Қазақстан Республикасында жеке тұлғалардың табыс салығын есептеу, төлеу әдiстерi
МАЗМҰНЫ
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. Жеке тұлғалардың табыс салығының қазiргi нарық жағдайындағы теориялық негiздерi
1.1 Жеке табыс салығының пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Жеке табыс салығының экономикалық мәні ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3 Шет елдердiң жеке тұлғалар табысына салық салу
ерекшелiктерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2. Қазақстан Республикасында жеке тұлғалардың табыс салығын
есептеу, төлеу әдiстерiн талдау және салынатын табыстардың
құрамы мен құрылымы
2.1. Жеке тұлғалардың табысына салынатын салық объектiсi және
салық салынбайтын айналым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.2. Жеке тұлғалардың табысына салынатын салық ставкасы, есептеу,
төлеу және ұстап қалу әдiстерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.3. Жеке тұлғалардың табыс салығы бойынша салық жеңiлдiктерi және
салынатын табыстардың құрамы мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
3. Оңтүстiк Қазақстан облысы Шымкент қаласы бойынша
қала бюджетiндегi жеке тұлғалардың табыс салығының
орындалуы және жетiлдiру бағыттарына байланысты
мәселелер мен шешу жолдары
3.1. Шымкент қаласы бойынша қала бюджетiндегi жеке тұлғалардың табыс салығының орындалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3.2. Жеке тұлғалардың табыс салығын жетiлдiру бағыттарына
байланысты мәселелер мен шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. Жеке тұлғалардың табыс салығының қазiргi нарық жағдайындағы теориялық негiздерi
1.1 Жеке табыс салығының пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Жеке табыс салығының экономикалық мәні ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3 Шет елдердiң жеке тұлғалар табысына салық салу
ерекшелiктерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2. Қазақстан Республикасында жеке тұлғалардың табыс салығын
есептеу, төлеу әдiстерiн талдау және салынатын табыстардың
құрамы мен құрылымы
2.1. Жеке тұлғалардың табысына салынатын салық объектiсi және
салық салынбайтын айналым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.2. Жеке тұлғалардың табысына салынатын салық ставкасы, есептеу,
төлеу және ұстап қалу әдiстерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.3. Жеке тұлғалардың табыс салығы бойынша салық жеңiлдiктерi және
салынатын табыстардың құрамы мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
3. Оңтүстiк Қазақстан облысы Шымкент қаласы бойынша
қала бюджетiндегi жеке тұлғалардың табыс салығының
орындалуы және жетiлдiру бағыттарына байланысты
мәселелер мен шешу жолдары
3.1. Шымкент қаласы бойынша қала бюджетiндегi жеке тұлғалардың табыс салығының орындалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3.2. Жеке тұлғалардың табыс салығын жетiлдiру бағыттарына
байланысты мәселелер мен шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
КIРIСПЕ
"Жеке тұлғалардың табыс салығының экономикалық мәні және салынатын табыстардың құрамы мен құрылымы" атты дипломдық жұмысты таңдаудағы негiзгi мақсат – ол жеке тұлғалар табысына салынатын салық, салықтың қалған сегiз салық түрi секiлдi оның актуалдылығында, яғни қазiргi таңда жеке тұлғалардың табысына салық салу, ол салықты дұрыс есептеп, бюджетке аудару, салықтан қашу мәселелерi осы саланың негiзгi көрiнiстерi болып табылады.
Салық төлеушiлер салық төлеуден жалтару жолын iздеп оңды тәжiрибе жинай бастады, сол себептi мемлекеттiк қазынаға келiп түсетiн салықтар, соның iшiнде жеке тұлғаға салынатын табыс салығы бойынша түсiм толық сипатта емес. Сондықтан салық төлеушi тұлғаларға өз жауапкершiлiгi мен мiндеттерiн ескерту, салықты бюджетке есептеп, аудару механизмдерiн жетiлдiру, салықтық шегерiстер мен жеңiлдiктер мөлшерi, салық ауыртпашылық деңгейiн мейлiнше төмендету, салықтық бюджетке түсу мерзiмдерiн тұрақтандыру, салық ставкiлерiн елдiқ экономикалық және әлеуметтiк жағдайына сай бекiту – осы тақырыптық өзектi шаралары. Жеке табыс салығы бұл сәйкесiнше шегерiмдер мөлшерiне кемiтiлген әрбiр жеке тұлға өз құқықтарын бiлiп, өзiн салықтық сақтандыру үшiн ондағы мәселелер мен өзiне жүктелген мiндеттердi бiлуi шарт. Бұған салық органының қосатын үлесi де аз емес, себебi жеке тұлға өз мiндеттерi мен құқықтарымен жеке дара таныс бола алмайды, ал салық қызметi органдарының жауапты қызметкерлерiнiң салық заңдылығында болып отырған өзгертулер және толықтырулармен салық төлеушiнi хабардар ету – оның мiндетi болып табылады.
Жеке тұлғаларды салық төлеуден жалтаруға келесi себептер итермелейдi: экономикалық, саяси, моральдi, техникалық себептер.
Экономикалық себептер өте маңызды себептердiң бiрi болып табылады. Оларды екi түрге бөлуге болады: салық төлеушiлердiң қаржылық жағдайымен байланысты себептер, жалпы экономикалық себептер. Салық төлеушiнiң қаржылық жағдайы салық төлеуден нәтижесiнде түсiмiнiң соммасы қолайсыз нәтижелерден көп болса, онда салық төлеушiнiң қаржы жағдайы тұрақты болатын болса, онда ол салықтан жалтару жолына түспейдi (мұндағы негiзгi мақсат – өз мансабын жоғалтпау).
"Жеке тұлғалардың табыс салығының экономикалық мәні және салынатын табыстардың құрамы мен құрылымы" атты дипломдық жұмысты таңдаудағы негiзгi мақсат – ол жеке тұлғалар табысына салынатын салық, салықтың қалған сегiз салық түрi секiлдi оның актуалдылығында, яғни қазiргi таңда жеке тұлғалардың табысына салық салу, ол салықты дұрыс есептеп, бюджетке аудару, салықтан қашу мәселелерi осы саланың негiзгi көрiнiстерi болып табылады.
Салық төлеушiлер салық төлеуден жалтару жолын iздеп оңды тәжiрибе жинай бастады, сол себептi мемлекеттiк қазынаға келiп түсетiн салықтар, соның iшiнде жеке тұлғаға салынатын табыс салығы бойынша түсiм толық сипатта емес. Сондықтан салық төлеушi тұлғаларға өз жауапкершiлiгi мен мiндеттерiн ескерту, салықты бюджетке есептеп, аудару механизмдерiн жетiлдiру, салықтық шегерiстер мен жеңiлдiктер мөлшерi, салық ауыртпашылық деңгейiн мейлiнше төмендету, салықтық бюджетке түсу мерзiмдерiн тұрақтандыру, салық ставкiлерiн елдiқ экономикалық және әлеуметтiк жағдайына сай бекiту – осы тақырыптық өзектi шаралары. Жеке табыс салығы бұл сәйкесiнше шегерiмдер мөлшерiне кемiтiлген әрбiр жеке тұлға өз құқықтарын бiлiп, өзiн салықтық сақтандыру үшiн ондағы мәселелер мен өзiне жүктелген мiндеттердi бiлуi шарт. Бұған салық органының қосатын үлесi де аз емес, себебi жеке тұлға өз мiндеттерi мен құқықтарымен жеке дара таныс бола алмайды, ал салық қызметi органдарының жауапты қызметкерлерiнiң салық заңдылығында болып отырған өзгертулер және толықтырулармен салық төлеушiнi хабардар ету – оның мiндетi болып табылады.
Жеке тұлғаларды салық төлеуден жалтаруға келесi себептер итермелейдi: экономикалық, саяси, моральдi, техникалық себептер.
Экономикалық себептер өте маңызды себептердiң бiрi болып табылады. Оларды екi түрге бөлуге болады: салық төлеушiлердiң қаржылық жағдайымен байланысты себептер, жалпы экономикалық себептер. Салық төлеушiнiң қаржылық жағдайы салық төлеуден нәтижесiнде түсiмiнiң соммасы қолайсыз нәтижелерден көп болса, онда салық төлеушiнiң қаржы жағдайы тұрақты болатын болса, онда ол салықтан жалтару жолына түспейдi (мұндағы негiзгi мақсат – өз мансабын жоғалтпау).
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Бюджет жүйесi туралы: Қазақстан Респубикасының Заңы.-Алматы: Юрист, 2005.- 8 б.
2. Финансы РК: Ежегодный статистический сборник / Под ред. А.А. Смаилова.-Алматы, 2002.-122 б.
3. Я.Қ. Әубәкiров, Б.Б. Байжұмаев, Ф.Н. Жақыпова. Экономикалық теория Оқулық.-Алматы: Қазақ университетi, 1999.-280 б.
4. Закон Республики Казахстана o бюджетной ситеме 1.04.99. и нормативные акты по финансам 2001.04
5. А.И. Худяков, Н.Е. Наурызбаев. Налоги: понятие, элементы, установление, виды. Алматы: ТОО Баспа, 1998ж
6. Юткина Налоги и налогооблажения. Учебник.- Москва: Инфра, 1999.-224с.
7. Бухгалтерлiк бюллетенi, 1999.-N1.-12б.
8. Аблиакимов К. Баға және талдау// Казахстанская правда,- 1998.-
N12.-39 б.
9. Қ. Ашутов. Салық жинауда салғырттық болмасын// Қаржы-
қаражат.- 1998-8 б.
10. Салыққа салаутты көзқарас керек //Зерде.- 2000ж.- N3.
11. Жүнiсова Н.А. Бюджет саясаты// Саясат.-2001-3б.
12. Жанибеков С. Бюджеттiң орындалуын қалай көтеру керек//
Қазақстан қаржысы.-1999-N8 .
13. Мемлекеттiк салық саясаты// Заң газетi.- 1999 - 3 желтоқсан.
14. Бюджетке жаңаша қарау қажет. Қаржы-ақпарат.-2003.- N5-12 б.
15.Салық және бюджет саясаты// Қазақстан ХХI ғасырға жол. 2000
ж.- N2.-12б.
16. Салық- халық несiбесi // Еегемендi Қазақстан.- 2000ж.-1 қазан
17. Салық бюджеттiң қайнар көзi// Заң газетi.- 2003 ж.- 5 шiлде
18. Облыс бюджетiнiң басты бағыты//Оңтүстiк Қазақстан.- N81.-.
2002.-3-4 б.
19. Қазақша - орысша, орысша – қазақша терминологиялық сөздiк: Под общ. Ред. А.К. Кусаинова. – Алматы: Рауан.- 2000-288 б.
1. Бюджет жүйесi туралы: Қазақстан Респубикасының Заңы.-Алматы: Юрист, 2005.- 8 б.
2. Финансы РК: Ежегодный статистический сборник / Под ред. А.А. Смаилова.-Алматы, 2002.-122 б.
3. Я.Қ. Әубәкiров, Б.Б. Байжұмаев, Ф.Н. Жақыпова. Экономикалық теория Оқулық.-Алматы: Қазақ университетi, 1999.-280 б.
4. Закон Республики Казахстана o бюджетной ситеме 1.04.99. и нормативные акты по финансам 2001.04
5. А.И. Худяков, Н.Е. Наурызбаев. Налоги: понятие, элементы, установление, виды. Алматы: ТОО Баспа, 1998ж
6. Юткина Налоги и налогооблажения. Учебник.- Москва: Инфра, 1999.-224с.
7. Бухгалтерлiк бюллетенi, 1999.-N1.-12б.
8. Аблиакимов К. Баға және талдау// Казахстанская правда,- 1998.-
N12.-39 б.
9. Қ. Ашутов. Салық жинауда салғырттық болмасын// Қаржы-
қаражат.- 1998-8 б.
10. Салыққа салаутты көзқарас керек //Зерде.- 2000ж.- N3.
11. Жүнiсова Н.А. Бюджет саясаты// Саясат.-2001-3б.
12. Жанибеков С. Бюджеттiң орындалуын қалай көтеру керек//
Қазақстан қаржысы.-1999-N8 .
13. Мемлекеттiк салық саясаты// Заң газетi.- 1999 - 3 желтоқсан.
14. Бюджетке жаңаша қарау қажет. Қаржы-ақпарат.-2003.- N5-12 б.
15.Салық және бюджет саясаты// Қазақстан ХХI ғасырға жол. 2000
ж.- N2.-12б.
16. Салық- халық несiбесi // Еегемендi Қазақстан.- 2000ж.-1 қазан
17. Салық бюджеттiң қайнар көзi// Заң газетi.- 2003 ж.- 5 шiлде
18. Облыс бюджетiнiң басты бағыты//Оңтүстiк Қазақстан.- N81.-.
2002.-3-4 б.
19. Қазақша - орысша, орысша – қазақша терминологиялық сөздiк: Под общ. Ред. А.К. Кусаинова. – Алматы: Рауан.- 2000-288 б.
1
2 МАЗМҰНЫ
3
4 Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
5
Ι. Жеке тұлғалардың табыс салығының қазiргi нарық жағдайындағы теориялық
негiздерi
1.1 Жеке табыс салығының пайда болу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Жеке табыс салығының экономикалық мәні ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3 Шет елдердiң жеке тұлғалар табысына салық салу
ерекшелiктерi ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 19
6 ΙΙ. Қазақстан Республикасында жеке тұлғалардың табыс салығын
7 есептеу, төлеу әдiстерiн талдау және салынатын табыстардың
8 құрамы мен құрылымы
2.1. Жеке тұлғалардың табысына салынатын салық объектiсi және
салық салынбайтын айналым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .29
2.2. Жеке тұлғалардың табысына салынатын салық ставкасы, есептеу,
төлеу және ұстап қалу
әдiстерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
9 2.3. Жеке тұлғалардың табыс салығы бойынша салық жеңiлдiктерi және
10 салынатын табыстардың құрамы мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
11
ΙΙΙ. Оңтүстiк Қазақстан облысы Шымкент қаласы бойынша
қала бюджетiндегi жеке тұлғалардың табыс салығының
орындалуы және жетiлдiру бағыттарына байланысты
мәселелер мен шешу жолдары
3.1. Шымкент қаласы бойынша қала бюджетiндегi жеке тұлғалардың табыс
салығының
орындалуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...52
3.2. Жеке тұлғалардың табыс салығын жетiлдiру бағыттарына
байланысты мәселелер мен шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .65
КIРIСПЕ
12 "Жеке тұлғалардың табыс салығының экономикалық мәні және салынатын
табыстардың құрамы мен құрылымы" атты дипломдық жұмысты таңдаудағы негiзгi
мақсат – ол жеке тұлғалар табысына салынатын салық, салықтың қалған сегiз
салық түрi секiлдi оның актуалдылығында, яғни қазiргi таңда жеке
тұлғалардың табысына салық салу, ол салықты дұрыс есептеп, бюджетке аудару,
салықтан қашу мәселелерi осы саланың негiзгi көрiнiстерi болып табылады.
Салық төлеушiлер салық төлеуден жалтару жолын iздеп оңды тәжiрибе жинай
бастады, сол себептi мемлекеттiк қазынаға келiп түсетiн салықтар, соның
iшiнде жеке тұлғаға салынатын табыс салығы бойынша түсiм толық сипатта
емес. Сондықтан салық төлеушi тұлғаларға өз жауапкершiлiгi мен мiндеттерiн
ескерту, салықты бюджетке есептеп, аудару механизмдерiн жетiлдiру, салықтық
шегерiстер мен жеңiлдiктер мөлшерi, салық ауыртпашылық деңгейiн мейлiнше
төмендету, салықтық бюджетке түсу мерзiмдерiн тұрақтандыру, салық
ставкiлерiн елдiқ экономикалық және әлеуметтiк жағдайына сай бекiту – осы
тақырыптық өзектi шаралары. Жеке табыс салығы бұл сәйкесiнше шегерiмдер
мөлшерiне кемiтiлген әрбiр жеке тұлға өз құқықтарын бiлiп, өзiн салықтық
сақтандыру үшiн ондағы мәселелер мен өзiне жүктелген мiндеттердi бiлуi
шарт. Бұған салық органының қосатын үлесi де аз емес, себебi жеке тұлға өз
мiндеттерi мен құқықтарымен жеке дара таныс бола алмайды, ал салық қызметi
органдарының жауапты қызметкерлерiнiң салық заңдылығында болып отырған
өзгертулер және толықтырулармен салық төлеушiнi хабардар ету – оның мiндетi
болып табылады.
Жеке тұлғаларды салық төлеуден жалтаруға келесi себептер итермелейдi:
экономикалық, саяси, моральдi, техникалық себептер.
Экономикалық себептер өте маңызды себептердiң бiрi болып табылады.
Оларды екi түрге бөлуге болады: салық төлеушiлердiң қаржылық жағдайымен
байланысты себептер, жалпы экономикалық себептер. Салық төлеушiнiң қаржылық
жағдайы салық төлеуден нәтижесiнде түсiмiнiң соммасы қолайсыз нәтижелерден
көп болса, онда салық төлеушiнiң қаржы жағдайы тұрақты болатын болса, онда
ол салықтан жалтару жолына түспейдi (мұндағы негiзгi мақсат – өз мансабын
жоғалтпау).
Ι. Жеке тұлғалардың табыс салығының қазiргi нарық жағдайындағы теориялық
негiздерi
1.1. Жеке табыс салығының пайда болу тарихы
Салық прототиптерi адам қоғамын басқарудың алғашқы ұйымдардың
түрлерiмен бiрге қалыптасты. В. Пушкарева салық салудық дамуының 3 кезеңiн
бөлiп көрсеттi. Олардың әрқайсысының өзiне тән ерекшелiктерi мен белгiлерi
бар. 1-кезең ежелгi дүние мен орта ғасырдың шаруашылық жүйесi құрамына
енгiзетiн салық салудың даму кезеңi дамымағандық деңгейi мен кездейсоқ
сипатымен ерекшеленедi. Бұл кезеңде қалыптасу жағдайында болатын салықтар,
олардың механизмi пайда болды. Салықтық пайда болуын алғашқы мемлекеттiк
құрылымдардың пайда болуымен сәйкестендiредi.
Себебi-тауар өндiрiсiнiң, мемлекеттiк аппараттық пайда болуы. Алғашқы
кезде салықтар натуралды түрге ие жүйесiз төлемдердi бiлдiредi. Мемлекеттiк
құралдарды басқарумен қамтамасыз ету қажеттiлiгi салық салудың пайда
болуына негiз болды. Қоластындағылар салықты өнiммен, әскер жабдықтарымен
төледi. Рим империясында және Афинда бейбiтшiлiк кезде салықтар болмаған.
Ал олардық пайда болуы әскери соғыс кезенiнiң енуiмен байланысты болды.
Тауар-ақша қатынастардың дамуы, бекiтуiмен қатар салықтар бiрте-бiрте
ерекше ақшалай түрге ие бола бастады. Егер алғашында салықтар мемлекеттiк
ақшалай қажетiнiң негiзгi табыс көзi болып табылады. Ежелгi дүниенiң
мiндеттi төлемдерi алшақтаған түрде қазiргi салықтарды ескертедi. Нақты
айтқанда бұл квазисалықтар болды.
Квазисалықтар салыққа өтудiң өтпелi қадамын құрады. Алғашқы
ұйымдастырылған салық жүйелерiнiң бiрi болып Ежелгi Римнiң салық жүйесi
болып табылады. Рим мемлекетiнiң дамуының алғашқы кезеңдерiнде салық
механизмдерi әскери iс-әрекеттердi қаржыландыру үшiн қолданылды. Рим
азаматтары табысына және жанұялық жағдайына қарай салықпен салынып отырды.
Салық соммаларының есептелуi арнайы тұлғалармен жүргiзiледi. Б.э.д. 4-3
ғасырларда салық жүйесi дамуының жалпы мемлекеттiк және жергiлiктi
(коммуналды) салықтардың пайда болу жағдайына алып келдi. Бiрақ бұл кезеңде
бiрiңғай салық жүйесi болмады не арнайы жерлердiң салықпен салынуы
мемлекеттiң қскери шара бойынша ақпаратын iсiмен байланыстырлды. Әскерде
жеңiстерге үлесiн қосқан орталық жерлердiқ салықтары төмендетiлдi немесе
мүлдем жойылып отырды. Римнiң мемлекеттiк институттарының дамуы император
Октавиан салық реформаларын жүргiзуге алып келдi. Нәтижесiнде атрибуттар
атты бiрiңғай ақшалай салық пайда болды және оның алынуы арнайы құрылған
қаржылық мекемелердiң бақылауында болды . [11,-10,20б]
Рим империясының өзiнде салықтар тек фискальдi қызмет ғана емес, сомен
қатар техникалық реттеушi және экономикалық қатынастарды реттеушi қызметiн
атқарды. Жалпы салықтық төлемдердiң саны 200- ден астам болды Кейiнгi салық
жүйелердiң қалыптасу өзгертiлген түрде Ежелгi дүниенiң жүйесiн қайталады..
Салық салу объектiлерiн анықтау, салықтық төлемдердi түрлерiн енгiзу
жолдары бiздiң күнiмiзге дейiн сақталғанын айтып кету қажет. Ежелгi Рим
мен Қазақстан Республикасының салық жүйелерiн салыстыратын болсақ, онда
бiрнеше салықтардың түрлерi ұқсас болып табылады. 16-17 ғасырларда Еуропада
дамыған салық жүйесi болмады. 17 ғасыр соңында – 18 ғасыр басында салық
салу жүйесiнiң дамуының 2- шi кезеңi басталды. Бұл кезеңде өз құрамына
тiкелей және жанама салықтарды енгiзетiн алғашқы салық жүйелерi қалыптасты.
Ерекше орында табысқа салынатын салық, акциз және жан басына салынатын
салық болды. Еуропалық елдерде демократиялық процестердiң дамуы өз
көрiнiсiн салықты еңгiзу туралы сұрақтарында тапты. Англияда 1215 жылы
Еркiндiктiқ ұлы партиясындаң салықтар тек қана ұлт келiсiмiмен енгiзiледi
деп бекiтiлдi. Францияда парламент бюджетпен салықтарды тек 1791 жылдары
ұлы Франция революциясынан кейiн бекiте бастады. Мемлекет салық салудың
дамуымен бiр мезетте салық салудың ғылыми теориясы қалыптаса бастады. Оның
негiзiн салушы шотландық экономист және философ Адам Смит Табиғат пен халық
байлығының себептерiнiң зерттеу аттың өзiнiң еңбегiнде (1776 ж.) салық салу
принциптерiн ұсынды, салық төлеушiлерге түсiнiк бердi, мемлекеттiк қаржы
жүйесiндегi олардың орнын көрсеттi . Жалпы көрнiсте салық даму жүйесiнiң 3-
шi кезеңi өз тарихын 19 ғасырда бастады және салық санының төмендеуiмен,
олардың алынуындағы құқыққа зор маңыз берiлетiнiмен ерекше.
Қаржылық ғылым дамуымен қатар салық салудың проблемалары, әдiстемелерi
пайда бола бастады. Экономикалық мектептер мен қаржылық теориялардың
бiреуiде фискалитет сұрақтарын айналып өтпедi. 19 ғасырдың екiншi
жартысында көптеген мемлекеттер ғылыми пiкiрлердi тәжiрибеде қолдануға
қадам жасады. В. Пушкарева айтқандай қаржылық ғылымдардың негiзгi буынын
салық реформалары құрады, олар 1- шi Дүние жүзiлiк соғыстан кейiн
жүргiзiлiп салық салудың ғылыми принциптерiмен негiзделдi. Осы уақытта
қазiргi салық жүйелердiң құрылымы қалыптасты. Мұнда тiкелей салықтар және
прогрессивтi жеке табыс салығы алғашқы орынға ие бола бастады. [1.8-22б]
Бiрақ әлi күнге дейiн адамзат идеалды салық жүйесiн таба алмады.
Қаржылық ғылым күнi бүгiнге дейiн көптеген салықтық сұрақтарға жауап бере
алмайды, ал көптеген дамыған елдердiң тұрақты салық реформалары салық
салудың бекiтiлген, әдiлеттi болуының дәлелi болып табылады. Дүниенiң
көптеген елдерiнiң салық жүйесi бiрте-бiрте дамып, көптеген жылдарды алды.
Қазақстан Республикасының салық жүйесiн қалыптастыруда ұзақ эволюцияға
уақыты жоқ және болмаған едi, бiрақ Қазақстан Республикасы 1 кезең iшiнде
қанағаттанарлық және салық салу жүйесiн өте алмады. Бұл мақсатқа жету
бiрнеше кезеңнен тұрды. Салықтардың жинақтармен басқа да төлемдердiң
бекiтiлген тәртiппен алынуы салық жүйесiн құрайды. Қазақстан
Республикасында салық жүйесiнiң қалыптасуын келесi кезеңдерге бөлуге
болады:
1. 1994-1995 жылдар 1-шi этап
2.1996-1998 жылдар 2-шi жаңа салық жүйесiнiң қалыптасуы.
1-шi этапта 1994-1995 жылдарды салық жүйесiне базалық негiз
қҮрайтын салық кодексiнiң өнделiп, iске қосылуы жүрдi. 1995 жылдың сәуiр
айында жаңа салық заңдылығын қабылдамас бұрын Қазақстан Республикасында
жағдай күрделi болды. Кәсiпорын өндiрiсiнiң көпшiлiгi мүлдем жұмыс
iстемейдi, ал 60% -ы үзiлiстермен жұмыс iстеп тұрды. Тiзiмде 12 iрi
кәсiпорын банкрот кауiпiнде болды. Елде қанша салық бар екенiнiн ешкiм
бiлмедi: бiреулерi 43 түрi бар десе (сонық iшiнде 16 түрi – мемлекеттiк, 10
түрi – мiндеттi жергiлiктi, 17 түрi есептi жергiлiктi), екiншiлерi 47 салық
түрi бар дедi (оларға қосымша қорға аударымдардың 8 түрi). кiмет жаңа
салық кодексiн қабылдауда алдымен төмендегiлердi мақсат етiп қойды: 1.
қайшылықтарды жеңiлдету, жою;
2.Қазақстан Республикасында салық кодексiнiң бiрiңғайлылығы .
Салық санын 40-45%-ға, ал азаматтардың табысынан салықты 40%- ға
төмендету, салық ставкiлердi анықтау қаралып отыр. Ең маңыздысы-жаңа
тиiмсiз салық түрлерiн енгiзбеу. Қазақстан Республикасының Үкiметi, Қаржы
Министрлiгi, басқада мемлекеттiк құрылымдардың тапсырысы бойынша Салық
туралы кодекс бойынша жаңа бiрнеше баламалы жобалар өңделдi. ґңдеушiлер,
ғалымдар пiкiрi бойынша үкiметтiк жобалардың принциптерi төмендегiдей:
1. әдiлеттiлiгi;
2. экономикалық бейтараптылығы;
3. қарапайымдылығы;
4. салық ставкiлерiнiң сәйкестiгi.
Салық салудың прогрессивтi-регрессивтi түрлерi қаралады, салықтық
қатынастар тәжiрибемен бекiтiлдi. 1995 жылдық 1 шiлдесiнен бастап Қазақстан
Республикасында жаңа салық кодексi әрекет етуде. Бұл кодекс құқықтық
параметрлерге негiзделген, мемлекет мүдделерiне сай келедi, нарықтық
қатынастарында экономикаға бейiмделуге мүмкiндiк бередi.
1.2. Жеке табыс салығының экономикалық мәні
Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы жалпы мемлекеттiк салықтар
қатарына жатады. Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы азаматтардың
табысынан алынатын тiкелей салық. Салық жылы салық салынатын табысы бар
жеке тұлғалар табыс салығын төлеушiлер болып табылады.
Экономиканың қазiргi жағдайында орталықтандырылған қаржы
ресурстары мемлекетке қоғамдық өндiрiс қарқынын қамтамасыз ететiн салалық
және аумақтық құрылымдар құрып, iрi әлеуметтiк өзгерiстер жүргiзуге
мүмкiндiк бередi. Орталықтан бөлiнетiн қаржының көмегiмен қаражат
экономиканың басты аймақтарына шоғырланып, мемлекеттiң экономикалық және
әлеуметтiк саясатын жүзеге асыруға жағдай жасайды. Сөйтiп, құндық
бөлiнiстiң айырықша бөлiгi ретiнде ″Мемлекеттiк бюджет″ айырықша қоғамдық
арналымды жалпы мемлекеттiк қажеттердi қанағаттандыруға қызмет етедi.
Қазақстан Республикасында дәл қазiргi кезде әрекет ететiн 9 түрлi
салықтардың iшiнде ең негiзгiсi болып және мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс
бөлiгiнiң айтарлықтай үлес салмағына алатын салық болып жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығы болып табылады. Табыс салығы салықтардың классикалық
түрлерiнiң бiрi болып табылады. Ал табыс салығына арналған бiрiншi Заңы
1991 жылдың 24 желтоқсанында шыққан “Қазақстан Республикасының
азаматтарынан, шетел азаматтардан және азаматтығы жоқ тұлғалардан алынатын
табыс салығы туралы Заңы” болып табылады.
Жеке табыс салығы басқа салықтар сияқты белгiлердi сипаттайды:
1. Бұл салықты әрқашан да мемлекет бекiтедi, яғни мемлекеттен басқа
ешкiмнiң салықты енгiзу мен жинауға құқығы жоқ. Салықты енгiзе отырып,
мемлекет салықтарды бекiтуге құқығы бар саяси билiктiң субьектiсi
ретiнде көрiнедi.
2. Салық-бұл мемлекеттiң бiр жақты бекiтуi, яғни сол салық төлеушiмен
келiсудi талап етпейдi. Басқаша айтқанда, табыс салығы келiсiмнiң
өнiмi болып табылмайды.
3. Салық- бұл әрқашан да ерiксiз түрде төленетiн ақшалай төлем. [4,6-
17,24б]
Басқа салық төлемдерiнiң жүйесiнде жеке табыс салығын сипаттай отырып
мынаны атап көрсетуге болады: жеке табыс салығы тiкелей салықтар қатарына
жатады. Тiкелей салықтар тiкелей салық төлеушiден немесе тiкелей табыстан,
мүлiктен ұсталынатын салық болып табылады. Тiкелей салық салудың маңызы
аспектiсi бұл салықтар табыстар құралында болады және оларды алу кезiнде
табыс табушының қызығушылығын арттырады.
Тiкелей салықтардың артықшылықтарын айтып өткен жөн, яғни олар:
-тiкелей салықтар мемлекетке төлем бойынша сенiмдiде айқын табыс әкеледi;
-тiкелей салықтар жанама салықтарға қарағанда салық төлеушiнiң нақты төлем
қабiлеттiлiгiн дәлiрек есептейдi;
-тiкелей салықтарды төлеуде мемлекет тiкелей салық төлеушiлермен байланысқа
түсiп, оның мiндеттерiн нақты анықтай алады;
-тiкелей салықтар тiкелей салық төлеушiлердiң табысына салынады.
Тiкелей салықтардың нақты және жеке болып бөлiнуiне байланысты табыс
салығы жеке салықтар қатарына жатады.Нақты салықтарға қарағанда жеке
салықтар салық төлеушiнiң нақты төлем қабiлеттiлiгiн есептеуге мүмкiңдiк
бередi, өйткенi салықты төлеу көзi болып алынған ақшаның бiр бөлiгiн оларға
бередi. Нақты салықтар кезiнде (мысалы, қозғалмайтын мүлiкке салық)
мемлекет салық төлеушi салықты төлеу үшiн ақшаны қайдан алатындығына мән
бермейдi. Әйтседе нақты салықтарды бақылау оңай, яғни жеңiл болып
келедi. [1.2-8б]
Жеке табыс салығы кеңiнен таралған және аса маңызды, ең күрделi салық
салу түрi, яғни басқа салық түрлерiмен салыстыра қарағанда табыс салығының
ставкалары да ең жоғары болып келедi. Сондықтан да ол салық төлеушiлiер
үшiн өте ауыр болып табылады. Сонымен бiрге ол салық салу моделiнiң
қиындылығымен анықталады. Табыс салығы жеке және кооперативтi болуы мүмкiн.
Қазiргi каезде Қазақстанда табыс салығының салық төлеушiлерi болып
табылады, сондықтан да оның ресми аталуы “заңды және жеке тұлғалардың табыс
салығының салық төлеушiлерi тек қана азаматтар болатын, ал заңды тұлғалар
пайдаға салынатын салықты төлейтiн.
Салық-құрылған және анықталған заңмен белгiленген тәртiп бойынша,
мемлекет пайдасына алым алу, бұл алым шаруашылық субъектi табысының бiр
бөлiгi.
Салықтың мәнi мынада: салық, салық төлеушiге мемлекет тарапынан
көрсетiлген қызмет көрсетуiнен түскен пайдаға пропорционалды болуы тиiс.
Екiншiден, салықтың мәнi салық табыс мөлшерiне байланысты. Мемлекет
салықтардың экономикасы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық
тетiк ретiнде пайдаланады. Сонымен салықтардың қажеттiлiгiн қоғамдық
дамудың жағдайына байланысты анықталып отырады. Ал салықтардың
экономикалық маңызы олардың қызметiне тiкелей қатысты. Дүниежүзiлiк
тәжiрибе бойынша салықтардың бiрнеше қызметтерi бар:
- фискалдық функция;
- бөлу функциясы;
- реттеушiлiк функциясы;
- бақылау функциясы;
- қолдау және мадақтау функциясы.
Салықтардың фискалдық немесе бюджеттiк қызметi ең негiзгi қызмет
болып табылады. Бұл қызметi арқылы мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс бөлiмi
құрылып, салықтардың қоғамдық мiндетi артады. Себебi, салықтар мемлекеттiк
бюджеттiң кiрiсiн топтастыра отырып, әлеуметтiк әскери-қорғаныс, тағы да
басқа шаралардың iске асуын қамтамасыз етедi. Жалпы ″Фискон″ латын сөзi,
қазақша ″Себет″ деген мағынаны бiлдiредi. Бөлу қызметi-салықтардың
көмегiмен мемлекеттiң қоғамдық табысты халықтың әртүрлi топтары арасында
бөлiнуiн айтамыз. Бөлу функциясының жүзеге асрылуынадағы салықтарға
прогрессивтi салық ставкалары және тағы да басқалар жатады. Салықтардың
реттеушiлiк қызметi арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигiзедi,
яғни салықтық реттеу жүзеге асырылады. Салықтық реттеудiң ең басты маңызы
өндiрiстiң дамуына ықпал ету. Салық түрлерi, салық ставкалары, салық
жеңiлдiктерi, салық салу әдiстерi салықтық реттеудiң тетiктерi болып
саналды. [1.2-5,6б]
Жоғарыда аталған салықтық реттеудiң тетiктерi тек қана өндiрiстiң
дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдiк
инвесторлары ынталандыру, шағын және кiшi кәсiпкерлiктi дамыту жұмыстарын
жүзеге асырады. Салықтық реттеу тетiктерi тиiмдi қызмет атқару үшiн
олардың басқа да экономикалық тетiктерiмен тығыз байланысты болуы қажет.
Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңiлдiктерiнiң алатын орны
ерекше себебi ғылыми негiзделмеген шектен тыс жоғары қойылған ставкалары
кәсiпкерлердiң ынтасын төмендеттi, өндiрiстiк қарқынын бәсеңдеттi, ал
шектен тыс төмен қойылған ставкалар салық төлеушiлердiң жауапкершiлiгiн
азайтып өндiрiстiң төмендеуiне және мемлкеттiң бюджет кiрiсiнiң азайуына
әкелiп соқтырды. Реттеушiлiк қызметi өзi екi функциядан тұрады:
- ынталандыру- мемлекетке тиiмдi өндiрiстердi салық ставкасын
төмендету немесе жеңiлдiктер беру арқылы дамуына немесе кеңеюiне
жағдай жасау;
- шектеу-мемлекетке тиiмсiз кәсiпорындарды салық ставкiлерiн
жоғарлату арқылы дамуына, кеңеюiне шектеу жасау.
Бақылау қызметi-салықтардың көмегiмен мемлекет салық төлеушi заңды
және жеке тұлғалардың кез келген қайнар көздерiнен тапқан табыстарына,
жұмсалған шығындарына, айналысатын шаруашылық қызметiне бақылау жасап
отыруы болып табылады. Бұл қызмет салықтық декларация арқылы жүзеге
асырлады. Қолдау немесе мадақтау қызметi: Кез-келген мемлекеттi қоғам
алдына ерекше еңбегi сiңген азаматтар категориялары бар. Бұл
азаматтарға мемлекет қандай жағдай болмасын қолдау жасап отыруы қажет. Бұл
қолдау қызметi салықтық жеңiлдiктер және салықтан толық босатулар арқылы
жүзеге асырылады (еңбек ерi, Ұлы Отан соғысының ардагерлерi, көп балалы
аналар). Мемлекет мына жоғарыда көрсетiлген салықтардың қызметiн пайдалана
отырып елiмiздiң салық жүйесiн анықтайды. Салық механизiмiнiң қызмет ету
жолдарын белгiлейдi. Жалпы экономикалық саясатты негiзге ала отырып, салық
саясатын анықтайды. Салықтар мен салық салу жүйесi өзара қарым-қатынасытағы
әртүрлi элементтен тұрады. Бұл салықтың элементтерiне келесiлер жатады:
- салық обьектiсi-табыс, мүлiк, еңбек ету түрi, қызмет көрсету,
ақшамен жасалатын операциялар, табиғи қорларды пайдалану, қосылған
құн, айналым және тағы да басқалар;
- салық субьектiсi заң бойынша салық төлеу мiндетi жүктелген жеке
және заңды тұлғалар;
- салық көзi-салық салынатын табыс;
- салық ставкасы өлшем бiрлiкпен алынатын салық мөлшерi.
Кез-келген мемлекетке салықтардың көп түрлi болуына байланысты
олардың белгiлерiне қарай салықтарды келесiдей түрде жiктеймiз:
- салық салу әдiсi бойынша;
- салық төлеушi субьектiге байланысты;
- салықтардың бюджетке аударылуына қарай;
- салықтардың бағытты мақсатарына қарай.
Салық салу әдiсi бойынша салықтарды тiкелей және жанама түрге
бөлемiз. Жеке салық халықтың жеке табысынан ұсталынатын салық жатады.
Салық төлеушi субьектiге байланысты салықтар келесiдей түрге бөлiнедi:
а) Жеке тұлғалар төлейтiн салықтар;
ә) Кәсiпорындар, ұйымдар және мекемелер, яғни заңды тұлғалар төлейтiн
салықтар.
1. Салықтардың бюджетке аударылуына қарай салықтар:
а) Жалпы мемлекеттiк салықтар;
ә) Жергiлiктi салықтар;
б) Регионалды салықтар болып бөлiнедi.
Салықтардыiң бағытты мақсаттарына қарай салықтар жалпы және арнайы болып
бөлiнедi:Жалпы салықтар мемлекеттiк бюджеттiң жалпы қалыптасуы үшiн
пайдаланылса, арнайы салықтар мемлекеттiң белгiлi бiр шығындарын
қаржыландыру үшiн қолданылады.
Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы жалпы мемлекеттік салықтар
қатарына жатады.
Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы азаматтардың табысынан
алынатын тікелей салық. Салық жылы салық салынатын табысы бар жеке тұлғалар
табыс салығын төлеушілер болып табылады.
Қазақстан Республикасының азаматтары, шет мемлекеттерінің азаматтары
және азаматтығы жоқ адамдар табыс салығын төлеуші жеке тұлғаларға
жатқызылады.
Табыс салығын салу мақсатымен салық төлеуші жеке тұлғалар
резиденттерге және бейрезиденттерге бөлінеді.
Резидент – Қазақстанда салық жылы басталатын немесе аяқталатын кез –
келген тізбекті 12 айлық кезеңде 183 күн келген одан да көп күндер бойына
Қазақстанда жүрген не шетелде Қазақстан Республикасының қызметінде жүрген
жеке тұлға. Жеке тұлға өзінің кез – келген жылының алдындағы жылы
Қазақстанның резиденті болса ғана өзінің келген кезеңінің алдындағы кезең
үшін резидент ретінде қаралады. Жеке тұлға өзінің Қазақстанда болған жылы
аяқталатын жылдан кейінгі жылы резидент болса ғана ол Қазақстанда болған
кезеңнен кейінгі кезең үшін резидент ретінде қаралады.
Салық төлеушінің бір жылғы жиынтық табысы мен табысты алуға шыққан
шығындардың арасындығы айырма ретінде есептелген табысы табыс салығын салу
объектісі болып табылады.
Салық төлеуші резиденттің жылдық жиынтық табысы резиденттің қандай
көздерден алынғанына қарамастан Қазақстан Республикасында және Қазақстан
Республикасынан сырт жерде алған табыстарынан құралады.
Салық төлеуші резиденттің жылдық жиынтық табысына оның Қазақстан
Республикасында немесе одан сырт жерде алынғанына қарамастан Қазақстандағы
көздерден алынған табыстары кіреді.
Жылдық жиынтық табысқа салық жылы ақшалай немесе заттай нысанда
алынған табыстарының барлық түрлері, соның ішінде:
а) еңбекақы түрінде алынатын табыстары;
ә) кәсіпкерлік қызметтен алынатын табыстары;
б) жеке тұлғалардың мүліктік табысы жатады. Еңбекақы түрінде алынатын
табыстарға жалақының, сыйлықақының, қосымша ақының, сыйақының, үлесақының,
қаламақының, шәкіртақының және жалдану (мердігерлік, өзара шарт, келісім)
шартына сәйкес жеке тұлғаның жұмысты орындауына (қызметті атқаруына,
оқуына) байланысты басқа да төлемдердің кез келген түрлері жатады.
Сонымен қатар еңбекақы түрінде алынатын табыстарға тағы да мынадай
табыстар жатады:
а) қызметкерлерге көрсетілетін қызметтің немесе сатылатын тауарлардың
құны мен олардың сатып алу бағасы немесе өзіндік құны арасындағы теріс
айырма да жатады;
Бұл шығын қызметкердің баласын оқытуға, оны мектеп жасына дейінгі
мекемеде ұстауға, емдеуге, сатып алынған машинаның немесе пәтердің, т.б.
құнын төлеуге жұмсаған шығын болуы мүмкін;
б) жұмыс берушінің шешімімен қызметкердің оған борышының немесе
міндеттемесінің сомасын есептен шығаруы. Кредиттің немесе қайтарылмалы
несиенің төленбеген сомасын, кредит немесе несие сомасы бойынша
проценттердің сомасын, қызметкердің материалдық сипаттағы борышын т.б.
қызметкердің мойнынан шегеруді табыстың осындай түріне жатқызуға
болады;
в) жұмыс берушінің өз қызметкерлерінің өмірін немесе денсаулығын
ерікті сақтандыруға байланысты жарналарын төлеуге жұмсаған шығыны;
г) жұмыс берушінің жеке тұлғадан ұсталуға тиіс табыс салығының
есебіне төлеген сомасы;
ғ) қызметкерлердің тікелей немесе жанама табыстары болып табылатын
жұмыс беруші жұмсаған шығындардың барлық түрлерінің сомасы.
Мұндай табыстарға мемлекеттік зейнетақыға қосымша төлемді,
жолақы билеттерінің құнын, тамақ төленетін қосымща төлемнің сомасын,
газеттер мен журналдарға жазылыс сомасын, санаторийлер мен демалыс үйлеріне
жолдамалардың жүзу бассейндеріне немесе "денсаулық" топтарынаь
абонементтердің құнын төлеуді, массаждың құнын, дәрі-дәрмектің құнын
төлеуді, жұмыс берушінің қаражаты есебінен төленген осындай шығындарды
жатқызуға болады.
Жеке тұлғаның кәсіпкерлік қызметтен алған табыстарына мыналар жатады:
а) өнімді өткізуден (жұмыстарды орындаудан, қызметтер көрсетуден)
алынған табыс;
ә) үйлердің, ғимараттардың, сондай-ақ амортизациялауға жатпайтын
активтердіңң өткізілуі кезінде инфляцияға байланысты олардың құнына
енгізілетін түзетуді ескере отырып, олардың құнының өсуінен алынатын табыс;
Ескерту: амортизациялауға жатпайтын құрал-жабдыққа жер, тауар-
материалдық құндылықтар, ағымдағы жылы салық салынатын табысты
анықтау кезінде құны толық шегерілетін мүлік жатады;
1.3 Шет елдердiң жеке тұлғалар табысына салық салу ерекшелiктерi
Дамыған Батыс Еуропа елдерiнде салық жүйесi Америка Құрама
Штаттарындағы секiлдi сан алуан. Мұнда федерация немесе жалпы мемлекеттiк
салықтар, аймақтардың салықтары (жерлер, провиндиялар салығы), жергiлiктi
салықтар әрекет етуде. Еуропада салық салу деңгейi Солтүстiк Америкаға
қарағанда жоғары. Мiңдеттi аударымдардың үлестiк салмағы жалпы iшкi өнiмге
қатынасыңда Америкада-30%, Канадада-31-34%, Германияда-37-38%. Франция,
Австрия, Дания, Бельгия, Нидерланды, Швецияда-40%-дан жоғары. Америкада
жергiлiктi салықтар жергiлiктi бюджетiнiң негiзiн құрайды және федералды
немесе штатты бюджеттерден субвенция, дотациямен қосымшаланады. Еуропа
елдерiңде негiзгi салықтар, яғни федеративтi салықтар барлық деңгейлi
банктер арасында заңды түрде бөлiнедi. Бұл әсiресе Германия салық жүйесiнде
айқын көрiнiс табады. [1.3-12б]
Жапония елiнiң салық салу ерекшелiктерi
Жапонияның салық салу жүйесi Америка Құрама Штаттарынан және Батыс
Еуропалық елдерден арнайы ерекшелiктерi бар: Жапонияда мемлекеттiк және
жергiлiктi салықтар әрекет етедi. Мұндағы салық түсiмдерiнiң 64%-ы
мемлекеттiк салықтар, ал қалған бөлiгiн жергiлiктi салықтар құрайды. Кейiн
салық құралдарының едәуiр бөлiгi Жапонияның мемлекеттiк бюджетiне
мемлекеттiк салықтарын жергiлiктi бюджетке аудару арқылы қайта бөлiнiске
түседi. Елде өзiнiң жеке дара бюджетi бар 3.045 қала, ауыл, аймақтарды
бiрiктiретiн 47 префектура бар. Салық бөлiнiсi олардың жиналуының айналы
көрiнiсi болып табылады: қаржы ресурстарының 64 %-ы жергiлiктi құралдар
секiлдi, ал қалған құралдар жалпы мемлекеттiк қызметтi жүзеге асыруды
қамтуға арналады.
Жапонияның салық жүйесi Америка Құрама Штаттары және Еуропаның салық
жүйесi секiлдi салық санының көптiгiмен ерекшеленедi. Мемлекеттiк салықтың
әрбiр түрi заңмен реттеледi. Жергiлiктi салықтар туралы заң олардың
түрлерiн және шектi ставкаларын анықтайды, ал бекiтулердi жергiлiктi
парламент жүзеге асырады. Елде мемлекеттiк салықтардың саны-30. Оларды 3
iрi топ бойынша жiктеуге болады:
1-шi топ- заңды және жеке тұлғаға тiкелей табыс салықтары 2-шi топ- мүлiкке
салықтар 3-шi топ- тiкелей және жанама тұтыну салықтары. Бюджетгiң негiзiн
тiкелей салықтар құрайды. Мемлекеттке ең жоғарғы табысты жеке және занды
тұлғалардан табыс салықтары құрайды. Ол салықтық түсiмдердiң 50%-нан
жоғары. Жеке тұлғалар мемлекетке табыс салығын 5 салық ставкасы бар
прогрессивтi шкала бойынша төлейдi: 10%, 20%, 30%, 40%, 50%. Сонымен қатар
3 салық ставкасы бар префектуралы табыс салығы бар: 5%,10%,15%. Осыған
қосымша әрбiр тұлға табыс мөлшерiне байланыссыз 1 тұрғын басына жылына
3.200 иен мөлшерiнде салық төлейдi.
Токио тұрғындарының орташа жылдық табысы 90 жыддары 7.100-7.500 мың иен
құрады. Жапонияның басқа префектурасыңда ол айтарлықтай төмен. Орташа
төлемдi тұлғада табыстың 30%-нан көбi табыс салығына босалады. Жапонияның
салық саясаты жергiлiктi орган үкiметiнiң қаржысын нақтылауды қарастырады:
префектуралар, қала, аймақ, ауыл және т.б.1995 жылы жергiлiктi басқару
органдарының жалпы табысы 80, 41 трлн. иен немесе жергiлiктi бюджет табыс
бөлiгiнiң 41,6% құрайды. Жалпы мемлекеттiк салықтардан аударым 14,33трлн
иен немесе 17,8% құрады.
Мемлекет жергiлiктi органдарға жалпы ұлттық шараларды жүргiзу үшiн
10,65 трлн иен немесе 13,2% шамасында дотация бқлдi. Қалған 20,3 трлн иен
салықтық емес түсiмдердiң соммасы.
Жергiлiктi салықтардың құрылымына келетiн болсақ, 1995 жылғы көрсеткiштерi
бойынша жергiлiктi салықтардың жалпы соммасынан ( 33,45трлн иен) 18,8 трлн
иен немесе 56,2% табыс салығына тиесiлi. 31,4%-зы, яғни 10,49 трлн иен
мүлiк салығы, 12,4% немесе 4,16 трлн иен-тҮтыну салғы. Жалпы мемлекеттiк
салықтардың өзара қатынасы басқаша, бiрақ жалпы теңдендиялары бiр.
Мемлекеттiң табыс салығы 56,5%, мүлiк салығы 25%, тҮтыну салығы-18,5
% құрады. [1.4-12б]
Жапонияда мемлекет пен жергiлiктi басқару органдары арасында
салықтың әртүрлi тобының бөлiнiсi төмендегi кестеде келтiрiлген
Кесте 1
Жапонияның 2006 жылғы табыстар бойынша құрылымы
Салықтар Барлығы (трлнСоның iшiнде
иен)
Мемлекеттiк Жергiлiктi
сомасы үлесi Сомасы үлесi
Табыс 6274 4394 744 2880 556
са лығы
мүлiк салығы 3553 2505 68,9 2049 51 1
тұтыну салығы 25,29 22 12 17,8 517 372
Барлығы 9356 6011 742 4345 458
Ескерту: Қаржы – қаражат. 2000 ж.
2006 жылы Жапонияның мемлекетгiк салықтар соммасы 61 трлн 157 млрд-қа
дейiн көбейдi, соның iшiнде 933 млрд иен кеден жинақтары есебiнен. Олардың
үлестiк салмағы өзгермейдi, себебi бiр мезетте жергiлiктi салықтардың
салмағы да өстi. Жапонияның салық жүйесiнiң 19-ғасырдың өзiнде қалыптасты.
Шалп профессор есiмi құрметiне аталған салық реформасы жүргiзiлген кезде
соғыстан кейiнгi жылдары қалыптасты.
Италия елiнiң салық салу ерекшелiктерi
Италияның мемлекеттiк табысының ең маңызды көзi-жеке тұлғаларға
салынатын жеке табыс салығы. Салық прогрессивтi сипатқа ие және жеке
тұлғамен есептi жылда алынған кешендi таза табысын ескередi. Бұл табыс
меншiктi жерден, капиталдан, кәсiпкерлiк iс-әрекеттен, жалдан түседi немесе
құралады. Меншiктi жерден табыс жер участкелерi жқне құрылыстағы
табыстардан құралады. Жер рентасының мөлшерi кадасторлық реесторлармен
ретгеледi. Иемденушiнiң қолдануындағы құрылыстарға салынатын салық мөлшерi
тариф негiзiнде бекiтiледi. Жалға берiлген құрылыстарға салық мөлшерi
келiсiмдi жалмен қамтылған жылдық жал төлемiмен анықталады. Салық салу
мақсатында кешендi таза табысты есептеуде жал төлемi 10%-ға толығымен және
құрылыс пен ғимаратты қолдану қажетiне сай 15%-ға тағы төмендеу мүмкiн.
Капиталдан табыс өз құрамына салымдардан және ағымды банк салымдарынан
алынатын пайыздар, дивиденттер, лотореялық ұтыстар, жалақы, зейнетақы
түрлерiнен басқа табыс көзi жоқ тұлғалар салық декларациясын ұсынудан
босатылады. Кәсiпкерлiк iс-әрекеттен табыс таза табысты ескередi. Мамандық
жеке iс-әрекеттер жағдайында мысалы дәрiгерлiк, адвокаттық тәжiрибеде
табыстан нақты шығындар есептен шығарылады. Жеке тұлғалар табыс салығы
прогрессивтi сипатқа ие. ґзгертулер инфляция индексiн ескере отырьш
енгiзiледi.
2003 жылы 7,2 млн лирға дейiнгi табысқа салық 10% ставкамен салынады,7,2
млн лирден-14,4 млн лирге дейiнгi табысқа — 22% салық салынады, 14,4 млн
лирден-30 млн лирге дейiн-27% ставкамен салық салынады. Асырауыңда
жанұясында адам болатын немесе табысы 5,1 млн лирден аспайтын жанұя салық
жеңiлдiктерiн қолданады. Табыс салығы салық органына табыс етiлетiн табысы
туралы декларация толтыру арқылы жеке тұлғаның өзiмен жұргiзiледi.
Америка Құрама Штаттарындағы салық салу ерекшелiктерi
Американың салық жүйесi 200 жылдан берi дамып келедi және нарықтық
қатынастардың өрiстеуiне себепшi болып келедi. Әрi және тұрақты түсiмдердi
беретiн салықтардың федерациялық бюджетке бағытталуы 2 кестеде көрсетiлген
.
Кесте 2
Америка Құрама Штаты федеративтi бюджетiнiң табыс
құрылымы (%)
Салық аты Жылдар
1999
Жанұяның жалғыз Жалғыз
Ерлi - зайыптылар бастысы тұратын адам
Жиынтық Бөлек табыстар
табыстары
0-29.750 0-14.875 0-23.900 0-17.850 15
29.751-71.900 14.876-35.950 23.901-61.650 17.851-43150 28
71.901-149.250 35.951-113.300 61.651-123.790 43.151-89560 33
149.250-ден 113.300-ден 123.790-нан 89.560-тан 28
жоғары жоғары жоғары жоғары
4- кестеде Америка федеральдi бюджетiнiң 90 жылдардағы табыс
динамикасы келтiрiлген.
Германияның салық түрлерiнiң iшiндегi негiзгiлерi: жеке тұлғалар
табысына салық салу, корпорацилық табыс салығы, мүлiк салығы, жер салығы,
акциз. Бұл мемлекетте iрi салық көздерi 2 немесе 3 бюджеттi құрайды.
Мемлекетгiң негiзгi көзi болып табылатын жеке тұлғалар табысына салық салу
келесi тәртiппен бөлiнедi: 42,5%-зы сәйкес жердiң бюджетiне, 42,5%-зы
федеральдi бюджетке, 15%-зы жергiлiктi бюджетке түседi. Германияда салық
түсiмдерi 1995 жылы былай бөлiндi: федералдi бюджетке-379 млрд марка,
жергiлiктi бюджетке-97,3 млрд марка, жерлер бюджетiне-269 млрд марка
Еуропалық бiрлестiкке-40,7 млрд марка.
Кесте-4
Америка Құрама Штат федеральдi бюджетiнiң 90-жылдардағы табыс динамикасы,
(млрд.дол)
Баптар 2000 2001
Жеке тұлғалардан табыс салығы 18,1 293110
Кәсiпорын табысы 10.6 170140
Қосылған құн салығы 41.4 669 962
Мұнай өнiмдерiне баж 7.3 118618
Басқада салықтар 15.2 145 120
Салықтық емес түсiмдер 7.4 120267
Барлығы 100 1617217
Ресей Федерациясының салық салу ерекшелiктерi
2005 жылдарда материалды пайда табыс салығын салу мақсатымен келесi
негiз бойынша есептелдi:
1) жеке тұлғаға банктегi салымдары негiзiнде төленетiн пайыздар рубльдiк
салымдар бойынша рефинанстық ставкадан асса, ал шетел валютасымен салымдар
бойынша-жылдық 15%. Материалды пайда-бұл банктiк салым келiсiмiнiң шартымен
сәйкес салымдар бойынша есептелген табыс соммасы мен рефинанстық
ставкадан шығатын соммалар арасындағы оң айырма ретiнде
қарастырылады. Жеке тұлғалардың табысына салынатын салық салығы 15%
мөлшермен есептеледi;
13 ΙΙ. Қазақстан Республикасында жеке тұлғалардың табыс салығын есептеу,
төлеу әдiстерiн талдау және салынатын табыстардың құрамы мен құрылымы
2.1. Жеке тұлғалардың табысына салынатын салық объектiсi және салық
салынбайтын айналым
Жеке табыс салығы бойынша салық салу объектiлерi бар жеке тұлғалар
жеке табыс салығын төлеушiлер болып табылады. Резидент емес жеке тұлғалар
жеке табыс салығы бойынша салықты есептеп, төлейдi және жеке табыс салығы
бойынша салық декларациясын табыс етедi.
Жеке табыс салығы салынатын салық объектiлер мыналар:
1. төлем көзiнен салық салынатын табыстар
2. төлем көзiнен салық салынбайтын табыстар.
Кәсiпкерлiк iс-әрекетпен айналысатын жеке тұлғалардың табысына
салынатын салық Қазақстан Республикасының кәсiпкерлiк қызметi арқылы
немесе Қазақстан Республикасындағы көздерден табыс алатын жеке тұлғалар
төлейдi. Кәсiпкерлiк iс-әрекетпен айналысатын жеке тұлғалардың табыс
салығының объектiлерiне –салық салынатын табыс, төлем көзiнен салық
салынатын табыс, Қазақстан Республикасында қызметiн тұрақты кәсiпкерлiк
қызметiн жүзеге асыратын жеке тұлғалардың таза табысы жатады. [1.9-27,35б]
Салық салынбайтын айналымға:
- мемлекеттiк бюджет қаражаты есебiнен төленетiн атаулы әлеуметтiк
көмек, жәдемақылар және өтемдер;
- балаларға және асырауындағы адамдарға алынатын алименттер;
- Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес қызметкерге еңбек
мiндеттерiн орындау кезiнде мертiгуiне немесе денсаулығының өзге
де зақымдануына байланысты келтiрiлген зиянның орнын толтыру;
- жеке тұлғалардың Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң
лицензиясы бар банктер мен банк операцияарының жекелеген түрлерiн
жүзеге асыратын ұйымдардағы салымдары бойынша оларға төленетiн
сыйақылар және борыштық бағалы қағаздар бойынша сыйақы;
- мемлекеттiк бағалы қағаздармен және агенттiк облигациялармен
жасалған операцияардан түскен табыстар;
- әскери қызметтiң барлық түрлерiне берiлетiн төлемдер;
- лотерея, ұтыстар (5 айық есептiк көрсеткiш);
- қоғамдық жұмыстарды және кәсiби оқуларға байланысты төлемдер;
- гранттар қаражаты есебiнен төленетiн төлемдер (еңбекақы түрiндегi
төлемдерден басқа);
- сапарлармен байланысты жағдайларда төленетiн төлемдер (Қазақстан
Республикасы аумағында);
- экологиялық аймақтарда зардап шеккен азаматтарды әлеуметтiк
қорғауда;
- мемлекет қаражаты есебiнен төленетiн бiржолғы төлемдер;
- айлық есептiк көрсеткiшiнiң 50 еселенген шегiндегi төлемдер;
- қызметтiк iссапарлар кезiнде төленетiн өтемдер;
- Қазақстан Республикасы азаматы болып табылмайтын дипоматиялық
немесе консульдық қызметкерлердiң ресми табыстары;
- шетелдiң жеке тұлғаларының салық салынуға тиiс ресми табыстары;
- мемлекеттiк орталықтан берiлетiн зейнетақы төлемдерi;
- геологиялық –барлау, топографиялық -геодезиялық және iздестiру
жұмыстарымен шұғылданатын қызметкерлердiң далалық жабдықталым
ақшасы;
- мамандық бойынша және бiлiктiлiгiн арттыруға бағытталған шығыстар;
- бала асырап алған ата-аналарға берiлетiн жәрдемақылар;
- мұраға, қайырымдылық түрiнде алған мүлiктiң құны;
- мемлекет тарапынан белгiленген степендиялар;
- он алты жасқа толмаған балалардың демалыс жолдамалары;
- сақтандыру төлемдерiнiң сомалары;
- сот шешiмi бойынша тағайындалған сомалар;
- зейнетақы жинағының сомалары жатады.
Төлем көзiнен салық салынбайтын басқа табыстарына Қазақстан
Республикасының шегiнен тыс жерлерiнен алынған табыстар жатады.
Төлем көзiнен салық салынатын жеке табыс салығы- жұмысшының табысы
шегiрiм соммасына кемiтiлген материалды, әлеуметтiк игiлiктер немесе
басқада материалды көмек ретiндегi натуралды немесе ақшалай түрде жұмыс
берушiнiң төлейтiн табыстары. Натуралды түрдегi табыс қайтарымсыз негiзде
жұмысшының өз мүддесiне көрсетiлетiн қосылған құн салығы мен акциз құнын
алғандағы тауарлардың құны. Материалды пайда түрiндегi табыс өз құрамына
мыналарды: жұмыскермен өткiзiлетiн тауар құны мен сол тауарлардың өзiндiк
құны арасындағы терiс айырма, жұмыс берушiнiң шешiмi бойынша жұмыскердiң
оның алдындағы қарыздарын немесе мiндеттемелерiн жою, өз жұмыскерлерiн
мүлiктiк сақтандыру бойынша сақтандыру сыйақыларына кеткен жұмыс берушiнiң
шығындары, өз iс-әрекетiмен байланысты емес жұмысшының шығыстарын жабуға
кеткен шығындары, бiрлiк төлемдерден табыс-азаматтардың құқықтық сипаттағы
келiсiм жасасу бойынша салық төлемдерiнiң табысы, ұтыс, сыйақы, дивиденттер
түрiндегi табыстар-Қазақстан Республикасының µлттық Банктiң лицензиясы
негiзiнде банктiк iс-әрекеттерден бөлек түрлерiн жүзеге асыратын салымдар
бойынша сыйақыларды қоспағанда жеке тұлғаға дивидент, сыйақы, ұтыс түрiнде
төленетiн төлемдер, стипендия түрiндегi табыстар-бiлiм беру Ұйымдарында
оқитындарға және мәдениет- ғылым, бҮқаралық ақпарат құралдарында әрекет
етушiлерге төленуге тиiс төлемдер, жинақтаушы сақтандыру келiсiмi бойынша
табыстар-ұлттық зейнетақы қорына зейнетақы төлемдерi есебiнен, жұмыс
берушiлердiң құралдары есебiнен төленген сақтандыру сыйақылары, сақтандыру
органдарымен жүзеге асырылатын сақтандыру төлемдерi;
Төлем көзiнен салық салынбайтын жеке табыс салығы- мүлiктiк табыс-
кәсiпкерлiк iс-әрекетте қолданылмайтын мүлiктердi өткiзуден алынған құн
өсiмi, жеке көсiпкердiң салық салынатын табысы-жылдық жиынтық табыс пен
шегерiм арасындағы айырма, жеке нотариустар мен адвокаттардың табысы-
нотариустық көмек көрсеткенi үшiн төлемдерiн қорғау жұмысымен байланысты
шығындарды қосқандағы барлық адвокаттық және нотариустық iс-әрекеттен
алынған табыстар, басқада табыстар-Қазақстан Республикасы тыс жерлерде және
жоғарыда айтылған табыстардан басқа табыс түрлерi.
Коэффициенттердi есептеу мәнi- жалақы өсуiмен байланысты пайыздар
айлық жалақы арасындағы тәуелдiлiктердiң орнауы. Жеке тұлғалардан
салықтарды сипаттағанда оның бөлiнбейтiн құрамы салық жеңiлдiктерiн айтып
кету қажет. Бұл жеңiлдiктер салық төлеушiнiң салық соммасын төмендетедi
немесе оның төлеу мiндеттемелерiнен босатады. [8.4-12,23б]
2.2. Жеке тұлғалардың табысына салынатын салық ставкасы, есептеу, төлеу
және ұстап қалу әдiстерi
Кәсiпкерлiк қызметпен айналысатын жеке тұлғалар салық сомасын
аммортизацияланатын активтердiң құндылығына сәйкес, өздерi бухгалтерлiк
есеп негiзде анықталады. Кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асырушы жеке тұлға
есептеу әдiсi бойынша салық салу мақсатында табысты анықтайды.
Кассалық әдiс-бұл әдiске сәйкес табыстар мен шегерiстер жұмыстардың
орындалуы, қызметтердiң көрсетiлуi, мүлiктiң жөнелтiлуi және кiрiске
алынуы, олар бойынша ақының төленуiнен бастап есептеледi.
Есептеу әдiсi-бұл әдiске сәйкес табыстар мен шегерiстер жұмыстың
орындалуы, қызметтердiң көрсетiлуi,мүлiктiң жөнелтiлуi және кiрiске алынуы
сәтiнен бастап ақының төленген уақытына қарамастан есептелiнедi.
Жеке тұлғалардың кәсiпкерлiк қызметте пайдаланбайтын мүлкiне
прогрессивтi ставка бойынша салық салынатындығын атап өтуiмiз керек, яғни
мүлiк құны жоғарлаған сайын процент ставкасы да жоғарлайды; кәсiпкерлiк
қызметпен айналысатын жеке тұлғалар мүлiк құнынан 1 процент көлемiнде
салық төлейдi.
Салық төлеушiнiң салық жылы iшiндегi салық салынатын табыстарына
мынадай ставкалар бойынша салық салынады.
Кесте-6
Жеке табыс салығының ставкалары
Салық салынатын табыс Салық ставкасы
15 еселенген жылдық есептiк Салық салынатын табыс сомасынан 5
көрсеткiшке дейiн(165420тенгеге процент(8271 тенге)
дейiн)
15 еселенген жылдық есептiк 15 еселенген жылдық есептiк
көрсеткiштен 40 еселенген жыл-дық көрсеткiштен салық сомасы + одан
есептiк көрсеткiшке дейiн(165420 асатын сомадан 8%
тенгеден 441120 тенгеге дейiн) (8271 тенге+8% сомадан, одан асатын
165420 тенге)
40 еселенген жылдық есептiк 40еселенген жылдық есептiк
көрсеткiштен 200 еселенген жылдық көрсеткiштен салық сомасы+одан асатын
есептiк көрсеткiшке дейiн(441120 сомадан 13%(30327 тенге+13% сомадан,
тенгеден 2205600 тенгеге дейiн) одан асатын441120 тенге)
200 еселенген жылдық есептiк 200 еселенген жылдық есептiк
көрсеткiштен 600 еселенген жылдық көрсеткiштен салық сомасы + одан
есептiк көрсеткiшке дейiн(2205600 асатын сомадан 15%(259709 тенге+15%
тенгеден 6616800 тенгеге дейiн) сомадан, одан асатын 2205600 тенге)
600 еселенеген жылдық есептiк 600 еселенген жылдық есептiк
көрсеткiштен және одан көрсеткiштен салық сомасы + одан
жоғары(6616800) асатын сомадан 20%(921389тенге+20%
сомадан, одан астын 6616800тенге)
Ескерту: Қаржы. Ілиясов, Құлпыбаев. 2005 ж.
Ескерту: айлық есептiк көрсеткiш 2004 жылға=919 тенге (ҚР 2004 жылға
Республикалық бюджет туралы Заңымен бекiтiлген, 5.12.03ж N505-. Жылдық
есептiк көрсеткiш=11028 тенге(919*12=11028)
Қызметкерлердiң Қазақстан Республикасының тиiстi қаржы жылына арналған
республикалық бюджет туралы заңында белгiленген, жылына еқ төменгi
жалақының 12 еселенген мөлшерiнен аспайтын жалақысының төлем көздерiнен
салық салынатын кiрiстерiне, қызметкерлердiң тоқсан iшiндегi орташа айлық
кiрiсi ең төменгi жалақы мөлшерiнен аспайтын жағдайда оң ставка бойынша
салық салынуға тиiс.
Дивиденттер, сыйақылар мен ұтыстар түрiндегi табыстарға 15%-тiк ставка
бойынша салық салынады. Адвокаттардың және нотариустардың табыстарына 10%
ставка бойынша салық салынады. Салық төлеушiнiң төлем көзiнен салық
салынатын табыстарға жататындар:
1. қызметкердiң табысы;
2. бiр жолғы төлемдерден алынған табыстар;
3. жинақтаушы зейнетақы қорларынан берiлетiн зейнетақы төлемдерi;
4. дивиденттер, сыйақылар, ұтыстар түрiндегi табыстар;
5. стипендиялар;
6. жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табыстар.
Салық агенттерi жеке табыс салығын есетеу мен ұстап қалуды төлем
көзiнен салық салынатын табыс төленетiн күннен кешiктiрмей жүргiзедi.
Салық агенттерi төленген кiрiстер бойынша салықты аударуды төлем төленетiн
айдан кейiнгi 5-iне дейiн өзiнiң орналасқан жерi бойынша жүзеге асырады.
Бұл агенттер тиiстi бюджеттерге құрылымдық бөлiмшелер салық төлеудi белгiлi
тәртiппен жүзеге асырады. Депозитарлық қолхат бойынша кiрiстер төлеу
осындай депозитарлық қолхаттын базалық активiнiң эмитентi болып табылады.
Жеке табыс салығы бойынша есеп-қисап: салық агенттерi жеке табыс салығы
бойынша есеп-қисапты салық органына салық төленетiн жер бойынша есептi
тоқсаннан кейiнгi айдың 15-нен кешiктiрмей табыс етедi.
Төлем көзiнен салық салынатын жеке табыс салығы бойынша салықтық есеп
беру: төлем көзiнен салық салынатын табысынан жеке табыс салығын Үстап тұру
бойынша салықтық есеп беру тоқсан сайынғы мерзiмдерiне негiзделген-есеп
беру есептi тоқсаннан кейiнгi айдың 15-нен кешiктiрмей жүргiзiледi. Салық
органына салықтың төлену жерi бойынша жеке табыс салығының есебiн салық
агентi бередi. 18.09.2001 жылғы 1306 Қазақстан Республикасының мемлекеттiк
кiрiс министрлiгiнiң төлем көзiнен салық салынатын табысынан жеке табыс
салығын ұстап қалу туралы бҮйрығында есептiң 4 түрiн ұсынса:
1) 201.00 түрi- жеке табыс салығы бойынша есептiң жалпы түрi;
2) 201.01-резидент еместер табысынан жеке табыс салығын ұстап қалу
есебiнiң түрi;
3) 201.02- дивиденттер, ұтыстар, сыйақыларда 15%-тiк ставка бойьшша жеке
табыс салығын ұстап қалу есебiнiң түрi;
4) 201.03-арнайы салық режимi бойынша жеке табыс салығын ұстап қалу
есебiнiң түрi. 201.00,201.01,201.02 түрлерi негiзiнде жеке табыс салығын
ұҮстап қалу тәртiбi бойынша есептi тоқсаннан кейiнгi айдың 15-нен
кешiктiрмей жүргiзiледi. Шаруа-фермерлiк қожалықтар-бiрiңғай жер салығын
төлеушiлер жеке табыс салығы бойынша есептi салық кезеңiнен кейiнгi
кезеңнiң 15 наурызынан кешiктiрмей беруi тиiс.Қызметкердiң төлем көзiнен
салық салынатын табысының салық шегерiмдерi соммасына азайтылған табыстары
төлем көзiнен салық салынатын табысы болып табылады. Жұмыс берушi
материалдық, әлеуметтiк игiлiктер немесе өзге де материалдық пайда түрiнде
берген табыстарды қоса алғанда, жұмыс берушi төлейтiн ақшалай немесе заттай
нысандағы кез келген табыстар қызметкердiқ табыстарына жатады.
Қызметкердi заттай нысандағы табысына: заттай нысандағы еңбекақы,
қызметкер алған тауарлар, қызметкердiң мүддесiн көдеп орындалған жұмыстар,
қызметкерге өтеусiз негiзде көрсетiлген қызметтер, қызметкердiң 3 тұлғадан
алған тауарлар құнын жұмыс берушiнiң төлеуi кiредi. Қосылған құн салығы мен
акциздердiң тиiстi сомасын қоса алғанда, заттай нысандағы тауарлардың құны
қызметкердiң осындай нысандағы табысы жатады. Қызметкердiң материалдық
пайда түрiндегi табысына: қызметкерге сатылатын тауарлардың құны мен осы
тауарларды сатып алу бағасы немесе олардың өзiндiк құны арасындағы терiс
айырма, жұмыс берушiнiң шешiмi бойынша қызметкердiң оның алдындағы
қарызының немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
2 МАЗМҰНЫ
3
4 Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
5
Ι. Жеке тұлғалардың табыс салығының қазiргi нарық жағдайындағы теориялық
негiздерi
1.1 Жеке табыс салығының пайда болу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Жеке табыс салығының экономикалық мәні ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3 Шет елдердiң жеке тұлғалар табысына салық салу
ерекшелiктерi ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 19
6 ΙΙ. Қазақстан Республикасында жеке тұлғалардың табыс салығын
7 есептеу, төлеу әдiстерiн талдау және салынатын табыстардың
8 құрамы мен құрылымы
2.1. Жеке тұлғалардың табысына салынатын салық объектiсi және
салық салынбайтын айналым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .29
2.2. Жеке тұлғалардың табысына салынатын салық ставкасы, есептеу,
төлеу және ұстап қалу
әдiстерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
9 2.3. Жеке тұлғалардың табыс салығы бойынша салық жеңiлдiктерi және
10 салынатын табыстардың құрамы мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
11
ΙΙΙ. Оңтүстiк Қазақстан облысы Шымкент қаласы бойынша
қала бюджетiндегi жеке тұлғалардың табыс салығының
орындалуы және жетiлдiру бағыттарына байланысты
мәселелер мен шешу жолдары
3.1. Шымкент қаласы бойынша қала бюджетiндегi жеке тұлғалардың табыс
салығының
орындалуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...52
3.2. Жеке тұлғалардың табыс салығын жетiлдiру бағыттарына
байланысты мәселелер мен шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .65
КIРIСПЕ
12 "Жеке тұлғалардың табыс салығының экономикалық мәні және салынатын
табыстардың құрамы мен құрылымы" атты дипломдық жұмысты таңдаудағы негiзгi
мақсат – ол жеке тұлғалар табысына салынатын салық, салықтың қалған сегiз
салық түрi секiлдi оның актуалдылығында, яғни қазiргi таңда жеке
тұлғалардың табысына салық салу, ол салықты дұрыс есептеп, бюджетке аудару,
салықтан қашу мәселелерi осы саланың негiзгi көрiнiстерi болып табылады.
Салық төлеушiлер салық төлеуден жалтару жолын iздеп оңды тәжiрибе жинай
бастады, сол себептi мемлекеттiк қазынаға келiп түсетiн салықтар, соның
iшiнде жеке тұлғаға салынатын табыс салығы бойынша түсiм толық сипатта
емес. Сондықтан салық төлеушi тұлғаларға өз жауапкершiлiгi мен мiндеттерiн
ескерту, салықты бюджетке есептеп, аудару механизмдерiн жетiлдiру, салықтық
шегерiстер мен жеңiлдiктер мөлшерi, салық ауыртпашылық деңгейiн мейлiнше
төмендету, салықтық бюджетке түсу мерзiмдерiн тұрақтандыру, салық
ставкiлерiн елдiқ экономикалық және әлеуметтiк жағдайына сай бекiту – осы
тақырыптық өзектi шаралары. Жеке табыс салығы бұл сәйкесiнше шегерiмдер
мөлшерiне кемiтiлген әрбiр жеке тұлға өз құқықтарын бiлiп, өзiн салықтық
сақтандыру үшiн ондағы мәселелер мен өзiне жүктелген мiндеттердi бiлуi
шарт. Бұған салық органының қосатын үлесi де аз емес, себебi жеке тұлға өз
мiндеттерi мен құқықтарымен жеке дара таныс бола алмайды, ал салық қызметi
органдарының жауапты қызметкерлерiнiң салық заңдылығында болып отырған
өзгертулер және толықтырулармен салық төлеушiнi хабардар ету – оның мiндетi
болып табылады.
Жеке тұлғаларды салық төлеуден жалтаруға келесi себептер итермелейдi:
экономикалық, саяси, моральдi, техникалық себептер.
Экономикалық себептер өте маңызды себептердiң бiрi болып табылады.
Оларды екi түрге бөлуге болады: салық төлеушiлердiң қаржылық жағдайымен
байланысты себептер, жалпы экономикалық себептер. Салық төлеушiнiң қаржылық
жағдайы салық төлеуден нәтижесiнде түсiмiнiң соммасы қолайсыз нәтижелерден
көп болса, онда салық төлеушiнiң қаржы жағдайы тұрақты болатын болса, онда
ол салықтан жалтару жолына түспейдi (мұндағы негiзгi мақсат – өз мансабын
жоғалтпау).
Ι. Жеке тұлғалардың табыс салығының қазiргi нарық жағдайындағы теориялық
негiздерi
1.1. Жеке табыс салығының пайда болу тарихы
Салық прототиптерi адам қоғамын басқарудың алғашқы ұйымдардың
түрлерiмен бiрге қалыптасты. В. Пушкарева салық салудық дамуының 3 кезеңiн
бөлiп көрсеттi. Олардың әрқайсысының өзiне тән ерекшелiктерi мен белгiлерi
бар. 1-кезең ежелгi дүние мен орта ғасырдың шаруашылық жүйесi құрамына
енгiзетiн салық салудың даму кезеңi дамымағандық деңгейi мен кездейсоқ
сипатымен ерекшеленедi. Бұл кезеңде қалыптасу жағдайында болатын салықтар,
олардың механизмi пайда болды. Салықтық пайда болуын алғашқы мемлекеттiк
құрылымдардың пайда болуымен сәйкестендiредi.
Себебi-тауар өндiрiсiнiң, мемлекеттiк аппараттық пайда болуы. Алғашқы
кезде салықтар натуралды түрге ие жүйесiз төлемдердi бiлдiредi. Мемлекеттiк
құралдарды басқарумен қамтамасыз ету қажеттiлiгi салық салудың пайда
болуына негiз болды. Қоластындағылар салықты өнiммен, әскер жабдықтарымен
төледi. Рим империясында және Афинда бейбiтшiлiк кезде салықтар болмаған.
Ал олардық пайда болуы әскери соғыс кезенiнiң енуiмен байланысты болды.
Тауар-ақша қатынастардың дамуы, бекiтуiмен қатар салықтар бiрте-бiрте
ерекше ақшалай түрге ие бола бастады. Егер алғашында салықтар мемлекеттiк
ақшалай қажетiнiң негiзгi табыс көзi болып табылады. Ежелгi дүниенiң
мiндеттi төлемдерi алшақтаған түрде қазiргi салықтарды ескертедi. Нақты
айтқанда бұл квазисалықтар болды.
Квазисалықтар салыққа өтудiң өтпелi қадамын құрады. Алғашқы
ұйымдастырылған салық жүйелерiнiң бiрi болып Ежелгi Римнiң салық жүйесi
болып табылады. Рим мемлекетiнiң дамуының алғашқы кезеңдерiнде салық
механизмдерi әскери iс-әрекеттердi қаржыландыру үшiн қолданылды. Рим
азаматтары табысына және жанұялық жағдайына қарай салықпен салынып отырды.
Салық соммаларының есептелуi арнайы тұлғалармен жүргiзiледi. Б.э.д. 4-3
ғасырларда салық жүйесi дамуының жалпы мемлекеттiк және жергiлiктi
(коммуналды) салықтардың пайда болу жағдайына алып келдi. Бiрақ бұл кезеңде
бiрiңғай салық жүйесi болмады не арнайы жерлердiң салықпен салынуы
мемлекеттiң қскери шара бойынша ақпаратын iсiмен байланыстырлды. Әскерде
жеңiстерге үлесiн қосқан орталық жерлердiқ салықтары төмендетiлдi немесе
мүлдем жойылып отырды. Римнiң мемлекеттiк институттарының дамуы император
Октавиан салық реформаларын жүргiзуге алып келдi. Нәтижесiнде атрибуттар
атты бiрiңғай ақшалай салық пайда болды және оның алынуы арнайы құрылған
қаржылық мекемелердiң бақылауында болды . [11,-10,20б]
Рим империясының өзiнде салықтар тек фискальдi қызмет ғана емес, сомен
қатар техникалық реттеушi және экономикалық қатынастарды реттеушi қызметiн
атқарды. Жалпы салықтық төлемдердiң саны 200- ден астам болды Кейiнгi салық
жүйелердiң қалыптасу өзгертiлген түрде Ежелгi дүниенiң жүйесiн қайталады..
Салық салу объектiлерiн анықтау, салықтық төлемдердi түрлерiн енгiзу
жолдары бiздiң күнiмiзге дейiн сақталғанын айтып кету қажет. Ежелгi Рим
мен Қазақстан Республикасының салық жүйелерiн салыстыратын болсақ, онда
бiрнеше салықтардың түрлерi ұқсас болып табылады. 16-17 ғасырларда Еуропада
дамыған салық жүйесi болмады. 17 ғасыр соңында – 18 ғасыр басында салық
салу жүйесiнiң дамуының 2- шi кезеңi басталды. Бұл кезеңде өз құрамына
тiкелей және жанама салықтарды енгiзетiн алғашқы салық жүйелерi қалыптасты.
Ерекше орында табысқа салынатын салық, акциз және жан басына салынатын
салық болды. Еуропалық елдерде демократиялық процестердiң дамуы өз
көрiнiсiн салықты еңгiзу туралы сұрақтарында тапты. Англияда 1215 жылы
Еркiндiктiқ ұлы партиясындаң салықтар тек қана ұлт келiсiмiмен енгiзiледi
деп бекiтiлдi. Францияда парламент бюджетпен салықтарды тек 1791 жылдары
ұлы Франция революциясынан кейiн бекiте бастады. Мемлекет салық салудың
дамуымен бiр мезетте салық салудың ғылыми теориясы қалыптаса бастады. Оның
негiзiн салушы шотландық экономист және философ Адам Смит Табиғат пен халық
байлығының себептерiнiң зерттеу аттың өзiнiң еңбегiнде (1776 ж.) салық салу
принциптерiн ұсынды, салық төлеушiлерге түсiнiк бердi, мемлекеттiк қаржы
жүйесiндегi олардың орнын көрсеттi . Жалпы көрнiсте салық даму жүйесiнiң 3-
шi кезеңi өз тарихын 19 ғасырда бастады және салық санының төмендеуiмен,
олардың алынуындағы құқыққа зор маңыз берiлетiнiмен ерекше.
Қаржылық ғылым дамуымен қатар салық салудың проблемалары, әдiстемелерi
пайда бола бастады. Экономикалық мектептер мен қаржылық теориялардың
бiреуiде фискалитет сұрақтарын айналып өтпедi. 19 ғасырдың екiншi
жартысында көптеген мемлекеттер ғылыми пiкiрлердi тәжiрибеде қолдануға
қадам жасады. В. Пушкарева айтқандай қаржылық ғылымдардың негiзгi буынын
салық реформалары құрады, олар 1- шi Дүние жүзiлiк соғыстан кейiн
жүргiзiлiп салық салудың ғылыми принциптерiмен негiзделдi. Осы уақытта
қазiргi салық жүйелердiң құрылымы қалыптасты. Мұнда тiкелей салықтар және
прогрессивтi жеке табыс салығы алғашқы орынға ие бола бастады. [1.8-22б]
Бiрақ әлi күнге дейiн адамзат идеалды салық жүйесiн таба алмады.
Қаржылық ғылым күнi бүгiнге дейiн көптеген салықтық сұрақтарға жауап бере
алмайды, ал көптеген дамыған елдердiң тұрақты салық реформалары салық
салудың бекiтiлген, әдiлеттi болуының дәлелi болып табылады. Дүниенiң
көптеген елдерiнiң салық жүйесi бiрте-бiрте дамып, көптеген жылдарды алды.
Қазақстан Республикасының салық жүйесiн қалыптастыруда ұзақ эволюцияға
уақыты жоқ және болмаған едi, бiрақ Қазақстан Республикасы 1 кезең iшiнде
қанағаттанарлық және салық салу жүйесiн өте алмады. Бұл мақсатқа жету
бiрнеше кезеңнен тұрды. Салықтардың жинақтармен басқа да төлемдердiң
бекiтiлген тәртiппен алынуы салық жүйесiн құрайды. Қазақстан
Республикасында салық жүйесiнiң қалыптасуын келесi кезеңдерге бөлуге
болады:
1. 1994-1995 жылдар 1-шi этап
2.1996-1998 жылдар 2-шi жаңа салық жүйесiнiң қалыптасуы.
1-шi этапта 1994-1995 жылдарды салық жүйесiне базалық негiз
қҮрайтын салық кодексiнiң өнделiп, iске қосылуы жүрдi. 1995 жылдың сәуiр
айында жаңа салық заңдылығын қабылдамас бұрын Қазақстан Республикасында
жағдай күрделi болды. Кәсiпорын өндiрiсiнiң көпшiлiгi мүлдем жұмыс
iстемейдi, ал 60% -ы үзiлiстермен жұмыс iстеп тұрды. Тiзiмде 12 iрi
кәсiпорын банкрот кауiпiнде болды. Елде қанша салық бар екенiнiн ешкiм
бiлмедi: бiреулерi 43 түрi бар десе (сонық iшiнде 16 түрi – мемлекеттiк, 10
түрi – мiндеттi жергiлiктi, 17 түрi есептi жергiлiктi), екiншiлерi 47 салық
түрi бар дедi (оларға қосымша қорға аударымдардың 8 түрi). кiмет жаңа
салық кодексiн қабылдауда алдымен төмендегiлердi мақсат етiп қойды: 1.
қайшылықтарды жеңiлдету, жою;
2.Қазақстан Республикасында салық кодексiнiң бiрiңғайлылығы .
Салық санын 40-45%-ға, ал азаматтардың табысынан салықты 40%- ға
төмендету, салық ставкiлердi анықтау қаралып отыр. Ең маңыздысы-жаңа
тиiмсiз салық түрлерiн енгiзбеу. Қазақстан Республикасының Үкiметi, Қаржы
Министрлiгi, басқада мемлекеттiк құрылымдардың тапсырысы бойынша Салық
туралы кодекс бойынша жаңа бiрнеше баламалы жобалар өңделдi. ґңдеушiлер,
ғалымдар пiкiрi бойынша үкiметтiк жобалардың принциптерi төмендегiдей:
1. әдiлеттiлiгi;
2. экономикалық бейтараптылығы;
3. қарапайымдылығы;
4. салық ставкiлерiнiң сәйкестiгi.
Салық салудың прогрессивтi-регрессивтi түрлерi қаралады, салықтық
қатынастар тәжiрибемен бекiтiлдi. 1995 жылдық 1 шiлдесiнен бастап Қазақстан
Республикасында жаңа салық кодексi әрекет етуде. Бұл кодекс құқықтық
параметрлерге негiзделген, мемлекет мүдделерiне сай келедi, нарықтық
қатынастарында экономикаға бейiмделуге мүмкiндiк бередi.
1.2. Жеке табыс салығының экономикалық мәні
Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы жалпы мемлекеттiк салықтар
қатарына жатады. Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы азаматтардың
табысынан алынатын тiкелей салық. Салық жылы салық салынатын табысы бар
жеке тұлғалар табыс салығын төлеушiлер болып табылады.
Экономиканың қазiргi жағдайында орталықтандырылған қаржы
ресурстары мемлекетке қоғамдық өндiрiс қарқынын қамтамасыз ететiн салалық
және аумақтық құрылымдар құрып, iрi әлеуметтiк өзгерiстер жүргiзуге
мүмкiндiк бередi. Орталықтан бөлiнетiн қаржының көмегiмен қаражат
экономиканың басты аймақтарына шоғырланып, мемлекеттiң экономикалық және
әлеуметтiк саясатын жүзеге асыруға жағдай жасайды. Сөйтiп, құндық
бөлiнiстiң айырықша бөлiгi ретiнде ″Мемлекеттiк бюджет″ айырықша қоғамдық
арналымды жалпы мемлекеттiк қажеттердi қанағаттандыруға қызмет етедi.
Қазақстан Республикасында дәл қазiргi кезде әрекет ететiн 9 түрлi
салықтардың iшiнде ең негiзгiсi болып және мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс
бөлiгiнiң айтарлықтай үлес салмағына алатын салық болып жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығы болып табылады. Табыс салығы салықтардың классикалық
түрлерiнiң бiрi болып табылады. Ал табыс салығына арналған бiрiншi Заңы
1991 жылдың 24 желтоқсанында шыққан “Қазақстан Республикасының
азаматтарынан, шетел азаматтардан және азаматтығы жоқ тұлғалардан алынатын
табыс салығы туралы Заңы” болып табылады.
Жеке табыс салығы басқа салықтар сияқты белгiлердi сипаттайды:
1. Бұл салықты әрқашан да мемлекет бекiтедi, яғни мемлекеттен басқа
ешкiмнiң салықты енгiзу мен жинауға құқығы жоқ. Салықты енгiзе отырып,
мемлекет салықтарды бекiтуге құқығы бар саяси билiктiң субьектiсi
ретiнде көрiнедi.
2. Салық-бұл мемлекеттiң бiр жақты бекiтуi, яғни сол салық төлеушiмен
келiсудi талап етпейдi. Басқаша айтқанда, табыс салығы келiсiмнiң
өнiмi болып табылмайды.
3. Салық- бұл әрқашан да ерiксiз түрде төленетiн ақшалай төлем. [4,6-
17,24б]
Басқа салық төлемдерiнiң жүйесiнде жеке табыс салығын сипаттай отырып
мынаны атап көрсетуге болады: жеке табыс салығы тiкелей салықтар қатарына
жатады. Тiкелей салықтар тiкелей салық төлеушiден немесе тiкелей табыстан,
мүлiктен ұсталынатын салық болып табылады. Тiкелей салық салудың маңызы
аспектiсi бұл салықтар табыстар құралында болады және оларды алу кезiнде
табыс табушының қызығушылығын арттырады.
Тiкелей салықтардың артықшылықтарын айтып өткен жөн, яғни олар:
-тiкелей салықтар мемлекетке төлем бойынша сенiмдiде айқын табыс әкеледi;
-тiкелей салықтар жанама салықтарға қарағанда салық төлеушiнiң нақты төлем
қабiлеттiлiгiн дәлiрек есептейдi;
-тiкелей салықтарды төлеуде мемлекет тiкелей салық төлеушiлермен байланысқа
түсiп, оның мiндеттерiн нақты анықтай алады;
-тiкелей салықтар тiкелей салық төлеушiлердiң табысына салынады.
Тiкелей салықтардың нақты және жеке болып бөлiнуiне байланысты табыс
салығы жеке салықтар қатарына жатады.Нақты салықтарға қарағанда жеке
салықтар салық төлеушiнiң нақты төлем қабiлеттiлiгiн есептеуге мүмкiңдiк
бередi, өйткенi салықты төлеу көзi болып алынған ақшаның бiр бөлiгiн оларға
бередi. Нақты салықтар кезiнде (мысалы, қозғалмайтын мүлiкке салық)
мемлекет салық төлеушi салықты төлеу үшiн ақшаны қайдан алатындығына мән
бермейдi. Әйтседе нақты салықтарды бақылау оңай, яғни жеңiл болып
келедi. [1.2-8б]
Жеке табыс салығы кеңiнен таралған және аса маңызды, ең күрделi салық
салу түрi, яғни басқа салық түрлерiмен салыстыра қарағанда табыс салығының
ставкалары да ең жоғары болып келедi. Сондықтан да ол салық төлеушiлiер
үшiн өте ауыр болып табылады. Сонымен бiрге ол салық салу моделiнiң
қиындылығымен анықталады. Табыс салығы жеке және кооперативтi болуы мүмкiн.
Қазiргi каезде Қазақстанда табыс салығының салық төлеушiлерi болып
табылады, сондықтан да оның ресми аталуы “заңды және жеке тұлғалардың табыс
салығының салық төлеушiлерi тек қана азаматтар болатын, ал заңды тұлғалар
пайдаға салынатын салықты төлейтiн.
Салық-құрылған және анықталған заңмен белгiленген тәртiп бойынша,
мемлекет пайдасына алым алу, бұл алым шаруашылық субъектi табысының бiр
бөлiгi.
Салықтың мәнi мынада: салық, салық төлеушiге мемлекет тарапынан
көрсетiлген қызмет көрсетуiнен түскен пайдаға пропорционалды болуы тиiс.
Екiншiден, салықтың мәнi салық табыс мөлшерiне байланысты. Мемлекет
салықтардың экономикасы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық
тетiк ретiнде пайдаланады. Сонымен салықтардың қажеттiлiгiн қоғамдық
дамудың жағдайына байланысты анықталып отырады. Ал салықтардың
экономикалық маңызы олардың қызметiне тiкелей қатысты. Дүниежүзiлiк
тәжiрибе бойынша салықтардың бiрнеше қызметтерi бар:
- фискалдық функция;
- бөлу функциясы;
- реттеушiлiк функциясы;
- бақылау функциясы;
- қолдау және мадақтау функциясы.
Салықтардың фискалдық немесе бюджеттiк қызметi ең негiзгi қызмет
болып табылады. Бұл қызметi арқылы мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс бөлiмi
құрылып, салықтардың қоғамдық мiндетi артады. Себебi, салықтар мемлекеттiк
бюджеттiң кiрiсiн топтастыра отырып, әлеуметтiк әскери-қорғаныс, тағы да
басқа шаралардың iске асуын қамтамасыз етедi. Жалпы ″Фискон″ латын сөзi,
қазақша ″Себет″ деген мағынаны бiлдiредi. Бөлу қызметi-салықтардың
көмегiмен мемлекеттiң қоғамдық табысты халықтың әртүрлi топтары арасында
бөлiнуiн айтамыз. Бөлу функциясының жүзеге асрылуынадағы салықтарға
прогрессивтi салық ставкалары және тағы да басқалар жатады. Салықтардың
реттеушiлiк қызметi арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигiзедi,
яғни салықтық реттеу жүзеге асырылады. Салықтық реттеудiң ең басты маңызы
өндiрiстiң дамуына ықпал ету. Салық түрлерi, салық ставкалары, салық
жеңiлдiктерi, салық салу әдiстерi салықтық реттеудiң тетiктерi болып
саналды. [1.2-5,6б]
Жоғарыда аталған салықтық реттеудiң тетiктерi тек қана өндiрiстiң
дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдiк
инвесторлары ынталандыру, шағын және кiшi кәсiпкерлiктi дамыту жұмыстарын
жүзеге асырады. Салықтық реттеу тетiктерi тиiмдi қызмет атқару үшiн
олардың басқа да экономикалық тетiктерiмен тығыз байланысты болуы қажет.
Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңiлдiктерiнiң алатын орны
ерекше себебi ғылыми негiзделмеген шектен тыс жоғары қойылған ставкалары
кәсiпкерлердiң ынтасын төмендеттi, өндiрiстiк қарқынын бәсеңдеттi, ал
шектен тыс төмен қойылған ставкалар салық төлеушiлердiң жауапкершiлiгiн
азайтып өндiрiстiң төмендеуiне және мемлкеттiң бюджет кiрiсiнiң азайуына
әкелiп соқтырды. Реттеушiлiк қызметi өзi екi функциядан тұрады:
- ынталандыру- мемлекетке тиiмдi өндiрiстердi салық ставкасын
төмендету немесе жеңiлдiктер беру арқылы дамуына немесе кеңеюiне
жағдай жасау;
- шектеу-мемлекетке тиiмсiз кәсiпорындарды салық ставкiлерiн
жоғарлату арқылы дамуына, кеңеюiне шектеу жасау.
Бақылау қызметi-салықтардың көмегiмен мемлекет салық төлеушi заңды
және жеке тұлғалардың кез келген қайнар көздерiнен тапқан табыстарына,
жұмсалған шығындарына, айналысатын шаруашылық қызметiне бақылау жасап
отыруы болып табылады. Бұл қызмет салықтық декларация арқылы жүзеге
асырлады. Қолдау немесе мадақтау қызметi: Кез-келген мемлекеттi қоғам
алдына ерекше еңбегi сiңген азаматтар категориялары бар. Бұл
азаматтарға мемлекет қандай жағдай болмасын қолдау жасап отыруы қажет. Бұл
қолдау қызметi салықтық жеңiлдiктер және салықтан толық босатулар арқылы
жүзеге асырылады (еңбек ерi, Ұлы Отан соғысының ардагерлерi, көп балалы
аналар). Мемлекет мына жоғарыда көрсетiлген салықтардың қызметiн пайдалана
отырып елiмiздiң салық жүйесiн анықтайды. Салық механизiмiнiң қызмет ету
жолдарын белгiлейдi. Жалпы экономикалық саясатты негiзге ала отырып, салық
саясатын анықтайды. Салықтар мен салық салу жүйесi өзара қарым-қатынасытағы
әртүрлi элементтен тұрады. Бұл салықтың элементтерiне келесiлер жатады:
- салық обьектiсi-табыс, мүлiк, еңбек ету түрi, қызмет көрсету,
ақшамен жасалатын операциялар, табиғи қорларды пайдалану, қосылған
құн, айналым және тағы да басқалар;
- салық субьектiсi заң бойынша салық төлеу мiндетi жүктелген жеке
және заңды тұлғалар;
- салық көзi-салық салынатын табыс;
- салық ставкасы өлшем бiрлiкпен алынатын салық мөлшерi.
Кез-келген мемлекетке салықтардың көп түрлi болуына байланысты
олардың белгiлерiне қарай салықтарды келесiдей түрде жiктеймiз:
- салық салу әдiсi бойынша;
- салық төлеушi субьектiге байланысты;
- салықтардың бюджетке аударылуына қарай;
- салықтардың бағытты мақсатарына қарай.
Салық салу әдiсi бойынша салықтарды тiкелей және жанама түрге
бөлемiз. Жеке салық халықтың жеке табысынан ұсталынатын салық жатады.
Салық төлеушi субьектiге байланысты салықтар келесiдей түрге бөлiнедi:
а) Жеке тұлғалар төлейтiн салықтар;
ә) Кәсiпорындар, ұйымдар және мекемелер, яғни заңды тұлғалар төлейтiн
салықтар.
1. Салықтардың бюджетке аударылуына қарай салықтар:
а) Жалпы мемлекеттiк салықтар;
ә) Жергiлiктi салықтар;
б) Регионалды салықтар болып бөлiнедi.
Салықтардыiң бағытты мақсаттарына қарай салықтар жалпы және арнайы болып
бөлiнедi:Жалпы салықтар мемлекеттiк бюджеттiң жалпы қалыптасуы үшiн
пайдаланылса, арнайы салықтар мемлекеттiң белгiлi бiр шығындарын
қаржыландыру үшiн қолданылады.
Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы жалпы мемлекеттік салықтар
қатарына жатады.
Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы азаматтардың табысынан
алынатын тікелей салық. Салық жылы салық салынатын табысы бар жеке тұлғалар
табыс салығын төлеушілер болып табылады.
Қазақстан Республикасының азаматтары, шет мемлекеттерінің азаматтары
және азаматтығы жоқ адамдар табыс салығын төлеуші жеке тұлғаларға
жатқызылады.
Табыс салығын салу мақсатымен салық төлеуші жеке тұлғалар
резиденттерге және бейрезиденттерге бөлінеді.
Резидент – Қазақстанда салық жылы басталатын немесе аяқталатын кез –
келген тізбекті 12 айлық кезеңде 183 күн келген одан да көп күндер бойына
Қазақстанда жүрген не шетелде Қазақстан Республикасының қызметінде жүрген
жеке тұлға. Жеке тұлға өзінің кез – келген жылының алдындағы жылы
Қазақстанның резиденті болса ғана өзінің келген кезеңінің алдындағы кезең
үшін резидент ретінде қаралады. Жеке тұлға өзінің Қазақстанда болған жылы
аяқталатын жылдан кейінгі жылы резидент болса ғана ол Қазақстанда болған
кезеңнен кейінгі кезең үшін резидент ретінде қаралады.
Салық төлеушінің бір жылғы жиынтық табысы мен табысты алуға шыққан
шығындардың арасындығы айырма ретінде есептелген табысы табыс салығын салу
объектісі болып табылады.
Салық төлеуші резиденттің жылдық жиынтық табысы резиденттің қандай
көздерден алынғанына қарамастан Қазақстан Республикасында және Қазақстан
Республикасынан сырт жерде алған табыстарынан құралады.
Салық төлеуші резиденттің жылдық жиынтық табысына оның Қазақстан
Республикасында немесе одан сырт жерде алынғанына қарамастан Қазақстандағы
көздерден алынған табыстары кіреді.
Жылдық жиынтық табысқа салық жылы ақшалай немесе заттай нысанда
алынған табыстарының барлық түрлері, соның ішінде:
а) еңбекақы түрінде алынатын табыстары;
ә) кәсіпкерлік қызметтен алынатын табыстары;
б) жеке тұлғалардың мүліктік табысы жатады. Еңбекақы түрінде алынатын
табыстарға жалақының, сыйлықақының, қосымша ақының, сыйақының, үлесақының,
қаламақының, шәкіртақының және жалдану (мердігерлік, өзара шарт, келісім)
шартына сәйкес жеке тұлғаның жұмысты орындауына (қызметті атқаруына,
оқуына) байланысты басқа да төлемдердің кез келген түрлері жатады.
Сонымен қатар еңбекақы түрінде алынатын табыстарға тағы да мынадай
табыстар жатады:
а) қызметкерлерге көрсетілетін қызметтің немесе сатылатын тауарлардың
құны мен олардың сатып алу бағасы немесе өзіндік құны арасындағы теріс
айырма да жатады;
Бұл шығын қызметкердің баласын оқытуға, оны мектеп жасына дейінгі
мекемеде ұстауға, емдеуге, сатып алынған машинаның немесе пәтердің, т.б.
құнын төлеуге жұмсаған шығын болуы мүмкін;
б) жұмыс берушінің шешімімен қызметкердің оған борышының немесе
міндеттемесінің сомасын есептен шығаруы. Кредиттің немесе қайтарылмалы
несиенің төленбеген сомасын, кредит немесе несие сомасы бойынша
проценттердің сомасын, қызметкердің материалдық сипаттағы борышын т.б.
қызметкердің мойнынан шегеруді табыстың осындай түріне жатқызуға
болады;
в) жұмыс берушінің өз қызметкерлерінің өмірін немесе денсаулығын
ерікті сақтандыруға байланысты жарналарын төлеуге жұмсаған шығыны;
г) жұмыс берушінің жеке тұлғадан ұсталуға тиіс табыс салығының
есебіне төлеген сомасы;
ғ) қызметкерлердің тікелей немесе жанама табыстары болып табылатын
жұмыс беруші жұмсаған шығындардың барлық түрлерінің сомасы.
Мұндай табыстарға мемлекеттік зейнетақыға қосымша төлемді,
жолақы билеттерінің құнын, тамақ төленетін қосымща төлемнің сомасын,
газеттер мен журналдарға жазылыс сомасын, санаторийлер мен демалыс үйлеріне
жолдамалардың жүзу бассейндеріне немесе "денсаулық" топтарынаь
абонементтердің құнын төлеуді, массаждың құнын, дәрі-дәрмектің құнын
төлеуді, жұмыс берушінің қаражаты есебінен төленген осындай шығындарды
жатқызуға болады.
Жеке тұлғаның кәсіпкерлік қызметтен алған табыстарына мыналар жатады:
а) өнімді өткізуден (жұмыстарды орындаудан, қызметтер көрсетуден)
алынған табыс;
ә) үйлердің, ғимараттардың, сондай-ақ амортизациялауға жатпайтын
активтердіңң өткізілуі кезінде инфляцияға байланысты олардың құнына
енгізілетін түзетуді ескере отырып, олардың құнының өсуінен алынатын табыс;
Ескерту: амортизациялауға жатпайтын құрал-жабдыққа жер, тауар-
материалдық құндылықтар, ағымдағы жылы салық салынатын табысты
анықтау кезінде құны толық шегерілетін мүлік жатады;
1.3 Шет елдердiң жеке тұлғалар табысына салық салу ерекшелiктерi
Дамыған Батыс Еуропа елдерiнде салық жүйесi Америка Құрама
Штаттарындағы секiлдi сан алуан. Мұнда федерация немесе жалпы мемлекеттiк
салықтар, аймақтардың салықтары (жерлер, провиндиялар салығы), жергiлiктi
салықтар әрекет етуде. Еуропада салық салу деңгейi Солтүстiк Америкаға
қарағанда жоғары. Мiңдеттi аударымдардың үлестiк салмағы жалпы iшкi өнiмге
қатынасыңда Америкада-30%, Канадада-31-34%, Германияда-37-38%. Франция,
Австрия, Дания, Бельгия, Нидерланды, Швецияда-40%-дан жоғары. Америкада
жергiлiктi салықтар жергiлiктi бюджетiнiң негiзiн құрайды және федералды
немесе штатты бюджеттерден субвенция, дотациямен қосымшаланады. Еуропа
елдерiңде негiзгi салықтар, яғни федеративтi салықтар барлық деңгейлi
банктер арасында заңды түрде бөлiнедi. Бұл әсiресе Германия салық жүйесiнде
айқын көрiнiс табады. [1.3-12б]
Жапония елiнiң салық салу ерекшелiктерi
Жапонияның салық салу жүйесi Америка Құрама Штаттарынан және Батыс
Еуропалық елдерден арнайы ерекшелiктерi бар: Жапонияда мемлекеттiк және
жергiлiктi салықтар әрекет етедi. Мұндағы салық түсiмдерiнiң 64%-ы
мемлекеттiк салықтар, ал қалған бөлiгiн жергiлiктi салықтар құрайды. Кейiн
салық құралдарының едәуiр бөлiгi Жапонияның мемлекеттiк бюджетiне
мемлекеттiк салықтарын жергiлiктi бюджетке аудару арқылы қайта бөлiнiске
түседi. Елде өзiнiң жеке дара бюджетi бар 3.045 қала, ауыл, аймақтарды
бiрiктiретiн 47 префектура бар. Салық бөлiнiсi олардың жиналуының айналы
көрiнiсi болып табылады: қаржы ресурстарының 64 %-ы жергiлiктi құралдар
секiлдi, ал қалған құралдар жалпы мемлекеттiк қызметтi жүзеге асыруды
қамтуға арналады.
Жапонияның салық жүйесi Америка Құрама Штаттары және Еуропаның салық
жүйесi секiлдi салық санының көптiгiмен ерекшеленедi. Мемлекеттiк салықтың
әрбiр түрi заңмен реттеледi. Жергiлiктi салықтар туралы заң олардың
түрлерiн және шектi ставкаларын анықтайды, ал бекiтулердi жергiлiктi
парламент жүзеге асырады. Елде мемлекеттiк салықтардың саны-30. Оларды 3
iрi топ бойынша жiктеуге болады:
1-шi топ- заңды және жеке тұлғаға тiкелей табыс салықтары 2-шi топ- мүлiкке
салықтар 3-шi топ- тiкелей және жанама тұтыну салықтары. Бюджетгiң негiзiн
тiкелей салықтар құрайды. Мемлекеттке ең жоғарғы табысты жеке және занды
тұлғалардан табыс салықтары құрайды. Ол салықтық түсiмдердiң 50%-нан
жоғары. Жеке тұлғалар мемлекетке табыс салығын 5 салық ставкасы бар
прогрессивтi шкала бойынша төлейдi: 10%, 20%, 30%, 40%, 50%. Сонымен қатар
3 салық ставкасы бар префектуралы табыс салығы бар: 5%,10%,15%. Осыған
қосымша әрбiр тұлға табыс мөлшерiне байланыссыз 1 тұрғын басына жылына
3.200 иен мөлшерiнде салық төлейдi.
Токио тұрғындарының орташа жылдық табысы 90 жыддары 7.100-7.500 мың иен
құрады. Жапонияның басқа префектурасыңда ол айтарлықтай төмен. Орташа
төлемдi тұлғада табыстың 30%-нан көбi табыс салығына босалады. Жапонияның
салық саясаты жергiлiктi орган үкiметiнiң қаржысын нақтылауды қарастырады:
префектуралар, қала, аймақ, ауыл және т.б.1995 жылы жергiлiктi басқару
органдарының жалпы табысы 80, 41 трлн. иен немесе жергiлiктi бюджет табыс
бөлiгiнiң 41,6% құрайды. Жалпы мемлекеттiк салықтардан аударым 14,33трлн
иен немесе 17,8% құрады.
Мемлекет жергiлiктi органдарға жалпы ұлттық шараларды жүргiзу үшiн
10,65 трлн иен немесе 13,2% шамасында дотация бқлдi. Қалған 20,3 трлн иен
салықтық емес түсiмдердiң соммасы.
Жергiлiктi салықтардың құрылымына келетiн болсақ, 1995 жылғы көрсеткiштерi
бойынша жергiлiктi салықтардың жалпы соммасынан ( 33,45трлн иен) 18,8 трлн
иен немесе 56,2% табыс салығына тиесiлi. 31,4%-зы, яғни 10,49 трлн иен
мүлiк салығы, 12,4% немесе 4,16 трлн иен-тҮтыну салғы. Жалпы мемлекеттiк
салықтардың өзара қатынасы басқаша, бiрақ жалпы теңдендиялары бiр.
Мемлекеттiң табыс салығы 56,5%, мүлiк салығы 25%, тҮтыну салығы-18,5
% құрады. [1.4-12б]
Жапонияда мемлекет пен жергiлiктi басқару органдары арасында
салықтың әртүрлi тобының бөлiнiсi төмендегi кестеде келтiрiлген
Кесте 1
Жапонияның 2006 жылғы табыстар бойынша құрылымы
Салықтар Барлығы (трлнСоның iшiнде
иен)
Мемлекеттiк Жергiлiктi
сомасы үлесi Сомасы үлесi
Табыс 6274 4394 744 2880 556
са лығы
мүлiк салығы 3553 2505 68,9 2049 51 1
тұтыну салығы 25,29 22 12 17,8 517 372
Барлығы 9356 6011 742 4345 458
Ескерту: Қаржы – қаражат. 2000 ж.
2006 жылы Жапонияның мемлекетгiк салықтар соммасы 61 трлн 157 млрд-қа
дейiн көбейдi, соның iшiнде 933 млрд иен кеден жинақтары есебiнен. Олардың
үлестiк салмағы өзгермейдi, себебi бiр мезетте жергiлiктi салықтардың
салмағы да өстi. Жапонияның салық жүйесiнiң 19-ғасырдың өзiнде қалыптасты.
Шалп профессор есiмi құрметiне аталған салық реформасы жүргiзiлген кезде
соғыстан кейiнгi жылдары қалыптасты.
Италия елiнiң салық салу ерекшелiктерi
Италияның мемлекеттiк табысының ең маңызды көзi-жеке тұлғаларға
салынатын жеке табыс салығы. Салық прогрессивтi сипатқа ие және жеке
тұлғамен есептi жылда алынған кешендi таза табысын ескередi. Бұл табыс
меншiктi жерден, капиталдан, кәсiпкерлiк iс-әрекеттен, жалдан түседi немесе
құралады. Меншiктi жерден табыс жер участкелерi жқне құрылыстағы
табыстардан құралады. Жер рентасының мөлшерi кадасторлық реесторлармен
ретгеледi. Иемденушiнiң қолдануындағы құрылыстарға салынатын салық мөлшерi
тариф негiзiнде бекiтiледi. Жалға берiлген құрылыстарға салық мөлшерi
келiсiмдi жалмен қамтылған жылдық жал төлемiмен анықталады. Салық салу
мақсатында кешендi таза табысты есептеуде жал төлемi 10%-ға толығымен және
құрылыс пен ғимаратты қолдану қажетiне сай 15%-ға тағы төмендеу мүмкiн.
Капиталдан табыс өз құрамына салымдардан және ағымды банк салымдарынан
алынатын пайыздар, дивиденттер, лотореялық ұтыстар, жалақы, зейнетақы
түрлерiнен басқа табыс көзi жоқ тұлғалар салық декларациясын ұсынудан
босатылады. Кәсiпкерлiк iс-әрекеттен табыс таза табысты ескередi. Мамандық
жеке iс-әрекеттер жағдайында мысалы дәрiгерлiк, адвокаттық тәжiрибеде
табыстан нақты шығындар есептен шығарылады. Жеке тұлғалар табыс салығы
прогрессивтi сипатқа ие. ґзгертулер инфляция индексiн ескере отырьш
енгiзiледi.
2003 жылы 7,2 млн лирға дейiнгi табысқа салық 10% ставкамен салынады,7,2
млн лирден-14,4 млн лирге дейiнгi табысқа — 22% салық салынады, 14,4 млн
лирден-30 млн лирге дейiн-27% ставкамен салық салынады. Асырауыңда
жанұясында адам болатын немесе табысы 5,1 млн лирден аспайтын жанұя салық
жеңiлдiктерiн қолданады. Табыс салығы салық органына табыс етiлетiн табысы
туралы декларация толтыру арқылы жеке тұлғаның өзiмен жұргiзiледi.
Америка Құрама Штаттарындағы салық салу ерекшелiктерi
Американың салық жүйесi 200 жылдан берi дамып келедi және нарықтық
қатынастардың өрiстеуiне себепшi болып келедi. Әрi және тұрақты түсiмдердi
беретiн салықтардың федерациялық бюджетке бағытталуы 2 кестеде көрсетiлген
.
Кесте 2
Америка Құрама Штаты федеративтi бюджетiнiң табыс
құрылымы (%)
Салық аты Жылдар
1999
Жанұяның жалғыз Жалғыз
Ерлi - зайыптылар бастысы тұратын адам
Жиынтық Бөлек табыстар
табыстары
0-29.750 0-14.875 0-23.900 0-17.850 15
29.751-71.900 14.876-35.950 23.901-61.650 17.851-43150 28
71.901-149.250 35.951-113.300 61.651-123.790 43.151-89560 33
149.250-ден 113.300-ден 123.790-нан 89.560-тан 28
жоғары жоғары жоғары жоғары
4- кестеде Америка федеральдi бюджетiнiң 90 жылдардағы табыс
динамикасы келтiрiлген.
Германияның салық түрлерiнiң iшiндегi негiзгiлерi: жеке тұлғалар
табысына салық салу, корпорацилық табыс салығы, мүлiк салығы, жер салығы,
акциз. Бұл мемлекетте iрi салық көздерi 2 немесе 3 бюджеттi құрайды.
Мемлекетгiң негiзгi көзi болып табылатын жеке тұлғалар табысына салық салу
келесi тәртiппен бөлiнедi: 42,5%-зы сәйкес жердiң бюджетiне, 42,5%-зы
федеральдi бюджетке, 15%-зы жергiлiктi бюджетке түседi. Германияда салық
түсiмдерi 1995 жылы былай бөлiндi: федералдi бюджетке-379 млрд марка,
жергiлiктi бюджетке-97,3 млрд марка, жерлер бюджетiне-269 млрд марка
Еуропалық бiрлестiкке-40,7 млрд марка.
Кесте-4
Америка Құрама Штат федеральдi бюджетiнiң 90-жылдардағы табыс динамикасы,
(млрд.дол)
Баптар 2000 2001
Жеке тұлғалардан табыс салығы 18,1 293110
Кәсiпорын табысы 10.6 170140
Қосылған құн салығы 41.4 669 962
Мұнай өнiмдерiне баж 7.3 118618
Басқада салықтар 15.2 145 120
Салықтық емес түсiмдер 7.4 120267
Барлығы 100 1617217
Ресей Федерациясының салық салу ерекшелiктерi
2005 жылдарда материалды пайда табыс салығын салу мақсатымен келесi
негiз бойынша есептелдi:
1) жеке тұлғаға банктегi салымдары негiзiнде төленетiн пайыздар рубльдiк
салымдар бойынша рефинанстық ставкадан асса, ал шетел валютасымен салымдар
бойынша-жылдық 15%. Материалды пайда-бұл банктiк салым келiсiмiнiң шартымен
сәйкес салымдар бойынша есептелген табыс соммасы мен рефинанстық
ставкадан шығатын соммалар арасындағы оң айырма ретiнде
қарастырылады. Жеке тұлғалардың табысына салынатын салық салығы 15%
мөлшермен есептеледi;
13 ΙΙ. Қазақстан Республикасында жеке тұлғалардың табыс салығын есептеу,
төлеу әдiстерiн талдау және салынатын табыстардың құрамы мен құрылымы
2.1. Жеке тұлғалардың табысына салынатын салық объектiсi және салық
салынбайтын айналым
Жеке табыс салығы бойынша салық салу объектiлерi бар жеке тұлғалар
жеке табыс салығын төлеушiлер болып табылады. Резидент емес жеке тұлғалар
жеке табыс салығы бойынша салықты есептеп, төлейдi және жеке табыс салығы
бойынша салық декларациясын табыс етедi.
Жеке табыс салығы салынатын салық объектiлер мыналар:
1. төлем көзiнен салық салынатын табыстар
2. төлем көзiнен салық салынбайтын табыстар.
Кәсiпкерлiк iс-әрекетпен айналысатын жеке тұлғалардың табысына
салынатын салық Қазақстан Республикасының кәсiпкерлiк қызметi арқылы
немесе Қазақстан Республикасындағы көздерден табыс алатын жеке тұлғалар
төлейдi. Кәсiпкерлiк iс-әрекетпен айналысатын жеке тұлғалардың табыс
салығының объектiлерiне –салық салынатын табыс, төлем көзiнен салық
салынатын табыс, Қазақстан Республикасында қызметiн тұрақты кәсiпкерлiк
қызметiн жүзеге асыратын жеке тұлғалардың таза табысы жатады. [1.9-27,35б]
Салық салынбайтын айналымға:
- мемлекеттiк бюджет қаражаты есебiнен төленетiн атаулы әлеуметтiк
көмек, жәдемақылар және өтемдер;
- балаларға және асырауындағы адамдарға алынатын алименттер;
- Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес қызметкерге еңбек
мiндеттерiн орындау кезiнде мертiгуiне немесе денсаулығының өзге
де зақымдануына байланысты келтiрiлген зиянның орнын толтыру;
- жеке тұлғалардың Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң
лицензиясы бар банктер мен банк операцияарының жекелеген түрлерiн
жүзеге асыратын ұйымдардағы салымдары бойынша оларға төленетiн
сыйақылар және борыштық бағалы қағаздар бойынша сыйақы;
- мемлекеттiк бағалы қағаздармен және агенттiк облигациялармен
жасалған операцияардан түскен табыстар;
- әскери қызметтiң барлық түрлерiне берiлетiн төлемдер;
- лотерея, ұтыстар (5 айық есептiк көрсеткiш);
- қоғамдық жұмыстарды және кәсiби оқуларға байланысты төлемдер;
- гранттар қаражаты есебiнен төленетiн төлемдер (еңбекақы түрiндегi
төлемдерден басқа);
- сапарлармен байланысты жағдайларда төленетiн төлемдер (Қазақстан
Республикасы аумағында);
- экологиялық аймақтарда зардап шеккен азаматтарды әлеуметтiк
қорғауда;
- мемлекет қаражаты есебiнен төленетiн бiржолғы төлемдер;
- айлық есептiк көрсеткiшiнiң 50 еселенген шегiндегi төлемдер;
- қызметтiк iссапарлар кезiнде төленетiн өтемдер;
- Қазақстан Республикасы азаматы болып табылмайтын дипоматиялық
немесе консульдық қызметкерлердiң ресми табыстары;
- шетелдiң жеке тұлғаларының салық салынуға тиiс ресми табыстары;
- мемлекеттiк орталықтан берiлетiн зейнетақы төлемдерi;
- геологиялық –барлау, топографиялық -геодезиялық және iздестiру
жұмыстарымен шұғылданатын қызметкерлердiң далалық жабдықталым
ақшасы;
- мамандық бойынша және бiлiктiлiгiн арттыруға бағытталған шығыстар;
- бала асырап алған ата-аналарға берiлетiн жәрдемақылар;
- мұраға, қайырымдылық түрiнде алған мүлiктiң құны;
- мемлекет тарапынан белгiленген степендиялар;
- он алты жасқа толмаған балалардың демалыс жолдамалары;
- сақтандыру төлемдерiнiң сомалары;
- сот шешiмi бойынша тағайындалған сомалар;
- зейнетақы жинағының сомалары жатады.
Төлем көзiнен салық салынбайтын басқа табыстарына Қазақстан
Республикасының шегiнен тыс жерлерiнен алынған табыстар жатады.
Төлем көзiнен салық салынатын жеке табыс салығы- жұмысшының табысы
шегiрiм соммасына кемiтiлген материалды, әлеуметтiк игiлiктер немесе
басқада материалды көмек ретiндегi натуралды немесе ақшалай түрде жұмыс
берушiнiң төлейтiн табыстары. Натуралды түрдегi табыс қайтарымсыз негiзде
жұмысшының өз мүддесiне көрсетiлетiн қосылған құн салығы мен акциз құнын
алғандағы тауарлардың құны. Материалды пайда түрiндегi табыс өз құрамына
мыналарды: жұмыскермен өткiзiлетiн тауар құны мен сол тауарлардың өзiндiк
құны арасындағы терiс айырма, жұмыс берушiнiң шешiмi бойынша жұмыскердiң
оның алдындағы қарыздарын немесе мiндеттемелерiн жою, өз жұмыскерлерiн
мүлiктiк сақтандыру бойынша сақтандыру сыйақыларына кеткен жұмыс берушiнiң
шығындары, өз iс-әрекетiмен байланысты емес жұмысшының шығыстарын жабуға
кеткен шығындары, бiрлiк төлемдерден табыс-азаматтардың құқықтық сипаттағы
келiсiм жасасу бойынша салық төлемдерiнiң табысы, ұтыс, сыйақы, дивиденттер
түрiндегi табыстар-Қазақстан Республикасының µлттық Банктiң лицензиясы
негiзiнде банктiк iс-әрекеттерден бөлек түрлерiн жүзеге асыратын салымдар
бойынша сыйақыларды қоспағанда жеке тұлғаға дивидент, сыйақы, ұтыс түрiнде
төленетiн төлемдер, стипендия түрiндегi табыстар-бiлiм беру Ұйымдарында
оқитындарға және мәдениет- ғылым, бҮқаралық ақпарат құралдарында әрекет
етушiлерге төленуге тиiс төлемдер, жинақтаушы сақтандыру келiсiмi бойынша
табыстар-ұлттық зейнетақы қорына зейнетақы төлемдерi есебiнен, жұмыс
берушiлердiң құралдары есебiнен төленген сақтандыру сыйақылары, сақтандыру
органдарымен жүзеге асырылатын сақтандыру төлемдерi;
Төлем көзiнен салық салынбайтын жеке табыс салығы- мүлiктiк табыс-
кәсiпкерлiк iс-әрекетте қолданылмайтын мүлiктердi өткiзуден алынған құн
өсiмi, жеке көсiпкердiң салық салынатын табысы-жылдық жиынтық табыс пен
шегерiм арасындағы айырма, жеке нотариустар мен адвокаттардың табысы-
нотариустық көмек көрсеткенi үшiн төлемдерiн қорғау жұмысымен байланысты
шығындарды қосқандағы барлық адвокаттық және нотариустық iс-әрекеттен
алынған табыстар, басқада табыстар-Қазақстан Республикасы тыс жерлерде және
жоғарыда айтылған табыстардан басқа табыс түрлерi.
Коэффициенттердi есептеу мәнi- жалақы өсуiмен байланысты пайыздар
айлық жалақы арасындағы тәуелдiлiктердiң орнауы. Жеке тұлғалардан
салықтарды сипаттағанда оның бөлiнбейтiн құрамы салық жеңiлдiктерiн айтып
кету қажет. Бұл жеңiлдiктер салық төлеушiнiң салық соммасын төмендетедi
немесе оның төлеу мiндеттемелерiнен босатады. [8.4-12,23б]
2.2. Жеке тұлғалардың табысына салынатын салық ставкасы, есептеу, төлеу
және ұстап қалу әдiстерi
Кәсiпкерлiк қызметпен айналысатын жеке тұлғалар салық сомасын
аммортизацияланатын активтердiң құндылығына сәйкес, өздерi бухгалтерлiк
есеп негiзде анықталады. Кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асырушы жеке тұлға
есептеу әдiсi бойынша салық салу мақсатында табысты анықтайды.
Кассалық әдiс-бұл әдiске сәйкес табыстар мен шегерiстер жұмыстардың
орындалуы, қызметтердiң көрсетiлуi, мүлiктiң жөнелтiлуi және кiрiске
алынуы, олар бойынша ақының төленуiнен бастап есептеледi.
Есептеу әдiсi-бұл әдiске сәйкес табыстар мен шегерiстер жұмыстың
орындалуы, қызметтердiң көрсетiлуi,мүлiктiң жөнелтiлуi және кiрiске алынуы
сәтiнен бастап ақының төленген уақытына қарамастан есептелiнедi.
Жеке тұлғалардың кәсiпкерлiк қызметте пайдаланбайтын мүлкiне
прогрессивтi ставка бойынша салық салынатындығын атап өтуiмiз керек, яғни
мүлiк құны жоғарлаған сайын процент ставкасы да жоғарлайды; кәсiпкерлiк
қызметпен айналысатын жеке тұлғалар мүлiк құнынан 1 процент көлемiнде
салық төлейдi.
Салық төлеушiнiң салық жылы iшiндегi салық салынатын табыстарына
мынадай ставкалар бойынша салық салынады.
Кесте-6
Жеке табыс салығының ставкалары
Салық салынатын табыс Салық ставкасы
15 еселенген жылдық есептiк Салық салынатын табыс сомасынан 5
көрсеткiшке дейiн(165420тенгеге процент(8271 тенге)
дейiн)
15 еселенген жылдық есептiк 15 еселенген жылдық есептiк
көрсеткiштен 40 еселенген жыл-дық көрсеткiштен салық сомасы + одан
есептiк көрсеткiшке дейiн(165420 асатын сомадан 8%
тенгеден 441120 тенгеге дейiн) (8271 тенге+8% сомадан, одан асатын
165420 тенге)
40 еселенген жылдық есептiк 40еселенген жылдық есептiк
көрсеткiштен 200 еселенген жылдық көрсеткiштен салық сомасы+одан асатын
есептiк көрсеткiшке дейiн(441120 сомадан 13%(30327 тенге+13% сомадан,
тенгеден 2205600 тенгеге дейiн) одан асатын441120 тенге)
200 еселенген жылдық есептiк 200 еселенген жылдық есептiк
көрсеткiштен 600 еселенген жылдық көрсеткiштен салық сомасы + одан
есептiк көрсеткiшке дейiн(2205600 асатын сомадан 15%(259709 тенге+15%
тенгеден 6616800 тенгеге дейiн) сомадан, одан асатын 2205600 тенге)
600 еселенеген жылдық есептiк 600 еселенген жылдық есептiк
көрсеткiштен және одан көрсеткiштен салық сомасы + одан
жоғары(6616800) асатын сомадан 20%(921389тенге+20%
сомадан, одан астын 6616800тенге)
Ескерту: Қаржы. Ілиясов, Құлпыбаев. 2005 ж.
Ескерту: айлық есептiк көрсеткiш 2004 жылға=919 тенге (ҚР 2004 жылға
Республикалық бюджет туралы Заңымен бекiтiлген, 5.12.03ж N505-. Жылдық
есептiк көрсеткiш=11028 тенге(919*12=11028)
Қызметкерлердiң Қазақстан Республикасының тиiстi қаржы жылына арналған
республикалық бюджет туралы заңында белгiленген, жылына еқ төменгi
жалақының 12 еселенген мөлшерiнен аспайтын жалақысының төлем көздерiнен
салық салынатын кiрiстерiне, қызметкерлердiң тоқсан iшiндегi орташа айлық
кiрiсi ең төменгi жалақы мөлшерiнен аспайтын жағдайда оң ставка бойынша
салық салынуға тиiс.
Дивиденттер, сыйақылар мен ұтыстар түрiндегi табыстарға 15%-тiк ставка
бойынша салық салынады. Адвокаттардың және нотариустардың табыстарына 10%
ставка бойынша салық салынады. Салық төлеушiнiң төлем көзiнен салық
салынатын табыстарға жататындар:
1. қызметкердiң табысы;
2. бiр жолғы төлемдерден алынған табыстар;
3. жинақтаушы зейнетақы қорларынан берiлетiн зейнетақы төлемдерi;
4. дивиденттер, сыйақылар, ұтыстар түрiндегi табыстар;
5. стипендиялар;
6. жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табыстар.
Салық агенттерi жеке табыс салығын есетеу мен ұстап қалуды төлем
көзiнен салық салынатын табыс төленетiн күннен кешiктiрмей жүргiзедi.
Салық агенттерi төленген кiрiстер бойынша салықты аударуды төлем төленетiн
айдан кейiнгi 5-iне дейiн өзiнiң орналасқан жерi бойынша жүзеге асырады.
Бұл агенттер тиiстi бюджеттерге құрылымдық бөлiмшелер салық төлеудi белгiлi
тәртiппен жүзеге асырады. Депозитарлық қолхат бойынша кiрiстер төлеу
осындай депозитарлық қолхаттын базалық активiнiң эмитентi болып табылады.
Жеке табыс салығы бойынша есеп-қисап: салық агенттерi жеке табыс салығы
бойынша есеп-қисапты салық органына салық төленетiн жер бойынша есептi
тоқсаннан кейiнгi айдың 15-нен кешiктiрмей табыс етедi.
Төлем көзiнен салық салынатын жеке табыс салығы бойынша салықтық есеп
беру: төлем көзiнен салық салынатын табысынан жеке табыс салығын Үстап тұру
бойынша салықтық есеп беру тоқсан сайынғы мерзiмдерiне негiзделген-есеп
беру есептi тоқсаннан кейiнгi айдың 15-нен кешiктiрмей жүргiзiледi. Салық
органына салықтың төлену жерi бойынша жеке табыс салығының есебiн салық
агентi бередi. 18.09.2001 жылғы 1306 Қазақстан Республикасының мемлекеттiк
кiрiс министрлiгiнiң төлем көзiнен салық салынатын табысынан жеке табыс
салығын ұстап қалу туралы бҮйрығында есептiң 4 түрiн ұсынса:
1) 201.00 түрi- жеке табыс салығы бойынша есептiң жалпы түрi;
2) 201.01-резидент еместер табысынан жеке табыс салығын ұстап қалу
есебiнiң түрi;
3) 201.02- дивиденттер, ұтыстар, сыйақыларда 15%-тiк ставка бойьшша жеке
табыс салығын ұстап қалу есебiнiң түрi;
4) 201.03-арнайы салық режимi бойынша жеке табыс салығын ұстап қалу
есебiнiң түрi. 201.00,201.01,201.02 түрлерi негiзiнде жеке табыс салығын
ұҮстап қалу тәртiбi бойынша есептi тоқсаннан кейiнгi айдың 15-нен
кешiктiрмей жүргiзiледi. Шаруа-фермерлiк қожалықтар-бiрiңғай жер салығын
төлеушiлер жеке табыс салығы бойынша есептi салық кезеңiнен кейiнгi
кезеңнiң 15 наурызынан кешiктiрмей беруi тиiс.Қызметкердiң төлем көзiнен
салық салынатын табысының салық шегерiмдерi соммасына азайтылған табыстары
төлем көзiнен салық салынатын табысы болып табылады. Жұмыс берушi
материалдық, әлеуметтiк игiлiктер немесе өзге де материалдық пайда түрiнде
берген табыстарды қоса алғанда, жұмыс берушi төлейтiн ақшалай немесе заттай
нысандағы кез келген табыстар қызметкердiқ табыстарына жатады.
Қызметкердi заттай нысандағы табысына: заттай нысандағы еңбекақы,
қызметкер алған тауарлар, қызметкердiң мүддесiн көдеп орындалған жұмыстар,
қызметкерге өтеусiз негiзде көрсетiлген қызметтер, қызметкердiң 3 тұлғадан
алған тауарлар құнын жұмыс берушiнiң төлеуi кiредi. Қосылған құн салығы мен
акциздердiң тиiстi сомасын қоса алғанда, заттай нысандағы тауарлардың құны
қызметкердiң осындай нысандағы табысы жатады. Қызметкердiң материалдық
пайда түрiндегi табысына: қызметкерге сатылатын тауарлардың құны мен осы
тауарларды сатып алу бағасы немесе олардың өзiндiк құны арасындағы терiс
айырма, жұмыс берушiнiң шешiмi бойынша қызметкердiң оның алдындағы
қарызының немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz