыќтарАстыќ жєне б±ршаќ т±ќымдас даќылдар
сабаны, оныњ ќ±рамы, ќоректілігі. Сабан сапасына ќойылатын МЕСТ талаптары.
Сабанды с‰рлем дайындауда пайдалану, жаз айларында ірі ќараны сабанмен
азыќтандыру (топан, ќабыќ, ж‰гері собыѓы, к‰нбаѓыс ќалпаќшасы т.б. аѓаш
б±таќтары).
Ірі азыќ ќоректілік ќ±ндылыѓын жєне оныњ желінуін жоѓарлату тєсілдері
(механикалыќ, химиялыќ, биологиялыќ, гидротермиялыќ). Тиімді пайдалану
жєне азыќтандыру мµлшері.
Тамыр-т‰йнек жемістер мен баќша даќылдары. Тамыр-т‰йнекті жемістілер
(ќызылша, жартылай ќантты жєне азыќтыќ ќызылша, брюква, сєбіз, турнепс,
картоп жєне жепралм±рты т.б.), олардыњ химиялыќ ќ±рамы жєне ќоректілігі.
¦заќ саќтау єсерінен ќ±рамындаѓы ќоректік заттардыњ азаюы, оны алдын-алу
жолдары. Тамыр -т‰йнек жемістерді малѓа беруге єзірлеу. Асќабаќ, азыќтыќ
карбыз, ќырыќќабат. Тиімді пайдалану жєне азыќтандыру мµлшері.Тамыр-
т‰йнекті жемістілер мен баќша даќылдарына ќойылатын мемлекеттік станрт
талаптары.
Дєнді азыќтар. Дєнді азыќтардыњ мал азыќтандырудаѓы мањызы. Б±ршаќ
жєне астыќ т±ќымдас дєндері, олардыњ химиялыќ ќ±рамы жєне ќоректілігі.
Дєнді азыќтарды малѓа беруге єзірлеу (±нтаќтау, ашыту, ыстыќпен
µњдеу, булау, сыѓу, бµрттіру, жаншу т.б). Тазартылып жєне сортталѓаннан
ќалѓан дєн ќалдыќтарын пайдалану. Дєнді азыќтар мен олардыњ ќалдыќтарын
‰немдеу єдістері. МЕСТ бойынша ќойылатын талаптар.
Техникалыќ µндіріс ќалдыќтарын жєне µнімдерді µњдеуден алынатын
азыќтар
¦н µндірісініњ ќалдыќтары: кебек, жарма, ±нтаќ. Мемлекеттік стантардт
талаптары. Май µндірісініњ ќалдыѓы:к‰нжара, шорт, фосфатидтер. Крахмал
µндірісініњ ќалдыѓы – мезга. Спирт µндірісініњ ќалдыќтары: барда, картопты
сірне. Ќант µндірісініњ ќалдыѓы: жом (балѓын, ќышќыл, амидті,
амморизделген), азыќтыќ сірне-патока. Олардыњ химиялыќ ќ±рамы мен
ќоректілігі. Техникалыќ µндіріс ќалдыќтарына ќойылатын МЕСТ талаптары. Мал
т‰ліктеріне µндіріс ќалдыќтарын беру мµлшері, оларды тиімді пайдалану.
Таѓам ќалдыќтар.Шошќа азыќтандыруда таѓамдыќ ќалдыќтар мањызы. Таѓам
ќалдыќтарын саќтау жєне оларды малѓа беруге єзірлеу. Таѓам ќалдыќтарын
т‰йіршіктеу. Оларѓа ќойылатын негізгі талаптар. Жануар тектес
азыќтар.Жануар тектес азыќтардыњ мал шаруашылыѓы ‰шін мањызы, химиялыќ
ќ±рамыныњ µсімдік тектес азыќтардан айырмашылыѓы. С‰т азыќтары: уыз,
ќаймаѓы алынбаѓан с‰т, кµк с‰т, с‰т сарысуы, іркіт, жасанды с‰т. Ет
µндірісініњ ќалдыќтары: ет, ет-с‰йек ±ны, ќан ±ны. Балыќ µндірісініњ
ќалдыќтары: азыќтыќ майлар, ќауырсын ±ны. Т±т жібек ќ±рттар кµбелегі.
Жануар тектес азыќтарѓа ќойылатын МЕСТ талаптары. Оларды малѓа беруге
даярлау. Тапшы жануартектес азыќтарды жартылай немесе толыќ басќа да
азыќтыќ ќ±ралдармен ауыстыру жолдарын шешу.
Витаминдік препараттар.Тењестіріліген азыќтыќ ќоспалар, белсенді
заттары. Мал азыќтандыруда ќолданылатын µнеркєсіптік жолмен µндірілген
витаминдік препараттар: А ,Д2, Д3, Е,В1,В2,В3, В4, В6, В12, холин , С
витамині. Оларѓа ќойылатын МЕСТ талаптар. Малды витаминдік препараттармен
ќоректендірутєртібі жєне тєсілдері. Азыќтыќ витаминдік препараттардыњ жања
т‰рлері.
Микробиологиялыќ синтездеу арќылы алынѓан азыќтыќ заттар
¤неркєсіптік жолмен жєне шаруашылыќта єзірленетін азыќтыќ ашытќылар.
Оларѓа ќойылатын мемлекеттік стандарт талаптары. Ашытќылардыњ малѓа
берілетін мµлшері, єзірлеу тєсілдері. Жања технология мен шикізат негізінде
микробиологиялыќ синтездеу арќылы алынѓан заттар. Белоксыз-азотты
ќоспалар.Мачевина (карбамид), аммоний т±здары: (к‰кірт ќышќылды аммоний,
сірке ќышќылды аммоний, аммоний карбонаты). Азыќтыќ карбомидке ќойылатын
мемлекеттік стандарт талаптары. Азыќтандыру мµлшері. Карбамид пен карбомид
концентраты (АКК), оларды ірі ќара мен ќойѓа беру ‰шін єзірлеу. Ќосымша
азотты заттарды к‰йіс ќайыратын мал азыѓы ретінде пайдалану, олардыњ тиімді
пайдалануда єсерететін жаѓдайлар. Жасанды лизин мен метионинді шошќа мен
ќ±сќа беру мµлшері, тєсілдері.
Минералды азыќтар, биологиялыќ белсенді заттарАс т±зы, бор, єк тастар,
с‰йек ±ны, преципитат, азыќтыќ фосфаттар, сапропель, кµл шµгіндісі,
травертин. Микроэлемент т±здары: темір, йод, мыс, кобальт, мырыш, марганец.
Минералды т±здардыњ сапасы, оѓан ќойылатын мемлекеттік стандарт талаптары.
Минералды ќосымша азыќтарды малѓа беру тєсілдері мен мµлшері.
Антибиотиктер, гормондыќ препараттар, ферменттердіњ жєне басќа
биологиялыќ белсенді заттардыњ зат алмасуына, мал µсуіне тигізетін єсері.
Кейбір азыќ ќ±рамындаѓы улы заттар, азыќ ќоректілігіне єсер ететін заттар
(антитрипсиндер, антиэкстрогендер, антивитаминдер, салониндер, алколойдтар)
туралы т‰сініктер.
Ќ±рама азыќ.Ќ±рама азыќ туралы т‰сінік. Мал µнімділігін арттыруда
ќ±рама азыќ мањызы. Ќ±рама азыќ т‰рлері. Аќзатты-витаминді-минералды
ќоспалар. Премикстер. Ќ±рама азыќтарды т‰йіршіктеу. Ќ±рама азыќ ќ±рамына,
ќоректілігіне жєне сапасына ќойылатын мемлекеттік стандарт талаптары.
Ќ±рама азыќты тиімді пайдалану жєне оны саќтау жолдары. Әр түлікке жататын
ауыл шаруашылыќ малдарын нормалап азыќтандыру
Малдыњ ќоректік заттарѓа деген м±ќтаждыѓын негіздеу. Ќоректік заттар
м±ќтаждыѓы туралы т‰сінік, ќоректік затќа деген м±ќтаждыѓын малдыњ
физиологиялыќ жаѓдайына, яѓни µсуіне, с‰йемелді азыќтануына, буаздыѓына,
сауылу мерзіміне, бордаќылау кезењіне ќарай аныќтау. Жас малдыњ ќоректік
заттарѓа м±ќтаждыѓы.
Малдыњ ќоректік затќа м±ќтаждыѓы буаздыќ сипатына, т±ќымдыќ еркек
малды пайдаланылуына байланыстылыѓы. Толыќ ќ±рамды азыќтандырудыњ мал
µсімталдыѓына, сапасына тигізетін єсері. ¤сімтал малдыњ ќоректік затќа
деген м±ќтаждыѓы, етке сойылатын жас малѓа ќажетті ќоректік заттар
мµлшерініњ µсу барысында µзгеруі.
Тµлдіњ µсу ќарќыны, тіршілікке бейімділік дєрежесін ќамтамасыз етуде
ќ±нарлы да сапалы азыќтыњ атќаратын ролі. Бордаќылаудаѓы малдыњ ќоректік
заттарѓа деген м±ќтаждыѓын µтеу, оныњ ерекшелігі.
Сауын малдыњ ќоректік заттарѓа деген м±ќтаждыѓы. Оны толыќ ќ±рамды
азыќпен азыќтандыруда уыз бен с‰т сапасына тигізетін єсері. ¤ндірістік
технология бойынша µсірілетін малдыњ толыќќ±нды азыќтандырылуына ќойылатын
талаптар. К‰йіс ќайыратын малдыњ ас ќорыту ерекшеліктері, ќ±нарлы
азыќтандыру м±ќтаждыѓын µтеу. Алдыњѓы ќарын микрофлорасыныњ ас ќорытудаѓы
ролі (витаминдер т‰зілуі, протеин мен кµмірсу тасымалдануы). Алдыњѓы
ќарынѓа келіп т‰скен азыќтардыњ фермент єсерімен ыдырауы, азыќтандырудаѓы
ролі, к‰йіс ќайыратын мал µнімділігіне тигізетін єсері.
Нормамен азыќтандыру ж‰йесі, негізгі элементтері (азыќтандыру
нормасы, типі мен ќ±рылымы, рациондары жєне тепе-тењдігі ќоректік заттар
ќоры, азыќтандыру тєртібі, рационныњ толыќќ±ндылыѓы).
Технологиялыќ азыќтандыру нормасы – малдыњ ќоректік заттарѓа деген
м±ќтаждыѓыныњ орташа кµрсеткіші туралы ±ѓым. Тетіктелген азыќтандыру
нормасы, оныњ мањызы. Азыќтандыру типі туралы т‰сінік.
Азыќтандыру ќ±рылымыныњ т‰рлері. нормалап азыќтандыру. Азыќ рациондары
жєне олардыњ ќ±рылымы. Рациондарды мал т‰ріне, жасына ќарай азыќ µндірілген
µнім ерекшеліктеріне икемдей ќ±ру (жасау), оларѓа ќойылатын талаптар.
Малды тобымен азыќтандыруда рацион ќ±ру жєне нормалау. Есептеу
техникасын ќолдану арќылы алынѓан деректерді рацион ќ±руда даярлау жєне
зоотехникалыќ талаптар. Жас топтары мен т‰рлеріне ќараймалдарды азыќтандыру
ерекшеліктері. Ќ±с пен мал организміндегі ќоректік заттардыњ ќоры жєне
олардыњ малды нормалап азыќтандырудаѓы мањызы.
Ќ±с пен мал т‰ріне, жасына ќарай толыќќ±нды рационмен азыќтандырудыњ
практикалыќ єдістерін баќылау тєсілдері.
Ірі ќараны нормалап азыќтандыру.Сиырды азыќтандыру. Сиырды µндіріс
айналымына сєйкес азыќтандыру, м±ндаѓы ерекшеліктері, азыќтандырудыњ
‰здіксіз-цехтыќ єдісін пайдалану.
Буаз сиыр мен ќ±нажынды азыќтандыру. Сиырды суалу кезењінде
толыќќ±нды рационмен ќажет дењгейде азыќтандыру, оныњ б±зау тіршілігіне,
сиыр µнімділігіне жєне денсаулыѓына тигізетін єсері.
Ќоректік заттарѓа деген м±ќтаждыќ, азыќтандыру нормасы. Негізгі
азыќтар, рациондар, олардыњ ќ±рылымы, жазда, ќыста жєне ауыспалы кезењде
азыќтандыру тєсілдері. Ќоректік заттар ќорыныњ мањызы. Толыќќ±нды рационмен
азыќтандыру ж±мысын ќадаѓалау.
Сауын сиырды азыќтандыру. Ќоректік заттарѓа деген м±ќтаждыќ:
тіршілігін ќамтамасыз ету, с‰т µндіру, ќосымша салмаќ ќосу. Азыќтандыру
нормасы. Фермерлік шаруашылыќтарда нормалап азыќтандырудыњ ерекшеліктері.
Сиыр-ќ±нажындарды сауу кезењінде, суалтарда, сауылѓаннан кейін нормалап
азыќтандыру. Сауын сиырды жаз айларында азыќтандыру. Кµпжылдыќ мєдени жєне
табиѓи жайылымдарды пайдалана отырып, рациондар ќ±ру, тењестіру
ерекшеліктері. С‰тті сиырларды азыќтандыру. Азыќ жєне с‰т сапасы. С‰т
фермасыныњ азыќ балансы.
Асыл т±ќымды б±ќаны азыќтандыру. Толыќќ±нды рационмен жоѓары дењгейде
азыќтандыруда б±ќа ±рыѓына (шєуетіне) тигізетін єсері. Азыќтандыру нормасы.
Азыќ рациондары оныњ ќ±рылымы. Азыќтандыру тєртібі, б±ќаны асыл т±ќымды мал
µсіретін шаруашылыќтарда азыќтандыру ерекшеліктері. Б±ќаларды толыќќ±нды
рационмен азыќтандыру ж±мысын ќадаѓалау.
Б±зау, тайыншаны азыќтандыру. Б±зау-тайынша µсіруге ќажет
азыќтандыру дењгейі, оныњ типі мен тєртібі. Енесін еміп ж‰рген кезде, одан
кейінгі кезењде толыќќ±нды рационмен азыќтандыру, б±заудыњ µсу энергиясын
ќамтамасыз ету, б±зау организміндезат алмасуын ‰дету, оны єрт‰рлі
аурулардан саќтандыру негізі. Б±зау емізу, толыќќ±нды рационмен келесі
кезењдерде азыќтандыру, оныњ болашаќ µнімділігіне тигізетін єсері. Уызбен
ќоректендіру, с‰т ішкізу (емізу) кезењдерінде, одан кейінгі мерзімдерде
ќолданылатын азыќтандыру нормасы, тєртібі жєне кестесі. Алмастырушы жєне
толыќтырушы с‰т аралас азыќтар. Етті баѓыттаѓы мал б±зауларын µсіру
ерекшеліктері, енесін еміп ж‰рген б±зауларды топтастырып, нормалап
азыќтандыру. Жас малдыњ тиімді жєне толыќќ±нды азыќтандырылуын баќылау
єдістері.
¤сімге ќалдырылѓан жас мал мен б±зауды озат шаруашылыќтар мен
ќожалыќтарында азыќтандыру ерекшеліктері. Б±зауды к‰тіп-баѓуда ќолданылатын
заманауи єдістер мен жетістіктер.
Ірі ќараны бордаќылау. Ет µндіру ‰шін µсірілетін жєне
бодаќыланатын б±зау-тайыншаларды азыќтандыру ерекшеліктері. Ересек малды
бордаќылаудаѓы азыќтандыру ерекшеліктері. Єр жастаѓы малды бордаќылауда
ќажет ќоректік заттар, нормалап азыќтандыру. Бордаќылау т‰рлері мен
типтері. Малды жайып семірту. Азыќтандыру нормасы, рационы, оныњ ќ±рылымы
мен азыќтандыру тєртібі. Малды бордаќылауда тамаќ µнеркєсібі ќалдыќтарын,
с‰рлем, пішендеме, кµк азыќты пайдалану. ¤неркєсіп кешендерде мал
бордаќылау ерекшеліктері. Бордаќыланатын малды толыќ ќ±нды азыќтандырылуын
баќылау єдістері.
Ќой мен ешкіні нормалап азыќтандыру ж‰йесі. Азыќ т‰рлерін тиімді
пайдалануда ќойдыњ биологиялыќ ерекшеліктерініњ мањызы. Ќой,ешкіні ќ±нарлы
азыќпен азыќтандырудыњ µсуіне, ж‰н, т‰біт сапасына тигізетін єсері.
Ќошќарлар мен саулыќтарды ±рыќтандыру науќанына єзірлеу кезењінде буаз жєне
ќоздаѓан саулыќтарды азыќтандыру. Енесін еміп ж‰рген жєне енесінен
ажыратылѓан ќозыларды азыќтандыру. ¤сімге ќалдырылатын тµлді азыќтандыру.
Ж‰нді баѓыттаѓы ісектерді азыќтандыру. Ќойды жайылымда жєне ќорада баѓу.
Жас топтарына, жынысына, т±ќымына ќарай ќойларды нормалап азыќтандыру жєне
рациондары. Ќой-ешкініњ толыќќ±нды азыќтандырылуын баќылау єдістері. Ќойды
бордаќылау.
Шошќаны нормалап азыќтандыру ж‰йесі. Ет µндіру ‰шін µсірілетін
шошќаны пайдаланудыњ биологиялыќ жєне шаруашылыќ ерекшеліктері (ас ќорыту
ерекшеліктері, µсімталдыѓы, тµлдегіштігі).
¤неркєсіптік кешендерде шошќаны нормалап азыќтандыру ерекшеліктері,
шошќаны азыќтандыруда протеин, витаминдер жєне минералды заттарды нормалау
ерекшеліктері.
Буаз жєне торайлаѓан мегежіндерді азыќтандыру. Азыќтандырудыњ
мегежін тµлдегіштігіне, с‰ттілігіне, ±рыќ сапасына тигізетін єсері.
¤неркєсіптік кешендерде шошќа азыќтандыру ерекшеліктері. Буаз жєне торай
емізетін мегежіндерді азыќтандыру, оныњ нормалары, рациондары, типтері,
азыќтандыру тєртібі. Негізгі азыќтар: ќ±рама жем, ќ±рама с‰рлем, тамыр-
т‰йнек жемістері, кµк азыќ жєне шµп ±ны. Мегежіндерді жайылымда жєне жазѓы
лагерьде азыќтандыру ерекшеліктері
Ќабанды, торайды жєне µсімге ќалдырылѓан жас шошќаларды азыќтандыру
Жасына, т±ќымдыќ пайдалану ќарќынына байланысты ќабанды азыќтандыру
нормасы, рациондары, азыќтар, ќабанды азыќтандыру тєртібі.
С‰т еметін кезењдерде торайлардыњ ас ќорыту ерекшеліктері жєне
‰стемелеп азыќтандыруды ±йымдастыру. Енесінен ерте ажыратылѓан торайларды
µсіру ерекшеліктері. Енесінен ерте ажыратылѓан жєне торайларды азыќтандыру
ерекшеліктері жєне с‰т алмастырѓыш ќолдану. ¤сімге ќалдырылѓан жас
торайларды азыќтандыру. Азыќтар, нормалар, рациондар, рацион ќ±рамы,
азыќтандыру типі, азыќтандыру тєртібі. Толыќќ±нды азыќтандырылуын баќылау
єдістері.
Шошќаны бордаќылау. Бордаќылау типтері, ќоректік заттарѓа деген
м±ќтаждыѓы, азыќтандыру тєртібі, азыќ рациондары, олардыњ ќ±рылымы,
азыќтандыру типініњ єрт‰рлілігіне ќарай бордаќылау (етті, майлы). Беконды
бордаќылауда нормалап азыќтандыру ерекшеліктері жєне азыќтарѓа ќойылатын
талаптар. Шошќа бордаќылауда пайдаланылатын азыќтар: ќ±рама жем, ќоспалар
(БВМК), тамаќ ќалдыќтары, жергілікті азыќтар, (кµк азыќ, ќ±рама с‰рлем,
тамыр-т‰йнекті жемістілер т.б). ¤неркєсіп типтес ірі шаруашылыќтарда жєне
шаруа ќожалыќтарында шошќаны нормалап азыќтандыру ерекшеліктері. Азыќ
ќ±рамындаѓы майлардыњ шошќа етініњ сапасына тигізетін єсері. Шошќаны
толыќќ±нды рационмен азыќтандырып баќылау єдістері.
Ауылшаруашылыѓы ќ±старын нормалап азыќтандыру ж‰йесі.‡й ќ±старын ас
ќорыту жєне зат алмасу ерекшеліктерін, ќоректік заттарѓа деген м±ќтаждыѓын
негіздеу.
Ќ±сты ќ±рѓаќ жєне ќ±рама жемді типпен азыќтандыру кезінде энергия,
протеин жєне басќа ќоректік заттар мµлшерін нормалау принципі. Тауыќ
азыќтандыру. Мекиен мен т±ќымдыќ тауыќтарды азыќтандыру нормасы, ќоректік
заттарѓа деген м±ќтаждыѓын аныќтау. Азыќтар, азыќ рациондары, олардыњ
ќ±рылымы, азыќтандыру тєртібі. Єр т‰рлі т±ќымѓа жататын тауыќтардыњ
ж±мыртќалау кезењдері, ауа температурасыныњ жоѓарылауы, осы факторларѓа
байланысты нормалап азыќтандыру ерекшеліктері. Жас ќ±стардыњ зат алмасу
ерекшеліктері. Оларды нормалап азыќтандыру.
¤сіп-жетілген ќ±старды азыќтаныдру. ¤сіп келе жатќан ќ±стардыњ зат
алмасу ерекшеліктері. Жас ќ±с µсу кезењдерінде азыќтандыру ерекшеліктері.
Бройлер балапандарын азыќтандыру ерекшеліктері. Толыќќ±нды рационмен
азыќтандырудыњ ж±мыртќа сапасына (инкубаторлыќ) жєне оныњ ќ±рамын тигізетін
єсері. Ет µндіруге :арналѓан ќ±старды азыќтандыру. К‰ркетауыќ пен суда
ж‰зетін ќ±старды азыќтандыру ерекшеліктері. К‰тіп-баѓу кезењдеріне ќарай
µсімге ќалдырылѓан жас ќ±старды азыќтандыру ерекшеліктері.Азыќтандыру
нормалары, азыќтар, азыќтандыру тєртібі.
Жылќыны нормалап азыќтандыру ж‰йесі. Жылќыныњ ас ќорыту жєне зат
алмасу ерекшеліктері. Ж±мыс атыныњ кµмірсуѓа, протеинге, минералды заттарѓа
жєне витаминдерге деген м±ќтаждыѓын аныќтау. Азыќтандыру нормасы, азыќтар,
азыќ рациондары, азыќтандыру тєртібі. Асыл т±ќымдыќ жылќыны (айѓыр, буаз
бие, ќ±лынын емізетін бие, ќ±лын) нормалап азыќтандыружєне м±ќтаждыѓын
негіздеу. Азыќтар, азыќ рациондары, олардыњ типі, ќ±рылымы, азыќтандыру
тєртібі. Енесін еметін ќ±лын мен енесінен ажыратылѓан ќ±лынды азыќтандыру
ерекшеліктері. Спорт аттарын азыќтандыру. Жылќы етін жєне ќымызды µндіруде
аттарды азыќтандыру.
‡й ќояны, терісі баѓалы ањдар жєне ауыл шаруашылыѓында пайдаланылатын басќа
жануарларды азыќтандыру. ‡й ќоянын (аталыќ, аналыќ ќоян, кµжек)
азыќтандыру, оларѓа арналѓан азыќ нормалары, азыќтар, азыќтандыру тєртібі.
Терісі баѓалы ањдарды, иттер мен тоѓан балыќтарын азыќтандырудыњ негізгі
ережелері.
Єр т‰рлі табиѓи-экономикалыќ µњірлерде µсірілетін мал т‰рлерін
азыќтандыру негіздері.
Азыќ тењгерімі жєне азыќтыќ жоспар. Азыќќ жоспар, азыќ ќорларын
±тымды пайдаланудыњ негізгі ќ±ралы. Азыќ тењгерімі. Толыќ ќ±нды рациондар
мен ќ±рама жем рецептерін дайындауда электронды-есептеу техникасын
пайдалану арќылы азыќтандыру жоспарын ќ±ру.
Ѓылыми-шаруашылыќ тєжірибелерін ж‰ргізуді ±йымдастыру жєне єдістемесі
Мал шаруашылыќ µнімдерін µндіруді жаќсарту ‰шін, ауыл шаруашылыќ
малдарын азыќтандыруда ѓылыми-шаруашылыќ тєжірибелерідіњ мањызы зор. Ѓылыми-
шаруашылыќ тєжірибелерді ж‰ргізу єдістемесі (топтау єдісі, мерзімдік єдіс
жєне т.б.) Ќоректік заттар балансы мен ќорытылуын зерттеу ‰шін тєжірибе
ж‰ргізу єдістемесі. ;ылыми-шаруашылыќ жєне физиологиялыќ тєжірибе
нєтижелерін биометриялыќ µњдеу.
¦сынылѓан єдебиеттер тізімі
1. Баканов В.Н., Менькин В.К: Кормление сельскохозяственных животных
(учебник). Агропромиздат, 1989.
2. Богданов Г.А. Кормление сельскохозяйственных животных. – М:
Колос, 1981.
3. Дмитриченко А.П., Пшеничный Г.Д. Кормление сельскохозяйственных
животных (учебник). – М: Колос, 1975.
4. Попов И.С. Кормление сельскохозяйственных животных. Учебник. –
М.: 1957.
5. Петухова Г.А., Емелина Н.Т., Крылова В.С., Мартянов И.М.,
Антонова О.А. Практикум кормление сельскохозяйственных животных.
– М: ВО. Агропромиздат,1990.
6. Петухова Е.А., Бессербова Р.Ф., Халенова Л.Д., Антонова О.А.
Зоотехнический анализ кормов. – М: ВО. Агропромиздат, 1989.
7. Калашникова А.К., Клейманов А.К. и другие. Нормы и рационы
кормлению сельскохозяйственных животных. – М: Агропромиздат,
1985.
8. Егеубаев А.А.; Кусайнов К.К. и другие Кормление животных. І-ІІ
часть. Учебное пособие. 1993.
9. Омарќожаев Н.О. Малды ќ±нарлы азыќтандыру. Оќу ќ±ралы. Алматы.
1993 ж.
10. Омарќожа±лы Н.О. Малды тиімді азыќтандырудыњ ѓылыми
негіздері.Алматы-
11. Онѓарбаев Т.А., Аманжолов Ќ.А. Мал азыќтандырудыњ мµлшерімен
рациондары. – Алматы, 2009.
Мал шаруашылығы өнімдерін өндіруді механикаландыру
Ірі қара мал, қой, шошқа, құстарды бағып күтудің ерекшеліктері,
технологиясы. Жер таңдауда және ферма салуға қойылатын жалпы талаптар.
Малдарды бағып-күтуге арналған қоражайлар.
Шағын фермалардағы негізгі және қосалқы ғимараттар, олардағы машиналар
кешендері және оларды жобалау. Фермалардағы санитарлық-гигиеналық және
зооветеринарлық шаралар. Мал шаруашылығындағы негізгі технологиялық
процестер және олардың сипаттамасы.
Азық әзірлейтін машиналар мен жабдықтар
Азықты физика-механикалық қасиеттері мен құндылығына қарай жіктеу.
Азық әзірлеудің тасқынды-технологиялық желілері: ұнтақтау, мөлшерлеу,
жылумен өңдеу, араластыру, түйіршіктеу, жетектеу, химиялық тәсілмен өңдеу,
түйін-тамырды жуып тазалау, кесу, т.б. сипаттамасы.
Ірі азықтарды кесіп және ұнтақтайтын машиналарды жіктеу. Құрылысы,
технологиялық процесі, реттеуі, қауіпсіздік ережелері. Сабақты пішенді
ұсақтауды механикаландыру, әзірленген азықтың сапалық сипаттамасы.
Дән азықтарды жармалау. Жем жармалайтын машиналарды жіктеу. Жем
жармалауды механика-ландыру: көрсеткіштері мен негізгі түсініктер. Жем
жармалаудың түрлері. Балғалы жармалауыштың құрылысы, технологиялық сұлбасы,
баптауы, реттеулері. Даяр азықтың сипаттамасы.
Түйін-тамырларды әзірлеуді механикаландыру. Түйін-тамырларды жуып,
турайтын машиналардың түрлері. Түйін-тамырларды әзірлеуге қажет машиналар.
Әзірлеудің технологиялық сұлбасы. Түйін-тамыр жуғыш, кескіш, паста
әзірлегіш машиналар, олардың құрылысы және жұмыс істеу тәртібі.
Жемшөпті жылумен және химиялық әдіспен әзірлеу. Пісіру, булау
тәсілдерінің ерекшелігі. Физика-механикалық қасиеттері әртүрлі жемшөпті
әзірлеу ерекшеліктері.
Азықтаратқыштар және ферма ішіндегі транспорт
Фермалардағы азық тарататын машиналар мен жабдықтардың жіктемесі.
Құрғақ, дымқыл, сұйық азық қоспаларын тарату қондырғылары.
Тұрақты және жылжымалы азықтаратқыштар. Түрлері, құрылысы, жұмысы,
реттеуі, қолданудағы қауіпсіздік ережелері. Азықтарды тарататын
минитехника. Жылжымалы транспорт құрылғылары: құрылымы, жұмысы, реттеуі.
Азық сақтайтын қоймалар мен жабдықтар
Көк балаусаны консервілеудің мәні. Витаминді шөп ұнын және сабақты
азықтарды дайындау жүйесінің есептеулері. Сүрлем және пішен сақтайтын
қоймалар. Сүрлемді және шөпті қоймадан алуды механикаландыру.
Фермерлік (жекеменшік) шаруашылықтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Эволюция ілімінің қалыптасуы. Ч. Дарвиннің эволюциялық ілімі, оның
маңызы. Эволюцияның негізгі қозғаушы күштері. Дарвинизм мен генетика
синтезі. Мал түліктерінің шығу тегі мен эволюциясы. Оларды зертеудің
маңызы, міндеттері мен тәсілдері. "Үй жануарлары", "мал'', ''асыранды мал",
ұғымдары. Жабайы (тағы) жануарларды қолға үйрету, оның басталған кезеңдері
мен мекендері. Малдың арғы тегі мен туыстары. Қолға үйрету барысында малда
пайда болған өзгерістер. Жабайы жануарлардың жаңа түрлерін қолға үйрету,
мұның келешегі, оларды жаңа мал тұқымдарын шығару үшін пайдалану.
Мал шаруашылығының қоғам дамуындағы маңызы. Мал шаруашылығының
өндіргіш күштер дамуымен байланысы және оның даму кезеңдері. Қазақстан
Республикасында мал шаруашылығын өркендетудің ерекшеліктері.
Малдың өсіп-жетілуі (Онтогенез)
Онтогенез, оның мәні мен маңызы. Онтогенез туралы ілімнің тарихы. Өсу
және даму туралы түсінік, олардың өзара байланысы. Жануарлардың өсіп-
жетілуін зерттеу әдістері. Абсолюттік және салыстырмалы өсу көрсеткіштері
және оларды анықтау жолдары.
Жануарлардың өсіп-жетілуі даму заңдылықтары. Онтогенездің
генетикалық негіздері. Өсу, жетілу қарқынының айнымалылығы әркелкілігі,
кезенділігі, ырғақтылығы. Өсіп жетілуге әсер етуші жағдайлар. Даму
тежелуінің заңдылықтары жөнінде Н.П.Чирвинский мен А.А. Малигонов қағидасы
инфантилизм, эмбрионализм, неотения. Дамудағы кешеуілдеуді қуып жету. Мал
денесінің жасына қарай өзгеруі, бұған әсер ететін факторлар жағдайлар.
Тезжетілгіштік және оның селекциялық маңызы. Малдың жыныстық және
шаруашылық тұрғыдан жетілуі. Малдың тіршілік ету мерзімі, шаруашылықта
пайдалану мерзімінің ұзақтығы, оның селекциялық маңызы. Малдың ұзақ өмір
сүру мәселесі. Ұзақ өмір сүруші малды пайдаланудың селекциялық тиімділігі.
Онтогенезді басқару. Онтогенез заңдылықтарын пайдалану. Малдың құрсақта
дамуы, оны басқару әдістері. Малды бағыттап өсіру, Құрсақтан кейінгі даму
кезеңінде төлді бағыттап өсіру тәсілдері. Мал онтогенезінде бағытталған
өзгерістер тудырудың алғышарттары. Негізгі селекциялық белгілердің
онтогенездің әр түрлі кезеңдерде қалыптасуы, жетілуі.
Мал селекциясының негізгі әдістері
Мал сұрыптау. Мал селекциясының теориялық негіздері. Сұрыптаудың мәні
мен генетикалық алғышарттары. Сұрыптау ілімінің дамуы. Сыртқы орта
әсерлерінің селекция жұмыстары үшін маңызы. Селекциялық белгілердің
тұқымқуалаушылығы мен өзгергіштігінің биологиялық негіздері. Әр түлікті
сандық және сапалық белгілер бойынша селекциялаудың ерекшеліктері. Шекті
селекциялық белгілер бойынша мал сұрыптау. Малды экстремальды жағдайларға
бейімділігі мен ауруларға беріктілігі бойынша селекциялау. Сұрыпталатын
малға қойылатын талаптар. Сұрыптау белгілері мен көрсеткіштері. Сұрыптау
түрлері. Сұрыптау барысында әсер ететін жағдайлар. Мал саны. Аса жоғары
өнім беретін мал (мол өнімді мал). Өсімталдық. Мал азықтандыру және, оны
бағып күту. Малды арнайы сынақтан өткізу. Малдың сұрыпталатын жасы, ұрпақ
алмасу жылдамдағы. Сұрыптау кезеңдері сұрыптау бағыты, ұнамды селекциялық
тип, малды фенотипі мен генотипіне қарай бағалау, оларды топтастыру және
пайдалану тәртібін белгілеу. Малды бағалау мен сұрыптау кешенділігі, оның
қайталанып отыруы және кезектілігі.
Малды дене бітімі, сыртқы пішіні және ішкі құрылысы бойынша бағалау
және сұрыптау. Малдың дене бітімі конституциясы, сыртқы пішіні
экстерьер, ішкі құрылысы интерьер туралы түсінік және олардың тарихы.
Дене бітімі түрлерінің шаруашылықта пайдалы белгілермен, мал денсаулығымен
және темпераментімен байланысы. Дене бітімі және тұқым қуалаушылық. Дене
бітімінің қалыптасуына әсер етуші жағдайлар. Дене бітімін зерттеу әдістері.
Малдың дене бітімінің ерекшеліктерін селекция үшін пайдалану.
Сыртқы пішіннің экстерьердің маңызы. Сыртқы пішінді зерттеу, бағалау
әдістері. Дене мүшелері. Көзбен қарап сипаттау, ұпай беру арқылы бағалау.
Дене өлшемдері. Тұлға индекстері. Экстерьердің графикалық кескіні. Малды
суретке түсіру. Малдың сырт пішініне қарап бағалау арқылы шешілетін
зоотехникалық және селекциялық мәселелер. Малдың қоңдылығы кондициясы.
Малдың жасы мен қоңдылығын анықтау жолдары.
Малдың ішкі құрылысы және оның зоотехниядағы маңызы. Желін, тері, ет
талшықтары, сүйек өрімі, олардың құрылысы және малдың физиологиялық дене
қызуы, тамыр соғуы, тыныс алуы, гематологиялық қан құрамы және
биохимиялық ерешеліктері. Қан топтары мен ақзаттың алуан түрлілігі
полиморфизм. Оларды селекцияда пайдалану. Мал өніміділігін, тұқымдық
құндылығын және ата-енелік жұптардың үйлесімділігін болжау үшін интерьерлік
көрсеткіштерді пайдалану мәселелері.
Цитогенетика және оның селекция үшін маңызы.Малды өніміне қарай
бағалау және сұрыптау. Мал өнімі мен мал өнімділігі туралы түсінік. Малдан
мол өнім алу- қазіргі заманның басты мәселесі.
Мал өнімділігіне әсер ететін жағдайлар факторлар. Тұқым
қуалаушылықтың, тіршілік жағдайларының, генотип пен сыртқы орта өзара
әсерлерінің селекциялық маңызы. Мал өнімділігі-негізгі селекциялық белгі.
Мал өнімділігінің мал денсаулығына, оның өрбу қабілетіне, буаздығының
ұзақтығына, аналық қасиеттеріне дене көлеміне, жетілгіштігіне, ұзақ өмір
сүруіне және өндіріс технологиясына жарамдылығына байланыстылығы.
Малды өнімділігіне қарай бағалау принциптері мен әдістері. Тандемдік,
тәуелсіз сандар селекциясы мен селекциялық индекстер бойынша сұрыптау
әдістері. Мал түліктерін негізгі өнімдік белгілеріне сүттілігі, жүнділігі,
жұмыс өнімділігі және т.б. қарай бағалау. Өнімнің саны мен сапасы, оған
жұмсаған азық шығыны, экономикалық көрсеткіштері және олардың мал тұқымын
асылдандырудағы маңызы. Малды өніп-өсу және жетілгіштігі бойынша
селекциялау. Мал асылдандыру жұмысының мал шаруашылығын қарқындата
өркендетудегі, мал өнімділігін арттырудағы ролі. Әртүрлі мал түліктері
өнімділік көрсеткіштерінің тұқым қуалауы.
Малды ата-тегіне қарай бағалау және сұрыптау. Малды ата-тегіне қарай
бағалаудың мал селекциясындағы немесе мал тұқымын асылдандырудағы маңызы.
Мал тегіне байланысты атаулардың анықтамасы. Малды ата-тегіне қарай бағалау
тарихы. Мал шежіресінің маңызды түрлері оларды жасау және селекцияда
қолдану тәртібі. Малды шежіресі бойынша және жанама туыстарына сибстері
мен жартылай сибстеріне қарай бағалау. Малдың шыққан тегін дәлелдеу үшін
иммуногенетикалық көрсеткіштерді пайдалану. Малдың тұқымдық құндылығын оның
шежіресі мен жанама туыстарының өнімділігіне қарай анықтаудың жаңа әдістері
және оларды алдын-ала болжау мүмкіндігінің нарық жағдайында мал
шаруашылығындағы маңызы.
Малды ұрпағының сапасына қарай бағалау және сұрыптау. Ұғымдардың
анықтамасы. Мәселенің тарихы. Малды ұрпағының сапасына қарай бағалаудың
маңызы, оның сұрыптаудың басқа әдістерімен байланысы.
Аталық малды ұрпағының сапасына қарай бағалау нәтижесіне әсер етуші
жағдайлар: аналық мал сапасы, ұрпақтың жасы, саны, оны бағып күту,
азықтандыру.
Аталық малды бұқалар, қабандар, айғырлар ұрпағының сапасына қарай
сынауды ұйымдастыру. Элеверлер, аталықты сынау орындары, болашақ аталықты
бағып-өсіру, қолдан семірту орындары. Сынауға қойылатын аталықтарды алдын
ала сұрыптау және олардың жасының маңызы.
Аталықтарды ұрпағына қарай сынау үшін қосаллельды және көпаллельды
жұптастыруды пайдалану.
Аналық малды ұрпағының сапасына қарай бағалау және сынау. Малдың
генотипін ертерек және өте дәл бағалау мәселелері және оның нарық
жағдайындағы экономикалық маңызы.
Сұрыптау жұмыстарын ұйымдастыру. Зоотехникалық есеп жүргізу және мал
таңбалау. Бонитировка жасау баға беру және бонитировкалық кластар
тағайындау принциптері. Мал тұқымының стандарты және оны бонитировкада
пайдалану. Мал түліктеріне бонитировка жасау ерекшеліктері. Бонитировка
нәтижелері бойынша қолданылатын шаралар. Малды шаруашылыққа жарамдылығы мен
тұқымдық сапасына қарай топтастыру. Табынға генеологиялық туыстығы
тұрғыдан талдау жасау. Келешекте маңызы үлкен туыстас топтарды, аталық
іздерді, аналық ұяларды белгілеу. Асыл тұқымды арнайы шаруашылықта мал
топтастыру.
Селекциялық және тұқымдық мал топтары, олардың маңызы. Әртүрлі
малшаруашылығы салаларында табын толықтыру жұмысын ұйымдастыру
ерекшеліктері.
Жұп тандау. Ұғымдардың анықтамасы. Жұп таңдаудың генетикалық
алғышарттары. Жұп таңдаудың селекция тиімділігіне әсері. Сұрыптау мен жұп
таңдаудың арақатынасы. Жұп таңдаудың негізгі принциптері: мақсаттылық,
аталықтың аналықтан басым болуы, үйлесімділік, туыстас малды өзара
кездейсоқ, жүйесіз шағылыстыруға жол бермеу, қажет болғанда тиімділікпен
пайдалану, жұп таңдаудың бірнеше ұрпақтарға сабақтастығы. Жұп таңдау
түрлерін жіктеу. Гомогендік біртекті жұп таңдау. Оның мақсаты, міндеттері
мен маңызы, ұтымды және кемшілік жақтары.Гетерогендік әр текті жұп
таңдаудың артықшылықтары мен кемшіліктері. Жұп таңдауда біртектілік пен
әртектіліктің салыстырмалы шарттылығы.
Селекция
ның
негізгі
генетика
лық
өлшемдер
і
Малдың селекциялық белгілерінің өзгергіштігі мен тұқым қуалаушылығын
зерттеудің биометриялық негіздері. Белгілердің тұқым қуалау, қайталау,
байланыс корреляция, регрессия коэффициенттері және оларды малды бағалау,
сұрыптау үшін пайдалану. Шаруашылыққа пайдалы сандық, сапалық және шекті
белгілердің өзгергіштігі мен тұқым қуалаушылығының ерекшеліктері. Сұрыптау
қарқындылығы, селекциялық дифференциал (SD) және селекция нәтижесі (SE).
Белгілер арасындағы байланыс көрсеткіштері. Белгілердің өзгергіштігіне әсер
етуші әртүрлі генотип, паратип жағдайлар факторлар және олардың әсер
күштерін дисперсиялық талдау әдістері. Сұрыптаудың және селекция нәтижесін
болжаудың жаңа әдістері.
Мал тұқымы туралы ілім
Мал тұқымы туралы түсінік. Мал тұқымдарын шығарудың қазіргі жағдайы.
Мал тұқымдары -үй жануарлары эволюциясының негізгі нәтижесі және мал
шаруашылығының негізгі өндіріс құралдары. Мал тұқымдары туралы ілімнің
генетикалық - селекциялық негіздері. Мал тұқымының негізгі ерекшеліктері.
Мал тұқымының таралуы.
Мал тұқымының құрылымы аймақтық тип, аталық із, аналық ұя. Тұқым
ішіндегі асыл тұқымды және өндірістік топтары. Мал тұқымын жақсарту жолдары
мен тәсілдері. Мал тұқымының қалыптасуына және өзгергіштігіне әсер етуші
жағдайлар. Мал тұқымын қалыптастыруда табиғи-экономикалық жағдайлар- жаңа
мал тұқымы қалыптасуының негізгі қозғаушы күші. Мал тұқымдарын жерсіндіру.
Мал тұқымының азғындауы, оны болдырмау жолдары. Мал тұқымдарын шыққан
тегіне, өнім бағыттына, олардың қалыптасуына жұмсалған адам еңбегінің саны
мен сапасына қарай жіктеу. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы, ТМД және
басқа шет елдерде жаңа мал тұқымдарын шығару бағыттары. Малдың азайып бара
жатқан, аборигенді, жергілікті, сирек тұқымдарының гендік қорын сақтау,
оларды қолда бар тұқымдарды жетілдіру және жаңа тұқымдар шығару үшін
пайдалану мәселелері.
Мал өсіру әдістері
Таза тұқым өсіру. Ұғымдардың анықтамасы. Мал өсіру әдістерін жіктеу.
Таза тұқым өсіру, оның мақсаты мен міндеттері, қолданылу шарттары. Таза
тұқым өсірудің селекциялық-генетикалық ерекшеліктері, оның маңызы және
нәтижелілігіне әсер етуші жағдайлар. Таза тұқым өсіру арқылы мал тұқымын
жақсарту жолдары. Қан жаңартудың маңызы. Таза тұқым өсіру барасында мал
тұқымын асылдандыру жұмысын ұйымдастыру. Тұқым сынау, тұқымдарды
аудандастыру. Мал тұқымы кеңестері және олардың міндеттері. Тұқыммал
зауыттары, тұқыммал шаруашылықтары мен фермалары және олардың өзара
арақатынасы. Тұқым мал шаруашылықтары мен өндірістік шаруашылықтардағы мал
тұқымын асылдандыру жұмыстарының түрлері мен әдістері. Әртүрлі
шаруашылықтардағы мал тұқымдарын асылдандыру тәжірибелері, олармен бөлісу.
Туыстарды шағылыстыру инбридинг. Ұғымдардың анықтамасы. Мәселенің
қысқаша тарихы мен инбридингтің биологиялық ерекшеліктері. Инбридинг және
аутбридинг және олардың айырмашылығы. Инбридингті зоотехникалық тәсіл
ретінде селекцияда пайдалану. Инбридинг дәрежесін анықтау және жіктеу
әдістері. Инбридинг дәрежесін Шапоруж-Пуш тәсілімен анықтау. Райт пен
Кисловский ұсынған гомозиготалық пен генетикалық ұқсастықтың арту
коэффиценттерін анықтау теңдіктері.
Инбридинг – аса құнды малдың тұқым қаулаушылық қасиетін ұрпақтан-
ұрпаққа сақтап қалудың, нәсілдік тұрақтылықты күшейтудің, рецессивтік
жасырын гендерді анықтаудың негізгі құралы. Инбридингті пайдалану арқылы
шешілетін селекциялық мәселелер.Инбридингті пайдалану шарттары. Ортақ ата-
бабаларға тән аса жоғары тұқымдық құндылық. Инбридинг арқылы алынған малды
азықтандыру және бағып күту жағдайларының маңызы. Кездейсоқ, жүйесіз
инбридингтің зияндылығы және оны болдырмау шаралары. Инбредтік депрессия-
инбридинг нәтижесі. Инбредтік депрессия себептері. Инбридингтің зиянды
жақтарынан арылу жолдары. Инбридингтің әр түрлі түліктерге тигізетін әсері
және оны қолдану ерекшеліктері.Аталық із және аналық ұя бойынша селекция
жүргізу. Аталық із бойынша селекция жүргізудің мақсаты. Аталық із бойынша
мал өсіру ілімі мен тәжірибесінің қысқаша тарихы.
Аталық ізге тән ерекшеліктер. Аталық із бойынша мал өсіру мен
селекциялау кезеңдері. Аталық із басшысы мен ізбасарлары. Аталық із
тармақтары және олардың маңызы. Аталық ізбен жүргізілетін селекциялық
сұрыптау мен жұп таңдаулар. Аталық із бойынша өсіруде қолданылатын туыстас
және туыстас емес шағылыстырулар, инбридинг бағыттылығы мен дәрежесі. Әр
түрлі аталық із өкілдерін шағылыстыру кросс және олардың маңызы,
артықшылықтары мен кемшіліктері. Аталық іздер үйлесімділігі және оны
селекцияда пайдалану.Бағытталған арнайы аталық іздердің маңызы және
олардың өкілдерін селекцияда айқас шағылыстыру кросс жүйесінде пайдалану.
Аналық ұя, онымен жұмыс істеу тәртібі. Аналық ұялар мен аталық іздер
үйлесімділігі. Аталық іздер мен аналық ұялар бойынша мал өсіру және
селекциялау – тұқымның ұтымды құрылымын жасау құралы. Аталық іздер бойынша
мал өсірудің қолдан жасанды ұрықтандыру мен өндірістік технология
жағдайында пайдалану ерекшеліктері.
Будандастыру. Будандастырудың мәні мен биологиялық ерекшеліктері.
Будандастырудың мал селекциясы мен мал тұқымын асылдандыру жұмысындағы
міндеттері. Будандастыру нәтижелігін арттыруда мал тұқымдарын таңдау және
шаруашылық жағдайын жақсартудың маңызы. Будандастыру әдістемесі және
будандардың қандық үлесін анықтау.
Сіңіре өзгерте будандастыру. Сіңіре будандастырудың селекциялық -
генетикалық ерекшеліктері мен практикалық міндеттері. Сіңіре
будандастырудың нәтижелілігіне әсер етуші жағдайлар. Қолдан ұрықтандыру
әдісін кең пайдалану жағдайында сіңіре будандастырудың нәтижелілігі.
Қан араластыра кіріспе будандастыру. Қан араластыра будандастырудың
селекциялық-генетикалық ерекшеліктері мен міндеттері. Қан аралыстыра
будандастырудың сәтті шығуына қажет жағдайлар. Қан араластыра будандастыру
үшін мал тұқымдарын таңдау, оның маңызы.
Зауыттықжаңа тұқым шығара будандастыру, оның мақсаты, міндеттері
және селекциялық-генетикалық ерекшеліктері. Алға қойған міндеттерін
шешудің әдістерін анықтау. М.Ф. Ивановтың жаңа тұқым шығару әдістері.
Болашақ тұқымның стандартын құру. Будандастыруға қажетті бастапқы мал
тұқымдарын таңдау. Жаңа тұқым шығару жолында нәтижелілікті қамтамасыз
ететін жағдайлар. Инбридингтің зауыттық будандастырудағы маңызы. Зауыттық
будандастыру кезеңдері. Зауыттық будандастырудың әр кезеңіндегі
селекциялық ерекшеліктері. Малдың кейбір түрлерін зауыттық будандастыру
ерекшеліктері. Жаңа тұқымды бекіту апробация - ең жоғары селекциялық
жетістік.
Өндірістік будандастыру. Оның мақсаты мен міндеттері. Өндірістік
будандастырудың етті мал шаруашылығындағы маңызы. Гетерозисті пайдалану.
Мал шаруашылығының жеке салаларында өндірістік будандастыру әдісін қолдану.
Өндірістік будандастыру түрлері. Өнеркәсіптік негізде ет өндіру үшін
өндірістік будандастыру әдісін қолдану, оның экономикалық тиімділігі.
Кезек будандастыру. Кезек будандастырудың өндірістік мақсаттары мен
селекциялық- генетикалық ерекшеліктері. Бірнеше ұрпақта гетерозисті
пайдалану. Мал шаруашылығының жеке салаларында екі, үш және одан көп тұқым
қатынасатын кезек будандастыру әдістерін пайдалану. Гетерозис селекциясы.
Ұғымдар анықтамасы. Мәселенің тарихы. Гетерозистің биологиялық мәні.
Гетерозистің пайда болуы туралы ғылыми гипотезалар, болжамдар. Гетерозисті
алдын ала болжау мәселесі. Гетерозис түрлері, гетерозис тудыруға қажет
жағдайлар. Гетерозисті мал шаруашылығында пайдалану. Түраралық және
тұқымаралық будандастыруларда пайда болатын гетерозис. Тұқым ішіндегі
гетерозис. Тұқым ішіндегі аталық іздер арасындағы және тұқым аралық
’’гибридтеу’’.Инбредтік аталық іздер мен топкроссингтерді пайдалану.
Инбредтік аталық іздер аралық ’’гибридтер’’ алу. Аталық іздер
үйлесімділігін анықтайтын реципрокты селекция.
Мал шаруашылығындағы гибридтеу. Ұғымдар анықтамасы. Гибридтеу түрлері
мен тарихы. Шалғай гибридтеу әдістерін қолдану. Жануарларды гибридтеу
арқылы шешілетін зоотехникалық -селекциялық мәселелер. Шағылыса алмау, оның
себептері, болдырмау жолдары. Гибридтер бедеулігі және оны шешу жолдары.
Тұқым асылдандыру жұмысы – малды жетілдірудің кешенді жүйесі
Заманауи технология жағдайындағы мал селекциялау ерекшеліктері. Мал
тұқымын таңдау және аналық мал табындарын топтастыру. Мал өсіру әдістерін
таңдау. Мал азықтандыру, бағып-күту және технологиялық үрдістер
ерекшеліктеріне бейімділігіне қарай селекциялау. Қарқынды технология
жағдайы мен селекция бағытына байланысты малға қойылатын негізгі талаптар.
Өнеркәсіптік кешендерде малды биологиялық ерекшеліктері мен өнімдік
сапасына қарай топтастыру принциптері және оның маңызы. Мал шаруашылығын
қарқындату жағдайында асыл тұқым мал шаруашылықтары мен өндірістік
шаруашылықтар арасындағы байланыс, оның түрлері. Өнеркәсіптік кешендерде
қолданылатын мал өнімділігін арттыру, түліктің тұқымдық сапасын жақсарту
шаралары.
Кең көлемді селекция жүргізуге байланысты мал өсіру тәжірибесінде
электрондық есептеу машиналарын пайдалану. Автоматтық жолмен мәліметтер
алу. Бонитировка нәтижесін талдау. Жиынтық ведомостерін жасау, селекциялық
индекстерді құру, селекция нәтижесін болжау.
Мал тұқымын асылдандыру жұмыстарын ұйымдастыру
Жаңа мал тұқымдарын шығару және оларды одан әрі жетілдіру
бағдарламалары жолдары. Қазақстан Республикасындағы мал тұқымдарын
асылдандыру базалары. Тұқыммал көрмелері. Асылдандыру жұмысының жоспары.
Мал тұқымдарын өндірістің негізгі құралы ретінде пайдалану және олармен
жүргізілетін жұмысты ұйымдастыру. Мал тұқымдарын сынау. Мал тұқымдарын
аудандастыру. Мал тұқымдарының кеңестері. Мал шаруашылығындағы жаңа
селекциялық жетістіктерді бекіту апробация.
Мал шаруашылығындағы кең көлемді селекция. Қазақстан Республикасы мен
ТМД елдеріндегі мал тұқымын асылдандыру қызметінің құрылымы.
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі
1. Бегімбеков Қ.Н., Төреханов А.А., Байжұманов А.Б. Мал өсіру және
селекция. – Алматы, 2006ж.
2. Байжұманов А.Б. Мал өсіру.- Алматы, Қайнар, 1987.
3. Байжұманов А.Б. Отарбаев А. Селекция сырлары, А.1990.
4. Садықұлов Т.С., Байжұманов А.Б.Бегімбеков К.Н. Мал өсіру пәнінің
практикумы.-Алматы,1997.
5. Садықұлов Т.С., Ким Г.Л., Жазылбекова Р.А. Практикум по разведению и
селекции животных А.1997.
6. Садықұлов Т.С. Разведение и селекция сельскохозяйственных животных.
Алматы, 2003.
7. Борисенко Е.В. Разведение сельскохозяйственных животных. М.,
''Колос'', 1967.
8. Борисенко Е.В. Практикум по разведению сельскохозяйственных животных.
-М., Колос,1984.
9. Кравченко Н.А. Разведение сельскохозяйственных животных. М.,
''Колос'',1973.
Ауыл шаруашылығы малдарын азықтандыру
Азыќ ќоректілігін баѓалау жєне ќұнарлы азыќтандырудыњ ѓылыми негіздері
Азыќ ќоректілігі, мал м±ќтажын энергиямен, протеинмен, кµмірсулармен,
майлармен, минералды заттармен жєне витаминдермен ќамтамасыз ету туралы
±ѓым. Азыќ ќоректілігін химиялыќ ќ±рамы арќылы баѓалаужануарлар денесі мен
µсімдіктер ќ±рамы азыќты талдаудыњ ќарапайым сызбасы.
Азыќ ќ±рамындаѓы су, кµмірсулар, майлар, протеин (аќзат), минералды заттар,
олардыњ ауылшаруашылыќ малдырын азыќтандырудаѓы зат алмасуы жєне
физиологиялыќ мањызы.
Азыќ ќ±рамындаѓы органикалыќ заттар- энергия кµзі, мал денесінде аќзат,
кµмірсу жєне май т‰зуге ж±мсалатын негізгі бµліктері. Азыќтыњ химиялыќ
ќ±рамы – азыќ ќоректілігініњ алѓашќы кµрсеткіші.Жалпы т‰сімділігі бойынша
негізгі азыќтыќ даќылдардыњ єр гектарынан алынатынќ±рѓаќ затты, протеинді,
май, клетчатканы жєне азотсыз экстрактивтік заттарды салыстырмалы баѓалау.
Азыќ ќоректілігін ќорытылатын ќоректік заттар арќылы баѓалау. Азыќтыњ
ќорытылуы- мал ќоректенуініњ алѓашќы сатысы. Азыќ ќ±рамындаѓы ќорытылатын
ќоректік заттарды аныќтау тєсілдері. Ќорыту коэффициенттері туралы ±ѓым.
Ќоректік заттар ќорытылуын арттыру жолдары. Азыќтыњ ќорытылу дєрежесіне
єсер ететін факторлар. Ќорытылатын ќоректік заттар ќосындысы мен
ќорытылатын энергия мµлшері – азыќтыњ энергетикалыќ ќоректілігініњ
кµрсеткіші. Протеиндік ќатынас.
Мал организміндегі зат, энергия алмасу дењгейін зерттеу тєсілдері.
Зат жєне энергия алмасуы – малдыњ организміндегі тіршілік ‰рдісініњ,
µнімділіктіњ жєне µсіп-µнудіњ негізі. Азыќтандырудыњ єсерінен мал
денесіндегі материалдыќ µзгерістерді зерттеу. Малдарѓа ѓылыми-
шаруашылыќ тєжірибелер ж‰ргізу. Денедегі азот пен кµміртегі тепе-тењдігін
аныќтау. Респираторлыќ тєжірибе (тыныс алу) арќылы организмдегі энергия
тепе-тењдігін аныќтау. Тањбаланѓан атом тєсілі.
Азыќтыњ жалпы энергетикалыќ ќоректілігін баѓалау. Азыќтыњ
энергетикалыќ ќоректілігі туралы т‰сінік. Азыќтыњ жалпы ќоректілігін
баѓалау тарихыныњ даму тєсілдері.
Ќазіргі кезде мал азыѓыныњ ќоректілігін с±лы азыќ µлшемімен жєне
алмасу энергиясын баѓалау єдістері. Табиѓи азыќ алќаптарыныњ жєне азыќ
даќылдарыныњ т‰сімділігін арттыру – мал шаруашылыѓын азыќпен ќамтамасыз ету
проблемаларын шешудіњ негізгі жолы. Азыќ ќ±рамындаѓы ќоректік заттар- ролі
мен мањызы. Малдардыњ ќоректік заттарѓа м±ќтаждыѓын жєне ќ±нарлы
азыќтандыруды аныќтайтын факторлар
Малды нєрлі де ќ±нарлы аќзат (протеин), ќант тектес заттар (кµмірсу),
май, минералды заттар жєне витаминдермен ќамтамасыз ететін негізгі
факторлар, сол заттардыњ азыќтаѓы, рациондаѓы мµлшері, сіњімділігі, мал
денесіндегі ќоры. Малдыњ толыќ баѓалы азыќтандырылуын ќадаѓалау єдістері
мен кµрсеткіштері, д±рыс азыќтандыру салдары жєне ќоректік заттар
жетіспеушілігі. Азыќ протеиндік ќоректілігі жєне ќ±нарлы протеинмен
ќоректендіру проблемалары Азыќ протеиндік ќоректілігі туралы т‰сінік.
Алмастырылатын жєне алмастырылмайтын амин ќышќылдары. ¤сімдік жєне жануар
тектес азыќтардыњ протеинініњ амин ќышќылдыќ ќ±рамы. Протеинніњ биологиялыќ
ќ±ндылыѓы туралы т‰сінік. Ќ±нарлы азыќтар ќоспасын жасаѓанда єр т‰рлі азыќ
протеинініњ толыќтыру єрекеті туралы принцип. Амин ќышќылдарыныњ
сіњімділігін аныќтайтын факторлар. К‰йіс ќайыратын жєне к‰йіс ќайырмайтын
малѓа берілетін аќзатќа жатпайтын азоттыќ ќосындылардыњ (амидтер)
ќоректілік ќ±ндылыѓы. Жасанды мочевина (карбамид) жєне басќа да амиакты
ќосындылармен к‰йіс ќайыратын малды азыќтандыру.
Синтетикалыќ лизинді жєне метионинді шошќа мен ќ±сќа беру. Нитриттер
мен нитраттардыњ мал денсаулыѓына, басќа ќоректік заттар тиімділігіне
тигізетін єсері. Рационда протеин мен амин ќышќылдары жетіспеушілігінен
немесе тењестірілмеуінен туатын µзгерістер. Ауыл шаруашылыѓында протеин
ќажеттігін шешудіњ негізгі жолдары.
Азыќтыњ кµмірсулыќ ќоректілігі, ќ±нарлы кµмірсулармен ќоректендіру
проблемалары
Кµмірсулар - µсімдік тектес азыќтар негізі ќ±рѓаќ заттыњ ќ±рамдас
бµлігі жєне малдар ‰шін негізгі энергия кµзі. Ќ±рылымдыќ, энергетикалыќ
кµмірсулар кµзі, Кµмірсудыњ к‰йіс ќайыратын жєне к‰йіс ќайырмайтын малды
азыќтандырудаѓы мањызы, олардыњ ас ќорыту, зат алмасу жєне азыќтаѓы
ќоректік заттар сіњімділігіне тигізетін єсері. Кµмірсу м±ќтаждыѓы.
Ќоректендіру жаѓдайында кµмірсулардыњ ара ќатынасы. Рационда кµмірсу
аздыѓынан немесе рационныњ толыќ тењестірілмеуінен мал денесінде туатын
µзгерістер.Азыќтандырудыњ толыќќ±ндылыѓын жєне оны баќылау єдістерін
аныќтайтын факторлар. Азыќ ќ±рамындаѓы майлар, ќ±нарлы маймен ќоректендіру
проблемалары
Майлар жєне майдыњ мал азыќтандыруындаѓы мањызы. Алмастырылмайтын май
ќышќылдары. Май м±ќтаждыѓы, мал денесінде май жетіспеуінен туатын
µзгерістер. Азыќ ќ±рамындаѓы майдыњ мал денесіндегі зат алмасуына,
µнімділігіне, µнім сапасына тигізетін єсері. Азыќтыњ толыќќ±ндылыѓын
ќ±рамдылыѓын аныќтау жєне тексеру тиімділігі. Толыќќ±нды маймен азыќтандыру
жєне оны баќылау єдістерін аныќтайтын факторлар.
Азыќтыњ витаминдік ќоректілігі, малды витаминдермен ќоректендіру
проблемалары
Ауылшаруашылыѓы малдарын азыќтандыруда жєне зат алмасуындаѓы
витаминдердіњ мањызы. Витаминдер кµзі - азыќтар мен витамин препараттары.
Майда жєне суда еритін витаминдер. Провитаминдер. Витаминдердіњ мал
денесінде ќор ретінде жиналуын жєне олардыњ сіњімділігін, игерімділігін
аныќтайтын факторлар. Малдыњ витаминге деген м±ќтаждыѓын аныќтайтын
факторлар Мал денесінде витамин жетіспеушілігі белгілері мен т‰рлері.Ауыл
шаруашылыѓы малдарын толыќќ±нды витаминмен ќоректендіруін баќылаудыњ
негізгі єдістері. Малды витаминдермен ќамтамасыз етудіњ негізгі жолдары.
Азыќтыњ минералдыќ ќоректілігі, толыќќ±нды минералдыќ заттармен
ќоректендіру проблемалары
Азыќтаѓы минералдыќ заттардыњ мал азыќтандырудаѓы мањызы. Макро-жєне
микроэлеменнтер (кальций, фосфор, магний, калий, натрий, хлор, мырыш, иод,
фтор, селен), олардыњ азыќтаѓы мµлшері, сіњімділігі, игерілуі, мал
денесінде жиналуы. Хелаттардыњ мањызы.
Азыќ к‰лініњ реакциясы, ќышќылдыќ жєне сілтілік элементтердіњ мал
азыќтандырудаѓы мањызы мен рационындаѓы ара ќатынасы. Єр т‰лікке жататын
малдардыњ минералдыќ заттарѓа деген м±ќтаждыѓы. Республиканыњ
биогеохимиялыќ аймаќтарында мал рационында минералдыќ заттар
жеткіліксіздігнен туатын µзгерістер.
Малдыњ минералдыќ заттармен ќамтамасыз етілу єдістерін баќылауѓа алу.
Ќазаќстан Республикасында малды минералдыќ заттармен ќамтамасыз ету
мєселесі, б±л мєселені шешудіњ тиімді жолдары.
Малдыњ ішек-ќарнында т‰зілетін ќоректік заттар жєне олардыњ ќорыныњ мал
азыќтандырудаѓы мањызы
Ќоректік заттардыњ мал организмінде ќорлануы. Ќоректік заттардыњ ќор
болып жиналуына септігін тигізетін жєне оларды тиімді ќолданудыњ шарттары.
Ќорланѓан ќоректік заттардыњ малды ќ±нарлы азыќпен ќамтамасыз ету мањызы.
Малдыњ ас ќорыту жолында мекендейтін микрофлора мен микрофауна,
олардыњ єсерінен т‰зілетін ќоректік заттар. К‰йіс ќайыратын мал алдыњѓы
ќарнында т‰зілетін микробтыќ аќзат пен витаминдер, олардыњ биот‰зілуіне
ќажет жаѓдайлар.
Микробтыќ т‰зілу жєне т‰зілген заттардыњ к‰йіс ќайыратын жєне к‰йіс
ќайырмайтын малды ќ±нарлы азыќпен ќамтамасыз етудегі мањызы.
Азыќ пен рацион ќоректілігіне кешенді баѓалау
Тетіктелген (дифференцированный) азыќ ќоректілігін баѓалау туралы
±ѓым. Ќ±нарлы азыќтардан т±ратын толыќќ±нды рационмен азыќтандыру,
рациондаѓы протеин, энергия, май, кµмірсу, амин ќышќылдары, минералды
заттардыњ азыќ ќолдану тиімділігін арттырудаѓы µзара байланыстардыњ мањызы.
Азыќ ќоректілігін кешенді баѓалау мен рацион ќ±рамындаѓы ќоректік заттар
ара-ќатынасыныњ мал µнімділігіне, денсаулыѓына, µсіп-µну ќабілетіне, азыќ
шыѓынын азайтуѓа, µнім сапасын жаќсартуѓа тигізетін єсері. Рацион
ќ±рамындаѓы азыќтар жєне ќосымша ќоспалардыњ ‰йлесімді т‰рде бірін-бірі
толыќтыруы, оныњ мал денесіне тигізетін єсері.
Азыќтандыру тиімділігі мен толыќќ±ндылыѓын баќылау єдістері
ќоректілікті кешенді баѓалаудыњ ќ±рамдас бµлігі. Тетіктелген азыќтандыру
нормасын ќолданѓанда азыќтандыру толыќќ±ндылыѓын баќылайтын кµрсеткіштер.
Азыќтар, азыќ туралы ұѓым, оны жіктеу
Азыќ ќ±рамына, оныњ ќоректілігіне єсер етуші факторлар. Азыќтыќ
даќылдар селекциясы мен оларды µсіру аймаѓыныњ азыќтыќ ќ±рамына жєне
ќоректілігіне тигізетін єсері. Азыќ µндіру ісін химияландыру,
агротехникалау, азыќ дайындау технологиясыныњ азыќ ќ±рамы мен ќоректілігіне
тигізетін єсері. Негізгі азыќ топтары, оларды жіктеу. Азыќ сапасын
шаруашылыќ жєне зоотехникалыќ т±рѓыда баѓалау єдістері. Азыќќа ќойылатын
семлекеттік стандарттар. Химиялыќ ќ±рамы,оныњ ќоректілігі мен диетикалыќ
ќасиеті. Малѓа ‰збей кµк балауса беру ‰шін пайдаланылатын даќылдар, табиѓи
кµк азыќ жєне мєдени жайылымдыќ даќылдардыњ ќоректілігі.
Еліміздіњ т‰рлі аймаѓында µсірілетін кµк азыќ пен жайылымдарды тиімді
пайдалану. Мал т‰рлері ‰шін кµк азыќты азыќтандырар алдында даярлау, оныњ
азыќтандыру мµлшері (нормасы).
Азыќ с‰рлеудіњ ѓылыми негізі, жоѓары сапалы с‰рлем дайындауѓа ќажет
жаѓдайлар. С‰рлеу ‰шін ќолданылатын негізгі с‰рлемдік даќылдар. Аралас
с‰рлем. С‰рлемді азыќ ылѓалдылыѓын азайту арќылы дайынау. Азыќты химиялыќ
жолмен консервілеу. С‰рлемніњ ќоректілігі мен сапасына ќойылатын
мемлекеттік стандарттар. С‰рлем ќоректілігіне, саќталуына жєне ордан
алынѓанда сапасына єсер ететін жаѓайлар.
Пішендеме дайындаудыњ ѓылыми негізі. Єрт‰рлі азыќтыќ даќылдардан
дайындалѓан пішендеменіњ ќоректілігі мен ќ±рамы. Мал азыќтандыруда
пішендемені тиімді пайдалану жолдары. Пішендеменіњ сапасы мен
ќоректілігіне ќойылатын мемлекеттік стандарт талаптары, саќтау єдістерініњ
пішендеме сапасы мен ќоректілігіне тигізетін єсері. С‰рлем пен
пішендеменіњ сапасын баѓалау тєсілдері. Малѓа беру мµлшері. Пішен Жоѓары
сапалы пішен дайындаудыњ ѓылыми негізі. Кµк азыќты кептіру барысында
пішенніњ химиялыќ ќ±рамы мен ќоректілігіне биохимиялыќ ‰рдістердіњ
тигізетін єсері. Т‰рлі технологиялыќ кестемен кептірілген кµк азыќтан
дайындалѓан пішенніњ ќ±рамы мен ќоректілігі. Витаминді пішен мен шµп ±нын
дайындау.
Пішен саќтау тєсілдері, оныњ химиялыќ ќ±рамы мен ќоректілігіне
тигізетін єсері. Мемлекеттік стандарт бойынша пішен т‰рлері, кластары.
Пішен сапасы мен ќоректілігіне мемлекеттік стандарт талаптары. Пішен
сапасын баѓалау тєсілдері. Пішенді малѓа беру мµлшері. Азыќтарды ќолдан
кептіруШµп ±ны мен шµп кесіндісін дайындаудыњ ѓылыми негізі. Кµк шµпті
кептіруге ќойылатын талаптар. Химиялыќ ќ±рамы мен ќоректілігі. Шµп ±ны мен
шµп кесіндісін саќтау єдістері. Азыќтыњ каротиндік ќ±рамын т±раќтандыру
брикеттеу, т‰йіршіктендіру, антиоксиданттар ќосу, инертті газдарды
араластыру.
Ќолдан кептірілген шµп ±ны сапасына ќойылатын Мемлекеттік стандарт
талаптары. Шµп ±ны, шµп кесіндісін малѓа беру мµлшері мен єдістері.
Сабан жєне басќа ірі азыќтарАстыќ жєне б±ршаќ т±ќымдас даќылдар
сабаны, оныњ ќ±рамы, ќоректілігі. Сабан сапасына ќойылатын МЕСТ талаптары.
Сабанды с‰рлем дайындауда пайдалану, жаз айларында ірі ќараны сабанмен
азыќтандыру (топан, ќабыќ, ж‰гері собыѓы, к‰нбаѓыс ќалпаќшасы т.б. аѓаш
б±таќтары).
Ірі азыќ ќоректілік ќ±ндылыѓын жєне оныњ желінуін жоѓарлату тєсілдері
(механикалыќ, химиялыќ, биологиялыќ, гидротермиялыќ). Тиімді пайдалану
жєне азыќтандыру мµлшері.
Тамыр-т‰йнек жемістер мен баќша даќылдары. Тамыр-т‰йнекті жемістілер
(ќызылша, жартылай ќантты жєне азыќтыќ ќызылша, брюква, сєбіз, турнепс,
картоп жєне жепралм±рты т.б.), олардыњ химиялыќ ќ±рамы жєне ќоректілігі.
¦заќ саќтау єсерінен ќ±рамындаѓы ќоректік заттардыњ азаюы, оны алдын-алу
жолдары. Тамыр -т‰йнек жемістерді малѓа беруге єзірлеу. Асќабаќ, азыќтыќ
карбыз, ќырыќќабат. Тиімді пайдалану жєне азыќтандыру мµлшері.Тамыр-
т‰йнекті жемістілер мен баќша даќылдарына ќойылатын мемлекеттік станрт
талаптары.
Дєнді азыќтар. Дєнді азыќтардыњ мал азыќтандырудаѓы мањызы. Б±ршаќ
жєне астыќ т±ќымдас дєндері, олардыњ химиялыќ ќ±рамы жєне ќоректілігі.
Дєнді азыќтарды малѓа беруге єзірлеу (±нтаќтау, ашыту, ыстыќпен
µњдеу, булау, сыѓу, бµрттіру, жаншу т.б). Тазартылып жєне сортталѓаннан
ќалѓан дєн ќалдыќтарын пайдалану. Дєнді азыќтар мен олардыњ ќалдыќтарын
‰немдеу єдістері. МЕСТ бойынша ќойылатын талаптар.
Техникалыќ µндіріс ќалдыќтарын жєне µнімдерді µњдеуден алынатын
азыќтар
¦н µндірісініњ ќалдыќтары: кебек, жарма, ±нтаќ. Мемлекеттік стантардт
талаптары. Май µндірісініњ ќалдыѓы:к‰нжара, шорт, фосфатидтер. Крахмал
µндірісініњ ќалдыѓы – мезга. Спирт µндірісініњ ќалдыќтары: барда, картопты
сірне. Ќант µндірісініњ ќалдыѓы: жом (балѓын, ќышќыл, амидті,
амморизделген), азыќтыќ сірне-патока. Олардыњ химиялыќ ќ±рамы мен
ќоректілігі. Техникалыќ µндіріс ќалдыќтарына ќойылатын МЕСТ талаптары. Мал
т‰ліктеріне µндіріс ќалдыќтарын беру мµлшері, оларды тиімді пайдалану.
Таѓам ќалдыќтар.Шошќа азыќтандыруда таѓамдыќ ќалдыќтар мањызы. Таѓам
ќалдыќтарын саќтау жєне оларды малѓа беруге єзірлеу. Таѓам ќалдыќтарын
т‰йіршіктеу. Оларѓа ќойылатын негізгі талаптар. Жануар тектес
азыќтар.Жануар тектес азыќтардыњ мал шаруашылыѓы ‰шін мањызы, химиялыќ
ќ±рамыныњ µсімдік тектес азыќтардан айырмашылыѓы. С‰т азыќтары: уыз,
ќаймаѓы алынбаѓан с‰т, кµк с‰т, с‰т сарысуы, іркіт, жасанды с‰т. Ет
µндірісініњ ќалдыќтары: ет, ет-с‰йек ±ны, ќан ±ны. Балыќ µндірісініњ
ќалдыќтары: азыќтыќ майлар, ќауырсын ±ны. Т±т жібек ќ±рттар кµбелегі.
Жануар тектес азыќтарѓа ќойылатын МЕСТ талаптары. Оларды малѓа беруге
даярлау. Тапшы жануартектес азыќтарды жартылай немесе толыќ басќа да
азыќтыќ ќ±ралдармен ауыстыру жолдарын шешу.
Витаминдік препараттар.Тењестіріліген азыќтыќ ќоспалар, белсенді
заттары. Мал азыќтандыруда ќолданылатын µнеркєсіптік жолмен µндірілген
витаминдік препараттар: А ,Д2, Д3, Е,В1,В2,В3, В4, В6, В12, холин , С
витамині. Оларѓа ќойылатын МЕСТ талаптар. Малды витаминдік препараттармен
ќоректендірутєртібі жєне тєсілдері. Азыќтыќ витаминдік препараттардыњ жања
т‰рлері.
Микробиологиялыќ синтездеу арќылы алынѓан азыќтыќ заттар
¤неркєсіптік жолмен жєне шаруашылыќта єзірленетін азыќтыќ ашытќылар.
Оларѓа ќойылатын мемлекеттік стандарт талаптары. Ашытќылардыњ малѓа
берілетін мµлшері, єзірлеу тєсілдері. Жања технология мен шикізат негізінде
микробиологиялыќ синтездеу арќылы алынѓан заттар. Белоксыз-азотты
ќоспалар.Мачевина (карбамид), аммоний т±здары: (к‰кірт ќышќылды аммоний,
сірке ќышќылды аммоний, аммоний карбонаты). Азыќтыќ карбомидке ќойылатын
мемлекеттік стандарт талаптары. Азыќтандыру мµлшері. Карбамид пен карбомид
концентраты (АКК), оларды ірі ќара мен ќойѓа беру ‰шін єзірлеу. Ќосымша
азотты заттарды к‰йіс ќайыратын мал азыѓы ретінде пайдалану, олардыњ тиімді
пайдалануда єсерететін жаѓдайлар. Жасанды лизин мен метионинді шошќа мен
ќ±сќа беру мµлшері, тєсілдері.
Минералды азыќтар, биологиялыќ белсенді заттарАс т±зы, бор, єк тастар,
с‰йек ±ны, преципитат, азыќтыќ фосфаттар, сапропель, кµл шµгіндісі,
травертин. Микроэлемент т±здары: темір, йод, мыс, кобальт, мырыш, марганец.
Минералды т±здардыњ сапасы, оѓан ќойылатын мемлекеттік стандарт талаптары.
Минералды ќосымша азыќтарды малѓа беру тєсілдері мен мµлшері.
Антибиотиктер, гормондыќ препараттар, ферменттердіњ жєне басќа
биологиялыќ белсенді заттардыњ зат алмасуына, мал µсуіне тигізетін єсері.
Кейбір азыќ ќ±рамындаѓы улы заттар, азыќ ќоректілігіне єсер ететін заттар
(антитрипсиндер, антиэкстрогендер, антивитаминдер, салониндер, алколойдтар)
туралы т‰сініктер.
Ќ±рама азыќ.Ќ±рама азыќ туралы т‰сінік. Мал µнімділігін арттыруда
ќ±рама азыќ мањызы. Ќ±рама азыќ т‰рлері. Аќзатты-витаминді-минералды
ќоспалар. Премикстер. Ќ±рама азыќтарды т‰йіршіктеу. Ќ±рама азыќ ќ±рамына,
ќоректілігіне жєне сапасына ќойылатын мемлекеттік стандарт талаптары.
Ќ±рама азыќты тиімді пайдалану жєне оны саќтау жолдары. Әр түлікке жататын
ауыл шаруашылыќ малдарын нормалап азыќтандыру
Малдыњ ќоректік заттарѓа деген м±ќтаждыѓын негіздеу. Ќоректік заттар
м±ќтаждыѓы туралы т‰сінік, ќоректік затќа деген м±ќтаждыѓын малдыњ
физиологиялыќ жаѓдайына, яѓни µсуіне, с‰йемелді азыќтануына, буаздыѓына,
сауылу мерзіміне, бордаќылау кезењіне ќарай аныќтау. Жас малдыњ ќоректік
заттарѓа м±ќтаждыѓы.
Малдыњ ќоректік затќа м±ќтаждыѓы буаздыќ сипатына, т±ќымдыќ еркек
малды пайдаланылуына байланыстылыѓы. Толыќ ќ±рамды азыќтандырудыњ мал
µсімталдыѓына, сапасына тигізетін єсері. ¤сімтал малдыњ ќоректік затќа
деген м±ќтаждыѓы, етке сойылатын жас малѓа ќажетті ќоректік заттар
мµлшерініњ µсу барысында µзгеруі.
Тµлдіњ µсу ќарќыны, тіршілікке бейімділік дєрежесін ќамтамасыз етуде
ќ±нарлы да сапалы азыќтыњ атќаратын ролі. Бордаќылаудаѓы малдыњ ќоректік
заттарѓа деген м±ќтаждыѓын µтеу, оныњ ерекшелігі.
Сауын малдыњ ќоректік заттарѓа деген м±ќтаждыѓы. Оны толыќ ќ±рамды
азыќпен азыќтандыруда уыз бен с‰т сапасына тигізетін єсері. ¤ндірістік
технология бойынша µсірілетін малдыњ толыќќ±нды азыќтандырылуына ќойылатын
талаптар. К‰йіс ќайыратын малдыњ ас ќорыту ерекшеліктері, ќ±нарлы
азыќтандыру м±ќтаждыѓын µтеу. Алдыњѓы ќарын микрофлорасыныњ ас ќорытудаѓы
ролі (витаминдер т‰зілуі, протеин мен кµмірсу тасымалдануы). Алдыњѓы
ќарынѓа келіп т‰скен азыќтардыњ фермент єсерімен ыдырауы, азыќтандырудаѓы
ролі, к‰йіс ќайыратын мал µнімділігіне тигізетін єсері.
Нормамен азыќтандыру ж‰йесі, негізгі элементтері (азыќтандыру
нормасы, типі мен ќ±рылымы, рациондары жєне тепе-тењдігі ќоректік заттар
ќоры, азыќтандыру тєртібі, рационныњ толыќќ±ндылыѓы).
Технологиялыќ азыќтандыру нормасы – малдыњ ќоректік заттарѓа деген
м±ќтаждыѓыныњ орташа кµрсеткіші туралы ±ѓым. Тетіктелген азыќтандыру
нормасы, оныњ мањызы. Азыќтандыру типі туралы т‰сінік.
Азыќтандыру ќ±рылымыныњ т‰рлері. нормалап азыќтандыру. Азыќ рациондары
жєне олардыњ ќ±рылымы. Рациондарды мал т‰ріне, жасына ќарай азыќ µндірілген
µнім ерекшеліктеріне икемдей ќ±ру (жасау), оларѓа ќойылатын талаптар.
Малды тобымен азыќтандыруда рацион ќ±ру жєне нормалау. Есептеу
техникасын ќолдану арќылы алынѓан деректерді рацион ќ±руда даярлау жєне
зоотехникалыќ талаптар. Жас топтары мен т‰рлеріне ќараймалдарды азыќтандыру
ерекшеліктері. Ќ±с пен мал организміндегі ќоректік заттардыњ ќоры жєне
олардыњ малды нормалап азыќтандырудаѓы мањызы.
Ќ±с пен мал т‰ріне, жасына ќарай толыќќ±нды рационмен азыќтандырудыњ
практикалыќ єдістерін баќылау тєсілдері.
Ірі ќараны нормалап азыќтандыру.Сиырды азыќтандыру. Сиырды µндіріс
айналымына сєйкес азыќтандыру, м±ндаѓы ерекшеліктері, азыќтандырудыњ
‰здіксіз-цехтыќ єдісін пайдалану.
Буаз сиыр мен ќ±нажынды азыќтандыру. Сиырды суалу кезењінде
толыќќ±нды рационмен ќажет дењгейде азыќтандыру, оныњ б±зау тіршілігіне,
сиыр µнімділігіне жєне денсаулыѓына тигізетін єсері.
Ќоректік заттарѓа деген м±ќтаждыќ, азыќтандыру нормасы. Негізгі
азыќтар, рациондар, олардыњ ќ±рылымы, жазда, ќыста жєне ауыспалы кезењде
азыќтандыру тєсілдері. Ќоректік заттар ќорыныњ мањызы. Толыќќ±нды рационмен
азыќтандыру ж±мысын ќадаѓалау.
Сауын сиырды азыќтандыру. Ќоректік заттарѓа деген м±ќтаждыќ:
тіршілігін ќамтамасыз ету, с‰т µндіру, ќосымша салмаќ ќосу. Азыќтандыру
нормасы. Фермерлік шаруашылыќтарда нормалап азыќтандырудыњ ерекшеліктері.
Сиыр-ќ±нажындарды сауу кезењінде, суалтарда, сауылѓаннан кейін нормалап
азыќтандыру. Сауын сиырды жаз айларында азыќтандыру. Кµпжылдыќ мєдени жєне
табиѓи жайылымдарды пайдалана отырып, рациондар ќ±ру, тењестіру
ерекшеліктері. С‰тті сиырларды азыќтандыру. Азыќ жєне с‰т сапасы. С‰т
фермасыныњ азыќ балансы.
Асыл т±ќымды б±ќаны азыќтандыру. Толыќќ±нды рационмен жоѓары дењгейде
азыќтандыруда б±ќа ±рыѓына (шєуетіне) тигізетін єсері. Азыќтандыру нормасы.
Азыќ рациондары оныњ ќ±рылымы. Азыќтандыру тєртібі, б±ќаны асыл т±ќымды мал
µсіретін шаруашылыќтарда азыќтандыру ерекшеліктері. Б±ќаларды толыќќ±нды
рационмен азыќтандыру ж±мысын ќадаѓалау.
Б±зау, тайыншаны азыќтандыру. Б±зау-тайынша µсіруге ќажет
азыќтандыру дењгейі, оныњ типі мен тєртібі. Енесін еміп ж‰рген кезде, одан
кейінгі кезењде толыќќ±нды рационмен азыќтандыру, б±заудыњ µсу энергиясын
ќамтамасыз ету, б±зау организміндезат алмасуын ‰дету, оны єрт‰рлі
аурулардан саќтандыру негізі. Б±зау емізу, толыќќ±нды рационмен келесі
кезењдерде азыќтандыру, оныњ болашаќ µнімділігіне тигізетін єсері. Уызбен
ќоректендіру, с‰т ішкізу (емізу) кезењдерінде, одан кейінгі мерзімдерде
ќолданылатын азыќтандыру нормасы, тєртібі жєне кестесі. Алмастырушы жєне
толыќтырушы с‰т аралас азыќтар. Етті баѓыттаѓы мал б±зауларын µсіру
ерекшеліктері, енесін еміп ж‰рген б±зауларды топтастырып, нормалап
азыќтандыру. Жас малдыњ тиімді жєне толыќќ±нды азыќтандырылуын баќылау
єдістері.
¤сімге ќалдырылѓан жас мал мен б±зауды озат шаруашылыќтар мен
ќожалыќтарында азыќтандыру ерекшеліктері. Б±зауды к‰тіп-баѓуда ќолданылатын
заманауи єдістер мен жетістіктер.
Ірі ќараны бордаќылау. Ет µндіру ‰шін µсірілетін жєне
бодаќыланатын б±зау-тайыншаларды азыќтандыру ерекшеліктері. Ересек малды
бордаќылаудаѓы азыќтандыру ерекшеліктері. Єр жастаѓы малды бордаќылауда
ќажет ќоректік заттар, нормалап азыќтандыру. Бордаќылау т‰рлері мен
типтері. Малды жайып семірту. Азыќтандыру нормасы, рационы, оныњ ќ±рылымы
мен азыќтандыру тєртібі. Малды бордаќылауда тамаќ µнеркєсібі ќалдыќтарын,
с‰рлем, пішендеме, кµк азыќты пайдалану. ¤неркєсіп кешендерде мал
бордаќылау ерекшеліктері. Бордаќыланатын малды толыќ ќ±нды азыќтандырылуын
баќылау єдістері.
Ќой мен ешкіні нормалап азыќтандыру ж‰йесі. Азыќ т‰рлерін тиімді
пайдалануда ќойдыњ биологиялыќ ерекшеліктерініњ мањызы. Ќой,ешкіні ќ±нарлы
азыќпен азыќтандырудыњ µсуіне, ж‰н, т‰біт сапасына тигізетін єсері.
Ќошќарлар мен саулыќтарды ±рыќтандыру науќанына єзірлеу кезењінде буаз жєне
ќоздаѓан саулыќтарды азыќтандыру. Енесін еміп ж‰рген жєне енесінен
ажыратылѓан ќозыларды азыќтандыру. ¤сімге ќалдырылатын тµлді азыќтандыру.
Ж‰нді баѓыттаѓы ісектерді азыќтандыру. Ќойды жайылымда жєне ќорада баѓу.
Жас топтарына, жынысына, т±ќымына ќарай ќойларды нормалап азыќтандыру жєне
рациондары. Ќой-ешкініњ толыќќ±нды азыќтандырылуын баќылау єдістері. Ќойды
бордаќылау.
Шошќаны нормалап азыќтандыру ж‰йесі. Ет µндіру ‰шін µсірілетін
шошќаны пайдаланудыњ биологиялыќ жєне шаруашылыќ ерекшеліктері (ас ќорыту
ерекшеліктері, µсімталдыѓы, тµлдегіштігі).
¤неркєсіптік кешендерде шошќаны нормалап азыќтандыру ерекшеліктері,
шошќаны азыќтандыруда протеин, витаминдер жєне минералды заттарды нормалау
ерекшеліктері.
Буаз жєне торайлаѓан мегежіндерді азыќтандыру. Азыќтандырудыњ
мегежін тµлдегіштігіне, с‰ттілігіне, ±рыќ сапасына тигізетін єсері.
¤неркєсіптік кешендерде шошќа азыќтандыру ерекшеліктері. Буаз жєне торай
емізетін мегежіндерді азыќтандыру, оныњ нормалары, рациондары, типтері,
азыќтандыру тєртібі. Негізгі азыќтар: ќ±рама жем, ќ±рама с‰рлем, тамыр-
т‰йнек жемістері, кµк азыќ жєне шµп ±ны. Мегежіндерді жайылымда жєне жазѓы
лагерьде азыќтандыру ерекшеліктері
Ќабанды, торайды жєне µсімге ќалдырылѓан жас шошќаларды азыќтандыру
Жасына, т±ќымдыќ пайдалану ќарќынына байланысты ќабанды азыќтандыру
нормасы, рациондары, азыќтар, ќабанды азыќтандыру тєртібі.
С‰т еметін кезењдерде торайлардыњ ас ќорыту ерекшеліктері жєне
‰стемелеп азыќтандыруды ±йымдастыру. Енесінен ерте ажыратылѓан торайларды
µсіру ерекшеліктері. Енесінен ерте ажыратылѓан жєне торайларды азыќтандыру
ерекшеліктері жєне с‰т алмастырѓыш ќолдану. ¤сімге ќалдырылѓан жас
торайларды азыќтандыру. Азыќтар, нормалар, рациондар, рацион ќ±рамы,
азыќтандыру типі, азыќтандыру тєртібі. Толыќќ±нды азыќтандырылуын баќылау
єдістері.
Шошќаны бордаќылау. Бордаќылау типтері, ќоректік заттарѓа деген
м±ќтаждыѓы, азыќтандыру тєртібі, азыќ рациондары, олардыњ ќ±рылымы,
азыќтандыру типініњ єрт‰рлілігіне ќарай бордаќылау (етті, майлы). Беконды
бордаќылауда нормалап азыќтандыру ерекшеліктері жєне азыќтарѓа ќойылатын
талаптар. Шошќа бордаќылауда пайдаланылатын азыќтар: ќ±рама жем, ќоспалар
(БВМК), тамаќ ќалдыќтары, жергілікті азыќтар, (кµк азыќ, ќ±рама с‰рлем,
тамыр-т‰йнекті жемістілер т.б). ¤неркєсіп типтес ірі шаруашылыќтарда жєне
шаруа ќожалыќтарында шошќаны нормалап азыќтандыру ерекшеліктері. Азыќ
ќ±рамындаѓы майлардыњ шошќа етініњ сапасына тигізетін єсері. Шошќаны
толыќќ±нды рационмен азыќтандырып баќылау єдістері.
Ауылшаруашылыѓы ќ±старын нормалап азыќтандыру ж‰йесі.‡й ќ±старын ас
ќорыту жєне зат алмасу ерекшеліктерін, ќоректік заттарѓа деген м±ќтаждыѓын
негіздеу.
Ќ±сты ќ±рѓаќ жєне ќ±рама жемді типпен азыќтандыру кезінде энергия,
протеин жєне басќа ќоректік заттар мµлшерін нормалау принципі. Тауыќ
азыќтандыру. Мекиен мен т±ќымдыќ тауыќтарды азыќтандыру нормасы, ќоректік
заттарѓа деген м±ќтаждыѓын аныќтау. Азыќтар, азыќ рациондары, олардыњ
ќ±рылымы, азыќтандыру тєртібі. Єр т‰рлі т±ќымѓа жататын тауыќтардыњ
ж±мыртќалау кезењдері, ауа температурасыныњ жоѓарылауы, осы факторларѓа
байланысты нормалап азыќтандыру ерекшеліктері. Жас ќ±стардыњ зат алмасу
ерекшеліктері. Оларды нормалап азыќтандыру.
¤сіп-жетілген ќ±старды азыќтаныдру. ¤сіп келе жатќан ќ±стардыњ зат
алмасу ерекшеліктері. Жас ќ±с µсу кезењдерінде азыќтандыру ерекшеліктері.
Бройлер балапандарын азыќтандыру ерекшеліктері. Толыќќ±нды рационмен
азыќтандырудыњ ж±мыртќа сапасына (инкубаторлыќ) жєне оныњ ќ±рамын тигізетін
єсері. Ет µндіруге :арналѓан ќ±старды азыќтандыру. К‰ркетауыќ пен суда
ж‰зетін ќ±старды азыќтандыру ерекшеліктері. К‰тіп-баѓу кезењдеріне ќарай
µсімге ќалдырылѓан жас ќ±старды азыќтандыру ерекшеліктері.Азыќтандыру
нормалары, азыќтар, азыќтандыру тєртібі.
Жылќыны нормалап азыќтандыру ж‰йесі. Жылќыныњ ас ќорыту жєне зат
алмасу ерекшеліктері. Ж±мыс атыныњ кµмірсуѓа, протеинге, минералды заттарѓа
жєне витаминдерге деген м±ќтаждыѓын аныќтау. Азыќтандыру нормасы, азыќтар,
азыќ рациондары, азыќтандыру тєртібі. Асыл т±ќымдыќ жылќыны (айѓыр, буаз
бие, ќ±лынын емізетін бие, ќ±лын) нормалап азыќтандыружєне м±ќтаждыѓын
негіздеу. Азыќтар, азыќ рациондары, олардыњ типі, ќ±рылымы, азыќтандыру
тєртібі. Енесін еметін ќ±лын мен енесінен ажыратылѓан ќ±лынды азыќтандыру
ерекшеліктері. Спорт аттарын азыќтандыру. Жылќы етін жєне ќымызды µндіруде
аттарды азыќтандыру.
‡й ќояны, терісі баѓалы ањдар жєне ауыл шаруашылыѓында пайдаланылатын басќа
жануарларды азыќтандыру. ‡й ќоянын (аталыќ, аналыќ ќоян, кµжек)
азыќтандыру, оларѓа арналѓан азыќ нормалары, азыќтар, азыќтандыру тєртібі.
Терісі баѓалы ањдарды, иттер мен тоѓан балыќтарын азыќтандырудыњ негізгі
ережелері.
Єр т‰рлі табиѓи-экономикалыќ µњірлерде µсірілетін мал т‰рлерін
азыќтандыру негіздері.
Азыќ тењгерімі жєне азыќтыќ жоспар. Азыќќ жоспар, азыќ ќорларын
±тымды пайдаланудыњ негізгі ќ±ралы. Азыќ тењгерімі. Толыќ ќ±нды рациондар
мен ќ±рама жем рецептерін дайындауда электронды-есептеу техникасын
пайдалану арќылы азыќтандыру жоспарын ќ±ру.
Ѓылыми-шаруашылыќ тєжірибелерін ж‰ргізуді ±йымдастыру жєне єдістемесі
Мал шаруашылыќ µнімдерін µндіруді жаќсарту ‰шін, ауыл шаруашылыќ
малдарын азыќтандыруда ѓылыми-шаруашылыќ тєжірибелерідіњ мањызы зор. Ѓылыми-
шаруашылыќ тєжірибелерді ж‰ргізу єдістемесі (топтау єдісі, мерзімдік єдіс
жєне т.б.) Ќоректік заттар балансы мен ќорытылуын зерттеу ‰шін тєжірибе
ж‰ргізу єдістемесі. ;ылыми-шаруашылыќ жєне физиологиялыќ тєжірибе
нєтижелерін биометриялыќ µњдеу.
¦сынылѓан єдебиеттер тізімі
1. Баканов В.Н., Менькин В.К: Кормление сельскохозяственных животных
(учебник). Агропромиздат, 1989.
2. Богданов Г.А. Кормление сельскохозяйственных животных. – М:
Колос, 1981.
3. Дмитриченко А.П., Пшеничный Г.Д. Кормление сельскохозяйственных
животных (учебник). – М: Колос, 1975.
4. Попов И.С. Кормление сельскохозяйственных животных. Учебник. –
М.: 1957.
5. Петухова Г.А., Емелина Н.Т., Крылова В.С., Мартянов И.М.,
Антонова О.А. Практикум кормление сельскохозяйственных животных.
– М: ВО. Агропромиздат,1990.
6. Петухова Е.А., Бессербова Р.Ф., Халенова Л.Д., Антонова О.А.
Зоотехнический анализ кормов. – М: ВО. Агропромиздат, 1989.
7. Калашникова А.К., Клейманов А.К. и другие. Нормы и рационы
кормлению сельскохозяйственных животных. – М: Агропромиздат,
1985.
8. Егеубаев А.А.; Кусайнов К.К. и другие Кормление животных. І-ІІ
часть. Учебное пособие. 1993.
9. Омарќожаев Н.О. Малды ќ±нарлы азыќтандыру. Оќу ќ±ралы. Алматы.
1993 ж.
10. Омарќожа±лы Н.О. Малды тиімді азыќтандырудыњ ѓылыми
негіздері.Алматы-
11. Онѓарбаев Т.А., Аманжолов Ќ.А. Мал азыќтандырудыњ мµлшерімен
рациондары. – Алматы, 2009.
Мал шаруашылығы өнімдерін өндіруді механикаландыру
Ірі қара мал, қой, шошқа, құстарды бағып күтудің ерекшеліктері,
технологиясы. Жер таңдауда және ферма салуға қойылатын жалпы талаптар.
Малдарды бағып-күтуге арналған қоражайлар.
Шағын фермалардағы негізгі және қосалқы ғимараттар, олардағы машиналар
кешендері және оларды жобалау. Фермалардағы санитарлық-гигиеналық және
зооветеринарлық шаралар. Мал шаруашылығындағы негізгі технологиялық
процестер және олардың сипаттамасы.
Азық әзірлейтін машиналар мен жабдықтар
Азықты физика-механикалық қасиеттері мен құндылығына қарай жіктеу.
Азық әзірлеудің тасқынды-технологиялық желілері: ұнтақтау, мөлшерлеу,
жылумен өңдеу, араластыру, түйіршіктеу, жетектеу, химиялық тәсілмен өңдеу,
түйін-тамырды жуып тазалау, кесу, т.б. сипаттамасы.
Ірі азықтарды кесіп және ұнтақтайтын машиналарды жіктеу. Құрылысы,
технологиялық процесі, реттеуі, қауіпсіздік ережелері. Сабақты пішенді
ұсақтауды механикаландыру, әзірленген азықтың сапалық сипаттамасы.
Дән азықтарды жармалау. Жем жармалайтын машиналарды жіктеу. Жем
жармалауды механика-ландыру: көрсеткіштері мен негізгі түсініктер. Жем
жармалаудың түрлері. Балғалы жармалауыштың құрылысы, технологиялық сұлбасы,
баптауы, реттеулері. Даяр азықтың сипаттамасы.
Түйін-тамырларды әзірлеуді механикаландыру. Түйін-тамырларды жуып,
турайтын машиналардың түрлері. Түйін-тамырларды әзірлеуге қажет машиналар.
Әзірлеудің технологиялық сұлбасы. Түйін-тамыр жуғыш, кескіш, паста
әзірлегіш машиналар, олардың құрылысы және жұмыс істеу тәртібі.
Жемшөпті жылумен және химиялық әдіспен әзірлеу. Пісіру, булау
тәсілдерінің ерекшелігі. Физика-механикалық қасиеттері әртүрлі жемшөпті
әзірлеу ерекшеліктері.
Азықтаратқыштар және ферма ішіндегі транспорт
Фермалардағы азық тарататын машиналар мен жабдықтардың жіктемесі.
Құрғақ, дымқыл, сұйық азық қоспаларын тарату қондырғылары.
Тұрақты және жылжымалы азықтаратқыштар. Түрлері, құрылысы, жұмысы,
реттеуі, қолданудағы қауіпсіздік ережелері. Азықтарды тарататын
минитехника. Жылжымалы транспорт құрылғылары: құрылымы, жұмысы, реттеуі.
Азық сақтайтын қоймалар мен жабдықтар
Көк балаусаны консервілеудің мәні. Витаминді шөп ұнын және сабақты
азықтарды дайындау жүйесінің есептеулері. Сүрлем және пішен сақтайтын
қоймалар. Сүрлемді және шөпті қоймадан алуды механикаландыру.
Фермерлік (жекеменшік) шаруашылықтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz