Қоғамның саяси жүйесі қызметінің түсінігі
Кіріспе
І. Тарау. Саяси жүйе
1.1. Қоғамның саяси жүйесінің түсінігі
1.2.Саяси жүйелердің түрлері
ІІ. Тарау. Азаматтық қоғам
2.1. Азаматтық қоғам, оның мазмұны, белгілері
2.2. Қоғамның саяси жүйесі, оның мазмұны
ІІІ Тарау.Саяси іс. әрекет және құқықтық нормалар
3.1. Қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттің орны мен ролі
3.2. Қоғамның саяси жүйесінің даму заңдылықтары
Қорытынды
Пайдаланған әдебеттер
І. Тарау. Саяси жүйе
1.1. Қоғамның саяси жүйесінің түсінігі
1.2.Саяси жүйелердің түрлері
ІІ. Тарау. Азаматтық қоғам
2.1. Азаматтық қоғам, оның мазмұны, белгілері
2.2. Қоғамның саяси жүйесі, оның мазмұны
ІІІ Тарау.Саяси іс. әрекет және құқықтық нормалар
3.1. Қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттің орны мен ролі
3.2. Қоғамның саяси жүйесінің даму заңдылықтары
Қорытынды
Пайдаланған әдебеттер
Қоғам- экономикалық және рухани біртұтастықпен, өмір сұру жағдайын ұйымдастырудың тұтастығымен сипатталатын, белгілі бір аумақтағы адамдар бірлігі.
Саяси жүйе- елдің саяси өміріне қатысатын мемлекет пен мемлекеттік емес қоғамдық құрылымдардың біртұтас кешенде қарастырылуы.
Соныен, қоғамның саяси жүйесі- мемлекетік және қоғамдық ұйымдардың, еңбек ұжымдарының бірігіп, елдің саяси өміріне кірісіп, қоғамды дамытуға, нығайтуға үлес қосуы.
Саяси жүйенің ең күрделі, ең маңызды элементі- мемлекет. Саяси жүйенің қоғамды басқарудағы ең орталық буыны- мемлекет. Біріншіден, ол саяси жүйенің билігін, мүдде- мақсатын іске асыратын ең негізгі аппараты. Екіншіден, мемлекет саяси жүйенің барлық элементтерін біріктіріп, саяси функция арқылы қоғамның игілікті құндылықтарын әділетті болу процесін басқарып отырады. Бұл процесті басқару, бақылап отыру дегеніміз- қоғамдағы қарым- қатынастарды, олардың өзара байланысын реттеп отыру, тұрақты, жақсы дамуын қамтамасыз ету.
Жоғарыда көрсетілген саяси жүйенің элементтерінің даму процесінен қоғамда әр түрлі саяси жүйелер қалыптасады: әкімшілік, жарыстық, әділетті- бірлік жүйелері. Қоғамның жақсы- жаман дамуын осы жүйелер шешеді, соған сәйкес саяси жүйе әр түрлері қалыптасып жатады.
Саяси жүйе- елдің саяси өміріне қатысатын мемлекет пен мемлекеттік емес қоғамдық құрылымдардың біртұтас кешенде қарастырылуы.
Соныен, қоғамның саяси жүйесі- мемлекетік және қоғамдық ұйымдардың, еңбек ұжымдарының бірігіп, елдің саяси өміріне кірісіп, қоғамды дамытуға, нығайтуға үлес қосуы.
Саяси жүйенің ең күрделі, ең маңызды элементі- мемлекет. Саяси жүйенің қоғамды басқарудағы ең орталық буыны- мемлекет. Біріншіден, ол саяси жүйенің билігін, мүдде- мақсатын іске асыратын ең негізгі аппараты. Екіншіден, мемлекет саяси жүйенің барлық элементтерін біріктіріп, саяси функция арқылы қоғамның игілікті құндылықтарын әділетті болу процесін басқарып отырады. Бұл процесті басқару, бақылап отыру дегеніміз- қоғамдағы қарым- қатынастарды, олардың өзара байланысын реттеп отыру, тұрақты, жақсы дамуын қамтамасыз ету.
Жоғарыда көрсетілген саяси жүйенің элементтерінің даму процесінен қоғамда әр түрлі саяси жүйелер қалыптасады: әкімшілік, жарыстық, әділетті- бірлік жүйелері. Қоғамның жақсы- жаман дамуын осы жүйелер шешеді, соған сәйкес саяси жүйе әр түрлері қалыптасып жатады.
1. Казақстан Республикасының Констиутциясы. Алматы, 1998ж.
2. Ашитов З.О. Қазақстан Республикасының құқық негіздері: Оқу құралы.: Жеті жарғы, 2003.- 296 б.
3. Д.А.Булгакова. Мемлекет және құқық теориясы. Оқу құралы.-Алматы: Заң әдебиеті. 2004.
4. Қ.Д.Жоламан. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, ҚазМЗУ –дың баспа- полиграфия орталығы.-1999
5. Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері: Оқулық. -Алматы, 2003.- 692 б
6. Сапарғалиев Ғ. Мемлекет және құқық теориясы: Оқу құралы.- Алматы: Жеті жарғы., 1997.- 96 бет
2. Ашитов З.О. Қазақстан Республикасының құқық негіздері: Оқу құралы.: Жеті жарғы, 2003.- 296 б.
3. Д.А.Булгакова. Мемлекет және құқық теориясы. Оқу құралы.-Алматы: Заң әдебиеті. 2004.
4. Қ.Д.Жоламан. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, ҚазМЗУ –дың баспа- полиграфия орталығы.-1999
5. Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері: Оқулық. -Алматы, 2003.- 692 б
6. Сапарғалиев Ғ. Мемлекет және құқық теориясы: Оқу құралы.- Алматы: Жеті жарғы., 1997.- 96 бет
Геосаясат түсінігі.
Геосаясат адамдардың белгілі бір мақсатқа жету үшін билікті
қалайша тудырып оны сақтауын бейнелеу үшін қолданылатын әдіс болып
табылады. Мемлекет деңгейінде бұл әдіс мемлекеттің мүдделеріне жету және
қызметін атқаруда саясат, экономика және әскери күшті қалайша қолданатынын
көрсетеді. Бұл пікірлер алғашында аймақтың жалпы географиялық және тарихи
жағдайын қарастырады, және сонымен қатар бес мемлекеттің саяси,
экономикалық және әлеуметтік дамуын жеке-жеке қарастырады.Евразия
континентінің төрінде орналасқан Орталық Азия көне Жібек жолындағы ең
маңызды жерге ие болып, бірнеше ғасырлар бойы стратегиялық маңыздылыққа ие
болды. Орталық Азия аймағының үш тарапында мықты мемлекеттер орналасқан –
солтүстікте – Ресей, шығыста – Қытай және батыста – Еуропа. Орталық Азия
бұл мемлекеттер арасындағы қатынас жолы және сонымен қатар бұларды бір-
бірінен қорғайтын аймақ ретінде пайдаланылды. Атақты Британ ғалымы сэр
Хэлфорд Маккиндер (1861-1947), геосаясаттың маманы келесідей пікір ұсынған
болатын. Кімде кім Орталық Азияға билік орнатса, Евразия континентіне билік
етеді, ал кім Евразия континетіне билік орнатса, онда ол әлемді билеуге
мүмкіндік алады. Бұл Орталық азияның ғаламдық геосаяси қатынастардағы
маңыздылығын көрсетеді. 1991 жылы Кеңес үкіметінің ыдырауы нәтижесінде
Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркменстан және Өзбекстан мемлекеттері
тәуелсіздікке қауышты. Дегенмен, бұлардың халықаралық саяси және
экономикалық қатынастардағы орны қырғи-қабақ соғысының аяқталғанына
қарамастан әлсіз болатын. Олардың бай мәдениеті мен түрлі-түсті дәстүрлері
басқа мықты мәдениеттер тарапынан қабылданбады. Алайда, жағдай Америкадағы
11-і қыркүйек лаңкестік шабуылдарынан соң өзгерді. Бұл шабуылдан соң АҚШ
Ауғанстанға әскер енгізді, нәтижеде Орталық Азия аймағы анти-террористік
шаралардың базасына айналып, халықаралық қауымдастықтың назарын өздеріне
аударды.
Мистикалық-нәсiлшiл идеология ретiнде дүниеге келген нацизм
айтылмыш кезеңде сыртқы саяси мәселелерде әлемдiк тарихта тұңғыш рет
геосаясат ұғымын қолданды Геосаясаттың түп атасы — немiс географы
Ратцель. Оның ұлт тарихы лебенераумға — өмiр сүру кеңiстiгiне қарай
қалыптасады дейтiн идеясын кейiн доктор Карл Хаусхофер дамытып, осы негiзде
Мюнхен университетi жанынан Геосаясат институтын құрған (институт Туле
ложасының жариядағы ресми бүркемесi, ал Хаусхофер ложаның көрнектi мүшесi
едi). Доктор герман жастарын бағзыда арий нәсiлi мекендеген Азияға баруға
үндедi. Хаусхофер тевтондық Дранг нах Остен (Шығысты, славян жерiн басып
алу) ұранын көтердi деген сөз, тегiнде, кейiнгi антифашистiк насихаттың
жанынан шығарып жүргенi. Байқағанға, Туле мүшелерi алғашқыда немiстер
Шығысқа, Азия жерiне ағылшындармен күш бiрiктiрiп баруы керек деп
есептеген. Сол себептi нацистер басында Англияны әлемдiк держава ретiндегi
қуатынан айырмауды құнттады. Егер Англия немiстiң Орталық Еуропадағы
ықпалының күшеюiне кедергi келтiрмесе, немiстер ағылшындардың Үндiстан
беттегi қимылына бөгет жасамауға мақұл едi. Кейiнiрек Хаусхофердiң бел
шәкiртi Рудольф Гесс жасаған жоспар бойынша Германия Польша мен Обь
аралығына, ағылшындар Обь — Лена аралығына, американдар Лена мен Охот
теңiзi аралығына иелiк етуi тиiс едi. Бұл жоспарда Орта Азия аймағы жоқ. Ол
заман ағылшындар Үндiстан пен Ауғанстанды тұтымында ұстағаны мәлiм, демек
кейiн сөз жүзiнде өзiн өзi дербес басқарады делiнген Тұтас Тұранды
(Гросстүркiстан) геосаясат тiлiнде Орталық Азия деп аталған зор аумаққа
ағылшын ықпалымен кiргiзу жоспарланғанын көремiз. Ұлыбритания Германияға
соғыс жарияламай тұрып, 1939 жылы Герман Геринг фюрерге Англияға қонақ
болып ұшып барғысы келетiнiн бiлдiредi. Гитлер негiзiнде қарсы болмаған.
Бiрақ кейiн Герингтiң орнына Гесс ұшты. Хаусхофер жоспары сонда ғана
белгiлi болды. Бiрақ бұл кезде нацистер Англияға басып кiру үшiн жасалған
Теңiз арыстаны жоспарынан айнып, КСРО-ға шабуыл жасаудың Барбаросса
жоспарына кiрiсiп кеткен едi.
Қайбір тәуелсіз мемлекет өзінің дүниеге келуімен бірге саяси дүниеден
өзінің орнын ала отырып, айналасымен қарым-қатынастық ауан дәйектейтіні
бар. Саяси айналаны (геосаясатты) дәйектеуде кәзіргі саяси қалыптың біраз
ықпалы бар. Шынын айту керек, Қазақстанның ішкі кейпі күрделі болғандықтан,
оның геосаясаты да қарапайым бола қоймайды. Сондықтан бұл жайт Қазақстан
жағдайында ежіктеліп барып, сомдалатын болар. Жалпы, Қазақстанның болашақ
ірі мемлекеттер қатарынан табылатын қайнарын ескере отырып, оның саяси
айналасын былайша кейіптеген жөн:
- экономика жағынан еброазиялық бөрі, бұған мол байлық пен халықтың аса
икемділігі, жастығы кепіл;
- географиялық жағынан Дүниежүзілік саяси кіндік, оған батыс-шығыс, оңтұс-
солтұс көпірлер торабы болу мүмкіндігі мен географиялық орны куә;
- этнодемографиялық жағынан – түркілік қарашаңырақ, оған тарих та,
объективтік жағдай да, барлық түркілердің Қазақстанды айнала орналасуы да
итермелейді;
- діни сенімі жағынан – дүниежүзілік дін тартысының ешбіріне аса
жақтаспайтын зайырлы мемлекет.
Осы аталған геосаяси жағдайы Қазақ мемлекетінің қазырдан бастап сыртқы
ниетінің қалыптасуына негіз етілгені жөн.
Қазір саясат әлемінде геосаясат деген ұғымның пайда болғаны
белгілі. Бұл саясаттанушылар мен тарихшылар және басқа да ғалымдар үңіле
зерттеп, ден қойып отырған ғылыми сала десек те болады. Тақырыптың өзегі
өміршең және ауқымды. Әлемде болып жатқан түрлі құбылыстар мен оқиғалар
өзінің шынайы себеп-салдарының, оның орын алуының мәнісімен жан-жақты
зерттеуді және әлем өңірлеріндегі өзіне тән, одан тыс ерекшеліктерді
мұқият зерделеп, салыстыра қарап, ой топшылауға жетелеп отыр. Қазақстандық
саясаткерлер мен ғалымдардың да назарын аударған мәселеде соны ізденістер
бар.
Қазақстан стратегиялық зерттеулер институтының директоры Б.Сұлтанов осы
орайда Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы Секретариатының
жауапты қызметкері, тарих ғылымдарының докторы, профессор Марат
Шайхутдиновтің “Геосаясат, жаһанданушылық және ұлттық қауіпсіздіктің
теориясы: әдіснамалық және қолданбалы аспектілері”, “Қазақстан және Ресей
жаңа геосаясат түйістерінде”, “Геосаясат: тарих, теория, тәжірибе. І-том,
Батыстың геосаясаты” деп аталатын үш бірдей кітабымен – ғылыми-зерттеу
туындысымен және аталмыш институттың бас ғылыми қызметкері, саяси ғылымдар
докторы Мұрат Лаумулиннің “Орталық Азия шетелдік саясаттану мен әлемдік
геосаясатта. І-том, Орталық Азия мен Қазақстан қазіргі саясаттануда” деген
кітабымен таныстырды.
М.Шайхутдинов пен М.Лаумулин геосаясат үдерісі жағдайында көп
айтылып, көп жазылып жүргенін еске сала келе, Қазақстанның әлемдегі орны,
арғы-бергі тарихындағы және бүгінгі күнгі даму кезеңіндегі рөлі жайында
шетелдік саясаттанушылардың көзқарастарын салғастыра қарау қажеттігін
айтты. Бұл ғылыми еңбектерде әлемдік саясаттануды ой көкжиегінің аясында
талдау, айқындау және тұжырым жасау тұстары барынша қамтылған. Сондықтан да
бұл зерттеу кітаптарының құндылығы бірден көзге шалынды. Орыс тілінде
жазылған еңбектердің қазақ оқырмандарына қазақ тілінде жету қажеттілігі де
ойға оралды.
“Дөңгелек үстелге” қатысушы саясаттанушылар мен ғалымдар бұл ғылыми
еңбектердің бағалы жақтарын атап өтіп, қазіргі геосаяси жағдай туралы өз
ойларын ортаға салды
Cаяси тәртіп
Қазақстан Республикасы егемендігін алуына байланысты еліміздің
әлеуметтік өмірінің барлық саласы түгелімен өзгеріп, саяси, экономикалық
және әлеуметтік жүйесі әлемдік өркениет үлгісінде қайта құрылып жатыр. Ол
қазіргі қоғамдық және саяси құрылыстың мән – мағынасын терең түсініп -
білуге адамдардың өмірінде атқаратын орнын, атқаратын рөлін айқындауға,
оларға сан түрлі құқықтары мен бостандықтарын дұрыс пайдалануға мүмкіндік
береді. Саяси ғылымның негіздерін меңгеру арқылы, әсіресе қазіргі өтпелі
кезеңдегі күрделі қоғамдық – саяси жағдайда еркін бағдар ұстап, белсенді іс
- әрекет жасауға, ішкі және сыртқы саясаттық сыр – сипатын, басқа
адамдардың құқықтарын бағалап, қадірлей отыра, өркениетті түрде өзінің
мақсат – мүддесін білдіріп, оны қорғауына кең жол ашады, жалпы, халықтық
қазыналарға негізделген демократиялық тәртіпті құрметтеуге, ортақ
мәселелерді ұжымдасып шешуге үйретеді.
Халықтың тиісті саяси мәдениетінсіз демократиялық мемлекет орнауы
және тиімді жұмыс істеуі мүмкін емес. Әрине, қандай қоғамда болмасын барлық
адам түгелімен саяси шешім қабылдауға қатыса алмайды.
Десе де, мемлекеттік саясатта жұртшылықтың әр түрлі топтарының
мақсат – мүдделерінің ескерілуі, басқарушы топтың құзыреттілігі мен
жауапкершілігі көбіне азаматтардың саналығы мен белсенділігіне байланысты.
Адамдардың саясатқа қатысып, салиқалы шешім қабылдауы өзінен - өзі тумайды.
Ол үшін газет, журналдарды оқып, радио тыңдап, теледидар көру де аз. Ондағы
материалдарды сындарды сараптап, шынайы қорытынды шығару, саяси өмірдің
субъектісі болу үшін жүйелі түрде саясат теориясын игеріп, саяси процеске
қатысу жолдарын арнайы оқып – үйрену, іс жүзіндегі тәжірибе керек. Біздің
заманымызда кәсіппен айналысқанына қарамастан, саяси білім мен мәдениет әр
адамға қажет. Себебі, ол қоғамда тұрақты тіршілік еткендіктен басқа
адамдармен және мемлекетпен сөз жоқ бірлесіп әрекет етуі керек. Мұндай
білімі жоқ адам саяси істерде амал – айла, құлықтың құлы болып кетеді. Оны
саяси жағынан белсенді күштер өз мақсатына пайдаланып, ойындағысын істейді.
Азаматтардың көпшілігінің саяси сауаттылығы қоғам үшін де қажет. Саяси
сауаттылық қоғамды бір адамның дара әкімшілігіне негізделген үкімет
жүйесінен, қатал, деспоттық басқарудан, адамгершілікке қарсы, мемлекеттік
және қоғамдық ұйымдастырудың экономикалық тиімсіз түрлерінен сақтандырады.
Сондықтан адамдарды біріктіріп бір мемлекеттің ішінде өркениетті өмір
сүруге тек жеке адам ғана емес, бүкіл қоғам мүдделі және ол осы бағытта
талмай тиімді жұмыс істеуі тиіс.
Жеке адамдардың саяси белсенділігі мен ықпалы әр түрлі. Жеке адамның
саяси белсенділікке қатысу мүмкіндігі молайып, биіктеген сайын, оның
қоғамдағы орны да жоғары болады. Адамның әлеуметтік және саяси мәртебесі
оның саяси субъектілігінің негізгі өлшемі болып саналатын азаматтық –
құқықтық заңда айқындалады. Адамның саяси өмірге қатысуға мүмкіндік беретін
құқығы конституциялық сипаттан қарапайым демократиялық еркіндікке тікелей
байланысты. Тұлғаның саяси өмірге белсенді араласуы үшін материалдың
әлеуметтік – мәдени, саяси – құқықтың алғы шарты қажет. Ең алдымен, адамның
ішер тамағы, киер киімі, жатар орны, тұрмыс жағдайы, белгілі бір дәрежеде
білімі, кәсіби дайындығы, саяси мәдениеті болуы керек. Білімді адамның
мәдениеті жоғары болады. Егер жоғарыда көрсетілгендей алғы шарттар болмаса,
тұлғаның қоғамдық саяси өмірге белсене қатынасып, оның нағыз субъектісіне
айнала қоюы қиынға түседі. Сондықтан шын демократиялық мемлекет өз
мүшелерінің жалпы мәдениетін, оның ішінде саяси сауатын көтеруге тырысады.
Саясатта жеке адамның мәдениетінен басқа негізгі орын алатын және мәні өте
зор мәселелердің бірі – жеке адамның құқығы мен бостандықтары. Жеке адамның
құқығы деп кісіге белгілі игілік алуды қамтамассыз ететін адамдар мен
мемлекет арасындағы ережелердің өзара қатынастарын айтады. Жеке адамның
бостандығына кісіге өз білгенінше істеуге мүмкіндік беретін, мемлекет пен
адамдардың арақатынасының принциптері жатады. Мәдени құқық адамның рухани
дамуын өрбітіп өрістеуге бағытталады. Оған білім алуға, мәдени қазыналарды
көруге рұқсат, өнер мен техникалық жасампаздыққа, қоғамның мәдени өміріне
еркін араласуға құқығы және т.б. жатады.
Адам құқығы мен бостандығының жүзеге асырылуын оның қоғам мен
мемлекеттің алдындағы міндеттерінен ажыратып қарауға болмайды. Олар өзара
тығыз байланысты. Бұл міндеттерінің орындалуы жеке, қоғамдық және
мемлекеттік мүдделерді қамтамасыз ету үшін қажет.
Халықтың саяси мәдениетін көтеруге тек белгілі саяси білімді
меңгеріп, саяси құбылыстар мен процесстерді, заңдылықтар мен принциптерді
түсіну ғана емес, сонымен қатар қоғам алдында өз жауапкершілігін сезініп,
жалпы адамзаттық қазынаны сақтап, молайтуға тырысу, Отанға қауіп төнсе, оны
қорғай білу де жатады. Енді бүгінгі Қазақстанға келсек, еліміздің саяси
мәдениетін тап басып айту қиын. Себебі, республикамыз өтпелі кезеңді
басынан кешіріп отыр. Халықтың санасында, іс - әрекетінде, дәуірдің де,
бүгіннің де, болашақтың да, мәдениеттің де көріністерін байқаймыз. Мәселен,
біраз адамдардың санасында жеке тұлғадан гөрі бұрынғыдай мемлекеттің басым
тұрғандығы сезіледі. Бірталайы болашақты күтумен күн кешуде. Ал болашақ
дегеннің өзі бүгіннен басталады ғой. Сондықтан әркімнің қазіргі саяси
өмірге белсене араласып, қоғамымыздың тезірек демократиялануына өз үлесін
қосқаны абзал. Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясында да адам
құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі.
Әркімнің өмір сүруге, жеке басының бостандығына құқығы бар. Заң мен
сот алдында жұрттың бәрі тең. Адамның қадір – қасиетіне, жеке өміріне қол
сұғылмау. Сөз бен шығармашылық еркіндігіне кепілдік беріледі. Мұның бәрі
Қазақстан халқының демократиялық жолмен даму тарапындағы алғашқы қадамдары
деп білеміз. Сонымен қатар ол саяси мәдениеттің даму деңгейін де аңғартады.
Жеке адамның саяси мәдениеті жоғары болу үшін мемлекет ел ішіндегі
және басқа елдердегі болып жатқан өзгерістер, жаңалықтар жөнінде жан –
жақты хабардар етіп отырғаны орынды. Сонда ғана елдің азаматтары бұл
мәселелер жөнінде жетік біліп, дұрыс баға бере алады. Көлемді және сенімді
мәлімет алып тұру дамыған хабарламалық жүйенің болуы қоғамның саяси
мәдениетінің, саяси қатынастарының қаншалықты дамығандығын көрсетеді.
Әдебиеттер тізімі:
1. Д. Жамбылов Саясаттану. Алматы – 2003
2. Жұлдыз, № 6, 2002
3. Ақиқат №5 2003
4. Егеменді Қазақстан 2001
5. Борисов П. Политология, Алматы 1997
6. Назарбаев Н. Ә. Ғасырлар тоғысында, Алматы, 1996
Қоғамның саяси жүйесі қызметінің түсінігі және құрылымы
ЖОСПАР
Кіріспе
І. Тарау. Саяси жүйе
1.1. Қоғамның саяси жүйесінің түсінігі
1.2.Саяси жүйелердің түрлері
ІІ. Тарау. Азаматтық қоғам
2.1. Азаматтық қоғам, оның мазмұны, белгілері
2.2. Қоғамның саяси жүйесі, оның мазмұны
ІІІ Тарау.Саяси іс- әрекет және құқықтық нормалар
3.1. Қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттің орны мен ролі
3.2. Қоғамның саяси жүйесінің даму заңдылықтары
Қорытынды
Пайдаланған әдебеттер
Кіріспе
Қоғам- экономикалық және рухани біртұтастықпен, өмір сұру жағдайын
ұйымдастырудың тұтастығымен сипатталатын, белгілі бір аумақтағы адамдар
бірлігі.
Саяси жүйе- елдің саяси өміріне қатысатын мемлекет пен мемлекеттік
емес қоғамдық құрылымдардың біртұтас кешенде қарастырылуы.
Соныен, қоғамның саяси жүйесі- мемлекетік және қоғамдық ұйымдардың,
еңбек ұжымдарының бірігіп, елдің саяси өміріне кірісіп, қоғамды дамытуға,
нығайтуға үлес қосуы.
Саяси жүйенің ең күрделі, ең маңызды элементі- мемлекет. Саяси жүйенің
қоғамды басқарудағы ең орталық буыны- мемлекет. Біріншіден, ол саяси
жүйенің билігін, мүдде- мақсатын іске асыратын ең негізгі аппараты.
Екіншіден, мемлекет саяси жүйенің барлық элементтерін біріктіріп, саяси
функция арқылы қоғамның игілікті құндылықтарын әділетті болу процесін
басқарып отырады. Бұл процесті басқару, бақылап отыру дегеніміз- қоғамдағы
қарым- қатынастарды, олардың өзара байланысын реттеп отыру, тұрақты, жақсы
дамуын қамтамасыз ету.
Жоғарыда көрсетілген саяси жүйенің элементтерінің даму процесінен
қоғамда әр түрлі саяси жүйелер қалыптасады: әкімшілік, жарыстық, әділетті-
бірлік жүйелері. Қоғамның жақсы- жаман дамуын осы жүйелер шешеді, соған
сәйкес саяси жүйе әр түрлері қалыптасып жатады.
1) Формациялық саяси жүйелері- құл иелену, феодалдық, жуазиялық,
социалистік формацияларының саяси жүйелері.
2) Авторитарлық саяси жүйелер- тоталитарлық, партократтық,
деспотиялық, фашистік т.б. саяси жүйелер.
3) Демократиялық саяси жүйелер- либерал- демократиялық, залықтық-
демократиялық, социал- демократиялық т.б.
4) Прогрестік, реформаторлық, консервативтік, реакцияшыл т.б.
саяси жүйелер.
І. Тарау. Саяси жүйе
1.1. Қоғамның саяси жүйесінің түсінігі
Қоғамның саяси жүйесі- бұл белгілі бір саяси функцияларды атқарушы
мемлекеттік және мемлекеттік емес әлеуметтік институттардың жүйесі. Мұндай
институттардың қатарына қоғамдық өмірдің билікке байланысты саласына
қатысушы мемлекет, партиялар, кәсіптік одақтар және басқа да ұйымдар мен
қозғалыстар жатады. Саяси жүйе сыртқы және ішкі саясаттың жүзеге асуын
қамтамасыз етеді, әлеуметтік топтардың мүдделерін қалыптастырады, білдіреді
және қорғайды. Оның сипаты, ең алдымен, осы саяси жүйенің пайда болған және
өызмет ететін әлеуметтік ортасы арқылы анықталады:
1) Еңбек нәтижелері саналы түрде мемлекеттік ұйымдасқан адамдардың
ерекше тобымен бөлінетін әлеуметтік орта. Мұндай ортада меншіктің
мемлекеттік және қоғамдық түрлері орын алады, өзіндік меншікке
рұқсат берілуі мүмкін, ал жеке меншік мүлдем болмайды. Мұндай саяси
жүйелерде мемлекеттік билік қоғамның экономикалық өміріне
тоталитарлы түрде араласады; мемлекет идеологиясынан өзгеше ойлау
басп- жаншылып отырады; мемлекеттік идеология, дін, мәдениет, білім,
ғылым қалыптасады. Билікте тек бір саяси партия болады.
2) Әлеуметтік ортаның екінші түрі қоғамның экономикалық өмірінің
нарықтық – ақшалық негізіне, еркін кәсіпкерліктің тәжерибесі мен
идеологиясына негізделеді. Мұндай саяси жүйелерде мемлекет нарықтық
экономика үшін жағдайларды ұйымдастырушы ретінде көрініс табады,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етеді. Мұндай
жүйеде партиялар билікті сайлау компаниларына қатысу арқылы жаулар
алуға тырысады, құқықтық нысандар саяси мақсаттарға жетудің негізгі
құралына айналады.
3) Әлеуметтік ортаны ұйымдастырудың үшінші түрі- аралас түр, ол
конвергенция деген атқа ие болды. Конвергенциялық саяси жүйелер бір
әлеуметтік ортадан екінші әлеуметтік ортаға өту кезінде пайда
болады. Конвергенциялық саяси жүйелерге әртүрлі мақсаттағы және
мазмұндағы көптеген саяси институттардың араласуы тән болып келеді.
1.2.Саяси жүйелердің түрлері
Саяси жүйелердің пайда болатын әлеуметтік ортасының сипатына қарай
мынадай саяси жүйе түрлері болады: тоталитарлық, либералдық- демократиялық
және аралас жүйелер; ал өзара байланасу сипатына қарай ашық және жабық
саяси жүйелер болады.
Саяси жүйенің даму процесінің бірнеше түрі болды. Социалистік типті
мемлекеттерде сталиндік саяси жүйе қалыптасты. Оның мазмұны: жеке адамға
табнушылық, бір партияның үстемдігінің орнауы, әкімшілік- әміршілік,
тоталитарлық басқару жүйенің қалыптасуы, демократияның, бостандықтың,
әділеттіктің арасының зор шектеулі.
Саяси жүйенің екінші түрі- дамыған елдерде ХХ ғасырдың 60-90 жж.
Қалыптасқан нарықтық экономика мен либерал- демократиялық мемлекеттердің,
ұйымдардың, одақтардың өзара қатынасы мемлекеттің Конституциясына сәйкес
дамуы. Бұл еллдерде де толық бостандық әділеттік, теңдік жоқ. Мысалы,
таптардың , топтардың әлеуметтік саяси теңдігінің жоқтығы.
Саяси жүйенің үшінші түрі- ХХ ғасырда қалыптасқан аралас мемлекеттік
құрылыс- конвергенция теориясы. Капитализм мен социализм қоғамының
экономикалық, саяси, әлеуметтік, мәдени дамуының, жақсы тәжірибелерін
біріктіру. Бұл саяси жүйеде де кемшіліктер көп кездеседі.
Адам қоғамының тарихында ұлтшылдық, шовинистік, расистік, фашистік
саяси жүйелері қалыптасқан, аз болса да өмір сүрген.
Қазіргі заманда мемлекеттердің саясаты дүниежұзілік бірлікке, одаққа
бет бұруда. Бұл объективтік прогрестік құбылыс. Глобальдық проблемаларды
шешуге қолайлы жағдай қалыптасуы мүмкін.
Сонымен, қоғамның саяси жүйесі- мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың,
еңбек ұжымдарының бірігіп, елдің саяси өміріне кірісіп, қоғамды дамытуға,
нығайтуға үлес қосуы.
Саяси жүйенің төрт бағыты болады.
- институционалдық- мемлекет, саяси партиялар, қоғамдық ұйымдар
бірігіп қоғамның саяси жүйесін құрайды:
- реттеуші- құқық, саяси нормалар, әдет- ғұрып, мораль т.б.;
- функционалдық – саяси әрекеттің тәсілдері, саяси жүйе;
- идеологиялық- саяси сана, қоғамдағы үстемдік идеология.
Саяси жүйенің негізгі элементтері: саяси және құқықтық нормалар, саяси
құрылыс, саяси іс- әрекет, саяси сана және саяси мәдениет.
ІІ. Тарау. Азаматтық қоғам
2.1. Азаматтық қоғам, оның мазмұны, белгілері
Адам қоғамы қалай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Геосаясат адамдардың белгілі бір мақсатқа жету үшін билікті
қалайша тудырып оны сақтауын бейнелеу үшін қолданылатын әдіс болып
табылады. Мемлекет деңгейінде бұл әдіс мемлекеттің мүдделеріне жету және
қызметін атқаруда саясат, экономика және әскери күшті қалайша қолданатынын
көрсетеді. Бұл пікірлер алғашында аймақтың жалпы географиялық және тарихи
жағдайын қарастырады, және сонымен қатар бес мемлекеттің саяси,
экономикалық және әлеуметтік дамуын жеке-жеке қарастырады.Евразия
континентінің төрінде орналасқан Орталық Азия көне Жібек жолындағы ең
маңызды жерге ие болып, бірнеше ғасырлар бойы стратегиялық маңыздылыққа ие
болды. Орталық Азия аймағының үш тарапында мықты мемлекеттер орналасқан –
солтүстікте – Ресей, шығыста – Қытай және батыста – Еуропа. Орталық Азия
бұл мемлекеттер арасындағы қатынас жолы және сонымен қатар бұларды бір-
бірінен қорғайтын аймақ ретінде пайдаланылды. Атақты Британ ғалымы сэр
Хэлфорд Маккиндер (1861-1947), геосаясаттың маманы келесідей пікір ұсынған
болатын. Кімде кім Орталық Азияға билік орнатса, Евразия континентіне билік
етеді, ал кім Евразия континетіне билік орнатса, онда ол әлемді билеуге
мүмкіндік алады. Бұл Орталық азияның ғаламдық геосаяси қатынастардағы
маңыздылығын көрсетеді. 1991 жылы Кеңес үкіметінің ыдырауы нәтижесінде
Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркменстан және Өзбекстан мемлекеттері
тәуелсіздікке қауышты. Дегенмен, бұлардың халықаралық саяси және
экономикалық қатынастардағы орны қырғи-қабақ соғысының аяқталғанына
қарамастан әлсіз болатын. Олардың бай мәдениеті мен түрлі-түсті дәстүрлері
басқа мықты мәдениеттер тарапынан қабылданбады. Алайда, жағдай Америкадағы
11-і қыркүйек лаңкестік шабуылдарынан соң өзгерді. Бұл шабуылдан соң АҚШ
Ауғанстанға әскер енгізді, нәтижеде Орталық Азия аймағы анти-террористік
шаралардың базасына айналып, халықаралық қауымдастықтың назарын өздеріне
аударды.
Мистикалық-нәсiлшiл идеология ретiнде дүниеге келген нацизм
айтылмыш кезеңде сыртқы саяси мәселелерде әлемдiк тарихта тұңғыш рет
геосаясат ұғымын қолданды Геосаясаттың түп атасы — немiс географы
Ратцель. Оның ұлт тарихы лебенераумға — өмiр сүру кеңiстiгiне қарай
қалыптасады дейтiн идеясын кейiн доктор Карл Хаусхофер дамытып, осы негiзде
Мюнхен университетi жанынан Геосаясат институтын құрған (институт Туле
ложасының жариядағы ресми бүркемесi, ал Хаусхофер ложаның көрнектi мүшесi
едi). Доктор герман жастарын бағзыда арий нәсiлi мекендеген Азияға баруға
үндедi. Хаусхофер тевтондық Дранг нах Остен (Шығысты, славян жерiн басып
алу) ұранын көтердi деген сөз, тегiнде, кейiнгi антифашистiк насихаттың
жанынан шығарып жүргенi. Байқағанға, Туле мүшелерi алғашқыда немiстер
Шығысқа, Азия жерiне ағылшындармен күш бiрiктiрiп баруы керек деп
есептеген. Сол себептi нацистер басында Англияны әлемдiк держава ретiндегi
қуатынан айырмауды құнттады. Егер Англия немiстiң Орталық Еуропадағы
ықпалының күшеюiне кедергi келтiрмесе, немiстер ағылшындардың Үндiстан
беттегi қимылына бөгет жасамауға мақұл едi. Кейiнiрек Хаусхофердiң бел
шәкiртi Рудольф Гесс жасаған жоспар бойынша Германия Польша мен Обь
аралығына, ағылшындар Обь — Лена аралығына, американдар Лена мен Охот
теңiзi аралығына иелiк етуi тиiс едi. Бұл жоспарда Орта Азия аймағы жоқ. Ол
заман ағылшындар Үндiстан пен Ауғанстанды тұтымында ұстағаны мәлiм, демек
кейiн сөз жүзiнде өзiн өзi дербес басқарады делiнген Тұтас Тұранды
(Гросстүркiстан) геосаясат тiлiнде Орталық Азия деп аталған зор аумаққа
ағылшын ықпалымен кiргiзу жоспарланғанын көремiз. Ұлыбритания Германияға
соғыс жарияламай тұрып, 1939 жылы Герман Геринг фюрерге Англияға қонақ
болып ұшып барғысы келетiнiн бiлдiредi. Гитлер негiзiнде қарсы болмаған.
Бiрақ кейiн Герингтiң орнына Гесс ұшты. Хаусхофер жоспары сонда ғана
белгiлi болды. Бiрақ бұл кезде нацистер Англияға басып кiру үшiн жасалған
Теңiз арыстаны жоспарынан айнып, КСРО-ға шабуыл жасаудың Барбаросса
жоспарына кiрiсiп кеткен едi.
Қайбір тәуелсіз мемлекет өзінің дүниеге келуімен бірге саяси дүниеден
өзінің орнын ала отырып, айналасымен қарым-қатынастық ауан дәйектейтіні
бар. Саяси айналаны (геосаясатты) дәйектеуде кәзіргі саяси қалыптың біраз
ықпалы бар. Шынын айту керек, Қазақстанның ішкі кейпі күрделі болғандықтан,
оның геосаясаты да қарапайым бола қоймайды. Сондықтан бұл жайт Қазақстан
жағдайында ежіктеліп барып, сомдалатын болар. Жалпы, Қазақстанның болашақ
ірі мемлекеттер қатарынан табылатын қайнарын ескере отырып, оның саяси
айналасын былайша кейіптеген жөн:
- экономика жағынан еброазиялық бөрі, бұған мол байлық пен халықтың аса
икемділігі, жастығы кепіл;
- географиялық жағынан Дүниежүзілік саяси кіндік, оған батыс-шығыс, оңтұс-
солтұс көпірлер торабы болу мүмкіндігі мен географиялық орны куә;
- этнодемографиялық жағынан – түркілік қарашаңырақ, оған тарих та,
объективтік жағдай да, барлық түркілердің Қазақстанды айнала орналасуы да
итермелейді;
- діни сенімі жағынан – дүниежүзілік дін тартысының ешбіріне аса
жақтаспайтын зайырлы мемлекет.
Осы аталған геосаяси жағдайы Қазақ мемлекетінің қазырдан бастап сыртқы
ниетінің қалыптасуына негіз етілгені жөн.
Қазір саясат әлемінде геосаясат деген ұғымның пайда болғаны
белгілі. Бұл саясаттанушылар мен тарихшылар және басқа да ғалымдар үңіле
зерттеп, ден қойып отырған ғылыми сала десек те болады. Тақырыптың өзегі
өміршең және ауқымды. Әлемде болып жатқан түрлі құбылыстар мен оқиғалар
өзінің шынайы себеп-салдарының, оның орын алуының мәнісімен жан-жақты
зерттеуді және әлем өңірлеріндегі өзіне тән, одан тыс ерекшеліктерді
мұқият зерделеп, салыстыра қарап, ой топшылауға жетелеп отыр. Қазақстандық
саясаткерлер мен ғалымдардың да назарын аударған мәселеде соны ізденістер
бар.
Қазақстан стратегиялық зерттеулер институтының директоры Б.Сұлтанов осы
орайда Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы Секретариатының
жауапты қызметкері, тарих ғылымдарының докторы, профессор Марат
Шайхутдиновтің “Геосаясат, жаһанданушылық және ұлттық қауіпсіздіктің
теориясы: әдіснамалық және қолданбалы аспектілері”, “Қазақстан және Ресей
жаңа геосаясат түйістерінде”, “Геосаясат: тарих, теория, тәжірибе. І-том,
Батыстың геосаясаты” деп аталатын үш бірдей кітабымен – ғылыми-зерттеу
туындысымен және аталмыш институттың бас ғылыми қызметкері, саяси ғылымдар
докторы Мұрат Лаумулиннің “Орталық Азия шетелдік саясаттану мен әлемдік
геосаясатта. І-том, Орталық Азия мен Қазақстан қазіргі саясаттануда” деген
кітабымен таныстырды.
М.Шайхутдинов пен М.Лаумулин геосаясат үдерісі жағдайында көп
айтылып, көп жазылып жүргенін еске сала келе, Қазақстанның әлемдегі орны,
арғы-бергі тарихындағы және бүгінгі күнгі даму кезеңіндегі рөлі жайында
шетелдік саясаттанушылардың көзқарастарын салғастыра қарау қажеттігін
айтты. Бұл ғылыми еңбектерде әлемдік саясаттануды ой көкжиегінің аясында
талдау, айқындау және тұжырым жасау тұстары барынша қамтылған. Сондықтан да
бұл зерттеу кітаптарының құндылығы бірден көзге шалынды. Орыс тілінде
жазылған еңбектердің қазақ оқырмандарына қазақ тілінде жету қажеттілігі де
ойға оралды.
“Дөңгелек үстелге” қатысушы саясаттанушылар мен ғалымдар бұл ғылыми
еңбектердің бағалы жақтарын атап өтіп, қазіргі геосаяси жағдай туралы өз
ойларын ортаға салды
Cаяси тәртіп
Қазақстан Республикасы егемендігін алуына байланысты еліміздің
әлеуметтік өмірінің барлық саласы түгелімен өзгеріп, саяси, экономикалық
және әлеуметтік жүйесі әлемдік өркениет үлгісінде қайта құрылып жатыр. Ол
қазіргі қоғамдық және саяси құрылыстың мән – мағынасын терең түсініп -
білуге адамдардың өмірінде атқаратын орнын, атқаратын рөлін айқындауға,
оларға сан түрлі құқықтары мен бостандықтарын дұрыс пайдалануға мүмкіндік
береді. Саяси ғылымның негіздерін меңгеру арқылы, әсіресе қазіргі өтпелі
кезеңдегі күрделі қоғамдық – саяси жағдайда еркін бағдар ұстап, белсенді іс
- әрекет жасауға, ішкі және сыртқы саясаттық сыр – сипатын, басқа
адамдардың құқықтарын бағалап, қадірлей отыра, өркениетті түрде өзінің
мақсат – мүддесін білдіріп, оны қорғауына кең жол ашады, жалпы, халықтық
қазыналарға негізделген демократиялық тәртіпті құрметтеуге, ортақ
мәселелерді ұжымдасып шешуге үйретеді.
Халықтың тиісті саяси мәдениетінсіз демократиялық мемлекет орнауы
және тиімді жұмыс істеуі мүмкін емес. Әрине, қандай қоғамда болмасын барлық
адам түгелімен саяси шешім қабылдауға қатыса алмайды.
Десе де, мемлекеттік саясатта жұртшылықтың әр түрлі топтарының
мақсат – мүдделерінің ескерілуі, басқарушы топтың құзыреттілігі мен
жауапкершілігі көбіне азаматтардың саналығы мен белсенділігіне байланысты.
Адамдардың саясатқа қатысып, салиқалы шешім қабылдауы өзінен - өзі тумайды.
Ол үшін газет, журналдарды оқып, радио тыңдап, теледидар көру де аз. Ондағы
материалдарды сындарды сараптап, шынайы қорытынды шығару, саяси өмірдің
субъектісі болу үшін жүйелі түрде саясат теориясын игеріп, саяси процеске
қатысу жолдарын арнайы оқып – үйрену, іс жүзіндегі тәжірибе керек. Біздің
заманымызда кәсіппен айналысқанына қарамастан, саяси білім мен мәдениет әр
адамға қажет. Себебі, ол қоғамда тұрақты тіршілік еткендіктен басқа
адамдармен және мемлекетпен сөз жоқ бірлесіп әрекет етуі керек. Мұндай
білімі жоқ адам саяси істерде амал – айла, құлықтың құлы болып кетеді. Оны
саяси жағынан белсенді күштер өз мақсатына пайдаланып, ойындағысын істейді.
Азаматтардың көпшілігінің саяси сауаттылығы қоғам үшін де қажет. Саяси
сауаттылық қоғамды бір адамның дара әкімшілігіне негізделген үкімет
жүйесінен, қатал, деспоттық басқарудан, адамгершілікке қарсы, мемлекеттік
және қоғамдық ұйымдастырудың экономикалық тиімсіз түрлерінен сақтандырады.
Сондықтан адамдарды біріктіріп бір мемлекеттің ішінде өркениетті өмір
сүруге тек жеке адам ғана емес, бүкіл қоғам мүдделі және ол осы бағытта
талмай тиімді жұмыс істеуі тиіс.
Жеке адамдардың саяси белсенділігі мен ықпалы әр түрлі. Жеке адамның
саяси белсенділікке қатысу мүмкіндігі молайып, биіктеген сайын, оның
қоғамдағы орны да жоғары болады. Адамның әлеуметтік және саяси мәртебесі
оның саяси субъектілігінің негізгі өлшемі болып саналатын азаматтық –
құқықтық заңда айқындалады. Адамның саяси өмірге қатысуға мүмкіндік беретін
құқығы конституциялық сипаттан қарапайым демократиялық еркіндікке тікелей
байланысты. Тұлғаның саяси өмірге белсенді араласуы үшін материалдың
әлеуметтік – мәдени, саяси – құқықтың алғы шарты қажет. Ең алдымен, адамның
ішер тамағы, киер киімі, жатар орны, тұрмыс жағдайы, белгілі бір дәрежеде
білімі, кәсіби дайындығы, саяси мәдениеті болуы керек. Білімді адамның
мәдениеті жоғары болады. Егер жоғарыда көрсетілгендей алғы шарттар болмаса,
тұлғаның қоғамдық саяси өмірге белсене қатынасып, оның нағыз субъектісіне
айнала қоюы қиынға түседі. Сондықтан шын демократиялық мемлекет өз
мүшелерінің жалпы мәдениетін, оның ішінде саяси сауатын көтеруге тырысады.
Саясатта жеке адамның мәдениетінен басқа негізгі орын алатын және мәні өте
зор мәселелердің бірі – жеке адамның құқығы мен бостандықтары. Жеке адамның
құқығы деп кісіге белгілі игілік алуды қамтамассыз ететін адамдар мен
мемлекет арасындағы ережелердің өзара қатынастарын айтады. Жеке адамның
бостандығына кісіге өз білгенінше істеуге мүмкіндік беретін, мемлекет пен
адамдардың арақатынасының принциптері жатады. Мәдени құқық адамның рухани
дамуын өрбітіп өрістеуге бағытталады. Оған білім алуға, мәдени қазыналарды
көруге рұқсат, өнер мен техникалық жасампаздыққа, қоғамның мәдени өміріне
еркін араласуға құқығы және т.б. жатады.
Адам құқығы мен бостандығының жүзеге асырылуын оның қоғам мен
мемлекеттің алдындағы міндеттерінен ажыратып қарауға болмайды. Олар өзара
тығыз байланысты. Бұл міндеттерінің орындалуы жеке, қоғамдық және
мемлекеттік мүдделерді қамтамасыз ету үшін қажет.
Халықтың саяси мәдениетін көтеруге тек белгілі саяси білімді
меңгеріп, саяси құбылыстар мен процесстерді, заңдылықтар мен принциптерді
түсіну ғана емес, сонымен қатар қоғам алдында өз жауапкершілігін сезініп,
жалпы адамзаттық қазынаны сақтап, молайтуға тырысу, Отанға қауіп төнсе, оны
қорғай білу де жатады. Енді бүгінгі Қазақстанға келсек, еліміздің саяси
мәдениетін тап басып айту қиын. Себебі, республикамыз өтпелі кезеңді
басынан кешіріп отыр. Халықтың санасында, іс - әрекетінде, дәуірдің де,
бүгіннің де, болашақтың да, мәдениеттің де көріністерін байқаймыз. Мәселен,
біраз адамдардың санасында жеке тұлғадан гөрі бұрынғыдай мемлекеттің басым
тұрғандығы сезіледі. Бірталайы болашақты күтумен күн кешуде. Ал болашақ
дегеннің өзі бүгіннен басталады ғой. Сондықтан әркімнің қазіргі саяси
өмірге белсене араласып, қоғамымыздың тезірек демократиялануына өз үлесін
қосқаны абзал. Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясында да адам
құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі.
Әркімнің өмір сүруге, жеке басының бостандығына құқығы бар. Заң мен
сот алдында жұрттың бәрі тең. Адамның қадір – қасиетіне, жеке өміріне қол
сұғылмау. Сөз бен шығармашылық еркіндігіне кепілдік беріледі. Мұның бәрі
Қазақстан халқының демократиялық жолмен даму тарапындағы алғашқы қадамдары
деп білеміз. Сонымен қатар ол саяси мәдениеттің даму деңгейін де аңғартады.
Жеке адамның саяси мәдениеті жоғары болу үшін мемлекет ел ішіндегі
және басқа елдердегі болып жатқан өзгерістер, жаңалықтар жөнінде жан –
жақты хабардар етіп отырғаны орынды. Сонда ғана елдің азаматтары бұл
мәселелер жөнінде жетік біліп, дұрыс баға бере алады. Көлемді және сенімді
мәлімет алып тұру дамыған хабарламалық жүйенің болуы қоғамның саяси
мәдениетінің, саяси қатынастарының қаншалықты дамығандығын көрсетеді.
Әдебиеттер тізімі:
1. Д. Жамбылов Саясаттану. Алматы – 2003
2. Жұлдыз, № 6, 2002
3. Ақиқат №5 2003
4. Егеменді Қазақстан 2001
5. Борисов П. Политология, Алматы 1997
6. Назарбаев Н. Ә. Ғасырлар тоғысында, Алматы, 1996
Қоғамның саяси жүйесі қызметінің түсінігі және құрылымы
ЖОСПАР
Кіріспе
І. Тарау. Саяси жүйе
1.1. Қоғамның саяси жүйесінің түсінігі
1.2.Саяси жүйелердің түрлері
ІІ. Тарау. Азаматтық қоғам
2.1. Азаматтық қоғам, оның мазмұны, белгілері
2.2. Қоғамның саяси жүйесі, оның мазмұны
ІІІ Тарау.Саяси іс- әрекет және құқықтық нормалар
3.1. Қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттің орны мен ролі
3.2. Қоғамның саяси жүйесінің даму заңдылықтары
Қорытынды
Пайдаланған әдебеттер
Кіріспе
Қоғам- экономикалық және рухани біртұтастықпен, өмір сұру жағдайын
ұйымдастырудың тұтастығымен сипатталатын, белгілі бір аумақтағы адамдар
бірлігі.
Саяси жүйе- елдің саяси өміріне қатысатын мемлекет пен мемлекеттік
емес қоғамдық құрылымдардың біртұтас кешенде қарастырылуы.
Соныен, қоғамның саяси жүйесі- мемлекетік және қоғамдық ұйымдардың,
еңбек ұжымдарының бірігіп, елдің саяси өміріне кірісіп, қоғамды дамытуға,
нығайтуға үлес қосуы.
Саяси жүйенің ең күрделі, ең маңызды элементі- мемлекет. Саяси жүйенің
қоғамды басқарудағы ең орталық буыны- мемлекет. Біріншіден, ол саяси
жүйенің билігін, мүдде- мақсатын іске асыратын ең негізгі аппараты.
Екіншіден, мемлекет саяси жүйенің барлық элементтерін біріктіріп, саяси
функция арқылы қоғамның игілікті құндылықтарын әділетті болу процесін
басқарып отырады. Бұл процесті басқару, бақылап отыру дегеніміз- қоғамдағы
қарым- қатынастарды, олардың өзара байланысын реттеп отыру, тұрақты, жақсы
дамуын қамтамасыз ету.
Жоғарыда көрсетілген саяси жүйенің элементтерінің даму процесінен
қоғамда әр түрлі саяси жүйелер қалыптасады: әкімшілік, жарыстық, әділетті-
бірлік жүйелері. Қоғамның жақсы- жаман дамуын осы жүйелер шешеді, соған
сәйкес саяси жүйе әр түрлері қалыптасып жатады.
1) Формациялық саяси жүйелері- құл иелену, феодалдық, жуазиялық,
социалистік формацияларының саяси жүйелері.
2) Авторитарлық саяси жүйелер- тоталитарлық, партократтық,
деспотиялық, фашистік т.б. саяси жүйелер.
3) Демократиялық саяси жүйелер- либерал- демократиялық, залықтық-
демократиялық, социал- демократиялық т.б.
4) Прогрестік, реформаторлық, консервативтік, реакцияшыл т.б.
саяси жүйелер.
І. Тарау. Саяси жүйе
1.1. Қоғамның саяси жүйесінің түсінігі
Қоғамның саяси жүйесі- бұл белгілі бір саяси функцияларды атқарушы
мемлекеттік және мемлекеттік емес әлеуметтік институттардың жүйесі. Мұндай
институттардың қатарына қоғамдық өмірдің билікке байланысты саласына
қатысушы мемлекет, партиялар, кәсіптік одақтар және басқа да ұйымдар мен
қозғалыстар жатады. Саяси жүйе сыртқы және ішкі саясаттың жүзеге асуын
қамтамасыз етеді, әлеуметтік топтардың мүдделерін қалыптастырады, білдіреді
және қорғайды. Оның сипаты, ең алдымен, осы саяси жүйенің пайда болған және
өызмет ететін әлеуметтік ортасы арқылы анықталады:
1) Еңбек нәтижелері саналы түрде мемлекеттік ұйымдасқан адамдардың
ерекше тобымен бөлінетін әлеуметтік орта. Мұндай ортада меншіктің
мемлекеттік және қоғамдық түрлері орын алады, өзіндік меншікке
рұқсат берілуі мүмкін, ал жеке меншік мүлдем болмайды. Мұндай саяси
жүйелерде мемлекеттік билік қоғамның экономикалық өміріне
тоталитарлы түрде араласады; мемлекет идеологиясынан өзгеше ойлау
басп- жаншылып отырады; мемлекеттік идеология, дін, мәдениет, білім,
ғылым қалыптасады. Билікте тек бір саяси партия болады.
2) Әлеуметтік ортаның екінші түрі қоғамның экономикалық өмірінің
нарықтық – ақшалық негізіне, еркін кәсіпкерліктің тәжерибесі мен
идеологиясына негізделеді. Мұндай саяси жүйелерде мемлекет нарықтық
экономика үшін жағдайларды ұйымдастырушы ретінде көрініс табады,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етеді. Мұндай
жүйеде партиялар билікті сайлау компаниларына қатысу арқылы жаулар
алуға тырысады, құқықтық нысандар саяси мақсаттарға жетудің негізгі
құралына айналады.
3) Әлеуметтік ортаны ұйымдастырудың үшінші түрі- аралас түр, ол
конвергенция деген атқа ие болды. Конвергенциялық саяси жүйелер бір
әлеуметтік ортадан екінші әлеуметтік ортаға өту кезінде пайда
болады. Конвергенциялық саяси жүйелерге әртүрлі мақсаттағы және
мазмұндағы көптеген саяси институттардың араласуы тән болып келеді.
1.2.Саяси жүйелердің түрлері
Саяси жүйелердің пайда болатын әлеуметтік ортасының сипатына қарай
мынадай саяси жүйе түрлері болады: тоталитарлық, либералдық- демократиялық
және аралас жүйелер; ал өзара байланасу сипатына қарай ашық және жабық
саяси жүйелер болады.
Саяси жүйенің даму процесінің бірнеше түрі болды. Социалистік типті
мемлекеттерде сталиндік саяси жүйе қалыптасты. Оның мазмұны: жеке адамға
табнушылық, бір партияның үстемдігінің орнауы, әкімшілік- әміршілік,
тоталитарлық басқару жүйенің қалыптасуы, демократияның, бостандықтың,
әділеттіктің арасының зор шектеулі.
Саяси жүйенің екінші түрі- дамыған елдерде ХХ ғасырдың 60-90 жж.
Қалыптасқан нарықтық экономика мен либерал- демократиялық мемлекеттердің,
ұйымдардың, одақтардың өзара қатынасы мемлекеттің Конституциясына сәйкес
дамуы. Бұл еллдерде де толық бостандық әділеттік, теңдік жоқ. Мысалы,
таптардың , топтардың әлеуметтік саяси теңдігінің жоқтығы.
Саяси жүйенің үшінші түрі- ХХ ғасырда қалыптасқан аралас мемлекеттік
құрылыс- конвергенция теориясы. Капитализм мен социализм қоғамының
экономикалық, саяси, әлеуметтік, мәдени дамуының, жақсы тәжірибелерін
біріктіру. Бұл саяси жүйеде де кемшіліктер көп кездеседі.
Адам қоғамының тарихында ұлтшылдық, шовинистік, расистік, фашистік
саяси жүйелері қалыптасқан, аз болса да өмір сүрген.
Қазіргі заманда мемлекеттердің саясаты дүниежұзілік бірлікке, одаққа
бет бұруда. Бұл объективтік прогрестік құбылыс. Глобальдық проблемаларды
шешуге қолайлы жағдай қалыптасуы мүмкін.
Сонымен, қоғамның саяси жүйесі- мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың,
еңбек ұжымдарының бірігіп, елдің саяси өміріне кірісіп, қоғамды дамытуға,
нығайтуға үлес қосуы.
Саяси жүйенің төрт бағыты болады.
- институционалдық- мемлекет, саяси партиялар, қоғамдық ұйымдар
бірігіп қоғамның саяси жүйесін құрайды:
- реттеуші- құқық, саяси нормалар, әдет- ғұрып, мораль т.б.;
- функционалдық – саяси әрекеттің тәсілдері, саяси жүйе;
- идеологиялық- саяси сана, қоғамдағы үстемдік идеология.
Саяси жүйенің негізгі элементтері: саяси және құқықтық нормалар, саяси
құрылыс, саяси іс- әрекет, саяси сана және саяси мәдениет.
ІІ. Тарау. Азаматтық қоғам
2.1. Азаматтық қоғам, оның мазмұны, белгілері
Адам қоғамы қалай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz