Сайлау жүйесінің түсінігі
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1. Сайлау жүйесінің түсінігі және түрлері
2. Ұйымдастырылу және өткізу жағынан ұқсас келетін — референдум.
3. Саяси процесс және сайлау жүйесі туралы ұғым
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
ІІ. Негізгі бөлім
1. Сайлау жүйесінің түсінігі және түрлері
2. Ұйымдастырылу және өткізу жағынан ұқсас келетін — референдум.
3. Саяси процесс және сайлау жүйесі туралы ұғым
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Мемлекет адам қоғамы дамуының белгілі бір сатысында пайда болған. Адамдардың ең алғашқы ұйымдасуы рулық қоғам түрінде пайда болды. Рулық қоғам оның мүшелерінің қандас туыстығы негізінде, еңбекті қауымдасып ұйымдастыру және ортақ меншіктілік негізінде қалыптасты.
Әскери демократияның дамуы қоғамда саяси ұйымның – мемлекеттің пайда болуына әкелді. Мемлекет, бір жағынан, әскери демократияның жаңа негізде қайта құрылуы нәтижесінде, ал екінші жағынан, жаңа басқару органдарының пайда болуы нәтижесінде құрылды. Мемлекет – адам баласы бірлестігінің жаңа ұйымы. Ол рулық қауымнан мынадай белгілермен өзгешеленеді:
1. Мемлекеттің тәуелсіздігі болады. Мұның мәнісі – мемлекет өзінің ішкі және сыртқы саясатын өзге бір мемлекеттерден тәуелсіз қалыптастырып, дербес жүзеге асырады деген сөз.
2. Мемлекеттің халқы әкімшілік-аумақтық аймақтарға бөлінеді, бұл жерде адамдардың рулық белгілері ескерілмейді.
3. Мемлекетте қоғамды басқаратын өкімет билігінің белгілі бір дәрежеде дамыған жүйесі болады. Оларда адамдардың өзгеше бір тобы – шен иелері немесе мемлекеттік қызметкерлер жұмыс істейді.
4. Қоғамның өмір сүріп, тіршілік етуі үшін мемлекет заңдар, нормативтік актілер шығарып, солар арқылы қоғамдық қатынастарды реттеп отырады, белгілі бір қоғамдық тәртіпті қалыптастырады.
Марксизм мемлекетті тек бір ғана топтың – байлар тобының мүддесін қорғау үшін жаратылған саяси ұйым ретінде сипаттайды. Құл иеленушілік дәуірінде мемлекет құл иелерінің мүддесін қорғады, сондықтан ол құл иеленушілер мемлекеті деп аталады, феодализм дәуірінде ол феодалдардың мүддесін қорғады. Феодализмнің орнына капитализм келді. Капиталистік мемлекет капиталистердің қолындағы қару болып табылады. Сөйтіп, марксизм ілімі бойынша, адамзат тарихында мемлекеттің үш түрлі тұрпаты болған екен: құл иеленушілік, феодалдық және буржуазиялық мемлекет түрлері.
Әскери демократияның дамуы қоғамда саяси ұйымның – мемлекеттің пайда болуына әкелді. Мемлекет, бір жағынан, әскери демократияның жаңа негізде қайта құрылуы нәтижесінде, ал екінші жағынан, жаңа басқару органдарының пайда болуы нәтижесінде құрылды. Мемлекет – адам баласы бірлестігінің жаңа ұйымы. Ол рулық қауымнан мынадай белгілермен өзгешеленеді:
1. Мемлекеттің тәуелсіздігі болады. Мұның мәнісі – мемлекет өзінің ішкі және сыртқы саясатын өзге бір мемлекеттерден тәуелсіз қалыптастырып, дербес жүзеге асырады деген сөз.
2. Мемлекеттің халқы әкімшілік-аумақтық аймақтарға бөлінеді, бұл жерде адамдардың рулық белгілері ескерілмейді.
3. Мемлекетте қоғамды басқаратын өкімет билігінің белгілі бір дәрежеде дамыған жүйесі болады. Оларда адамдардың өзгеше бір тобы – шен иелері немесе мемлекеттік қызметкерлер жұмыс істейді.
4. Қоғамның өмір сүріп, тіршілік етуі үшін мемлекет заңдар, нормативтік актілер шығарып, солар арқылы қоғамдық қатынастарды реттеп отырады, белгілі бір қоғамдық тәртіпті қалыптастырады.
Марксизм мемлекетті тек бір ғана топтың – байлар тобының мүддесін қорғау үшін жаратылған саяси ұйым ретінде сипаттайды. Құл иеленушілік дәуірінде мемлекет құл иелерінің мүддесін қорғады, сондықтан ол құл иеленушілер мемлекеті деп аталады, феодализм дәуірінде ол феодалдардың мүддесін қорғады. Феодализмнің орнына капитализм келді. Капиталистік мемлекет капиталистердің қолындағы қару болып табылады. Сөйтіп, марксизм ілімі бойынша, адамзат тарихында мемлекеттің үш түрлі тұрпаты болған екен: құл иеленушілік, феодалдық және буржуазиялық мемлекет түрлері.
1. Мемлекет және құқық теориясы С. Өзбекұлы Алматы 2006ж.
2. Заң журналы № 12 1998 ж.
3. Құқық теориясы мен сот жүйесінің конституциялық негіздері. Табанов С. Алматы 2001 ж.
4. Заң газеті № 10 2006 ж.
2. Заң журналы № 12 1998 ж.
3. Құқық теориясы мен сот жүйесінің конституциялық негіздері. Табанов С. Алматы 2001 ж.
4. Заң газеті № 10 2006 ж.
Жоспар
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1. Сайлау жүйесінің түсінігі және түрлері
2. Ұйымдастырылу және өткізу жағынан ұқсас келетін — референдум.
3. Саяси процесс және сайлау жүйесі туралы ұғым
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Мемлекет адам қоғамы дамуының белгілі бір сатысында пайда болған.
Адамдардың ең алғашқы ұйымдасуы рулық қоғам түрінде пайда болды. Рулық
қоғам оның мүшелерінің қандас туыстығы негізінде, еңбекті қауымдасып
ұйымдастыру және ортақ меншіктілік негізінде қалыптасты.
Әскери демократияның дамуы қоғамда саяси ұйымның – мемлекеттің
пайда болуына әкелді. Мемлекет, бір жағынан, әскери демократияның жаңа
негізде қайта құрылуы нәтижесінде, ал екінші жағынан, жаңа басқару
органдарының пайда болуы нәтижесінде құрылды. Мемлекет – адам баласы
бірлестігінің жаңа ұйымы. Ол рулық қауымнан мынадай белгілермен
өзгешеленеді:
1. Мемлекеттің тәуелсіздігі болады. Мұның мәнісі – мемлекет өзінің
ішкі және сыртқы саясатын өзге бір мемлекеттерден тәуелсіз қалыптастырып,
дербес жүзеге асырады деген сөз.
2. Мемлекеттің халқы әкімшілік-аумақтық аймақтарға бөлінеді, бұл
жерде адамдардың рулық белгілері ескерілмейді.
3. Мемлекетте қоғамды басқаратын өкімет билігінің белгілі бір
дәрежеде дамыған жүйесі болады. Оларда адамдардың өзгеше бір тобы – шен
иелері немесе мемлекеттік қызметкерлер жұмыс істейді.
4. Қоғамның өмір сүріп, тіршілік етуі үшін мемлекет заңдар,
нормативтік актілер шығарып, солар арқылы қоғамдық қатынастарды реттеп
отырады, белгілі бір қоғамдық тәртіпті қалыптастырады.
Марксизм мемлекетті тек бір ғана топтың – байлар тобының мүддесін
қорғау үшін жаратылған саяси ұйым ретінде сипаттайды. Құл иеленушілік
дәуірінде мемлекет құл иелерінің мүддесін қорғады, сондықтан ол құл
иеленушілер мемлекеті деп аталады, феодализм дәуірінде ол феодалдардың
мүддесін қорғады. Феодализмнің орнына капитализм келді. Капиталистік
мемлекет капиталистердің қолындағы қару болып табылады. Сөйтіп, марксизм
ілімі бойынша, адамзат тарихында мемлекеттің үш түрлі тұрпаты болған екен:
құл иеленушілік, феодалдық және буржуазиялық мемлекет түрлері.
Марксизм мемлекеттің осы аталған үш түрін де қанаушылардың,
езушілердің мемлекеті деп сипаттайды.
Алайда мемлекет жағдайындағы маркстік ілімінің осал жерлері бар.
Айталық, мемлекеттің осы үш тсатысын, үш түрлі тұрпатын халықтардың барлығы
бірдей бастан өткерген жоқ.
Марксизм-лининизм капиталистік мемлекеттердің құритындығының және
жаңа тұрпатты социалистік мемлекеттің пайда болатындығының тарихи
сөзсіздігін теориялық жағынан негіздеуге тырысып бақты. 1917 жылдың қазан
айында Ресейде большевиктер партиясының басшылығымен социалистік револиция
жасалды. Соның нәтижесінде Кеңестік социалистік дүниеге келип, ол 70 жылдам
астам уақыт өиір сүрді.
Құқық дегеніміз мемлекетте қолданылатын барлық құқықтық
нормалардың: құқықтық ғұрыптардың, әділеттілік үлгілердің, мемлекеттің
құқықтық ережелерінің жиынтығы болып табылады. Құқықта заңдар ерекше орын
алады. Мемлекеттік өкімет билігінің жоғарғы органдары қабылдаған
нормативтік актілер заң деп есептелінелді. Заң ең жоғарғы юрисдикциялық күш
болып табылады. Мұның мәнісі – мемлекеттік органдар қабылдаған нормативтік
актілер заңда негізделуге және заңға қайшы келмеуге тиіс деген сөз.
Заңдар адамның құқықтық дәрежесін анықтайды. Құқық тек заңдардан
ғана тұрмайды. Құқық дегеніміз – белгілі бір мемлекетте қабылданған және
қолданылып жүрген барлық құқықтық нормалардың белгілі нормативтік құқықтық
актілерді де көрсетеледі. Конституцияда, заңдарда мемлекеттік органдарға
нормативтік құқықтық актілер қабылдау жөнінде өкілдік беріледі. Президент –
нормативтік жарлықтар, Үкімет – нормативтік қаулылар, Министрліктер –
нориативтік буйрықтар, жергілікті мемлекеттік органдар нормативтік шешімдер
т.б. қабылдайды.
Сөйтіп құқық туралы сөз қозғалғанда, нақты мемлекеттегі қолданылып
жүрген нормативтік актілердің барлығы еске алынады. Мұның өзі – объективтік
мағынадағы, яғни дербес біртұтас құбылыс ретінде өмір сүреді деген
мағынадағы құқық. Құқықты субъектілердің (адамдардың) өз игілігі үшін
мемлекет тарапынан кепілдік берілген белгілі бір қимыл-әрекеттерді істеу
жөніндегі заңдық мүмкіндігі ретінде қолданылады. Мысалы, өмір сүру құқығы,
денсаулығын сақтау құқығы, білім алу құқығы т.т.
Құқықтың алғашқы элементі – құқық нормасы. Құқық нормасы дегеніміз
– мінез-құлық, тәртіп ережесі, тіршілік процесіндегі тәртіп пен мінез-
құлық, ережелерінің үлгісі. Ал мінез-құлық дегеніміз – жеке алып
қарағандағы әрбір адам емес, тұтас адамдар ұжымына да тән жағдай. Жеке адаи
ғана емес, бірнеше адамнан құрылған ұжымдар да бір-бірімен қатынасқа
келеді. Демек, құқық нормаларымен реттелетін қатынастарға түсе отырып,
адамдар, олардың ұйымдары өздерінің мінез-құлқымен сол нормаларды бұзбайтын
болуға тиіс.
Құқықтық нормалардың жиынығы ретіндегі құқық, қоғам тіршілігінде
маңызды рөл атқара отырып, өмірдің қай саласында болса да адамдар
арасындағы қарым-қатынастарда тәртіп болуына бағытталады. Адамдар бір-
бірімен экономикалық қатынаста, яғни материалдық игіліктерді өндіру
жөніндегі қатынастарда болады. Мысалы, заводтарда, фабрикаларда нормативтік
құқық актілері аоқылы белгілі бір реттілік, еңбек тәртібі орнатылады.
Материалдық игіліктерді бөлу мәселесінде де экономикалық қатынастар пайда
болады. Қызметкерлер өздерінің еңбегі үшін сияпат ақы алуға тиіс. Бұл да
тиісті нормативтік актілермен реттеледі. Адамдар бір-бірімен неше түрлі
шарттық қатынастарға түсіп жатады. Олардың арасындағы сату-сатып алу,
айырбас, жоралғы, қарыз т.б. әрекеттер құқық нормаларының шеңберінде ғана
хатталуға тиіс.
Құқық қоғамның саяси өмірінде маңызды рөл атқарады. Мемлекеттік
органдардың құрылымы, оларды жасақтау тәсілдері (сайлау, тағайындау,
олардың билік аясы (өкілеттілігі), іс-әрекеттерінің түрлері мен әдістері
т.т. құқықтық нормалар арқылы анықталады.
Сайлау жүйесінің түсінігі және түрлері
Адамдар саяси процеске екі түрлі қатысады. Біріншісінде, саяси жүйенің
шеңберінде жұмыс істейтін өкілдік органдар арқылы, екіншісінде,
азаматтардың тікелей қатысуы арқылы саяси билікке әсер етеді.
Өкілдік органдар аркылы қатысқанда өз араларынан заң қабылдайтын және
күнделікті мемлекетті басқару қызметін атқаратын адамдарды сайлайды. Олар
белгілі бір мөлшерде сайлаушылар алдында жауап береді.
Тікелей қатысу өз кезегінде екіге бөлінеді. Біріншісі —
институционалданып реттелген демократия. Онда азаматтар сайлау, референдум,
плебисциттерге қатысу арқылы өз көзқарастарын білдіреді.
Қазіргі демократиялық қоғамда азаматтардың көбінің саяси белсенділігін
білдіретін түрі — сайлауға қатынасу. Сайлау жүйелі, заң белгілеген уақытта
өткізіледі. Президент, жоғары заң шығарушы органдардың мүшелері әдетте 4—6
жылға сайланады. Бұл мерзім үміткерге берген уәделерін орындауға және саяси
басқарудың сабақтастығын жалғастыруға, тұрақтылығын қамтамасыз етуге
жеткілікті деп саналады. Жергілікті органдар қысқарақ мерзімге сайланады.
Себебі, олардың алдында тұрған мәселелер жеңілірек шешіледі және қала
немесе округте жағдай жылдамырақ өзгеріп тұрады. Кезекті сайлау күні заң
шығарушы орган немесе мемлекет басшысының жарлығымен белгіленеді.
Сайлау күні хабарланғаннан бастап, ресми түрде сайлау науқаны
басталады. Сайлаушылардың тізімі жасалады, үміткерлерді ұсыну және тіркеу,
үгіт-насихат жұмыстары жүргізіледі. Сайлау өткізіледі. Ол біткен соң
берілген дауыстар есептеледі, сайлаудың қорытындысы хабарланады.
Сайлау процесі сайлау округінде жүргізіледі. Елдің, республиканың,
штаттың аумағы округтерге бөлінеді. Олардың халқы бір немесе бірнеше
үміткерді ұсынады. Жергілікті органдарды сайлау үшін сайлаушылар саны аз,
кішкентай округ құрылады. Оған қалалық ауданнан немесе кварталдан,
кішігірім ауылдан бір депутат сайланады. Жоғары заң шығарушы органдарды
сайлағанда бірнеше кіші округтар қосылып, облыстан, аймақтан бір депутат
сайланады. Бір округтан бір депутат сайланса, бір мандатты, бірнеше депутат
сайланса, көп мандатты округ деп аталады.
Сайлау науқанының бастапқы сатысында шешуші рөлді саяси партиялар
атқарады. Олар үміткерлерді таңдайды, оларға қаржы, ұйымдастыру жағынан
көмектеседі, митингілер, жиналыстар өткізеді, үміткерлерді сайлаушылармен
кездестіреді, ақпарат құралдары, теледидар арқылы сөйлеуге мүмкіндік
жасайды.
Сайлаушылар өз таңдауын жан-жақты ойланып, саналы түрде жасауы тиіс.
Олар қай партияның, қай үміткердің бағдарламасы өз көзқарасына, мақсат-
мүддесіне көбірек сай келетінін жақсы ойластырғаны жөн.
Демократиялық саясаттың талабына сай партиялар мен үміткерлер сайлау
науқанын бәріне бірдей, тең жағдайда жүргізуі керек. Бірақ іс жүзінде оны
орындау қиын. Халықтың ауқатты жігі қолдайтын партиялардың мүмкіншілігі мол
болады. Оларға көмек көп көрсетіледі. Теледидарды, радионы, ақпарат
құралдарын кеңінен пайдалануға жағдайлары келеді. Ал кішігірім партиялардың
ондай мүмкіншілігі аз келеді. Сондықтан мемлекет сайлау науқаны шығынының
біраз бөлігін өз мойнына алады. Сонымен қатар жеке адамдар мен ұйымдарға,
сайлау алдындағы қорға қайырымдылық көрсетудің мөлшері және үміткерлердің
өз қаржысынан қанша жұмсай алатын шамасы белгіленеді.
Сайлау алдындағы үгіт сайлау болар күннен бір күн бұрын тоқтатылады. Ол
сайлаушыларға өз ойын тағы да бір тексеріп, саралап шығуға мүмкіндік
береді. Жасырын дауыспен беріледі. шының бюллетеньді қалай толтырып
жатқанын ешкімнің бақылауға қақысы жоқ. Кейбір елдерде нәтижесін
бұрмалауға жол бермеу үшін арнаулы дауыс беру машинасын пайдаланады.
Ұйымдастырылу және өткізу жағынан ға ұқсас келетін — референдум.
Бұл — заң шығарушы немесе ішкі және сыртқы саяси мәселені түпкілікті
шешу мақсатында шыларға жасалған тікелей үндеу. Мысалы, онда конституция
қабылдау немесе оған түзету кіргізу, мемлекеттік құрылыс немесе билік түрін
өзгерту, ескі заңның күшін жою немесе жаңасын қабылдау, елдің халыкаралық
ұйымға кіру, мемлекетаралық келісімге қосылу және т.с.с. мәселелер
қаралады. Бұл мәселелерді парламент немесе үкімет бастығы қояды.
Референдум жеке аймақта не округте өтуі мүмкін. Онда жергілікті жердің
мәселесі қаралады. Мысалы, қалалық бюджетке түсетін қосымша салық кіргізу,
жаңа зауыт, фабрика, комбинатты салу немесе ондайдың ескісін жабу, үлкен
магистральдық жол тарту және т.б. сияқты мәселелерге халықтың пікірін
біледі. Мұндай тәсіл АҚШ-та, Швейцарияда кең таралған.
Референдумға дайындық барысында жаңа округтері құрылмайды. Оған
қатыскан адамдардың көпшілігі қай шешімге дауыс берсе, сол қабылданады.
Бірақ референдумның осал жақтары бар. Мысалы, көбіне шешім аз ғана
басымдықпен қабылданады. Оның үстіне қоғамдық пікір тез өзгеруі мүмкін.
Ондайда референдумның нәтижесі кейінгі талаптарға, халықтың тілегіне сай
келмей қалуы мүмкін.
Мұндай кемшіліктерге жол бермеу және халыктың талап-тілегін толық білу
үшін дауысқа түсетін мәселені жан-жақты талқылаған жөн. Біраз елдерде
референдумға қатысқан адамдардың үштен екісі құптағанда ғана шешім
түпкілікті болып саналады. Дегенмен, референдумды халық билігінің мінсіз
түрі деп атауға болмайды. Себебі, үкімет сұрақты қойғанда өзіне керек
жауапты аларлықтай етіп қиюлайды. Оған қатысушылар "иә" немесе "жоқ" деп
қана жауап береді де, басқаша түзету кіргізе алмайды.
Референдумның бір түріне шебисцит (латынның қарапайым халық және шешім
деген сөздерінен шыққан) жатады. Ол, әдетте, халықаралық қатынастарда басқа
елдің жерін күшпен қосып алған жағдайда, халықтың пікірін білу үшін
өткізіледі.
Саяси процеске қатысудың екінші түріне бұқаралық жиналысқа (митингіге),
шеруге, ереуілге қатысу арқылы саяси билікке ықпал жасау жатады.
Бұқаралық жиналыс бір мәселені талкылауға арналады. Ол саяси биліктің
не саяси серкенің шешімін қолдау не қолдамау болуы мүмкін. Оған көп адам
қатысып, өз көзқарастарын білдіреді. Оның теріс жағы да бар. Мысалы, мұндай
жиналыста әр түрлі саяси ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1. Сайлау жүйесінің түсінігі және түрлері
2. Ұйымдастырылу және өткізу жағынан ұқсас келетін — референдум.
3. Саяси процесс және сайлау жүйесі туралы ұғым
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Мемлекет адам қоғамы дамуының белгілі бір сатысында пайда болған.
Адамдардың ең алғашқы ұйымдасуы рулық қоғам түрінде пайда болды. Рулық
қоғам оның мүшелерінің қандас туыстығы негізінде, еңбекті қауымдасып
ұйымдастыру және ортақ меншіктілік негізінде қалыптасты.
Әскери демократияның дамуы қоғамда саяси ұйымның – мемлекеттің
пайда болуына әкелді. Мемлекет, бір жағынан, әскери демократияның жаңа
негізде қайта құрылуы нәтижесінде, ал екінші жағынан, жаңа басқару
органдарының пайда болуы нәтижесінде құрылды. Мемлекет – адам баласы
бірлестігінің жаңа ұйымы. Ол рулық қауымнан мынадай белгілермен
өзгешеленеді:
1. Мемлекеттің тәуелсіздігі болады. Мұның мәнісі – мемлекет өзінің
ішкі және сыртқы саясатын өзге бір мемлекеттерден тәуелсіз қалыптастырып,
дербес жүзеге асырады деген сөз.
2. Мемлекеттің халқы әкімшілік-аумақтық аймақтарға бөлінеді, бұл
жерде адамдардың рулық белгілері ескерілмейді.
3. Мемлекетте қоғамды басқаратын өкімет билігінің белгілі бір
дәрежеде дамыған жүйесі болады. Оларда адамдардың өзгеше бір тобы – шен
иелері немесе мемлекеттік қызметкерлер жұмыс істейді.
4. Қоғамның өмір сүріп, тіршілік етуі үшін мемлекет заңдар,
нормативтік актілер шығарып, солар арқылы қоғамдық қатынастарды реттеп
отырады, белгілі бір қоғамдық тәртіпті қалыптастырады.
Марксизм мемлекетті тек бір ғана топтың – байлар тобының мүддесін
қорғау үшін жаратылған саяси ұйым ретінде сипаттайды. Құл иеленушілік
дәуірінде мемлекет құл иелерінің мүддесін қорғады, сондықтан ол құл
иеленушілер мемлекеті деп аталады, феодализм дәуірінде ол феодалдардың
мүддесін қорғады. Феодализмнің орнына капитализм келді. Капиталистік
мемлекет капиталистердің қолындағы қару болып табылады. Сөйтіп, марксизм
ілімі бойынша, адамзат тарихында мемлекеттің үш түрлі тұрпаты болған екен:
құл иеленушілік, феодалдық және буржуазиялық мемлекет түрлері.
Марксизм мемлекеттің осы аталған үш түрін де қанаушылардың,
езушілердің мемлекеті деп сипаттайды.
Алайда мемлекет жағдайындағы маркстік ілімінің осал жерлері бар.
Айталық, мемлекеттің осы үш тсатысын, үш түрлі тұрпатын халықтардың барлығы
бірдей бастан өткерген жоқ.
Марксизм-лининизм капиталистік мемлекеттердің құритындығының және
жаңа тұрпатты социалистік мемлекеттің пайда болатындығының тарихи
сөзсіздігін теориялық жағынан негіздеуге тырысып бақты. 1917 жылдың қазан
айында Ресейде большевиктер партиясының басшылығымен социалистік револиция
жасалды. Соның нәтижесінде Кеңестік социалистік дүниеге келип, ол 70 жылдам
астам уақыт өиір сүрді.
Құқық дегеніміз мемлекетте қолданылатын барлық құқықтық
нормалардың: құқықтық ғұрыптардың, әділеттілік үлгілердің, мемлекеттің
құқықтық ережелерінің жиынтығы болып табылады. Құқықта заңдар ерекше орын
алады. Мемлекеттік өкімет билігінің жоғарғы органдары қабылдаған
нормативтік актілер заң деп есептелінелді. Заң ең жоғарғы юрисдикциялық күш
болып табылады. Мұның мәнісі – мемлекеттік органдар қабылдаған нормативтік
актілер заңда негізделуге және заңға қайшы келмеуге тиіс деген сөз.
Заңдар адамның құқықтық дәрежесін анықтайды. Құқық тек заңдардан
ғана тұрмайды. Құқық дегеніміз – белгілі бір мемлекетте қабылданған және
қолданылып жүрген барлық құқықтық нормалардың белгілі нормативтік құқықтық
актілерді де көрсетеледі. Конституцияда, заңдарда мемлекеттік органдарға
нормативтік құқықтық актілер қабылдау жөнінде өкілдік беріледі. Президент –
нормативтік жарлықтар, Үкімет – нормативтік қаулылар, Министрліктер –
нориативтік буйрықтар, жергілікті мемлекеттік органдар нормативтік шешімдер
т.б. қабылдайды.
Сөйтіп құқық туралы сөз қозғалғанда, нақты мемлекеттегі қолданылып
жүрген нормативтік актілердің барлығы еске алынады. Мұның өзі – объективтік
мағынадағы, яғни дербес біртұтас құбылыс ретінде өмір сүреді деген
мағынадағы құқық. Құқықты субъектілердің (адамдардың) өз игілігі үшін
мемлекет тарапынан кепілдік берілген белгілі бір қимыл-әрекеттерді істеу
жөніндегі заңдық мүмкіндігі ретінде қолданылады. Мысалы, өмір сүру құқығы,
денсаулығын сақтау құқығы, білім алу құқығы т.т.
Құқықтың алғашқы элементі – құқық нормасы. Құқық нормасы дегеніміз
– мінез-құлық, тәртіп ережесі, тіршілік процесіндегі тәртіп пен мінез-
құлық, ережелерінің үлгісі. Ал мінез-құлық дегеніміз – жеке алып
қарағандағы әрбір адам емес, тұтас адамдар ұжымына да тән жағдай. Жеке адаи
ғана емес, бірнеше адамнан құрылған ұжымдар да бір-бірімен қатынасқа
келеді. Демек, құқық нормаларымен реттелетін қатынастарға түсе отырып,
адамдар, олардың ұйымдары өздерінің мінез-құлқымен сол нормаларды бұзбайтын
болуға тиіс.
Құқықтық нормалардың жиынығы ретіндегі құқық, қоғам тіршілігінде
маңызды рөл атқара отырып, өмірдің қай саласында болса да адамдар
арасындағы қарым-қатынастарда тәртіп болуына бағытталады. Адамдар бір-
бірімен экономикалық қатынаста, яғни материалдық игіліктерді өндіру
жөніндегі қатынастарда болады. Мысалы, заводтарда, фабрикаларда нормативтік
құқық актілері аоқылы белгілі бір реттілік, еңбек тәртібі орнатылады.
Материалдық игіліктерді бөлу мәселесінде де экономикалық қатынастар пайда
болады. Қызметкерлер өздерінің еңбегі үшін сияпат ақы алуға тиіс. Бұл да
тиісті нормативтік актілермен реттеледі. Адамдар бір-бірімен неше түрлі
шарттық қатынастарға түсіп жатады. Олардың арасындағы сату-сатып алу,
айырбас, жоралғы, қарыз т.б. әрекеттер құқық нормаларының шеңберінде ғана
хатталуға тиіс.
Құқық қоғамның саяси өмірінде маңызды рөл атқарады. Мемлекеттік
органдардың құрылымы, оларды жасақтау тәсілдері (сайлау, тағайындау,
олардың билік аясы (өкілеттілігі), іс-әрекеттерінің түрлері мен әдістері
т.т. құқықтық нормалар арқылы анықталады.
Сайлау жүйесінің түсінігі және түрлері
Адамдар саяси процеске екі түрлі қатысады. Біріншісінде, саяси жүйенің
шеңберінде жұмыс істейтін өкілдік органдар арқылы, екіншісінде,
азаматтардың тікелей қатысуы арқылы саяси билікке әсер етеді.
Өкілдік органдар аркылы қатысқанда өз араларынан заң қабылдайтын және
күнделікті мемлекетті басқару қызметін атқаратын адамдарды сайлайды. Олар
белгілі бір мөлшерде сайлаушылар алдында жауап береді.
Тікелей қатысу өз кезегінде екіге бөлінеді. Біріншісі —
институционалданып реттелген демократия. Онда азаматтар сайлау, референдум,
плебисциттерге қатысу арқылы өз көзқарастарын білдіреді.
Қазіргі демократиялық қоғамда азаматтардың көбінің саяси белсенділігін
білдіретін түрі — сайлауға қатынасу. Сайлау жүйелі, заң белгілеген уақытта
өткізіледі. Президент, жоғары заң шығарушы органдардың мүшелері әдетте 4—6
жылға сайланады. Бұл мерзім үміткерге берген уәделерін орындауға және саяси
басқарудың сабақтастығын жалғастыруға, тұрақтылығын қамтамасыз етуге
жеткілікті деп саналады. Жергілікті органдар қысқарақ мерзімге сайланады.
Себебі, олардың алдында тұрған мәселелер жеңілірек шешіледі және қала
немесе округте жағдай жылдамырақ өзгеріп тұрады. Кезекті сайлау күні заң
шығарушы орган немесе мемлекет басшысының жарлығымен белгіленеді.
Сайлау күні хабарланғаннан бастап, ресми түрде сайлау науқаны
басталады. Сайлаушылардың тізімі жасалады, үміткерлерді ұсыну және тіркеу,
үгіт-насихат жұмыстары жүргізіледі. Сайлау өткізіледі. Ол біткен соң
берілген дауыстар есептеледі, сайлаудың қорытындысы хабарланады.
Сайлау процесі сайлау округінде жүргізіледі. Елдің, республиканың,
штаттың аумағы округтерге бөлінеді. Олардың халқы бір немесе бірнеше
үміткерді ұсынады. Жергілікті органдарды сайлау үшін сайлаушылар саны аз,
кішкентай округ құрылады. Оған қалалық ауданнан немесе кварталдан,
кішігірім ауылдан бір депутат сайланады. Жоғары заң шығарушы органдарды
сайлағанда бірнеше кіші округтар қосылып, облыстан, аймақтан бір депутат
сайланады. Бір округтан бір депутат сайланса, бір мандатты, бірнеше депутат
сайланса, көп мандатты округ деп аталады.
Сайлау науқанының бастапқы сатысында шешуші рөлді саяси партиялар
атқарады. Олар үміткерлерді таңдайды, оларға қаржы, ұйымдастыру жағынан
көмектеседі, митингілер, жиналыстар өткізеді, үміткерлерді сайлаушылармен
кездестіреді, ақпарат құралдары, теледидар арқылы сөйлеуге мүмкіндік
жасайды.
Сайлаушылар өз таңдауын жан-жақты ойланып, саналы түрде жасауы тиіс.
Олар қай партияның, қай үміткердің бағдарламасы өз көзқарасына, мақсат-
мүддесіне көбірек сай келетінін жақсы ойластырғаны жөн.
Демократиялық саясаттың талабына сай партиялар мен үміткерлер сайлау
науқанын бәріне бірдей, тең жағдайда жүргізуі керек. Бірақ іс жүзінде оны
орындау қиын. Халықтың ауқатты жігі қолдайтын партиялардың мүмкіншілігі мол
болады. Оларға көмек көп көрсетіледі. Теледидарды, радионы, ақпарат
құралдарын кеңінен пайдалануға жағдайлары келеді. Ал кішігірім партиялардың
ондай мүмкіншілігі аз келеді. Сондықтан мемлекет сайлау науқаны шығынының
біраз бөлігін өз мойнына алады. Сонымен қатар жеке адамдар мен ұйымдарға,
сайлау алдындағы қорға қайырымдылық көрсетудің мөлшері және үміткерлердің
өз қаржысынан қанша жұмсай алатын шамасы белгіленеді.
Сайлау алдындағы үгіт сайлау болар күннен бір күн бұрын тоқтатылады. Ол
сайлаушыларға өз ойын тағы да бір тексеріп, саралап шығуға мүмкіндік
береді. Жасырын дауыспен беріледі. шының бюллетеньді қалай толтырып
жатқанын ешкімнің бақылауға қақысы жоқ. Кейбір елдерде нәтижесін
бұрмалауға жол бермеу үшін арнаулы дауыс беру машинасын пайдаланады.
Ұйымдастырылу және өткізу жағынан ға ұқсас келетін — референдум.
Бұл — заң шығарушы немесе ішкі және сыртқы саяси мәселені түпкілікті
шешу мақсатында шыларға жасалған тікелей үндеу. Мысалы, онда конституция
қабылдау немесе оған түзету кіргізу, мемлекеттік құрылыс немесе билік түрін
өзгерту, ескі заңның күшін жою немесе жаңасын қабылдау, елдің халыкаралық
ұйымға кіру, мемлекетаралық келісімге қосылу және т.с.с. мәселелер
қаралады. Бұл мәселелерді парламент немесе үкімет бастығы қояды.
Референдум жеке аймақта не округте өтуі мүмкін. Онда жергілікті жердің
мәселесі қаралады. Мысалы, қалалық бюджетке түсетін қосымша салық кіргізу,
жаңа зауыт, фабрика, комбинатты салу немесе ондайдың ескісін жабу, үлкен
магистральдық жол тарту және т.б. сияқты мәселелерге халықтың пікірін
біледі. Мұндай тәсіл АҚШ-та, Швейцарияда кең таралған.
Референдумға дайындық барысында жаңа округтері құрылмайды. Оған
қатыскан адамдардың көпшілігі қай шешімге дауыс берсе, сол қабылданады.
Бірақ референдумның осал жақтары бар. Мысалы, көбіне шешім аз ғана
басымдықпен қабылданады. Оның үстіне қоғамдық пікір тез өзгеруі мүмкін.
Ондайда референдумның нәтижесі кейінгі талаптарға, халықтың тілегіне сай
келмей қалуы мүмкін.
Мұндай кемшіліктерге жол бермеу және халыктың талап-тілегін толық білу
үшін дауысқа түсетін мәселені жан-жақты талқылаған жөн. Біраз елдерде
референдумға қатысқан адамдардың үштен екісі құптағанда ғана шешім
түпкілікті болып саналады. Дегенмен, референдумды халық билігінің мінсіз
түрі деп атауға болмайды. Себебі, үкімет сұрақты қойғанда өзіне керек
жауапты аларлықтай етіп қиюлайды. Оған қатысушылар "иә" немесе "жоқ" деп
қана жауап береді де, басқаша түзету кіргізе алмайды.
Референдумның бір түріне шебисцит (латынның қарапайым халық және шешім
деген сөздерінен шыққан) жатады. Ол, әдетте, халықаралық қатынастарда басқа
елдің жерін күшпен қосып алған жағдайда, халықтың пікірін білу үшін
өткізіледі.
Саяси процеске қатысудың екінші түріне бұқаралық жиналысқа (митингіге),
шеруге, ереуілге қатысу арқылы саяси билікке ықпал жасау жатады.
Бұқаралық жиналыс бір мәселені талкылауға арналады. Ол саяси биліктің
не саяси серкенің шешімін қолдау не қолдамау болуы мүмкін. Оған көп адам
қатысып, өз көзқарастарын білдіреді. Оның теріс жағы да бар. Мысалы, мұндай
жиналыста әр түрлі саяси ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz