Банкроттық рәсімдерді қолдану негіздері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Банкроттық институтын құқықтық реттеу
1.1 Қазақстан Республикасы және басқа да шет мемлекеттердің заңдарындағы банкроттық ұғымы, оның белгі нышандары мен субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Кәсіпорынды банкроттыққа жеткізуші факторлар жүйесі ... ... ... 13
1.3 Банкроттық институтын реттейтін мемлекеттік
органдар жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2 Банкроттық рәсімдерді қолдану негіздері
2.1 Борышкер, несие беруші, прокурор және өзге де өкілетті органдардың өтініші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.2 Банкроттық туралы істерді сот және соттан
тыс тәртіппен қарау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3 Дәрменсіз борышкерге қолданылатын рәсімдер
3.1 Оңалту рәсімін қолдану тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
3.2 Дәрменсіз борышкерді тарату (конкурс жүргізу) ... ... ... ... ... ... ...63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Банкроттық институтын құқықтық реттеу
1.1 Қазақстан Республикасы және басқа да шет мемлекеттердің заңдарындағы банкроттық ұғымы, оның белгі нышандары мен субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Кәсіпорынды банкроттыққа жеткізуші факторлар жүйесі ... ... ... 13
1.3 Банкроттық институтын реттейтін мемлекеттік
органдар жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2 Банкроттық рәсімдерді қолдану негіздері
2.1 Борышкер, несие беруші, прокурор және өзге де өкілетті органдардың өтініші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.2 Банкроттық туралы істерді сот және соттан
тыс тәртіппен қарау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3 Дәрменсіз борышкерге қолданылатын рәсімдер
3.1 Оңалту рәсімін қолдану тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
3.2 Дәрменсіз борышкерді тарату (конкурс жүргізу) ... ... ... ... ... ... ...63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
Кіріспе
Қазақстан Республикасы өзін «демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орынықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары», деп жариялады. Міне, осыған орай жалпы мемлекеттік мақсатқа жетумен оның кепілі тұрақты экономика болмақ.
Еліміздің егемендік алуы қоғамымызды экономикалық – құқықтық қайта құрулармен ұштастырылады. Бұрынғы кеңестік дәуірде қалыптасқан жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға жүйелі бет бұрдық. Нарықтық экономиканың басты міндеті – еліміздің экономикасын жүйелі түрде қалыптастыру (қайта құру) болып отыр. Бірақ экономиканың құлдырауы, қарыз мөлшерінің өсуі, шаруашылық субъектілерінің төлем қабілетсіздігі қоғамымызға жаңа ұғымды алып келді. Қоғамымызды алаңдатып отырған өзекті мәселелердің бірі – шаруашылық субъектілерінің дәрменсіздігі, өндірісті реттейтін осы құқықтық механизм экономикасы тұрақты дамыған елдерде «банкроттық инстуитуты» деген терминмен белгілі. Ал, біздің еліміздегі «банкроттық» нарықтық қатынас аясындағы жаңа құбылыс. Сондықтан осы институтқа үйрену үшін, яғни «кәсіпорын дәрменсіздігі», «санация», «сырттай басқару», «конкурс жүргізу» «оңалту шаралары», «конкурсты басқарушы», «банкрот», «төлем қабілетсіздігі» деген құқықтық ұғымдарға кәсіпкерлер, кәсіпорындар, шаруашылық субъектілері, сот органдары дағдылануы үшін арнаулы мерзім қажет.
Банкроттық институты еліміздегі кәсіпкерлік қатынасты құқықтық жүйемен реттейтін, Қазақстанда бұрын-сонды болмаған жаңа сала. Банкроттық институтының механизмі төлем қабілеті жоқ борышкерді қалпына келтіре, не қызметін тоқтата отырып, экономиканы жоғары деңгейге көтеру.
Банкроттық институтының маңыздылығы, нарықтық қатынасты жақсарту барсында төлем қабілеті жоқ субъектілерді азаматтық айналымынан шығаруға (оларды таратуға), екінші жағынан шаруашылық субъектілерінің қаржылық-экономикалық ахуалын жақсартуға, төлем қабілетін қалпына келтіруге, нәтижесінде қаржы тұрақтылығына мүмкіндік береді.
Бүгінгі таңда нарықтық қатынастардың шарттарына жұмыстарын сәйкестендіре алмай жүрген кәсіпорын басшыларының экономикалық сауатсыздығы да банкроттыққа әкеп соқтыруда. Дәрменсіз кәсіпорындар саны тоқтаусыз өсуде, соның салдарынан жұмыссыздық өршіді. Еліміздің экономикалық және әлеуметтік тұрмысының төмендеуі етек алды.
Міне, осы саладағы күрестің басты құралы банкроттық институты болып отыр. Банкроттық институтының мақсаты – төлем қабілетсіздіктің себептерін ашып, талай келе, дәрменсіз борышкердің төлем қабілетін қалпына келтіру мен оның қызметін жалғастыу. Банкроттықты болдырмау үшін кәсіпорынның қаржылық жағдайын тезірек саралап шығып және өз уақытында қаржы-шаруашылық қызметін жақсарту жөнінде шара қолдану қажет.
Қазақстан Республикасы өзін «демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орынықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары», деп жариялады. Міне, осыған орай жалпы мемлекеттік мақсатқа жетумен оның кепілі тұрақты экономика болмақ.
Еліміздің егемендік алуы қоғамымызды экономикалық – құқықтық қайта құрулармен ұштастырылады. Бұрынғы кеңестік дәуірде қалыптасқан жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға жүйелі бет бұрдық. Нарықтық экономиканың басты міндеті – еліміздің экономикасын жүйелі түрде қалыптастыру (қайта құру) болып отыр. Бірақ экономиканың құлдырауы, қарыз мөлшерінің өсуі, шаруашылық субъектілерінің төлем қабілетсіздігі қоғамымызға жаңа ұғымды алып келді. Қоғамымызды алаңдатып отырған өзекті мәселелердің бірі – шаруашылық субъектілерінің дәрменсіздігі, өндірісті реттейтін осы құқықтық механизм экономикасы тұрақты дамыған елдерде «банкроттық инстуитуты» деген терминмен белгілі. Ал, біздің еліміздегі «банкроттық» нарықтық қатынас аясындағы жаңа құбылыс. Сондықтан осы институтқа үйрену үшін, яғни «кәсіпорын дәрменсіздігі», «санация», «сырттай басқару», «конкурс жүргізу» «оңалту шаралары», «конкурсты басқарушы», «банкрот», «төлем қабілетсіздігі» деген құқықтық ұғымдарға кәсіпкерлер, кәсіпорындар, шаруашылық субъектілері, сот органдары дағдылануы үшін арнаулы мерзім қажет.
Банкроттық институты еліміздегі кәсіпкерлік қатынасты құқықтық жүйемен реттейтін, Қазақстанда бұрын-сонды болмаған жаңа сала. Банкроттық институтының механизмі төлем қабілеті жоқ борышкерді қалпына келтіре, не қызметін тоқтата отырып, экономиканы жоғары деңгейге көтеру.
Банкроттық институтының маңыздылығы, нарықтық қатынасты жақсарту барсында төлем қабілеті жоқ субъектілерді азаматтық айналымынан шығаруға (оларды таратуға), екінші жағынан шаруашылық субъектілерінің қаржылық-экономикалық ахуалын жақсартуға, төлем қабілетін қалпына келтіруге, нәтижесінде қаржы тұрақтылығына мүмкіндік береді.
Бүгінгі таңда нарықтық қатынастардың шарттарына жұмыстарын сәйкестендіре алмай жүрген кәсіпорын басшыларының экономикалық сауатсыздығы да банкроттыққа әкеп соқтыруда. Дәрменсіз кәсіпорындар саны тоқтаусыз өсуде, соның салдарынан жұмыссыздық өршіді. Еліміздің экономикалық және әлеуметтік тұрмысының төмендеуі етек алды.
Міне, осы саладағы күрестің басты құралы банкроттық институты болып отыр. Банкроттық институтының мақсаты – төлем қабілетсіздіктің себептерін ашып, талай келе, дәрменсіз борышкердің төлем қабілетін қалпына келтіру мен оның қызметін жалғастыу. Банкроттықты болдырмау үшін кәсіпорынның қаржылық жағдайын тезірек саралап шығып және өз уақытында қаржы-шаруашылық қызметін жақсарту жөнінде шара қолдану қажет.
1. 1995 жылғы 30 наурыздағы Қазақстан Республикасының Конституциясы.
2. 1994 жылғы 27 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (21,49-57баптар) өзгертулер мен толықтырулар.
3. Қазақстан Республикасының «Банкроттық туралы» 1997жылғы 21қаңтардағы заңы // Заң газеті,14997,№10
4. Қазақстан Республикасы Президентінің «Шаруашлық серіктестіктер туралы» 1995жылғы 2мамырдағы №2255 Заң күші бар Жарлығы (9-бап)//Егеменді қазақстан,1995-№73.
5. Қазақстан Республикасы Президентінің «МЕмлекеттік кәсіпорындар туралы» 1995жылғы 19 маусымдағы №№23,55 Заң күші бар Жарлығы(16-бап)// Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы,1995-№21
6. Қазақстан Республикасы Президентінің «Лицензия туралы» 1995 жылғы 17сәуірдегі №2200 Заң күші бар Жарлығы (9-бап)// Қазақстан Республикасы Жоғары Кеңесінің Жаршысы,1995-№3-4 өзгертулер мен толықтырулар. Егеменді Қазақстан, 1997,№69 сәуір.
7. Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік баж туралы» 1996 жылғы 31желтоқсансандағы Заңы (4,9баптар)// Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы,1996№52.
8. Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің «Дәрменсіз мемлекеттік кәсіпорындарды санациялау және тарату жөніндегі ведомствааралық комиссиясы туралы» 1994жылғы 7 қырқүйектегі № 1001Қаулысы; «Қазақстан Республикасы дәрменсіз мемлекеттік кәсіпорындарды санациялау және тарату жөніндегі ведомствааралық комиссиясы туралы» ереже// Актілер жинағы 1994-№37№
9. Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Қазақстан Республикасында мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі мемлекеттік комитет жанындағы кәсіпорындарды қайта ұйымдастыру жөніндегі агенттік туралы» 1996 жылғы 7 ақпандағы №169 Қаулысы; «Қазақстан Республикасында мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі мемлекеттік комитет жанындағы кәсіпорындарды қайта ұйымдастыру жөніндегі агенттік туралы» Ереже//Актілер жинағы,1996-№7
10. Қазақстан Республикасы Министрлер кабинетінің «Мемлекеттік Медетші банкін құру туралы» 1995 жылғы 29наурыздағы №359 қаулысы// Қазақстан Республикасы Президенті мен Үкіметінің Актілер жинағы,1995-№10
11. Қазақстан Республикасы Министрлер кабинетінің «Мемлекеттік Медетші банкін қызметінің мәселелері туралы» 1995 жылғы маусымдағы №800қаулысы// Қазақстан Республикасы Президенті мен Үкіметінің Актілер жинағы,1995-№ 20
12. Қазақстан Республикасы Министрлер кабинетінің «Төлем жасаудағы қабілетсіз кәсіпорындарды Қазақстан Республикасы Мемлекеттік Медетші банкісіне беру туралы» 1995 жылғы 12 маусымдағы № 656 қаулысы// Қазақстан Республикасы Президенті мен Үкіметінің Актілер жинағы,1995-№ 17.
13. Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Қазақстан Республикасы Медетші банкісінің төлем жасауға қабілетсіз кәсіпорындарға қызмет көрсету туралы ережені бекіту туралы» 1995 жылғы 9 қарашадағы №1496 қаулысы; «Қазақстан Республикасы Мемлекеттік Медетші банкісінің төлем жасауға қабілетсіз кәсіпорындарға қызмет көрсету туралы ережені бекіту туралы» Ереже Актілер жинағы,1995-№ 35.
14. Қазақстан Республикасы Министрлер кабинетінің «Таратуға ұсынылған мемлекеттік кәсіпорындарды, мемлекеттің қатысуындағы шаруашылық субъектілерін іріктеудің тәртібі туралы» 1995 жылғы 12 мамырдағы №652 қаулысы; Таратуға ұсынылған мемлекеттік кәсіпорындарды, мемлекеттің қатысуындағы шаруашылық субъектілерін іріктеудің тәртібі туралы ереже// Актілер жинағы,1995-№ 17.
15. Қазақстан Республикасы Министрлер кабинетінің «Жекешелендірілген кәсіпорындардың мемлекеттік акциялар пакеттерінң бір бөлігін қор биржасында сату туралы» 1995 жылғы 21 тамыздағы №1154 қаулысы// Қазақстан Республикасы Президенті мен Үкіметінің Актілер жинағы,1995-№ 29.
16. Қазақстан Республикасы Министрлер кабинетінің « Кәсіпорындардың балансында тұрған әлеуметтік мәдени-тұрмыстық объектілерді жергілікті атқару органдарына берудің және оларды одан әрі пайдалану тәртібі туралы Ережені бектіу туралы» 195 жылғы 14 шілдедегі №975қаулысы // Актілер жинағы 1995 № 24
17. Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Санациялау және таратуға ұсынылған кәсіпорындар мен мекемелерді қосымша шаралармен қамтамасыз ету туралы» 1995 жылғы 16 қарашадағы №150 қаулысы// Қазақстан Республикасы Президенті мен Үкіметінің Актілер жинағы,1995-№ 25
18. Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Заңды тұлғалардың әлеуметтік сала объектілерін жергілікті атқару олргандарына беру бағдарламасын беру туралы» 1996 жылғы 4 шілдедегі № 884 қаулысы //Актілер жинағы, 1996-№30.
19. Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Қазақстан Республикасы Мемлекеттік Медетші банкісінің Жарғысын бекіту туралы» 1996 жылғы 16 шілдедегі № 97 қаулысы//Актілер жинағы ,1996 №33.
20. Постановление Правительства Республики Казахстан от 28.05.1996г. №652 «О реализации задолженностей юридических лиц по директивным кредитам и кредитам, выданным по результатам внутриреспубликанского зачета взаимных долгов». // Сборник актов Правительства и Президента РК,1996 -№24
21. Астахов В.П. Анализ финансовой устойчивости фирмы и процедуры, связанные с банкротством. – М.: Ось – 89-95.
22. Баренбойм П. Правовые основы банкротства. Учебное пособие. М.: Белые львы. 2003.
23. Бобрышева А.Д. Как ликвидировать предприятие? Практическое пособие. – М.: 2000
24. Васильева Н.Э., Козлова А.Й., Гуцаленко Г.Б. несостоятельность (банкротство) предприятия и пути его финансового оздоровления. Практические пособие. –М 2001.
25. Закон «О несостоятельности (банкротстве) предприятий? Комментарий// Под. редВ.В. Витрянского. –М.: Юрид.лит., 2002-c128.
26. Ковалев А.П. Как избежать банкротства?- М.: Финстатин-форм, 2003
27. Ковалев А.П. Диагностика банкротства. Практические пособие. –М 2002
28. Толстой Ю.К. Гражданской право. Санкт-Петербург, 2001
29. Социальная защита работников в связи с банкротством предприятий? Из настольной книги руководителя и специалиста предприятий. М.,2003Вып.3-4
30. Шаблин Е.М., Кричевский Н.А., Карп М.Б. Как избежать банкротства. –М.2001.
31. Шерешневич Г.Ф. Курс торгового права. М., 2000.С.148.
32. Хопдожепко И.В. Нормативно-методическое материалы о несостоятельности (банкротстве) предприятий (комментарий, документы). –М.,2003.
33. І.F.Fletcher. Law of Bancrupty. London. 1978.
34. Goode R.M. Principles of Corrorate Insolvency Law. London.2001
35. Беляев С, Банкротство и неплатежи: Взаимосвязь, ппричини и следствия // Экономика и жизнь. – 2000 №50(декабрь)
36. Беляев С. Банкродство: палны, перспективы, процедуры. – ЭКО.2003№9
37. Витрянский В. Несостоятельность (банкротство) предприятий// Законность. 2000. №№6,7.
38. Витрянский В. Банкротство: ожидания и реальность/ Экономика и жизнь.2001.№49 (декабрь )
39. Власов В. Банкротство и безработица: пороки законодательства// Хозяйство и право. – 2002. - № 3-С80.
40. Власов В. В петле банкротства// Человек и закон – 2001.№ С60
41. Власов В.И. Социальная защита в условиях банкротства предприятия// Государство и право. -2003 -№№44-50
42. Зинценко С., Аапоч В., Газарьян Б. Банкротство: законодательство и предпринимательская практика// Хозяйство и право . 2002.-№5
43. Ильясова К.М. Правовые регулирование признания несостоятельности субъектов предпринимательской деятельности// Бизнес и право. – 2003 -№ 2(5). С.9.
44. Ильясова К.М. Правовое регулирование банкротства по законодательству РК// Вестник «
45. Имашев Б.М. Система государственных органов, занимающихся процедурой банкротства// Вестник Әділет».-2002. № 2-С171-180
46. Климкип С. Банкротство . Кому это выгодно,// Деловая неделя.-2001 №11 (март)
47. Кулешова Н. Вопросы применения законодательства о банкротстве в Республике Казахстан // Предприниматель и право.2002.№27 (октябрь)
48. Лобков А. Ликвидация предприятия в Казахстане// Предприниматель и право М.г2000№7 (апрель)
49. Никитина О.А. банкротство. Предприятий// Юридический мир. 2001 апрель
50. Паскаль А.К. К инвестициям через банкротство //Экономика и жизнь.2003№6 (апрель).
51. Право и экономика .2002№№5-6 (оба номера посвящены теме о банкротстве).
52. Сималовский А.Ю. Британское законодательство о несостоятельности компаний// Деньги и кредит.2000.№10
53. Телюкина М.Б. Признаки и критерии несостоятельности юридических лиц// Юридический мир. 2003 ноябрь
54. Федотова Г. Концепция законодательства о несостоятельности предприятий// Хозяйство и право, 2003.№№3,4,5,6.
55. Социальная защита работников при банкротстве предприятий// Экономика и жизнь.2001,№34 август.
56. Кажепов А.Б. Банкротство // Материалы семинаров.2002№3-С54-61.
2. 1994 жылғы 27 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (21,49-57баптар) өзгертулер мен толықтырулар.
3. Қазақстан Республикасының «Банкроттық туралы» 1997жылғы 21қаңтардағы заңы // Заң газеті,14997,№10
4. Қазақстан Республикасы Президентінің «Шаруашлық серіктестіктер туралы» 1995жылғы 2мамырдағы №2255 Заң күші бар Жарлығы (9-бап)//Егеменді қазақстан,1995-№73.
5. Қазақстан Республикасы Президентінің «МЕмлекеттік кәсіпорындар туралы» 1995жылғы 19 маусымдағы №№23,55 Заң күші бар Жарлығы(16-бап)// Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы,1995-№21
6. Қазақстан Республикасы Президентінің «Лицензия туралы» 1995 жылғы 17сәуірдегі №2200 Заң күші бар Жарлығы (9-бап)// Қазақстан Республикасы Жоғары Кеңесінің Жаршысы,1995-№3-4 өзгертулер мен толықтырулар. Егеменді Қазақстан, 1997,№69 сәуір.
7. Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік баж туралы» 1996 жылғы 31желтоқсансандағы Заңы (4,9баптар)// Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы,1996№52.
8. Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің «Дәрменсіз мемлекеттік кәсіпорындарды санациялау және тарату жөніндегі ведомствааралық комиссиясы туралы» 1994жылғы 7 қырқүйектегі № 1001Қаулысы; «Қазақстан Республикасы дәрменсіз мемлекеттік кәсіпорындарды санациялау және тарату жөніндегі ведомствааралық комиссиясы туралы» ереже// Актілер жинағы 1994-№37№
9. Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Қазақстан Республикасында мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі мемлекеттік комитет жанындағы кәсіпорындарды қайта ұйымдастыру жөніндегі агенттік туралы» 1996 жылғы 7 ақпандағы №169 Қаулысы; «Қазақстан Республикасында мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі мемлекеттік комитет жанындағы кәсіпорындарды қайта ұйымдастыру жөніндегі агенттік туралы» Ереже//Актілер жинағы,1996-№7
10. Қазақстан Республикасы Министрлер кабинетінің «Мемлекеттік Медетші банкін құру туралы» 1995 жылғы 29наурыздағы №359 қаулысы// Қазақстан Республикасы Президенті мен Үкіметінің Актілер жинағы,1995-№10
11. Қазақстан Республикасы Министрлер кабинетінің «Мемлекеттік Медетші банкін қызметінің мәселелері туралы» 1995 жылғы маусымдағы №800қаулысы// Қазақстан Республикасы Президенті мен Үкіметінің Актілер жинағы,1995-№ 20
12. Қазақстан Республикасы Министрлер кабинетінің «Төлем жасаудағы қабілетсіз кәсіпорындарды Қазақстан Республикасы Мемлекеттік Медетші банкісіне беру туралы» 1995 жылғы 12 маусымдағы № 656 қаулысы// Қазақстан Республикасы Президенті мен Үкіметінің Актілер жинағы,1995-№ 17.
13. Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Қазақстан Республикасы Медетші банкісінің төлем жасауға қабілетсіз кәсіпорындарға қызмет көрсету туралы ережені бекіту туралы» 1995 жылғы 9 қарашадағы №1496 қаулысы; «Қазақстан Республикасы Мемлекеттік Медетші банкісінің төлем жасауға қабілетсіз кәсіпорындарға қызмет көрсету туралы ережені бекіту туралы» Ереже Актілер жинағы,1995-№ 35.
14. Қазақстан Республикасы Министрлер кабинетінің «Таратуға ұсынылған мемлекеттік кәсіпорындарды, мемлекеттің қатысуындағы шаруашылық субъектілерін іріктеудің тәртібі туралы» 1995 жылғы 12 мамырдағы №652 қаулысы; Таратуға ұсынылған мемлекеттік кәсіпорындарды, мемлекеттің қатысуындағы шаруашылық субъектілерін іріктеудің тәртібі туралы ереже// Актілер жинағы,1995-№ 17.
15. Қазақстан Республикасы Министрлер кабинетінің «Жекешелендірілген кәсіпорындардың мемлекеттік акциялар пакеттерінң бір бөлігін қор биржасында сату туралы» 1995 жылғы 21 тамыздағы №1154 қаулысы// Қазақстан Республикасы Президенті мен Үкіметінің Актілер жинағы,1995-№ 29.
16. Қазақстан Республикасы Министрлер кабинетінің « Кәсіпорындардың балансында тұрған әлеуметтік мәдени-тұрмыстық объектілерді жергілікті атқару органдарына берудің және оларды одан әрі пайдалану тәртібі туралы Ережені бектіу туралы» 195 жылғы 14 шілдедегі №975қаулысы // Актілер жинағы 1995 № 24
17. Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Санациялау және таратуға ұсынылған кәсіпорындар мен мекемелерді қосымша шаралармен қамтамасыз ету туралы» 1995 жылғы 16 қарашадағы №150 қаулысы// Қазақстан Республикасы Президенті мен Үкіметінің Актілер жинағы,1995-№ 25
18. Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Заңды тұлғалардың әлеуметтік сала объектілерін жергілікті атқару олргандарына беру бағдарламасын беру туралы» 1996 жылғы 4 шілдедегі № 884 қаулысы //Актілер жинағы, 1996-№30.
19. Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Қазақстан Республикасы Мемлекеттік Медетші банкісінің Жарғысын бекіту туралы» 1996 жылғы 16 шілдедегі № 97 қаулысы//Актілер жинағы ,1996 №33.
20. Постановление Правительства Республики Казахстан от 28.05.1996г. №652 «О реализации задолженностей юридических лиц по директивным кредитам и кредитам, выданным по результатам внутриреспубликанского зачета взаимных долгов». // Сборник актов Правительства и Президента РК,1996 -№24
21. Астахов В.П. Анализ финансовой устойчивости фирмы и процедуры, связанные с банкротством. – М.: Ось – 89-95.
22. Баренбойм П. Правовые основы банкротства. Учебное пособие. М.: Белые львы. 2003.
23. Бобрышева А.Д. Как ликвидировать предприятие? Практическое пособие. – М.: 2000
24. Васильева Н.Э., Козлова А.Й., Гуцаленко Г.Б. несостоятельность (банкротство) предприятия и пути его финансового оздоровления. Практические пособие. –М 2001.
25. Закон «О несостоятельности (банкротстве) предприятий? Комментарий// Под. редВ.В. Витрянского. –М.: Юрид.лит., 2002-c128.
26. Ковалев А.П. Как избежать банкротства?- М.: Финстатин-форм, 2003
27. Ковалев А.П. Диагностика банкротства. Практические пособие. –М 2002
28. Толстой Ю.К. Гражданской право. Санкт-Петербург, 2001
29. Социальная защита работников в связи с банкротством предприятий? Из настольной книги руководителя и специалиста предприятий. М.,2003Вып.3-4
30. Шаблин Е.М., Кричевский Н.А., Карп М.Б. Как избежать банкротства. –М.2001.
31. Шерешневич Г.Ф. Курс торгового права. М., 2000.С.148.
32. Хопдожепко И.В. Нормативно-методическое материалы о несостоятельности (банкротстве) предприятий (комментарий, документы). –М.,2003.
33. І.F.Fletcher. Law of Bancrupty. London. 1978.
34. Goode R.M. Principles of Corrorate Insolvency Law. London.2001
35. Беляев С, Банкротство и неплатежи: Взаимосвязь, ппричини и следствия // Экономика и жизнь. – 2000 №50(декабрь)
36. Беляев С. Банкродство: палны, перспективы, процедуры. – ЭКО.2003№9
37. Витрянский В. Несостоятельность (банкротство) предприятий// Законность. 2000. №№6,7.
38. Витрянский В. Банкротство: ожидания и реальность/ Экономика и жизнь.2001.№49 (декабрь )
39. Власов В. Банкротство и безработица: пороки законодательства// Хозяйство и право. – 2002. - № 3-С80.
40. Власов В. В петле банкротства// Человек и закон – 2001.№ С60
41. Власов В.И. Социальная защита в условиях банкротства предприятия// Государство и право. -2003 -№№44-50
42. Зинценко С., Аапоч В., Газарьян Б. Банкротство: законодательство и предпринимательская практика// Хозяйство и право . 2002.-№5
43. Ильясова К.М. Правовые регулирование признания несостоятельности субъектов предпринимательской деятельности// Бизнес и право. – 2003 -№ 2(5). С.9.
44. Ильясова К.М. Правовое регулирование банкротства по законодательству РК// Вестник «
45. Имашев Б.М. Система государственных органов, занимающихся процедурой банкротства// Вестник Әділет».-2002. № 2-С171-180
46. Климкип С. Банкротство . Кому это выгодно,// Деловая неделя.-2001 №11 (март)
47. Кулешова Н. Вопросы применения законодательства о банкротстве в Республике Казахстан // Предприниматель и право.2002.№27 (октябрь)
48. Лобков А. Ликвидация предприятия в Казахстане// Предприниматель и право М.г2000№7 (апрель)
49. Никитина О.А. банкротство. Предприятий// Юридический мир. 2001 апрель
50. Паскаль А.К. К инвестициям через банкротство //Экономика и жизнь.2003№6 (апрель).
51. Право и экономика .2002№№5-6 (оба номера посвящены теме о банкротстве).
52. Сималовский А.Ю. Британское законодательство о несостоятельности компаний// Деньги и кредит.2000.№10
53. Телюкина М.Б. Признаки и критерии несостоятельности юридических лиц// Юридический мир. 2003 ноябрь
54. Федотова Г. Концепция законодательства о несостоятельности предприятий// Хозяйство и право, 2003.№№3,4,5,6.
55. Социальная защита работников при банкротстве предприятий// Экономика и жизнь.2001,№34 август.
56. Кажепов А.Б. Банкротство // Материалы семинаров.2002№3-С54-61.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 74 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 74 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .3
1 Банкроттық институтын құқықтық реттеу
1.1 Қазақстан Республикасы және басқа да шет мемлекеттердің
заңдарындағы банкроттық ұғымы, оның белгі нышандары мен
субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Кәсіпорынды банкроттыққа жеткізуші факторлар жүйесі ... ... ... 13
1.3 Банкроттық институтын реттейтін мемлекеттік
органдар
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..19
2 Банкроттық рәсімдерді қолдану негіздері
2.1 Борышкер, несие беруші, прокурор және өзге де өкілетті
органдардың
өтініші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...34
2.2 Банкроттық туралы істерді сот және соттан
тыс тәртіппен
қарау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...46
3. Дәрменсіз борышкерге қолданылатын рәсімдер
3.1 Оңалту рәсімін қолдану
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
2. Дәрменсіз борышкерді тарату (конкурс
жүргізу) ... ... ... ... ... ... ... 63
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...72
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 74
Кіріспе
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орынықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары, деп жариялады. Міне,
осыған орай жалпы мемлекеттік мақсатқа жетумен оның кепілі тұрақты
экономика болмақ.
Еліміздің егемендік алуы қоғамымызды экономикалық – құқықтық қайта
құрулармен ұштастырылады. Бұрынғы кеңестік дәуірде қалыптасқан жоспарлы
экономикадан нарықтық экономикаға жүйелі бет бұрдық. Нарықтық экономиканың
басты міндеті – еліміздің экономикасын жүйелі түрде қалыптастыру (қайта
құру) болып отыр. Бірақ экономиканың құлдырауы, қарыз мөлшерінің өсуі,
шаруашылық субъектілерінің төлем қабілетсіздігі қоғамымызға жаңа ұғымды
алып келді. Қоғамымызды алаңдатып отырған өзекті мәселелердің бірі –
шаруашылық субъектілерінің дәрменсіздігі, өндірісті реттейтін осы құқықтық
механизм экономикасы тұрақты дамыған елдерде банкроттық инстуитуты деген
терминмен белгілі. Ал, біздің еліміздегі банкроттық нарықтық қатынас
аясындағы жаңа құбылыс. Сондықтан осы институтқа үйрену үшін, яғни
кәсіпорын дәрменсіздігі, санация, сырттай басқару, конкурс жүргізу
оңалту шаралары, конкурсты басқарушы, банкрот, төлем қабілетсіздігі
деген құқықтық ұғымдарға кәсіпкерлер, кәсіпорындар, шаруашылық
субъектілері, сот органдары дағдылануы үшін арнаулы мерзім қажет.
Банкроттық институты еліміздегі кәсіпкерлік қатынасты құқықтық
жүйемен реттейтін, Қазақстанда бұрын-сонды болмаған жаңа сала. Банкроттық
институтының механизмі төлем қабілеті жоқ борышкерді қалпына келтіре, не
қызметін тоқтата отырып, экономиканы жоғары деңгейге көтеру.
Банкроттық институтының маңыздылығы, нарықтық қатынасты жақсарту
барсында төлем қабілеті жоқ субъектілерді азаматтық айналымынан шығаруға
(оларды таратуға), екінші жағынан шаруашылық субъектілерінің қаржылық-
экономикалық ахуалын жақсартуға, төлем қабілетін қалпына келтіруге,
нәтижесінде қаржы тұрақтылығына мүмкіндік береді.
Бүгінгі таңда нарықтық қатынастардың шарттарына жұмыстарын
сәйкестендіре алмай жүрген кәсіпорын басшыларының экономикалық сауатсыздығы
да банкроттыққа әкеп соқтыруда. Дәрменсіз кәсіпорындар саны тоқтаусыз
өсуде, соның салдарынан жұмыссыздық өршіді. Еліміздің экономикалық және
әлеуметтік тұрмысының төмендеуі етек алды.
Міне, осы саладағы күрестің басты құралы банкроттық институты болып
отыр. Банкроттық институтының мақсаты – төлем қабілетсіздіктің себептерін
ашып, талай келе, дәрменсіз борышкердің төлем қабілетін қалпына келтіру мен
оның қызметін жалғастыу. Банкроттықты болдырмау үшін кәсіпорынның қаржылық
жағдайын тезірек саралап шығып және өз уақытында қаржы-шаруашылық қызметін
жақсарту жөнінде шара қолдану қажет.
1 Банкроттық институтын құқықтық реттеу
1.1 Қазақстан Республикасы және басқа да шет мемлекеттердің
заңдарындағы банкроттық ұғымы, оның белгі нышандары мен субъектілері
Банкроттық институты нарықтық экономиканың ажырамас бір бөлігі болып
табылады. Нарықтық экономиканың кәсіпкерлердің өздеріне жүктелген
міндеттемелерін адал және тиісінше орындауға, салық және басқа да міндетті
төлемдерді бюджетке немесе бюджеттен тыс қорларға төлеуге, несие
берушілердің жеткізген (берген) тауарларының (атқарған жұмыстарының,
көрсеткен қызметтерінің) құнын дер кезінде төлеуге, бірінші кезекте қарызды
пайдаланғаны үшін процентін төлей отырып сомасын қайтару керектігін, жалпы
алғанда кәсіпкердің тұрақты жұмыс атқаруын міндет етіп жүктеп отыр. Төлем
қабілеті жоқ борышкерден мәжбүрлеу арқылы қарызын өндіріп алу барлық құқық
жүйесінде бізге белгілі банкроттық институтымен реттеледі.
Әлемдік тәжірбиеде банкроттық туралы заң жүйесі екі бағытта дамыды.
Бірі британдық принципке негізделді, яғни банкроттықты несие берушілердің
қарызын өтеу тәсілі ретінде қарастырып, соңында борышкер-банкротқа тарту
(конкурс жариялау) рәсімін қолданумен аяқталды. Ал екінші бағыт американдық
принципке негізделді. Американдық принциптің басты мақсаты – борышкердің
төлем қабілеттігін қалпына келтіруге бағытталған оңалту рәсімдерін қолдану.
Бірақ қазіргі кезеңде дамыған нарықтық елдердің коммерциялық заңдарында осы
бағыттар (британдық және американдық) қосарлана қолданылуда. Міне, осы екі
тенденция Қазақстан Республикасының 1997жылғы 21-қаңтарда қабылданған
Банкроттық туралы Заңында көрініс тапты.
Банкроттық деп сот тәртібімен борышкердің толық түрде төлем
қабілетіздігін, оның дәрменсіздігін тануды айтамыз. Ал банкроттық нәтижесі
сот шешімімен дәрменсіз борышкердің шаруашылық қызметін мәжбүрлеп тоқтату,
яғни борышкерді тарату немесе борышкерге оны таратылудан сақтап қалу
мақсатымен оған төлем қабілетін қалыпна келтіруге бағытталған оңалту
рәсімін қолдану.
Банкроттық институты кәсіпкерлік қызметтің нақты тоқтатылуын
анықтайтын соңғы қадам. Банкротық институты заңды тұлғаның кәсіпкерлік-
шаруашылық қызметінің тоқталуын немесе қалпына келтіруін жүзеге асыратын ең
қатал тәсіл болғандықтан, осы қатынасты реттейтін күшті құқылық кешен
қажет. Былайша қарасақ, банкроттық институты меншік иесінің еңбек ұжымының,
несие берушілердің және басқа да қатысушылардың мүліктік мүддесін қорғайды.
Банкроттық, яғни дәрменсіздіктен туындайтын қатынастар тек банкроттық
туралы заңдармен ғана реттіліп қоймайды, олардың қатарына материалдық және
процессуалдық құқықтық нормаларын да жатқыза аламыз. Бұлар кәсіпкерлердің
шаруашылық қызметінің тиімділігін арттыруға, дәрменсіз және бәсекелестік
қабілеттігі жоқ заңды тұлғаларды тарату есбеінен экономикалық ортаны
жақсартуға, несие берушілердің мүліктік құқықтары мен мүдделерін қорғауға
кепілдік жасауда және де шаруашылық қатынастардың тұрақтануына қосымша
көмек береді.
Банкроттық институты барлық шет мемлекеттерге белігілі. Революцияға
дейін Ресейде дәрменсіздік ұығымы кең көлемде қамтылған еді. Советтік
кезеңде Ресей Федерациясында 1922 жылы қабылданған Азаматтық кодексі тек
жеке тұлғалардың (азаматтық серіктестіктер) дәрменсіздігіне қатысты пайда
болған қатынастарды реттейтін нормаларды қамтыды. Бұл норма сөз жүзінде
қалып қойды, яғни Ресейдің 1923 жылы қабылданған Азаматтық істер жүргізу
кодексінде рәсімдерін реттейтін нормалар болмады. 1929 жылы Азаматтық істер
жүргізу кодексі Мемлекеттік кәсіпорын дәрменсіздігі (38-тарау) екі
тараумен толықтырылды. Бірақ, практикада барлық көрсетілген ережелер кең
көлемде қолданылмады. Сол кезде заң жүйесінде банкроттық ережелерін жүзеге
асыратын тұрақты тәртіп көрсетілмеді. Және де Жаңа экономикалық саясат,
экономикалық жоспарлау және мемлекеттік меншік үстемдік еткен кезеңде
банкроттық институты өзінің маңыздылығын жойған еді. 60-жылдардың бас
кезінде банкроттық туралы ережелер заң жүйесінен алынып тасталды. Мысалы,
1964 жылғы Қазақ ССР-нің Азматтық кодексі және 1964 жылғы Қазақ ССР-нің
Азаматтық істер жүргізу кодексінде бірде-бір банкроттық туралы норма
көрсетілмеген.[28; 45б]
Еліміз тәуелсіздігі мен егемендігін алып, нарықтық қатынасқа өткен
уақытқа банкроттық институтын реттейтін құқылық кешен қалыптасты деуге
болады. Ең алғаш рет 1992 жылы қаңтарда Банкроттық туралы Заң қабылданған
еді. Көптеген кемшілікке орай заңда бірқатар ережелер (оңалту рәсімдері)
қамтылмағандықтан, әлемдің тәжірибеге сүйене отырып, 1997 жылы 21- қаңтарда
жаңа Банкроттық туралы Заң қабылданып, күшіне енді. Банкроттық институты
тек осы заңмен ғана реттеліп қоймайды, сонымен бірге 1994 жылғы Азаматтық
кодексімен, атап айтқанда оның 21- бабымен, 49-57 баптарымен реттеледі.
Банкроттық институтының жалпы мағынасын ашуымыз қажет. Банкроттық-
нарықтық қатынасты меңгеру тұсындағы Қазақстан экономикасындағы жаңа ұғым.
Еліміздің экономикасының құлдырауы, көпшіліктің төлем қабілетсіздігі заңды
тұлғалардың дәрменсіздігіне әкеп соқтыруда, яғни жұмыс істеу, қызмет
көрсету, берген тауар құнын төлеуде несие берушілердің талабын
қанағаттандыра алмауы, сонымен қатар бюджетке және бюджеттен тыс қорларға
міндетті түрде төленетін өтеуді қамтамасыз етуге қабілетсіздігі, ал жалпы
алғанда борышкердің мүлкінен ақшалай міндеттемелерінің артуы деп ұғынамыз.
Банкроттық ұғымы Қазақстан Республикасының екі нормативтік актісінде
көрсетілген: Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (52- бабы) және
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 21- қаңтардағы Банкроттық туралы
Заңында (1- бабы) қамтылған.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 52- бабы және
Қазақстан Республикасы Банкроттық туралы Заңнынң 1- бабына сәйкес
банкроттық- борышкердің сот шешімімен танылған немесе несие берушілермен
келісім бойынша соттын тыс тәртіппен ресми түрде жарияланған, оны таратуға
негіз болатын дәрменсіздігі. Банкроттық итальян тілінен (bancarotta)
аударғанда дәрменсіздік деген мағынаны береді. Ал дәрменсіздік дегеніміз
борышкердің несие берушілердің ақшалай міндеттемелері бойынша талаптарые,
жалақы төлеу туралы талаптарды қоса алғанда, сондай- ақ бюджетке және
бюджеттен тыс қорларға міндетті төлемдерді өзіне тиесілі мүлік есебінен
өтеуді қамтамасыз ету қабілетсіздігі.
1997 жылы 21- қаңтарда қабылданған Қазақстан Республикасының
Банкроттық туралы заңына сәйкес банкроттық дегеніміз- борышкердің сот
шешімімен танылған немесе несие берушілермен келісім бойынша соттын тыс
тәртіппен ресми түрде жарияланған, оны таратуға негіз дәрменсіздігі.
Осы анықтамаға байланысты дәрменсіздікке тоқталсақ, ол борышкердің
несие берушілердің ақшалай міндеттемелері бойынша талаптарын, жалақы төлеу
туралы талаптарды қоса алғанда, сондай- ақ бюджетке және бюджеттен тыс
қорларға міндетті төлемдерді өзіне тиесілі мүлік есебінен өтеуді қамтамасыз
етуге қабілетсіздігі.
Банкроттық ерікті түрде немесе мәжбүр ету тәртібімен жүргізілуі
мүмкін.
1. Банкроттықты ерікті түрде тану борышкердің сотқа берген өтініші
негізінде не борышкердің өз банкроттығын несие берушілермен
келісім негізінде соттан тыс тәртіппен ресми жариялауы арқылы
жүзеге асырылады.
2. Мәжбүр ету тәртібімен банкрот деп тану несие берушінің, ал заң
актілерінде көзделген жағдайларда өзге де адамдардың сотқа
өтініш негізінде жүзеге асырылады.
Ал сотқа берушілердің сотқа арыздануына негіз болатын борышкердің
төлем қабілетсіздігі. Төлем қабілетсіздігі дегеніміз- Банкроттық туралы
заңның 4- бабының 1- тармағына сәйкес- борышкердің міндеттемесін орындау
мерзімі жеткен кезден бастап үш ай ішінде орындамауы.
Бұл заңда көрсетілген үш айлық мерзім- банкроттық туралы істі
қозғауға себеп болатын сыртқы көрініс, ал ішкі және негізгі банкрот деп
тану үшін алынатын шарт- ол борышкердің бұдан кейін де міндеттерін өтеуге
қабілетсіздігі.
Мысалы: несие беруші- Акционерлік қоғам- сотқа борышкерді банкрот деп
тану туралы талап арыз береді. Ол өзінің арызында борышкердің үш ай бойы өз
міндетін орындамағанын атап көрсетеді. Бірақ сот борышкерді бұл
міндеттемені өтей алатын едәуір қаржылық қоры бар деген тәуелсіз аудиторлық
тексерудің қорытындысына сүйеніп, талапкердің арызын қабылдаусыз қалдырған,
яғни сот борышкерді банкрот деп танудан бас тартқан.
Сонымен, бірнеше ай бойы міндетін орындамау фактісі және борышкердің
қанағаттандырарлықсыз қаржылық жағдайы барлық кезде кәсіпорындарды бірден
банкрот деп тануға әкелмеуі тиіс.
Енді жаңа қабылданған заңның маңызды ерекшеліктерін атап өтелік.
Біріншіден, ол шамасы жоқтық және дәрменсіздік мәселелерін реттеуге
нақты талдау жасау арқылы рәсімнің әр сатысына жеке- жеке тоқталып, егжей-
тегжейлі қарастырады және де банкроттық туралы істің қаралу тәртібін,
тарату және оңалту рәсімдерінің мазмұны мен қағидаларын, сонымен қатар осы
рәсімге қатысушылардың құқықтық жағдайын анықтап белгілейді. Бұдан басқа да
маңыздылығы болып, жаңа заңның негізінде алынған- борышкердің төлем
қабілетсіздігін тек тарату жолымен тоқтату емес, сонымен бірге оның төлем
қабілетсіздігін орнатуға және несие берушілермен есеп айырысуға бағытталған
рәсімдерді қолдану бағдарламасымен анықталуы болып табылады. Бұны біз
заңның басты негізі ретінде жазылған Осы заң дәрменсіз борышкерді оңалуға
бағытталған арналуы рәсімдер өткізудің, заңды тұлғаны банкрот деп танудың
және оны таратудың шарттары мен тәртібін белгілейді деген анықтамасынан
нақты көреміз.
Бұрын қолданылған заң күші бар жарлықтың кемшілігі ретінде
қарастырылған борышкердің несие берушілердің мүддесіне сай келмейтін
күмәнді мәмілелерін заңсыз табатын арнайы нормалар болмағандығы болса, жаңа
қабылданған заңда жалған және қасақана банкроттық деген арнайы нормаларды
кездестіреміз.
Банкроттық институттарының өзіне тән маңызы мен мақсаты бар.
Институттың маңызды белгісі- кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің шамасы
жоқтығын несие берушілер мен борышкердің мүддесіне етіп, реттейтін құқықтық
шаралардың жүйесі болып табылатындығынан көрінеді.
Егер несие берушілер қандай шара қолданса да, шығын көтеруге мәжбүр
болса, яғни шығыннан қашып құтыла алмайтын болса, онда осы шығындар ең
әділетті түрде несие берушілер арасында бөлінуге тиіс, яғни бір кезектегі
несие берушілердің талаптары мөлшерлес етіп қанағаттандырылуы қажет. Осыны
жүзеге асыратын- банкроттық институты және бұл арнайы мақсаты болып
табылады.
Банкроттық институты – нарықтық шаруашылықтың ажырамас бөлігі.
Несие берушілердің, сонымен қатар, нарықтың жалпы реттеушісі – мемлекеттің
экономикалық мүдделеріне кепіл бола тұрып, кәсіпкерлік құрылымдардың
тиімді жұмыс істеуіне күшті әсер етуші стимул болып табылады.
Банкроттық –сот шешімімен танылған борышкердің таратылуына негіз
болатын дәрменсіздігі. Банкроттық туралы істерді сотта қарауды шартты түрде
екі сатыға бөлуге болады: сотта іс қарау және банкроттықтың рәсімі.
Бірінші саты борышқорды банкрот деп тану туралы өтініш беруден
басталып, соттың осы сатыда іс жүргізудің негізгі мақсаттарын орындау мен
басты ролін атқарумен сипатталатын және соттың борышкердің тұрлаулығы
немесе тұрлаусыздығы жөніндегі заңды маңызы бар фактіні растайтын сот
актісін шығарумен
Төлем қабілетсіздігі деп борышкердің орындау мерзімі жеткен
міндеттемелерін (міндеттемелерін орындау мерзімі жеткен кезден бастап 3 ай
ішінде орындамаса) және басқа ақшалай сипаттағы талаптарды орындауға
қабілетсіздігі. Бұл жердегі қабілетсіздік дегенді былай ұғынамыз:
- несие берушілер талабын қанағаттандыра алмау;
- өз мүлкінен қарыз сомасының асуы (екі есе немесе одан көп мөлшерде), яғни
мүлкінің жетіспеушілігі. [25; 55-57б]
Борышкердің несие берушілердің жеткізген (берген) тауарларының
(атқарған жұмыстарының, көрсеткен қызметтерінің) құнын төлеуге, қарызды
пайдаланғаны үшін процентін төлей отырып оның сомасын қайтаруға, сондай- ақ
ақша сипатындағы өзге талаптар бойынша төлемдерді жүзеге асыруға
міндеттілігін ақшалай міндеттеме деп білеміз..
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы және басқа ТМД (РФ, Литва,
Өзбекстан) мемелекеттері заңдарындағы банкроттықтың ұқсас белгісі
борышкердің өз мүлкінен міндеттемелердің асып кетуі болып отыр. Бұдан
шығатын қорытынды, мүлкінен қарызының асып кетуі салдарынан борышкер
орындау мерзімі жеткен кезден бастап өз міндеттемесін 3 айдық ішінде
орындамаса, сот немесе соттан тыс тәртіппен дәрменсіз борышкер банкрот деп
танылуы мүмкін.
Ресей Федерациясының банкроттық туралы заңына сәйкес банкроттықтың
маңызды белгісі болып қомысша баланс құрылымының қанағаттандырғысыз болуы
жатады. Баланс құрылымының қанағаттандырғысыз болуы деп борышкердің
мүлкінен міндеттемесінің асып кетуін айтамыз.
Бұл мәселені шешуге әлемдік тәжірибе басқа жолмен келеді. Алдыңғы
қатарлы Батыс елдерінің банкроттық туралы заңдарында жоғарыда айтылған
ұғымнан бас тартылады. Олар банкроттықта мүлкінен міндеттемесінің асып
кетуі деген ұғымды қолданбады. Батыс елдерінің (АҚШ, Англия, Швеция,
Германия, Франция) банкроттық туралы заңдарында борышкерді банкрот деп
тану негіздерін тек сот органдары шеше алатындығы көрсетілген. Сот
органдары борышкердің мүлкін бағалап, несие берушілер талабын
қанағаттандыра алу мүмкіндігін анықтайды.
Бүгінде еліміз Батыс елдерінің банкроттық туралы заңдарын басшылыққа
алып отыр. Заңға банкроттық борышкердің сотқа өз еркімен жазған өтініщі
негізінде, не борышкержік өз банкроттығы туралы соттан тыс тәртіппен несие
берушілермен келісу негізінде ресми жариялауы жолымен белгіленеді. Егер
борышкер банкроттық туралы іс қозғалғаннан кейін несие берушінің талабын
қанағаттандырмаса, сот банкрот деп тануға құқылы деген ережені қосып отыр.
[33; 165б]
Англияда банкроттық деген ұғым тек жеке тұлғаларға ғана қатысты
қолданылады. Ал дәрменсіздік термині жеке тұлғалар мен кәсіпорындарға
(компания, фирмалар) қатысты қолданылады.
Компания дәрменсіздігі- міндеттемелерін (қарыздарын) өз мерзімінде
өтей алмау және мүлкінен (активтен) міндеттемесінің асып кетуі1. Бұл
активтік тест деген терминмен барлығына белгілі. Банкроттық институтын
реттейтін негізгі құжат 1986 жылы Дәрменсіздік туралы Заң болып
есептеледі. Дәрменсіздікке қатысты кейбір кезеңдер 1986 жылғы Компания
туралы Заң және 1987 жылғы Банктер туралы Заңның нормаларымен де
реттеледі. Дәрменсіздік туралы заңда банкроттық рәсімдерінің екі түрі
көрсетілген: оңалту және тарату рәсімдері.
Оңалту рәсімдеріне борышкердің істерін басқаруға әкімшілік тағайындау
және оның мүлкін басқару жатқызылған.
Тарату рәсімдеріне: өз еркімен таратылу, несие берушілер бақылауымен
ерікті түрде таратылу, сот шешімімен компанияны мәжбүр етіп тарату жатады.
Англияның заңында борышкер мен несие беруші арасында жасалатын
бітімгершілік келісімнің әртүрлі нысаны көрсетілген.
АҚШ-тың 1776 жылғы Конституциясында банкроттық туралы ереже
көрсетілген. Онда былай делінген: банкроттық туралы заңды еліміздің барлығы
жаппай қолдануы тиіс, банкроттық туралы істерді тек федералдық соттар
қарайды2. АҚШ-та банкроттық туралы істерді қарайтын 290 федералдық судьялар
бар. АҚШ-тың банкроттық сот жүйесінің басқаларға қарағанда өзіндік
ерекшелігі бар. Банкроттық туралы істерде қарызды кешіру концепциясы
қолданылады. Банкроттық істерді қарау кезінде американдық судьялар сот
әділдігі принципін негізге алады. Судьялар мынадай 3 шешім қабылдайды.
- несие берушілер арасындағы дауды шешіп, бітімгершілік келісім жасасу
туралы;
- банкрот деп танып, борышкер мүлкін бөледі;
Борышкердің қарызын кешіріп, қайтадан бастауына мүмкіндік береді.
1.2 Кәсіпорынды банкроттыққа жеткізуші факторлар жүйесі
Дәрменсіз борышкердің қаржылық жағдайын қалпына келтіру жолдарын
қарастыру кезінде, ең алдымен, экономикалық дағдарыс жағдайындағы
банкроттықтың негізгі себеп салдарларын айқындауымыз қажет. Бүгінге дейін
көптеген төрағалар мен басшылдар, менеджерлер банкроттық институтының
ақиқат нәрсеге айналғанына және өз кәспорындарының банкрот деп танылуы
мүмкін екендігіне сенгісі келмейді. Банкроттыққа деген мұндай көзқарастың
орын алуына социалистік қоғамда кәсіпорындар мемлекет меншігінде
болғандықтан банкроттық ұғымының құқық жүйесінен алынып тасталғандығы
себеп болды. Мысалы Қаржы-несие сөздігінде былай делінген: Банкроттық-
капиталистік экономикалық дағдарыс, капиталистік бәскелестік кезіндегі
капиталистік кәсіпорындардың дәрменсіздігі.[43; 9б]
Республикамызда 90-жылдардың бірінші жартысында қалыптасқан
экономикалық, саяси және әлеуметтік дағдарысқа байланысты банкроттық
институты қалыптасып, жаңаша көзқарас пайда болды. Статистикаға жүгінсек,
1995 жылдың 1- қаңтарына дейін 140 кәсіпорын банкрот деп танылған және
жылдан жылға банкроттық саны қарқынды өскен. Сондықтан кәсіпорындарды
банкроттыққа әкеп соқтыратын себеп – салдарларды міндетті түрде анықтауымыз
қажет.
Нарықтық экономика заңына сәйкес кез-келген кәсіпорын банкрот болуы
немесе бөтен банкроттықтың құрбаны болуы мүмкін. Кәсіпорынды банкроттыққа
жетелейтін әр түрлі факторлар жүйесі қоғамымызда калптасқан. Біздің
міндетіміз, банкроттықты тудыратын факторларды (себептерді) нықтап,
жүйелеу. Кәсіпорындарды банкроттыққа жетелейтін факторларды екі топқа
бөлуге болады: ішкі және сыртқы факторлар.
Кәсіпорын ішіндегі жұмыстың дұрыс ұйымдастырылмауын, басшылар мен
менеджерлердің қателіктерін ішкі факторларға, ал кәсіпорынға сыртқы
қоршаған ортаның әсер етуін сыртқы факторларға жатқызамыз. Осы екі топ
факторларының бір мезгілде әсерлесуі салдарынан банкроттық институты пайда
болады.
Экономикасы мен саяси жүйесі тұрақты дамыған елдерде банкроттықтың
бір бөлігі, ⅓-сыртқы факторлардан, ал ⅔-ішкі факторлар әсерінен туындайды.
Ал экономикасы өтпелі кезеңдегі елдерде банкроттық ішкі факторлар
салдарынан туындауда, яғни негізгі орын ішкі факторларға тиесілі.
Ең маңызды факторларға: құнсыздану (шикізатқа, жанармайға,
энергияға, тарнспорт қызметіне, кәсіпорын өнімдеріне бағаның өсуі),
банктің процентпен несие беруі, салық ставкалары мен кеден бажының
мөлшерінің күнделікті өзгеруі, еңбек заңдарындағы ең төменгі жалақының
тұрақтанбауы және т.б. жатады. Мәіне, жоғарыда көрсетілген факторлар
кәсіпорын банкроттығына негіз болады.
Кәсіпорынның шаруашылық қызметіне ішкі факторлар қауіпті. Мысалы,
Батыс елдеріндегі сарапшылар қорытындысына қарағанда ұсақ фирмалардың (90%)
сәтсіздікке ұшырауына менеджерлердің тәжірибесіздігі, басшылардың нарықтық
экономика өзгерісіне төтеп бере алмауы, қате шешімдер қабылдау және
лауазымды адамдардың өкілеттігін жалған иемденуі себеп болады екен.
Экономикалық, саяси демографиялық халықаралық бәсекелестік,
техника мен ғылымның дамуы және т.б. себептер сыртқы факторларға
жатқызылады. [22; 56б]
Банкроттықтың экономикалық факторлары (себептері)
Республикамыздың экномикасы кәсіпорындардың қаржылық-шаруашылық
қызметі дағдарысына елеулі әсерін тигізеді. өндірістің құлдырауы, өзін-өзі
ақтамайтын кәсіпорында санының өсуі, есеп айырысудың реттелмеуі және т.б.
себептер кәсіпорынның төлем қабілетсіздігін қалыптастырады. Кәсіпорынның
бюджетке үлкен көлемде қарыздануы немесе бюджетке өз мерзімінде қаржы
бөлінбеуі банкроттық қаупін тдырады. Көптеген кәсіпорындар өз кінәсінен
емес, серіктестіктерінің төлем қабілетсіздігінен қиын қаржылық жағдайда
қалып огтыр. Мұндай жағдайдағы кәсіпорын басшысы белсенді бағыт ұстау тиіс,
өйткені көп ұзамай өзі банкрот болуы мүмкін.
Банкроттықтың саяси факторлары (себептер)
Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметіндегі банкроттық қаупіне
қоғамымыздың саяси тұрақсыздығы негіз болады. әлсіз мемлекеттік билік
шаруашылық-құқық саласындағы заңдардың орындалмауына (өлі заңға айналуына)
жол беріп отыр. Бұл жерде өндірістік және кәсіпкерлік қызмет аясында
туындайтын қатынастарды реттейтін құқылық кешен жайлы сөз қозғалуда.
Заңдардың күнделікті өзгертілуі, салық салудың деңігейінің жоғарылуы,
экспорт пен импорттың, орталық банктегі есеп ставкасының тұрақсыздығы,
яғни мемлекет функциясымен реттелетін іс-әрекет нәтижесінде кәсіпорындардың
банкроттығы кең етек алуда.
Демографиялық факторлар (себептер)
Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық қызметі банкроттығына жалпы
халықтың тұрмыстық жағдайы, құрылысы, халық сұранысы, халықтың мұқтаждары,
қажеттілігі тікелей әсер етеді. Нарықтық дағдарыста төлем қабілеті жоқ
кәсіпорындар жұмысшылардың еңбек жалақысын дер кезінде төлеуді кешіктіреді.
Халықтың еңбек ақысын алмауы халқымыздың тұрмыс деңгейін төмендетеді.
Жаппай халықтық төлем қабілетсіздігі орын алады. Мемлекеттік құнсыздануға
және кірістің төменденуінен байланысты кәсіпорындар халықтың тауарлар мен
қызметке деген сұранысын қанағаттандыра алмайды. Кәсіпорын банкроттығы
мемлекетімізде жұмыссыздықтың өсуіне жол береді.
Халық қажеттігін жалпы нормаға сай орындау және бір тауардың екінші
тауарға сәйкестігін өндірістік мәдениет дейміз. Міне, кез-келген
кәсіпорынның өндірістік мәдениеті жоғары болуы тиіс. Түптеп келгенде,
өндіріс мәдениетінің төмендігі кәсіпорынды банкроттықа әкеп соқтырады.
Заман ағымына сай, ескі технология халық сұранысы мен, қажеттілігін
өз деңгейінде қанағаттандыра алмауда. Ғылым мен техниканың дамуы, нарықтық
экономика талабына сәйкес келетін жаңа техникаларды іске қосуымыз қажет.
Жаңа технология, жаңа техника үлкен қаржы бөлуді қажет етеді. Ал, көп
кәсіпорындардың мұндай қаржы бөлуге шамасы келмейді. Кәсіпорындарға
қаржылық көмек беретін мемлекетіміздің де экономикасы мәз емес. Қорыта
айтқанда, жекелеген кәсіпорындардың экономикалық дағдарысқа қарсы күресуге
шамасы жетпейді. Мемлекетіміздің экономикасының қуатты болуы үшін
кәсіпкерлікпен айналысатын кәсіпорындар қызметі тұрақты және жаңа
технологияға сай болуы керек. Сондықтан кәсіпорын банкроттығын тудыратын
сыртқы факторларды жоятын жолдарды іздестіруге тиіспіз.
Экономикада халықаралық тәжірбиені қолдануымыз қажет.Банкроттық ішкі
факторлар әсерінен де туныдайды.
Кәсіпорын банкроттығын тудыратын ішкі факторларға (себептерге)
мыналарды жатқызамыз:
- өзіндік айналым құралының жетіспеушілігі;
- келісім-шарттық тәртіптің болмауы;
- кәсіпорынның заң қызметінің әрекетсіздігі;
- дебиторлық және несиелік берешекетердің өсуі;
- әлеуметтік-мәдени тұрмыс объектілеріне елеулі шығындар жұмасу;
- өндірілген өнімдерді сатуды жүзеге асыру кезіндегі бағаның анықталмауы;
- активтегі жиналған капиталдың тиімді түрде жұмсалмауы не жұмылдырылмауы.
[23;28б]
Кәсіпорын көрсетілген мерзім ішінде алынған тауар, көрсеткен қызметі,
атқарған жұмыс құнын төлеуге, бюджет және бюджеттен тыс қорларға тиесілі
төлемдерді өтеуге, банктерден алынған несиелерді падаланғаны үшін
процентімен қайтаруға міндетті. Міне, бұлардың бәрін қысқа мерзімді
міндеттемелер дейміз. Егер кәсіпорын айналым қоырндағы қаражатының
жетіспеушілігінен қысқа мерзімді міндеттмелерін мерзімінде орындамаса,
кәсіпорынды төлем қабілеттілігі жоқ деп танимыз. Төлем қабілеті жоқ
кәсіпорынның пайдасы азайып, шығыны өседі, нәтижесінде салықты, дебиторлық
және несиелік қарыздарын дер кезінде өтеу ммүкіндігі жойылады.
Есеп-айыру шотына ақша қаражатының болмауы, жұмысшылардың еңбекақысын
төлемеуді әдетке айналдыру, өнім шығаруға шикізаттың жетіспеуі (таптырмауы)
және т.б. жағдайлар кәсіпорынның қаржылық деңгейін нашарлатады. Кәсіпорын
тағдырын шешетін бухгалтерлік баланс болғандықтан, қаржылық есепті сауатты
жүргізген дұрыс. Қоғамдағы белгілі аудиторлық фирмалармен бірігіп қызмет
еткен жоқ. Өйткені,аудиторлардың дер кезінде қызмет атқармауы кәсіпорын
банкроттығының бірден-бір себебі болып есептеледі.
Кәсіпорын банкроттығына менеджер, басшылар әрекетсіздігі себепкер
болса, мұндай кезде Америка тәжірбиесінде кәсіпорынды басқару үшін сырт
жақтан мамандар шақырылады. Олардың заңы бойынша жаңа басшы өзімен бірге
концепциясы мен стратегиясын ала келіп, кәсіпорынды қайта құруды жүзеге
асыруы тиіс. Америкада дұрыс жүргізілмеген қаржылық жоспарлау фирмалардың
төлем қабілетсіздігіне себеп болады екен. Америка тәжірбиесінде
қолданылатын мамандарды шақыру ережесін бізде қолданса жаман болмас еді.
Біздің басты мақсатымыз экономика саласында білікті менеджер, маман даярлау
болып отыр.
Сонымен банкроттықтың ішкі факторларына өндірістегі жұмыс уақытының
дұрыс бөлінбеуі, талапқа сай келмейтін өнім шығару, оларды сату, білімсіз,
тәжірбиесіз кадр жинақтау, технологияға көңіл бөлмеу және т.б. себептер
жатқызхылады. Міне, осы себептерді болдырмау өз қолымызда. Ең бастысы
табанды еңбек ету керек. Мынадай қорытындыны есте ұстау қажет: Кәсіпорын
табысты қызмет істеу үшін өндіріс мәдениетін жоғарылатуымыз, жаңа
технологияны пайдалануымыз, білікті мамандар құрамын құруымыз, еңбек
коллективінің психологиялық ахуалын, жайын білуіміз керек. [42; 78б]
1.3 Банкроттық институтын реттейтін мемлекеттік
органдар жүйесі.
Кәсіпорындардың банкроттығы туралы істерді басқару мен реттеуді
жүзеге асыратын мемлекеттік органдар қатарына Қазақстан Республикасының
мемлекеттік Медетші банкі жатады. ҚР мемлекеттік Медетші банкі 1995 жылы
29 наурыздағы ҚР Министрлер кабинетінің
Қазақстан Республикасының мемлекеттік Медетші банкін құру туралы
қаулысы негізінде құрылды. ҚР Медетші банкі өз қызметін 4жылға дейін жүзеге
асырады. ҚР Медетші банкі мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландырылады.
ҚР Медетші банкі экономика саласындағы төлем қабілеті жоқ мемлекеттік
кәсіпорындарға мемлекет атынан несие беретін, яғни қаржылық жағдайын
қалпына келтіру үшін немесе таратылған жағдайда берешектері бойынша
қарыздар беруде банкілік қызмет атқарады. Медетші банк оңалту үшін
берілген ресурстарды пайдалану тәртібін бақылайды.
ҚР Медетші банкі – ҚР Үкіметінің берілген мемлекет үлесі бар
дәрменсіз мемлекеттік кәсіпорындар мен акционерлік қоғамдарға оңалту
рәсімдерін, санация мен сырттай басқаруды жүзеге асыратын екінші деңгейдегі
банк. Банкінің ұйымдастыру-құқылық нысаны – шаруашылық жүргізу құқығына
негізделген мемлекеттік кәсіпорын болып табылады.
ҚР Медетші банкінің қызметін ҚР Ұлттық банкі, ҚР Қаржы министрлігі
бақылап отырады. Осы қаулыға сәйкес ҚР Медетші банкі жүзеге асыратын
функциялар:
ҚР Медетші банкі қарамағына берілген кәіпорындарға оңалту рәсімдерін
қолдану жоспарын мақұлдау.[4;23б]
Мемлекет үлесі бар мемлекеттік кәсіпорын мен акционерлік қоғамның
банкроттығы туралы істерді басқару мен реттеуді жүзеге асыратын мемлекеттік
органдар қатарына Қазақстан Республикасы Мемлекет мүлкін басқару
комитетіндегі Кәсіпорындарды оңалту агенттігі кіреді. Мұндай институт РФ-да
Федералдық басқарма деп аталады.
Агенттік 1995 жылы 7-ақпанда ҚР Үкіметінің Об агентстве по
реорганизации предприятий при Государственном комитете РК по управлению
государственным имществом қаулысы негізінде құрылды. Бұл Агенттікті
құрудың басты мақсаты – кәсіпорындардың банкроттығының алдын алуға, төлем
қабілеті жоқ кәсіпорындардға оңалту
жалақысын төлеуге, медициналық және әлеуметтік қамсыздандыру
төлемдерін төлеуге аса көп көңіл бөледі. Өмірі мен денсаулығына зиян келген
адамдардың талаптарын міндетті түрде банкрот- борышкер орындауы тиіс. АҚШ-
та банкроттықтағы ең күшті қорғау- компанияны қайта құру.
Швецияда дәрменсіздік Банкроттық туралы, Банкроттық рәсімдер
туралы заңдармен реттелген. Швецияда борышкер мен несие беруші арасындағы
дауды сот органдары шешеді.
Заң бойынша қарыздық міндеттемелер жөніндегі борышкердің
дәрменсіздігі туралы мәселелерді шешетін негізгі нысан- банкроттық рәсімі
болып табылады.
Банкроттық туралы заңға сәйкес банкроттық рәсімі- соттың қатысуымен
жүргізілетін ерекше өндіріс нәтижесінде дәрменсіз борышкер мүлкі ақша
қаражатына айналып, борышкерге қойған несие берушілердің талаптарының
мөлшеріне қарай бөлінеді.
Борышкер дәрменсіздігі деп төлеу туралы талап қойылғаннан кейін 6 ай
ішіндегі төлем қабілетсіздігі немесе борышкер мүлкінің жетіспеуінен өзін
төлемге қабілетсіз деп жариялауын айтамыз.
Егер борышкер банкроттық рәсімі ашылғанға дейін 1 жыл ішінде
өтелмеген қарыздары болса, дәрменсіз деп жариялануы мүмкін. Егер борышкер 1
апта ішінде несие берушілермен есеп айырыспаса, осы апта өткен соң 3
аптадан кейін банкроттық рәсімін ашу туралы сотқа беруге құқы бар.
Банкроттық рәсімі ашу туралы өтінішті несие беруші және борышкер
сотқа бере алады. Швеция заңының ерекшелігі- борышкерге тек тарату рәсімі
ғана қолданылады, ал борышкердің төлем қабылетін қалпына оңалту шаралары
заң нормаларында көрсетілмеген. [25;128б]
Міне, әрбір елдің өзіндік ерекшеліктері бар. Бірақ барлық шет
мемлекеттер мен Қазақстан Республикасының банкроттық туралы заңдарында
ұқсастық жоқ емес. Мысалы, банкроттық ұғымы, банкроттық негіздері,
банкроттық туралы істерді сот және соттан тыс тәртіппен қарау ережелері,
дәрменсіз борышкерге қолданылатын банкроттық рәсімдерін қолдану негіздері
барлық елдердің борышкерлеріне ортақ сияқты.
Біз банкроттық ұғымын, оның мазмұнын ашқандаймыз. Борышкерді банкрот
деп тану үшін негіз болу керек. Банкроттық негіздерін талдау үшін ең
алдымен банкроттық белгілерін айқындау қажеттігі туады.
Банкроттық институтының белгі-нышандары дәрменсіздік туралы істерді
қозғау өндірісінде қалыптасатын факторлар.
АҚШ-та дәрменсіздік процесінде борышкер өзінің дәрменсіздігін
дәлелдеуге міндетті емес. Батыс Еуропа елдерінің заңдарында дәрменсіздік
туралы істерді қозғауға себепкер болатын белгілер мен нышандар нақты
анықталып көрсетілген. Осыған орай, 1997 жылғы Қазақстан Республикасының
Банкроттық туралы Заңына сәйкес банкроттық белгілерін екі топқа
бөлуімізге болады: маңызды және сыртқы белгілер.
Маңызды белгілерге мыналарды жатқызамыз:
- бюджетке және бюджеттен тыс қорларға міндетті төлемдерді төлеу
қабілетсіздігі;
- берген тауарлардың (атқарған жұмыстарының, көрсеткен қызметтерінің) құнын
төлеуге қатысты несие берушілердің талабын қанағаттандыру қабілетсіздігі;
- борышкердің мүлкінен міндеттемесінің мөлшері асып кетуі.
Ал сыртқы белгілерге:
- егер борышкер міндеттемесін орында мерзімі жеткен кезден бастап 3ай
ішінде орыфндамаса;
- борышкердің несие берушілердін талаптарын қанағаттандыру
қабілетсіздігіне байланысты төлемдердің тоқтатылуы жатады.
Банкроттықтың маңызды және сыртқы белгілері арбитраждық сотқа заңды
тұлғаларды, дәрменсіз борышкерді банкрот деп тануға құқық береді.
Жалпы алғанда белгілер деп дәрменсіз борышкерді банкрот деп тануға
мүмкіндік беретін сыртқы мінездемелер жүйесін айтамыз, ал нышандар деп
кәсіпорынның қызметіне қатысты берілетін ішкі мінездемелер жүйесін айтамыз.
Әрекеттегі Банкроттық туралы заң банкроттық туралы істерді қозғауға
негіз болып табылатын белгілер жиынтығын қамтиды:
1. Міндеттемесін орындау мерзімі жеткен уақыттан бастап үш ай ішінде
орындамаса, борышкерді төлем қабілеттілігі жоқ деуге негіз болады.
2. Жеткізген тауардың, көрсеткен қызметтің, атқарылған жұмыстың құнын
төлеудің кезектегі тоқтатылуы, ақшалай сипаттағы талаптарды орындауға
қабілетсіздігі.
3. Борышкердің берешегінің ең төменгі жүз елу жалақыдан асып кетуі.
Сот тәжірбиесінде талап мөлшері заңда көрсетілген ережелерге сай
келмегендіктен, сотта борышкерді банкрот деп тану туралы өтініштерді
қабылдаудан бас тартқан кездер болған.
Кейбір ғалымдардың пікірінше, заңда берешектің ең төменгі мөлшерін
міндетті түрде ашып көрсету қажет. Бірақ, І.F.Fletcherдің пікірінше, заңда
міндетті түрде қарыздың (берешектің) ең төменгі мөлшерін көрсетудің қажеті
жоқ, себебі бұл дәрменсіздіктің шынайы мөлшерін, масштабын, мінездемесін
ашып бере алмайды.
Бүгінде қарыз мөлшерін екі-үш есе көбейту керек деген пікірлер де
айтылуда. Себебі талапты үлкен мөлшердегі берешектерге (қарыздарға) қою
тиімді екендігін дәлелдеуде.
Сонымен қатар мына пікірмен де келіспеске болмайды: Мемлекеттің
саулығына ұсақ банкроттық та қауіп төндіруі мүмкін, сондықтан оларды
қараусыз, бақылаусыз қалдырмауымыз керек.
Меніңше, мемлекет экономикасына қауіп төндіретін ұсақ банкроттыққа
қарсы күрес жүргізу қажет. Қойылатын талап санын көбейте берудің керегі
жоқ. Сот тәжірбиесіне жүгінсек, несие берушілердің ең төменгші жүз елу
жалақыдан кем болмаған талаптары бойынша қозғалған істердің 10%-і
борышкерді банкрот деп танумен аяқталған. [52; 45б]
Жоғарыда айтылып кеткендей, банкроттықтың бірінші белгісі –
борышкердің несие берушілердің ақшалай міндеттемелері бойынша қойылатын
талаптарын қанағаттандыра алмау қабілетсіздігі.
Мұның қатарына, біріншіден, берген тауардың, атқарған қызметтің,
көрсеткен жұмыстың құнын төлемеу; екіншіден, банктерден алынған ұсақ және
қысқа мерзімді несиеледрді пайдаланғаны үшін проценттерімен қоса алмауын
жатқызамыз. Банкроттықтың екінші белгісі – борыщкер міндеттемесін орындау
мерзімі жеткен кезден ай орындамаса, ол төлеуге қабілетсіз деп есептеледі,
міне, осы кезде несие берушілер сотқа арыздануға толық құқылы.
Ендігі кезекте банкроттықтың нышандарына төленбеген немесе
төлеуге қабілетсіз деген ұғымдарды қолдануға болады.
Борышкердің өзіне тиесілі мүлкінің жетіспеушілігінен қарыздарын өтей
алмауын төлем қабілетсіздігі деп ұғынамыз. Төлем қабілетсіздігі
борышкердің банкроттығы туралы істерді қозғауға қажетті белгілердің бірі
болмақ. Бірақ борышкердің мүлкінің жетіспеушілігін дәлелдеу көп уақыт
алады.
Заңға терең үңілсек, төлем қабілетсіздігін борышкерді банкрот деп
тануға жеткілікті негіз ретінде қарауға болмайды.
В. Черемискиннің пікірінше, біз кәсіпорындарды банкрот деп
жарияламаймыз, мақсатымыз – кәсіпорынның төлем қабілетсіздігін алдын-ала
анықтап, оларға келшекте қолданылатын оңалту рәсімдері мәселерлерін шешу.
Бұл тұжырым өте маңызды тұжырым, өйткені қаржылық ауыр жағдайға
түскен кез-келген кәсіпорынды банкрот деп жариялай беру тиімсіз.
Сараптмама нәтижесінде борышкердің төлем қабілетсіздігін анықтайтын
үш коэффициентке қол жеткіздік.
Біріншісі, кәсіпорынның шаруашылық қызметін айналымдағы құралдары
арқылы одан әрі жүргізуі және кезектегі міндеттмелердің уақытылы өтелуін
кезектегі тарату коэффициенті дейміз. Ақша қаражаттарын, дайын өнімдерді,
шикі заттарды, өндірістік сұранысты-айналымдағы құралдарға, ал қысқа
мерзімді несиелер мен қарыздарды – кезектегі міндеттемелерге жатқызамыз.
Екіншісі, меншік құралдарымен қамтамасыз ету коэффициенті, яғни
кәсіпорынның меншік құралдарының жеткіліктілігі, қаржылық жағдайының
тұрақтылығы.
Үшіншісі, төлем қабілеттілігін қалпына келтіру коэффициенті,
борышкердің белгіленген уақыт ішінде төлем қабілеттілігін қалпына келтіру
мүмкіндігінің болуы немесе болмауы. Тәжірбиеде 6 мерзімді белгіленген уақыт
дейміз.
Жоғарыда көрсетілген критерийлер барлық кәсіпорындарға қолданылады.
Борышкерді төлем қабілеті жоқ деп тану үшін бірінші және екінші коэффициент
маңызды орын алу қажет. [37; 98б]
Меніңше, осы нышандар негізінде борышкер - кәсіпорынды міндетті түрде
таратудың қажеті жоқ.
Біздің басты мақсатымыз борышкер-кәсіпорынның жағдайын анықтап, ол
қауіпті болса тығырықтан шығу жолдарын қарастыру.
Төлеуге қабілетсіз борышкерді міндетті түұрде банкрот деп тану
тиімсіз, керсінше оны дағдарыстан шығаратын оңалту рәсімін қолдану қажет,
- дейді С. Беляев.
Тәжірбиеде соттар банкроттық туралы іс бойынша борышкерлердің
қаржылық жағдайына талдау жасауды аудиторлық фирмаларға жүктейді.
Осыдан кейін төлемқабілетсіздігі жайлы шешім қабылдайды. Қаржылық
қиыншылықтың сыртқы белгісі – төлем қабілетсіздігі.
Батыс елдерінің көпшілігінде дәрменсіздіктің белгі-нышаны болып ақша
қаражатының қарыздарды өтеуге жетпеуі, яғни активтен пассивтің өсуі
танылады. Англия, Германия, Францияның банкроттық заңдарында былай
делінген: Қарыздарын өтей алмауын компанияның дәрменсіздігі деп танимыз.
Банкроттықтың нышандарын анықтауда Франция заңы қызықты тұжырымдарға
қол жеткізген. Францияның Кәсіпорындардың дәрменсіз-діктерінің тәртібі
туралы заңында былай делінген: Кәсіпорындарды дәрменсіз деп тану үшін
жеткілікті негіз болуы тиіс. Бұл заңда кәсіпорынның төлем қабілетсіздігі
мен мүлкінен міндеттемесінің асып кетуі дәрменсіздіктің негізі болып
табылады. Ең алдымен борышкердің қолданып жүрген мүлкі мен болашақта ие
болатын мүлкітерін есепке алып бағалау жүргізіледі. Сонымен борышкердің
төлем қабілетсіздігі, міндеттемені орындай алмауының сыртқы көрінісі
борышкерді банкрот деп тануға негіз болады.
Қорыта келгенде айтарымыз, банкроттық институттың ең маңызды белгі-
нышандары борышкердің дәрменсіздігі мен төлем қабілетсіздігі болып
табылады. Осыған орай заң актілерінде былай көрсетілген: Банкроттық
–борышкерді таратуға негіз болып табылатын дәрменсіздігі. Ал дәрменсіздік
борышкердің несие берушілердің жеткізген (берген) тауарларының (атқарған
жұмыстарының, көрсеткен қызметтерінің) құнын төлеуге, қарызды пайдаланғаны
үшін процентін төлей отырып оның сомасын қайтаруға, бюджет және бюджеттен
тыс қорларға міндетті төлемдерді өзіне тиесілі мүлік есебінен өтеуді
қамтамасыз етуге қабілетсіздігі, яғни төлем қабілетсіздігін айтамыз.
Төлем қабілетсіздігі – борышкердің орындау мерзімі жеткен ақшалай
міндеттемелерін және басқа ақшалай сипаттағы талаптарды орындауға
қабілетсіздігі.
Бұлардан мынадай қорытынды шығарған: Борышкерге банкроттық
рәсімдерін қолдануға төлем қабілетсіздігі мен дәрменсіздігі негіз болады,
- деп Банкроттық туралы заңның 1-бабында белгіленген.
Қазақстан Республикасының әрекеттегі заңдарына сәйкес банкроттық
субъектілері кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын заңды тұлғалар мен жеке
кәсіпкерлер болып табылады. Ал банкроттық туралы заңның қолданылу
ерекшелігіне байланысты банкроттық субъектілері болып табылатын заңды
тұлғалар қатарына қазыналық кәсіпорындар мен мекемелер жатқызылмайды. [15;
68б]
Өйткені ҚР Азаматтық кодексінің 44-бабының 1- тармағына сәйкес
мекеме мен қазыналық кәсіпорынның мүлкі жетпеген уақытта міндеттемелерім
бойынша жауапкершілікті меншік иесі көтереді.
Бұл жердегі мекеме мен қазыналық кәсіпорынның төлем қабілеттілігін
мемлекет қалпына келтіреді.
Бұдан шығатын қорытынды, мұндай заңды тұлғаларды сот банкрот деп
тануға құқығы жоқ.
Банкроттық субъектісі болып табылатын заңды тұлғалардың қатарына
коммерциялық ұйымдар (шаруашылық серіктестіктер, мемлекеттік кәсіпорындар,
өндірістік кооперативтер), ұйымдық-құқықтық нысанына қарамастан
ауылшаруашылық кәсіпорындарды, банктер, қамсыздандыру копаниялары,
зейнетақы қорлары жатқызылады.
Дамыған елдерде, мысалы АҚШ-тың банкроттық туралы Федералыдқ
кодексіне сәйкес банкроттықтың субъектісі тек қана заңды тұлғалар емес,
сонымен қатар кәсіпкерлік қызметпен айналысатын және айналыспайтын
азаматтар да жатқызылады. Осыған ұқсас жағдай Франция, Англия, Германия,
Швеция мемлекеттерінде де қамтылған. Ал ТМД елдерінің заңдары бойынша
банкроттықтық субъектілерінің ауқымы тар шеңберде қолданылуда, мысалы РФ,
Өзбекстан, Латвия мемлекеттерінің заңңдарында тек кәсіпкерлікпен
айналыстаны заңды тұлғалар мен жеке тұлғалар банкроттықтың субъектісі
болатындығы көрсетілген. Біздің еліміздің заңдары бойынша да банкроттық
субъектілерінің аумағына шектеулер қойылған.
Республикамызда субъектілердің банкроттығын реттеу аясында көптеген
кемшіліктерге жол берілген. Мысалы Банкроттық туралы заң тек заңды
тұлғалардың банкроттығы туралы істерге қатысты қолданылады. Банкроттық
рәсмінің бірі-оңалту рәсімі банкроттық субъектілері ішінде тек заңды
тұлғалар – коммерциялық ұйымдар жөнінде қолданылатындығы айтылған.
Жеке кәсіпкерліердің банкроттығы Қазақстан Республикасы Азаматтық
кодексінің (Жалпы бөлімі) 21-бабымен реттеледі.
Бүгінде кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын жеке тұлғалардың
банкроттығына қатысты көптеген мәселелер шешімін таппай және практикада
жеке кәсіпкердің банкроттығын құқықтық реттеуде қиындықтарға әкеп
соқтыруда. Өйткені жеке кәсіпкерді банкрот деп тануға ҚР АК-нің 20-21,52-
баптары ғана арналған. Әлбетте, бұл нормалар жеке кәсіпкердің
дәрменсіздігін жоюға жеткіліксіз. Ал ҚР АК-нің 53-бабы (банкрот деп тану),
54-бабы (оңалту рәсімі), 55-бабы (тарату ісін қозғау салдары) заңды
тұлғалардың банкроттығы туралы істерге қолданылады, банкроттық субъектісі
болатын жеке кәсіпкерлерге бұл нормалар қолданылмайды деген сөз. Осыған
орай жеке кәсіпкер банкроттығын реттейтін құқылық механизмі, яғни тарату
және оңалту рәсімдерін қолдану тәртібі жоқ десе де болады.
Қазіргі таңда оңлату рәсімі банкроттықты жоюдық ең тиімді әдісі болып
отыр. Төлем қабілеті жоқ борышкерге оның таратылуына жол бермеу мақсатымен
төлем қабілетін қалпына келтіруге бағытталған, заңға қайшы келмейтін кез-
келген шаралар қолданылуы мүмкін, бұл шаралар оңалту рәсімінің шеңберінде
іске асырылады. Осы рәсімді борышкерге қолдану оның төлем қабілетін қалыпна
келтіруге, несие берушілермен толық есеп айырысуға, кәсіпорынды сақтап
қалуға мүмкіндік береді. ҚР Банкроттық туралы заңының 42-бабында оңалту
рәсімі тек коммерциялық заңды тұлғаларға қатысты қолданылатыны көрсетілген.
Банкроттық субъектісі болатын жеке кәсіпкерлерге оңалту рәсімдерінің
қолданылмауы еліміздің коммерциялық заңдарының кемшілігін көрсетеді. Бірақ
біздің азаматтық құқықтағы заң ұқсастығы принципіне сәйкес ҚР АК-нің 5-
бабының 1-тармағы негізінде ҚР Банкроттық туралы заңы жеке кәсіпкерлердің
банкроттық туралы қатынастарды реттеуге қолданылады. Заң ұқсастығы –
тараптардың келісімімен тікелей реттелмеген және оларға қолдануға келетін
әдет-ғұрып болмаған жағдайда, мұндай қатынастарға, олардың мәніне қайшы
келмейтін жағдайда, азаматтық заңдардың ұқсас қатынастарды реттейтін
қалыптары қолданылады. Банкроттық туралы заңның жеке кәсіпкерлерге заң
ұқсастығы бойынша қолданылуы заңның тағы бір кемшілігін көрсетеді. Соңында
айтарымыз, жеке кәсіпкердің банкроттығына қатысты шешілмеген мәселелер
ауқымы кең, осыған орай жеке кәсіпкердің құқықтық мәртебесінің ерекшелігін
ескере отырып, жеке кәсіпкер банкроттығын реттейтін құқылық кешен
қалыптастырумыз қажет.
Мемілекеттік кәсіпорындардың оңалту агенттігінің құрылымы
Кәсіпорындарды оңалту агенттігінің өкілеттігі, функциялары,
міндеттері мен құқықтары, басқару, қаржыландыру, оның қызметіне бақылау
жасау тәртібі арнайы ережелермен белгіленген1.
Кәсіпорынды оңалту агенттігі қызмет қорытындысын, қаулылары мен
бұйрықтарын ҚР Үкіметі мен дәрменсіз кәсіпорындарды тарату және сауықтыру
жөніндегі ҚР Ведомствоаралық комитетіне тапсырады.
Кәсіпорынды оңалту агенттігінің құрылымдық бөлімдері өз өкілеттігі
шегінде мынадай функцияларды атқарады:
1. Қаржы –экономикалық талдау басқармасы, мемлекет үлесі бар мемлекеттік
кәсіпорындар мен акционерлік қоғамдарға оңалту немесе тарату рәсімін
қолдану туралы шешім шығарады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын есепке
алып, төлем қабілетсіздігін, қарыз мөлшерін анықтайды.
2. Кәсіпорындарды тарату және оңалту рәсімдер басқармасы, оңалту рәсімін
қолдану туралы тәсілдер жобасын жасайды; дәрменсіз мемлекеттік
кәсіпорынды тарату немесе жекешелендіру мәселелерін шешеді; жергілікті
органдар нұсқауларын дайындап, оны жүзеге асырады; оңалту рәсімінде
қаржыландыруға қатысатын еліміз және шет мемлекеттердің инвесторлары
бөлген қаржыны пайдалануды бақылауды жүзеге асырады.
3. Төлем қабілеті жоқ кәсіпорындарға кеңес беру орталығы, төлем қабілеті
жоқ ірі кәсіпорындарға оңалту рәсімдерін қолдану тиімділігін ашып
көрсетеді; шет мемлекеттердің кеңесшілерін, консалтинг фирмаларын
шақырады; жалпы алғанда консальтациялық көмек береді.
Кәсіпорынды оңалту агенттігінің басты міндеті төлем
қабілетсіздігінің алдын алу, кәсіпорынның төлем қабілеттілігін қалпына
келтіру.[40;54б]
Кәсіпорынды оңалту агенттігінң басты мақсаты кәсіпорынның төлем
қабілетсіздігінің алдын алу, мемлекеттік кәсіпорындарға оңалту рәсімдерін
(санация) қолдану, ал мүмкіншілік болмағанда кәспорындарға тарату немесе
жекешелендірудің біреуін қолдану туралы шешімге келу.
Кәсіпорындардың банкроттығы туралы істерді басқару мен реттеуді
жүзеге асыратын мемлекеттік органдар қатарына Қазақстан Республикасының
мемлекеттік Медетші банкі жатады. ҚР мемлекеттік Медетші банкі 1995 жылы
29 наурыздағы ҚР Министрлер кабинетінің Қазақстан Республикасының
мемлекеттік Медетші банкін құру туралы қаулысы негізінде құрылды. ҚР
Медетші банкі өз қызметін 4жылға дейін жүзеге асырады. ҚР Медетші банкі
мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландырылады.
ҚР Медетші банкі экономика саласындағы төлем қабілеті жоқ мемлекеттік
кәсіпорындарға мемлекет атынан несие беретін, яғни қаржылық жағдайын
қалпына келтіру үшін немесе таратылған жағдайда берешектері бойынша
қарыздар беруде банкілік қызмет атқарады. Медетші банк оңалту үшін
берілген ресурстарды пайдалану тәртібін бақылайды.
ҚР Медетші банкі – ҚР Үкіметінің берілген мемлекет үлесі бар
дәрменсіз мемлекеттік кәсіпорындар мен акционерлік қоғамдарға оңалту
рәсімдерін, санация мен сырттай басқаруды жүзеге асыратын екінші деңгейдегі
банк. Банкінің ұйымдастыру-құқылық нысаны – шаруашылық жүргізу құқығына
негізделген мемлекеттік кәсіпорын болып табылады.
ҚР Медетші банкінің қызметін ҚР Ұлттық банкі, ҚР Қаржы министрлігі
бақылап отырады. Осы қаулыға сәйкес ҚР Медетші банкі жүзеге асыратын
функциялар:
ҚР Медетші банкі қарамағына берілген кәіпорындарға оңалту рәсімдерін
қолдану жоспарын мақұлдау;
Мемлекет үлесі бар мемлекеттік кәсіпорын мен акционерлік қоғамның
банкроттығы туралы істерді басқару мен реттеуді жүзеге асыратын мемлекеттік
органдар қатарына Қазақстан Республикасы Мемлекет мүлкін басқару
комитетіндегі Кәсіпорындарды оңалту агенттігі кіреді. Мұндай институт РФ-да
Федералдық басқарма деп аталады.
Агенттік 1995 жылы 7-ақпанда ҚР Үкіметінің Об агентстве по
реорганизации предприятий при Государственном комитете РК по управлению
государственным имществом қаулысы негізінде құрылды. Бұл Агенттікті
құрудың басты мақсаты – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .3
1 Банкроттық институтын құқықтық реттеу
1.1 Қазақстан Республикасы және басқа да шет мемлекеттердің
заңдарындағы банкроттық ұғымы, оның белгі нышандары мен
субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Кәсіпорынды банкроттыққа жеткізуші факторлар жүйесі ... ... ... 13
1.3 Банкроттық институтын реттейтін мемлекеттік
органдар
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..19
2 Банкроттық рәсімдерді қолдану негіздері
2.1 Борышкер, несие беруші, прокурор және өзге де өкілетті
органдардың
өтініші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...34
2.2 Банкроттық туралы істерді сот және соттан
тыс тәртіппен
қарау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...46
3. Дәрменсіз борышкерге қолданылатын рәсімдер
3.1 Оңалту рәсімін қолдану
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
2. Дәрменсіз борышкерді тарату (конкурс
жүргізу) ... ... ... ... ... ... ... 63
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...72
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 74
Кіріспе
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орынықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары, деп жариялады. Міне,
осыған орай жалпы мемлекеттік мақсатқа жетумен оның кепілі тұрақты
экономика болмақ.
Еліміздің егемендік алуы қоғамымызды экономикалық – құқықтық қайта
құрулармен ұштастырылады. Бұрынғы кеңестік дәуірде қалыптасқан жоспарлы
экономикадан нарықтық экономикаға жүйелі бет бұрдық. Нарықтық экономиканың
басты міндеті – еліміздің экономикасын жүйелі түрде қалыптастыру (қайта
құру) болып отыр. Бірақ экономиканың құлдырауы, қарыз мөлшерінің өсуі,
шаруашылық субъектілерінің төлем қабілетсіздігі қоғамымызға жаңа ұғымды
алып келді. Қоғамымызды алаңдатып отырған өзекті мәселелердің бірі –
шаруашылық субъектілерінің дәрменсіздігі, өндірісті реттейтін осы құқықтық
механизм экономикасы тұрақты дамыған елдерде банкроттық инстуитуты деген
терминмен белгілі. Ал, біздің еліміздегі банкроттық нарықтық қатынас
аясындағы жаңа құбылыс. Сондықтан осы институтқа үйрену үшін, яғни
кәсіпорын дәрменсіздігі, санация, сырттай басқару, конкурс жүргізу
оңалту шаралары, конкурсты басқарушы, банкрот, төлем қабілетсіздігі
деген құқықтық ұғымдарға кәсіпкерлер, кәсіпорындар, шаруашылық
субъектілері, сот органдары дағдылануы үшін арнаулы мерзім қажет.
Банкроттық институты еліміздегі кәсіпкерлік қатынасты құқықтық
жүйемен реттейтін, Қазақстанда бұрын-сонды болмаған жаңа сала. Банкроттық
институтының механизмі төлем қабілеті жоқ борышкерді қалпына келтіре, не
қызметін тоқтата отырып, экономиканы жоғары деңгейге көтеру.
Банкроттық институтының маңыздылығы, нарықтық қатынасты жақсарту
барсында төлем қабілеті жоқ субъектілерді азаматтық айналымынан шығаруға
(оларды таратуға), екінші жағынан шаруашылық субъектілерінің қаржылық-
экономикалық ахуалын жақсартуға, төлем қабілетін қалпына келтіруге,
нәтижесінде қаржы тұрақтылығына мүмкіндік береді.
Бүгінгі таңда нарықтық қатынастардың шарттарына жұмыстарын
сәйкестендіре алмай жүрген кәсіпорын басшыларының экономикалық сауатсыздығы
да банкроттыққа әкеп соқтыруда. Дәрменсіз кәсіпорындар саны тоқтаусыз
өсуде, соның салдарынан жұмыссыздық өршіді. Еліміздің экономикалық және
әлеуметтік тұрмысының төмендеуі етек алды.
Міне, осы саладағы күрестің басты құралы банкроттық институты болып
отыр. Банкроттық институтының мақсаты – төлем қабілетсіздіктің себептерін
ашып, талай келе, дәрменсіз борышкердің төлем қабілетін қалпына келтіру мен
оның қызметін жалғастыу. Банкроттықты болдырмау үшін кәсіпорынның қаржылық
жағдайын тезірек саралап шығып және өз уақытында қаржы-шаруашылық қызметін
жақсарту жөнінде шара қолдану қажет.
1 Банкроттық институтын құқықтық реттеу
1.1 Қазақстан Республикасы және басқа да шет мемлекеттердің
заңдарындағы банкроттық ұғымы, оның белгі нышандары мен субъектілері
Банкроттық институты нарықтық экономиканың ажырамас бір бөлігі болып
табылады. Нарықтық экономиканың кәсіпкерлердің өздеріне жүктелген
міндеттемелерін адал және тиісінше орындауға, салық және басқа да міндетті
төлемдерді бюджетке немесе бюджеттен тыс қорларға төлеуге, несие
берушілердің жеткізген (берген) тауарларының (атқарған жұмыстарының,
көрсеткен қызметтерінің) құнын дер кезінде төлеуге, бірінші кезекте қарызды
пайдаланғаны үшін процентін төлей отырып сомасын қайтару керектігін, жалпы
алғанда кәсіпкердің тұрақты жұмыс атқаруын міндет етіп жүктеп отыр. Төлем
қабілеті жоқ борышкерден мәжбүрлеу арқылы қарызын өндіріп алу барлық құқық
жүйесінде бізге белгілі банкроттық институтымен реттеледі.
Әлемдік тәжірбиеде банкроттық туралы заң жүйесі екі бағытта дамыды.
Бірі британдық принципке негізделді, яғни банкроттықты несие берушілердің
қарызын өтеу тәсілі ретінде қарастырып, соңында борышкер-банкротқа тарту
(конкурс жариялау) рәсімін қолданумен аяқталды. Ал екінші бағыт американдық
принципке негізделді. Американдық принциптің басты мақсаты – борышкердің
төлем қабілеттігін қалпына келтіруге бағытталған оңалту рәсімдерін қолдану.
Бірақ қазіргі кезеңде дамыған нарықтық елдердің коммерциялық заңдарында осы
бағыттар (британдық және американдық) қосарлана қолданылуда. Міне, осы екі
тенденция Қазақстан Республикасының 1997жылғы 21-қаңтарда қабылданған
Банкроттық туралы Заңында көрініс тапты.
Банкроттық деп сот тәртібімен борышкердің толық түрде төлем
қабілетіздігін, оның дәрменсіздігін тануды айтамыз. Ал банкроттық нәтижесі
сот шешімімен дәрменсіз борышкердің шаруашылық қызметін мәжбүрлеп тоқтату,
яғни борышкерді тарату немесе борышкерге оны таратылудан сақтап қалу
мақсатымен оған төлем қабілетін қалыпна келтіруге бағытталған оңалту
рәсімін қолдану.
Банкроттық институты кәсіпкерлік қызметтің нақты тоқтатылуын
анықтайтын соңғы қадам. Банкротық институты заңды тұлғаның кәсіпкерлік-
шаруашылық қызметінің тоқталуын немесе қалпына келтіруін жүзеге асыратын ең
қатал тәсіл болғандықтан, осы қатынасты реттейтін күшті құқылық кешен
қажет. Былайша қарасақ, банкроттық институты меншік иесінің еңбек ұжымының,
несие берушілердің және басқа да қатысушылардың мүліктік мүддесін қорғайды.
Банкроттық, яғни дәрменсіздіктен туындайтын қатынастар тек банкроттық
туралы заңдармен ғана реттіліп қоймайды, олардың қатарына материалдық және
процессуалдық құқықтық нормаларын да жатқыза аламыз. Бұлар кәсіпкерлердің
шаруашылық қызметінің тиімділігін арттыруға, дәрменсіз және бәсекелестік
қабілеттігі жоқ заңды тұлғаларды тарату есбеінен экономикалық ортаны
жақсартуға, несие берушілердің мүліктік құқықтары мен мүдделерін қорғауға
кепілдік жасауда және де шаруашылық қатынастардың тұрақтануына қосымша
көмек береді.
Банкроттық институты барлық шет мемлекеттерге белігілі. Революцияға
дейін Ресейде дәрменсіздік ұығымы кең көлемде қамтылған еді. Советтік
кезеңде Ресей Федерациясында 1922 жылы қабылданған Азаматтық кодексі тек
жеке тұлғалардың (азаматтық серіктестіктер) дәрменсіздігіне қатысты пайда
болған қатынастарды реттейтін нормаларды қамтыды. Бұл норма сөз жүзінде
қалып қойды, яғни Ресейдің 1923 жылы қабылданған Азаматтық істер жүргізу
кодексінде рәсімдерін реттейтін нормалар болмады. 1929 жылы Азаматтық істер
жүргізу кодексі Мемлекеттік кәсіпорын дәрменсіздігі (38-тарау) екі
тараумен толықтырылды. Бірақ, практикада барлық көрсетілген ережелер кең
көлемде қолданылмады. Сол кезде заң жүйесінде банкроттық ережелерін жүзеге
асыратын тұрақты тәртіп көрсетілмеді. Және де Жаңа экономикалық саясат,
экономикалық жоспарлау және мемлекеттік меншік үстемдік еткен кезеңде
банкроттық институты өзінің маңыздылығын жойған еді. 60-жылдардың бас
кезінде банкроттық туралы ережелер заң жүйесінен алынып тасталды. Мысалы,
1964 жылғы Қазақ ССР-нің Азматтық кодексі және 1964 жылғы Қазақ ССР-нің
Азаматтық істер жүргізу кодексінде бірде-бір банкроттық туралы норма
көрсетілмеген.[28; 45б]
Еліміз тәуелсіздігі мен егемендігін алып, нарықтық қатынасқа өткен
уақытқа банкроттық институтын реттейтін құқылық кешен қалыптасты деуге
болады. Ең алғаш рет 1992 жылы қаңтарда Банкроттық туралы Заң қабылданған
еді. Көптеген кемшілікке орай заңда бірқатар ережелер (оңалту рәсімдері)
қамтылмағандықтан, әлемдің тәжірибеге сүйене отырып, 1997 жылы 21- қаңтарда
жаңа Банкроттық туралы Заң қабылданып, күшіне енді. Банкроттық институты
тек осы заңмен ғана реттеліп қоймайды, сонымен бірге 1994 жылғы Азаматтық
кодексімен, атап айтқанда оның 21- бабымен, 49-57 баптарымен реттеледі.
Банкроттық институтының жалпы мағынасын ашуымыз қажет. Банкроттық-
нарықтық қатынасты меңгеру тұсындағы Қазақстан экономикасындағы жаңа ұғым.
Еліміздің экономикасының құлдырауы, көпшіліктің төлем қабілетсіздігі заңды
тұлғалардың дәрменсіздігіне әкеп соқтыруда, яғни жұмыс істеу, қызмет
көрсету, берген тауар құнын төлеуде несие берушілердің талабын
қанағаттандыра алмауы, сонымен қатар бюджетке және бюджеттен тыс қорларға
міндетті түрде төленетін өтеуді қамтамасыз етуге қабілетсіздігі, ал жалпы
алғанда борышкердің мүлкінен ақшалай міндеттемелерінің артуы деп ұғынамыз.
Банкроттық ұғымы Қазақстан Республикасының екі нормативтік актісінде
көрсетілген: Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (52- бабы) және
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 21- қаңтардағы Банкроттық туралы
Заңында (1- бабы) қамтылған.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 52- бабы және
Қазақстан Республикасы Банкроттық туралы Заңнынң 1- бабына сәйкес
банкроттық- борышкердің сот шешімімен танылған немесе несие берушілермен
келісім бойынша соттын тыс тәртіппен ресми түрде жарияланған, оны таратуға
негіз болатын дәрменсіздігі. Банкроттық итальян тілінен (bancarotta)
аударғанда дәрменсіздік деген мағынаны береді. Ал дәрменсіздік дегеніміз
борышкердің несие берушілердің ақшалай міндеттемелері бойынша талаптарые,
жалақы төлеу туралы талаптарды қоса алғанда, сондай- ақ бюджетке және
бюджеттен тыс қорларға міндетті төлемдерді өзіне тиесілі мүлік есебінен
өтеуді қамтамасыз ету қабілетсіздігі.
1997 жылы 21- қаңтарда қабылданған Қазақстан Республикасының
Банкроттық туралы заңына сәйкес банкроттық дегеніміз- борышкердің сот
шешімімен танылған немесе несие берушілермен келісім бойынша соттын тыс
тәртіппен ресми түрде жарияланған, оны таратуға негіз дәрменсіздігі.
Осы анықтамаға байланысты дәрменсіздікке тоқталсақ, ол борышкердің
несие берушілердің ақшалай міндеттемелері бойынша талаптарын, жалақы төлеу
туралы талаптарды қоса алғанда, сондай- ақ бюджетке және бюджеттен тыс
қорларға міндетті төлемдерді өзіне тиесілі мүлік есебінен өтеуді қамтамасыз
етуге қабілетсіздігі.
Банкроттық ерікті түрде немесе мәжбүр ету тәртібімен жүргізілуі
мүмкін.
1. Банкроттықты ерікті түрде тану борышкердің сотқа берген өтініші
негізінде не борышкердің өз банкроттығын несие берушілермен
келісім негізінде соттан тыс тәртіппен ресми жариялауы арқылы
жүзеге асырылады.
2. Мәжбүр ету тәртібімен банкрот деп тану несие берушінің, ал заң
актілерінде көзделген жағдайларда өзге де адамдардың сотқа
өтініш негізінде жүзеге асырылады.
Ал сотқа берушілердің сотқа арыздануына негіз болатын борышкердің
төлем қабілетсіздігі. Төлем қабілетсіздігі дегеніміз- Банкроттық туралы
заңның 4- бабының 1- тармағына сәйкес- борышкердің міндеттемесін орындау
мерзімі жеткен кезден бастап үш ай ішінде орындамауы.
Бұл заңда көрсетілген үш айлық мерзім- банкроттық туралы істі
қозғауға себеп болатын сыртқы көрініс, ал ішкі және негізгі банкрот деп
тану үшін алынатын шарт- ол борышкердің бұдан кейін де міндеттерін өтеуге
қабілетсіздігі.
Мысалы: несие беруші- Акционерлік қоғам- сотқа борышкерді банкрот деп
тану туралы талап арыз береді. Ол өзінің арызында борышкердің үш ай бойы өз
міндетін орындамағанын атап көрсетеді. Бірақ сот борышкерді бұл
міндеттемені өтей алатын едәуір қаржылық қоры бар деген тәуелсіз аудиторлық
тексерудің қорытындысына сүйеніп, талапкердің арызын қабылдаусыз қалдырған,
яғни сот борышкерді банкрот деп танудан бас тартқан.
Сонымен, бірнеше ай бойы міндетін орындамау фактісі және борышкердің
қанағаттандырарлықсыз қаржылық жағдайы барлық кезде кәсіпорындарды бірден
банкрот деп тануға әкелмеуі тиіс.
Енді жаңа қабылданған заңның маңызды ерекшеліктерін атап өтелік.
Біріншіден, ол шамасы жоқтық және дәрменсіздік мәселелерін реттеуге
нақты талдау жасау арқылы рәсімнің әр сатысына жеке- жеке тоқталып, егжей-
тегжейлі қарастырады және де банкроттық туралы істің қаралу тәртібін,
тарату және оңалту рәсімдерінің мазмұны мен қағидаларын, сонымен қатар осы
рәсімге қатысушылардың құқықтық жағдайын анықтап белгілейді. Бұдан басқа да
маңыздылығы болып, жаңа заңның негізінде алынған- борышкердің төлем
қабілетсіздігін тек тарату жолымен тоқтату емес, сонымен бірге оның төлем
қабілетсіздігін орнатуға және несие берушілермен есеп айырысуға бағытталған
рәсімдерді қолдану бағдарламасымен анықталуы болып табылады. Бұны біз
заңның басты негізі ретінде жазылған Осы заң дәрменсіз борышкерді оңалуға
бағытталған арналуы рәсімдер өткізудің, заңды тұлғаны банкрот деп танудың
және оны таратудың шарттары мен тәртібін белгілейді деген анықтамасынан
нақты көреміз.
Бұрын қолданылған заң күші бар жарлықтың кемшілігі ретінде
қарастырылған борышкердің несие берушілердің мүддесіне сай келмейтін
күмәнді мәмілелерін заңсыз табатын арнайы нормалар болмағандығы болса, жаңа
қабылданған заңда жалған және қасақана банкроттық деген арнайы нормаларды
кездестіреміз.
Банкроттық институттарының өзіне тән маңызы мен мақсаты бар.
Институттың маңызды белгісі- кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің шамасы
жоқтығын несие берушілер мен борышкердің мүддесіне етіп, реттейтін құқықтық
шаралардың жүйесі болып табылатындығынан көрінеді.
Егер несие берушілер қандай шара қолданса да, шығын көтеруге мәжбүр
болса, яғни шығыннан қашып құтыла алмайтын болса, онда осы шығындар ең
әділетті түрде несие берушілер арасында бөлінуге тиіс, яғни бір кезектегі
несие берушілердің талаптары мөлшерлес етіп қанағаттандырылуы қажет. Осыны
жүзеге асыратын- банкроттық институты және бұл арнайы мақсаты болып
табылады.
Банкроттық институты – нарықтық шаруашылықтың ажырамас бөлігі.
Несие берушілердің, сонымен қатар, нарықтың жалпы реттеушісі – мемлекеттің
экономикалық мүдделеріне кепіл бола тұрып, кәсіпкерлік құрылымдардың
тиімді жұмыс істеуіне күшті әсер етуші стимул болып табылады.
Банкроттық –сот шешімімен танылған борышкердің таратылуына негіз
болатын дәрменсіздігі. Банкроттық туралы істерді сотта қарауды шартты түрде
екі сатыға бөлуге болады: сотта іс қарау және банкроттықтың рәсімі.
Бірінші саты борышқорды банкрот деп тану туралы өтініш беруден
басталып, соттың осы сатыда іс жүргізудің негізгі мақсаттарын орындау мен
басты ролін атқарумен сипатталатын және соттың борышкердің тұрлаулығы
немесе тұрлаусыздығы жөніндегі заңды маңызы бар фактіні растайтын сот
актісін шығарумен
Төлем қабілетсіздігі деп борышкердің орындау мерзімі жеткен
міндеттемелерін (міндеттемелерін орындау мерзімі жеткен кезден бастап 3 ай
ішінде орындамаса) және басқа ақшалай сипаттағы талаптарды орындауға
қабілетсіздігі. Бұл жердегі қабілетсіздік дегенді былай ұғынамыз:
- несие берушілер талабын қанағаттандыра алмау;
- өз мүлкінен қарыз сомасының асуы (екі есе немесе одан көп мөлшерде), яғни
мүлкінің жетіспеушілігі. [25; 55-57б]
Борышкердің несие берушілердің жеткізген (берген) тауарларының
(атқарған жұмыстарының, көрсеткен қызметтерінің) құнын төлеуге, қарызды
пайдаланғаны үшін процентін төлей отырып оның сомасын қайтаруға, сондай- ақ
ақша сипатындағы өзге талаптар бойынша төлемдерді жүзеге асыруға
міндеттілігін ақшалай міндеттеме деп білеміз..
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы және басқа ТМД (РФ, Литва,
Өзбекстан) мемелекеттері заңдарындағы банкроттықтың ұқсас белгісі
борышкердің өз мүлкінен міндеттемелердің асып кетуі болып отыр. Бұдан
шығатын қорытынды, мүлкінен қарызының асып кетуі салдарынан борышкер
орындау мерзімі жеткен кезден бастап өз міндеттемесін 3 айдық ішінде
орындамаса, сот немесе соттан тыс тәртіппен дәрменсіз борышкер банкрот деп
танылуы мүмкін.
Ресей Федерациясының банкроттық туралы заңына сәйкес банкроттықтың
маңызды белгісі болып қомысша баланс құрылымының қанағаттандырғысыз болуы
жатады. Баланс құрылымының қанағаттандырғысыз болуы деп борышкердің
мүлкінен міндеттемесінің асып кетуін айтамыз.
Бұл мәселені шешуге әлемдік тәжірибе басқа жолмен келеді. Алдыңғы
қатарлы Батыс елдерінің банкроттық туралы заңдарында жоғарыда айтылған
ұғымнан бас тартылады. Олар банкроттықта мүлкінен міндеттемесінің асып
кетуі деген ұғымды қолданбады. Батыс елдерінің (АҚШ, Англия, Швеция,
Германия, Франция) банкроттық туралы заңдарында борышкерді банкрот деп
тану негіздерін тек сот органдары шеше алатындығы көрсетілген. Сот
органдары борышкердің мүлкін бағалап, несие берушілер талабын
қанағаттандыра алу мүмкіндігін анықтайды.
Бүгінде еліміз Батыс елдерінің банкроттық туралы заңдарын басшылыққа
алып отыр. Заңға банкроттық борышкердің сотқа өз еркімен жазған өтініщі
негізінде, не борышкержік өз банкроттығы туралы соттан тыс тәртіппен несие
берушілермен келісу негізінде ресми жариялауы жолымен белгіленеді. Егер
борышкер банкроттық туралы іс қозғалғаннан кейін несие берушінің талабын
қанағаттандырмаса, сот банкрот деп тануға құқылы деген ережені қосып отыр.
[33; 165б]
Англияда банкроттық деген ұғым тек жеке тұлғаларға ғана қатысты
қолданылады. Ал дәрменсіздік термині жеке тұлғалар мен кәсіпорындарға
(компания, фирмалар) қатысты қолданылады.
Компания дәрменсіздігі- міндеттемелерін (қарыздарын) өз мерзімінде
өтей алмау және мүлкінен (активтен) міндеттемесінің асып кетуі1. Бұл
активтік тест деген терминмен барлығына белгілі. Банкроттық институтын
реттейтін негізгі құжат 1986 жылы Дәрменсіздік туралы Заң болып
есептеледі. Дәрменсіздікке қатысты кейбір кезеңдер 1986 жылғы Компания
туралы Заң және 1987 жылғы Банктер туралы Заңның нормаларымен де
реттеледі. Дәрменсіздік туралы заңда банкроттық рәсімдерінің екі түрі
көрсетілген: оңалту және тарату рәсімдері.
Оңалту рәсімдеріне борышкердің істерін басқаруға әкімшілік тағайындау
және оның мүлкін басқару жатқызылған.
Тарату рәсімдеріне: өз еркімен таратылу, несие берушілер бақылауымен
ерікті түрде таратылу, сот шешімімен компанияны мәжбүр етіп тарату жатады.
Англияның заңында борышкер мен несие беруші арасында жасалатын
бітімгершілік келісімнің әртүрлі нысаны көрсетілген.
АҚШ-тың 1776 жылғы Конституциясында банкроттық туралы ереже
көрсетілген. Онда былай делінген: банкроттық туралы заңды еліміздің барлығы
жаппай қолдануы тиіс, банкроттық туралы істерді тек федералдық соттар
қарайды2. АҚШ-та банкроттық туралы істерді қарайтын 290 федералдық судьялар
бар. АҚШ-тың банкроттық сот жүйесінің басқаларға қарағанда өзіндік
ерекшелігі бар. Банкроттық туралы істерде қарызды кешіру концепциясы
қолданылады. Банкроттық істерді қарау кезінде американдық судьялар сот
әділдігі принципін негізге алады. Судьялар мынадай 3 шешім қабылдайды.
- несие берушілер арасындағы дауды шешіп, бітімгершілік келісім жасасу
туралы;
- банкрот деп танып, борышкер мүлкін бөледі;
Борышкердің қарызын кешіріп, қайтадан бастауына мүмкіндік береді.
1.2 Кәсіпорынды банкроттыққа жеткізуші факторлар жүйесі
Дәрменсіз борышкердің қаржылық жағдайын қалпына келтіру жолдарын
қарастыру кезінде, ең алдымен, экономикалық дағдарыс жағдайындағы
банкроттықтың негізгі себеп салдарларын айқындауымыз қажет. Бүгінге дейін
көптеген төрағалар мен басшылдар, менеджерлер банкроттық институтының
ақиқат нәрсеге айналғанына және өз кәспорындарының банкрот деп танылуы
мүмкін екендігіне сенгісі келмейді. Банкроттыққа деген мұндай көзқарастың
орын алуына социалистік қоғамда кәсіпорындар мемлекет меншігінде
болғандықтан банкроттық ұғымының құқық жүйесінен алынып тасталғандығы
себеп болды. Мысалы Қаржы-несие сөздігінде былай делінген: Банкроттық-
капиталистік экономикалық дағдарыс, капиталистік бәскелестік кезіндегі
капиталистік кәсіпорындардың дәрменсіздігі.[43; 9б]
Республикамызда 90-жылдардың бірінші жартысында қалыптасқан
экономикалық, саяси және әлеуметтік дағдарысқа байланысты банкроттық
институты қалыптасып, жаңаша көзқарас пайда болды. Статистикаға жүгінсек,
1995 жылдың 1- қаңтарына дейін 140 кәсіпорын банкрот деп танылған және
жылдан жылға банкроттық саны қарқынды өскен. Сондықтан кәсіпорындарды
банкроттыққа әкеп соқтыратын себеп – салдарларды міндетті түрде анықтауымыз
қажет.
Нарықтық экономика заңына сәйкес кез-келген кәсіпорын банкрот болуы
немесе бөтен банкроттықтың құрбаны болуы мүмкін. Кәсіпорынды банкроттыққа
жетелейтін әр түрлі факторлар жүйесі қоғамымызда калптасқан. Біздің
міндетіміз, банкроттықты тудыратын факторларды (себептерді) нықтап,
жүйелеу. Кәсіпорындарды банкроттыққа жетелейтін факторларды екі топқа
бөлуге болады: ішкі және сыртқы факторлар.
Кәсіпорын ішіндегі жұмыстың дұрыс ұйымдастырылмауын, басшылар мен
менеджерлердің қателіктерін ішкі факторларға, ал кәсіпорынға сыртқы
қоршаған ортаның әсер етуін сыртқы факторларға жатқызамыз. Осы екі топ
факторларының бір мезгілде әсерлесуі салдарынан банкроттық институты пайда
болады.
Экономикасы мен саяси жүйесі тұрақты дамыған елдерде банкроттықтың
бір бөлігі, ⅓-сыртқы факторлардан, ал ⅔-ішкі факторлар әсерінен туындайды.
Ал экономикасы өтпелі кезеңдегі елдерде банкроттық ішкі факторлар
салдарынан туындауда, яғни негізгі орын ішкі факторларға тиесілі.
Ең маңызды факторларға: құнсыздану (шикізатқа, жанармайға,
энергияға, тарнспорт қызметіне, кәсіпорын өнімдеріне бағаның өсуі),
банктің процентпен несие беруі, салық ставкалары мен кеден бажының
мөлшерінің күнделікті өзгеруі, еңбек заңдарындағы ең төменгі жалақының
тұрақтанбауы және т.б. жатады. Мәіне, жоғарыда көрсетілген факторлар
кәсіпорын банкроттығына негіз болады.
Кәсіпорынның шаруашылық қызметіне ішкі факторлар қауіпті. Мысалы,
Батыс елдеріндегі сарапшылар қорытындысына қарағанда ұсақ фирмалардың (90%)
сәтсіздікке ұшырауына менеджерлердің тәжірибесіздігі, басшылардың нарықтық
экономика өзгерісіне төтеп бере алмауы, қате шешімдер қабылдау және
лауазымды адамдардың өкілеттігін жалған иемденуі себеп болады екен.
Экономикалық, саяси демографиялық халықаралық бәсекелестік,
техника мен ғылымның дамуы және т.б. себептер сыртқы факторларға
жатқызылады. [22; 56б]
Банкроттықтың экономикалық факторлары (себептері)
Республикамыздың экномикасы кәсіпорындардың қаржылық-шаруашылық
қызметі дағдарысына елеулі әсерін тигізеді. өндірістің құлдырауы, өзін-өзі
ақтамайтын кәсіпорында санының өсуі, есеп айырысудың реттелмеуі және т.б.
себептер кәсіпорынның төлем қабілетсіздігін қалыптастырады. Кәсіпорынның
бюджетке үлкен көлемде қарыздануы немесе бюджетке өз мерзімінде қаржы
бөлінбеуі банкроттық қаупін тдырады. Көптеген кәсіпорындар өз кінәсінен
емес, серіктестіктерінің төлем қабілетсіздігінен қиын қаржылық жағдайда
қалып огтыр. Мұндай жағдайдағы кәсіпорын басшысы белсенді бағыт ұстау тиіс,
өйткені көп ұзамай өзі банкрот болуы мүмкін.
Банкроттықтың саяси факторлары (себептер)
Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметіндегі банкроттық қаупіне
қоғамымыздың саяси тұрақсыздығы негіз болады. әлсіз мемлекеттік билік
шаруашылық-құқық саласындағы заңдардың орындалмауына (өлі заңға айналуына)
жол беріп отыр. Бұл жерде өндірістік және кәсіпкерлік қызмет аясында
туындайтын қатынастарды реттейтін құқылық кешен жайлы сөз қозғалуда.
Заңдардың күнделікті өзгертілуі, салық салудың деңігейінің жоғарылуы,
экспорт пен импорттың, орталық банктегі есеп ставкасының тұрақсыздығы,
яғни мемлекет функциясымен реттелетін іс-әрекет нәтижесінде кәсіпорындардың
банкроттығы кең етек алуда.
Демографиялық факторлар (себептер)
Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық қызметі банкроттығына жалпы
халықтың тұрмыстық жағдайы, құрылысы, халық сұранысы, халықтың мұқтаждары,
қажеттілігі тікелей әсер етеді. Нарықтық дағдарыста төлем қабілеті жоқ
кәсіпорындар жұмысшылардың еңбек жалақысын дер кезінде төлеуді кешіктіреді.
Халықтың еңбек ақысын алмауы халқымыздың тұрмыс деңгейін төмендетеді.
Жаппай халықтық төлем қабілетсіздігі орын алады. Мемлекеттік құнсыздануға
және кірістің төменденуінен байланысты кәсіпорындар халықтың тауарлар мен
қызметке деген сұранысын қанағаттандыра алмайды. Кәсіпорын банкроттығы
мемлекетімізде жұмыссыздықтың өсуіне жол береді.
Халық қажеттігін жалпы нормаға сай орындау және бір тауардың екінші
тауарға сәйкестігін өндірістік мәдениет дейміз. Міне, кез-келген
кәсіпорынның өндірістік мәдениеті жоғары болуы тиіс. Түптеп келгенде,
өндіріс мәдениетінің төмендігі кәсіпорынды банкроттықа әкеп соқтырады.
Заман ағымына сай, ескі технология халық сұранысы мен, қажеттілігін
өз деңгейінде қанағаттандыра алмауда. Ғылым мен техниканың дамуы, нарықтық
экономика талабына сәйкес келетін жаңа техникаларды іске қосуымыз қажет.
Жаңа технология, жаңа техника үлкен қаржы бөлуді қажет етеді. Ал, көп
кәсіпорындардың мұндай қаржы бөлуге шамасы келмейді. Кәсіпорындарға
қаржылық көмек беретін мемлекетіміздің де экономикасы мәз емес. Қорыта
айтқанда, жекелеген кәсіпорындардың экономикалық дағдарысқа қарсы күресуге
шамасы жетпейді. Мемлекетіміздің экономикасының қуатты болуы үшін
кәсіпкерлікпен айналысатын кәсіпорындар қызметі тұрақты және жаңа
технологияға сай болуы керек. Сондықтан кәсіпорын банкроттығын тудыратын
сыртқы факторларды жоятын жолдарды іздестіруге тиіспіз.
Экономикада халықаралық тәжірбиені қолдануымыз қажет.Банкроттық ішкі
факторлар әсерінен де туныдайды.
Кәсіпорын банкроттығын тудыратын ішкі факторларға (себептерге)
мыналарды жатқызамыз:
- өзіндік айналым құралының жетіспеушілігі;
- келісім-шарттық тәртіптің болмауы;
- кәсіпорынның заң қызметінің әрекетсіздігі;
- дебиторлық және несиелік берешекетердің өсуі;
- әлеуметтік-мәдени тұрмыс объектілеріне елеулі шығындар жұмасу;
- өндірілген өнімдерді сатуды жүзеге асыру кезіндегі бағаның анықталмауы;
- активтегі жиналған капиталдың тиімді түрде жұмсалмауы не жұмылдырылмауы.
[23;28б]
Кәсіпорын көрсетілген мерзім ішінде алынған тауар, көрсеткен қызметі,
атқарған жұмыс құнын төлеуге, бюджет және бюджеттен тыс қорларға тиесілі
төлемдерді өтеуге, банктерден алынған несиелерді падаланғаны үшін
процентімен қайтаруға міндетті. Міне, бұлардың бәрін қысқа мерзімді
міндеттемелер дейміз. Егер кәсіпорын айналым қоырндағы қаражатының
жетіспеушілігінен қысқа мерзімді міндеттмелерін мерзімінде орындамаса,
кәсіпорынды төлем қабілеттілігі жоқ деп танимыз. Төлем қабілеті жоқ
кәсіпорынның пайдасы азайып, шығыны өседі, нәтижесінде салықты, дебиторлық
және несиелік қарыздарын дер кезінде өтеу ммүкіндігі жойылады.
Есеп-айыру шотына ақша қаражатының болмауы, жұмысшылардың еңбекақысын
төлемеуді әдетке айналдыру, өнім шығаруға шикізаттың жетіспеуі (таптырмауы)
және т.б. жағдайлар кәсіпорынның қаржылық деңгейін нашарлатады. Кәсіпорын
тағдырын шешетін бухгалтерлік баланс болғандықтан, қаржылық есепті сауатты
жүргізген дұрыс. Қоғамдағы белгілі аудиторлық фирмалармен бірігіп қызмет
еткен жоқ. Өйткені,аудиторлардың дер кезінде қызмет атқармауы кәсіпорын
банкроттығының бірден-бір себебі болып есептеледі.
Кәсіпорын банкроттығына менеджер, басшылар әрекетсіздігі себепкер
болса, мұндай кезде Америка тәжірбиесінде кәсіпорынды басқару үшін сырт
жақтан мамандар шақырылады. Олардың заңы бойынша жаңа басшы өзімен бірге
концепциясы мен стратегиясын ала келіп, кәсіпорынды қайта құруды жүзеге
асыруы тиіс. Америкада дұрыс жүргізілмеген қаржылық жоспарлау фирмалардың
төлем қабілетсіздігіне себеп болады екен. Америка тәжірбиесінде
қолданылатын мамандарды шақыру ережесін бізде қолданса жаман болмас еді.
Біздің басты мақсатымыз экономика саласында білікті менеджер, маман даярлау
болып отыр.
Сонымен банкроттықтың ішкі факторларына өндірістегі жұмыс уақытының
дұрыс бөлінбеуі, талапқа сай келмейтін өнім шығару, оларды сату, білімсіз,
тәжірбиесіз кадр жинақтау, технологияға көңіл бөлмеу және т.б. себептер
жатқызхылады. Міне, осы себептерді болдырмау өз қолымызда. Ең бастысы
табанды еңбек ету керек. Мынадай қорытындыны есте ұстау қажет: Кәсіпорын
табысты қызмет істеу үшін өндіріс мәдениетін жоғарылатуымыз, жаңа
технологияны пайдалануымыз, білікті мамандар құрамын құруымыз, еңбек
коллективінің психологиялық ахуалын, жайын білуіміз керек. [42; 78б]
1.3 Банкроттық институтын реттейтін мемлекеттік
органдар жүйесі.
Кәсіпорындардың банкроттығы туралы істерді басқару мен реттеуді
жүзеге асыратын мемлекеттік органдар қатарына Қазақстан Республикасының
мемлекеттік Медетші банкі жатады. ҚР мемлекеттік Медетші банкі 1995 жылы
29 наурыздағы ҚР Министрлер кабинетінің
Қазақстан Республикасының мемлекеттік Медетші банкін құру туралы
қаулысы негізінде құрылды. ҚР Медетші банкі өз қызметін 4жылға дейін жүзеге
асырады. ҚР Медетші банкі мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландырылады.
ҚР Медетші банкі экономика саласындағы төлем қабілеті жоқ мемлекеттік
кәсіпорындарға мемлекет атынан несие беретін, яғни қаржылық жағдайын
қалпына келтіру үшін немесе таратылған жағдайда берешектері бойынша
қарыздар беруде банкілік қызмет атқарады. Медетші банк оңалту үшін
берілген ресурстарды пайдалану тәртібін бақылайды.
ҚР Медетші банкі – ҚР Үкіметінің берілген мемлекет үлесі бар
дәрменсіз мемлекеттік кәсіпорындар мен акционерлік қоғамдарға оңалту
рәсімдерін, санация мен сырттай басқаруды жүзеге асыратын екінші деңгейдегі
банк. Банкінің ұйымдастыру-құқылық нысаны – шаруашылық жүргізу құқығына
негізделген мемлекеттік кәсіпорын болып табылады.
ҚР Медетші банкінің қызметін ҚР Ұлттық банкі, ҚР Қаржы министрлігі
бақылап отырады. Осы қаулыға сәйкес ҚР Медетші банкі жүзеге асыратын
функциялар:
ҚР Медетші банкі қарамағына берілген кәіпорындарға оңалту рәсімдерін
қолдану жоспарын мақұлдау.[4;23б]
Мемлекет үлесі бар мемлекеттік кәсіпорын мен акционерлік қоғамның
банкроттығы туралы істерді басқару мен реттеуді жүзеге асыратын мемлекеттік
органдар қатарына Қазақстан Республикасы Мемлекет мүлкін басқару
комитетіндегі Кәсіпорындарды оңалту агенттігі кіреді. Мұндай институт РФ-да
Федералдық басқарма деп аталады.
Агенттік 1995 жылы 7-ақпанда ҚР Үкіметінің Об агентстве по
реорганизации предприятий при Государственном комитете РК по управлению
государственным имществом қаулысы негізінде құрылды. Бұл Агенттікті
құрудың басты мақсаты – кәсіпорындардың банкроттығының алдын алуға, төлем
қабілеті жоқ кәсіпорындардға оңалту
жалақысын төлеуге, медициналық және әлеуметтік қамсыздандыру
төлемдерін төлеуге аса көп көңіл бөледі. Өмірі мен денсаулығына зиян келген
адамдардың талаптарын міндетті түрде банкрот- борышкер орындауы тиіс. АҚШ-
та банкроттықтағы ең күшті қорғау- компанияны қайта құру.
Швецияда дәрменсіздік Банкроттық туралы, Банкроттық рәсімдер
туралы заңдармен реттелген. Швецияда борышкер мен несие беруші арасындағы
дауды сот органдары шешеді.
Заң бойынша қарыздық міндеттемелер жөніндегі борышкердің
дәрменсіздігі туралы мәселелерді шешетін негізгі нысан- банкроттық рәсімі
болып табылады.
Банкроттық туралы заңға сәйкес банкроттық рәсімі- соттың қатысуымен
жүргізілетін ерекше өндіріс нәтижесінде дәрменсіз борышкер мүлкі ақша
қаражатына айналып, борышкерге қойған несие берушілердің талаптарының
мөлшеріне қарай бөлінеді.
Борышкер дәрменсіздігі деп төлеу туралы талап қойылғаннан кейін 6 ай
ішіндегі төлем қабілетсіздігі немесе борышкер мүлкінің жетіспеуінен өзін
төлемге қабілетсіз деп жариялауын айтамыз.
Егер борышкер банкроттық рәсімі ашылғанға дейін 1 жыл ішінде
өтелмеген қарыздары болса, дәрменсіз деп жариялануы мүмкін. Егер борышкер 1
апта ішінде несие берушілермен есеп айырыспаса, осы апта өткен соң 3
аптадан кейін банкроттық рәсімін ашу туралы сотқа беруге құқы бар.
Банкроттық рәсімі ашу туралы өтінішті несие беруші және борышкер
сотқа бере алады. Швеция заңының ерекшелігі- борышкерге тек тарату рәсімі
ғана қолданылады, ал борышкердің төлем қабылетін қалпына оңалту шаралары
заң нормаларында көрсетілмеген. [25;128б]
Міне, әрбір елдің өзіндік ерекшеліктері бар. Бірақ барлық шет
мемлекеттер мен Қазақстан Республикасының банкроттық туралы заңдарында
ұқсастық жоқ емес. Мысалы, банкроттық ұғымы, банкроттық негіздері,
банкроттық туралы істерді сот және соттан тыс тәртіппен қарау ережелері,
дәрменсіз борышкерге қолданылатын банкроттық рәсімдерін қолдану негіздері
барлық елдердің борышкерлеріне ортақ сияқты.
Біз банкроттық ұғымын, оның мазмұнын ашқандаймыз. Борышкерді банкрот
деп тану үшін негіз болу керек. Банкроттық негіздерін талдау үшін ең
алдымен банкроттық белгілерін айқындау қажеттігі туады.
Банкроттық институтының белгі-нышандары дәрменсіздік туралы істерді
қозғау өндірісінде қалыптасатын факторлар.
АҚШ-та дәрменсіздік процесінде борышкер өзінің дәрменсіздігін
дәлелдеуге міндетті емес. Батыс Еуропа елдерінің заңдарында дәрменсіздік
туралы істерді қозғауға себепкер болатын белгілер мен нышандар нақты
анықталып көрсетілген. Осыған орай, 1997 жылғы Қазақстан Республикасының
Банкроттық туралы Заңына сәйкес банкроттық белгілерін екі топқа
бөлуімізге болады: маңызды және сыртқы белгілер.
Маңызды белгілерге мыналарды жатқызамыз:
- бюджетке және бюджеттен тыс қорларға міндетті төлемдерді төлеу
қабілетсіздігі;
- берген тауарлардың (атқарған жұмыстарының, көрсеткен қызметтерінің) құнын
төлеуге қатысты несие берушілердің талабын қанағаттандыру қабілетсіздігі;
- борышкердің мүлкінен міндеттемесінің мөлшері асып кетуі.
Ал сыртқы белгілерге:
- егер борышкер міндеттемесін орында мерзімі жеткен кезден бастап 3ай
ішінде орыфндамаса;
- борышкердің несие берушілердін талаптарын қанағаттандыру
қабілетсіздігіне байланысты төлемдердің тоқтатылуы жатады.
Банкроттықтың маңызды және сыртқы белгілері арбитраждық сотқа заңды
тұлғаларды, дәрменсіз борышкерді банкрот деп тануға құқық береді.
Жалпы алғанда белгілер деп дәрменсіз борышкерді банкрот деп тануға
мүмкіндік беретін сыртқы мінездемелер жүйесін айтамыз, ал нышандар деп
кәсіпорынның қызметіне қатысты берілетін ішкі мінездемелер жүйесін айтамыз.
Әрекеттегі Банкроттық туралы заң банкроттық туралы істерді қозғауға
негіз болып табылатын белгілер жиынтығын қамтиды:
1. Міндеттемесін орындау мерзімі жеткен уақыттан бастап үш ай ішінде
орындамаса, борышкерді төлем қабілеттілігі жоқ деуге негіз болады.
2. Жеткізген тауардың, көрсеткен қызметтің, атқарылған жұмыстың құнын
төлеудің кезектегі тоқтатылуы, ақшалай сипаттағы талаптарды орындауға
қабілетсіздігі.
3. Борышкердің берешегінің ең төменгі жүз елу жалақыдан асып кетуі.
Сот тәжірбиесінде талап мөлшері заңда көрсетілген ережелерге сай
келмегендіктен, сотта борышкерді банкрот деп тану туралы өтініштерді
қабылдаудан бас тартқан кездер болған.
Кейбір ғалымдардың пікірінше, заңда берешектің ең төменгі мөлшерін
міндетті түрде ашып көрсету қажет. Бірақ, І.F.Fletcherдің пікірінше, заңда
міндетті түрде қарыздың (берешектің) ең төменгі мөлшерін көрсетудің қажеті
жоқ, себебі бұл дәрменсіздіктің шынайы мөлшерін, масштабын, мінездемесін
ашып бере алмайды.
Бүгінде қарыз мөлшерін екі-үш есе көбейту керек деген пікірлер де
айтылуда. Себебі талапты үлкен мөлшердегі берешектерге (қарыздарға) қою
тиімді екендігін дәлелдеуде.
Сонымен қатар мына пікірмен де келіспеске болмайды: Мемлекеттің
саулығына ұсақ банкроттық та қауіп төндіруі мүмкін, сондықтан оларды
қараусыз, бақылаусыз қалдырмауымыз керек.
Меніңше, мемлекет экономикасына қауіп төндіретін ұсақ банкроттыққа
қарсы күрес жүргізу қажет. Қойылатын талап санын көбейте берудің керегі
жоқ. Сот тәжірбиесіне жүгінсек, несие берушілердің ең төменгші жүз елу
жалақыдан кем болмаған талаптары бойынша қозғалған істердің 10%-і
борышкерді банкрот деп танумен аяқталған. [52; 45б]
Жоғарыда айтылып кеткендей, банкроттықтың бірінші белгісі –
борышкердің несие берушілердің ақшалай міндеттемелері бойынша қойылатын
талаптарын қанағаттандыра алмау қабілетсіздігі.
Мұның қатарына, біріншіден, берген тауардың, атқарған қызметтің,
көрсеткен жұмыстың құнын төлемеу; екіншіден, банктерден алынған ұсақ және
қысқа мерзімді несиеледрді пайдаланғаны үшін проценттерімен қоса алмауын
жатқызамыз. Банкроттықтың екінші белгісі – борыщкер міндеттемесін орындау
мерзімі жеткен кезден ай орындамаса, ол төлеуге қабілетсіз деп есептеледі,
міне, осы кезде несие берушілер сотқа арыздануға толық құқылы.
Ендігі кезекте банкроттықтың нышандарына төленбеген немесе
төлеуге қабілетсіз деген ұғымдарды қолдануға болады.
Борышкердің өзіне тиесілі мүлкінің жетіспеушілігінен қарыздарын өтей
алмауын төлем қабілетсіздігі деп ұғынамыз. Төлем қабілетсіздігі
борышкердің банкроттығы туралы істерді қозғауға қажетті белгілердің бірі
болмақ. Бірақ борышкердің мүлкінің жетіспеушілігін дәлелдеу көп уақыт
алады.
Заңға терең үңілсек, төлем қабілетсіздігін борышкерді банкрот деп
тануға жеткілікті негіз ретінде қарауға болмайды.
В. Черемискиннің пікірінше, біз кәсіпорындарды банкрот деп
жарияламаймыз, мақсатымыз – кәсіпорынның төлем қабілетсіздігін алдын-ала
анықтап, оларға келшекте қолданылатын оңалту рәсімдері мәселерлерін шешу.
Бұл тұжырым өте маңызды тұжырым, өйткені қаржылық ауыр жағдайға
түскен кез-келген кәсіпорынды банкрот деп жариялай беру тиімсіз.
Сараптмама нәтижесінде борышкердің төлем қабілетсіздігін анықтайтын
үш коэффициентке қол жеткіздік.
Біріншісі, кәсіпорынның шаруашылық қызметін айналымдағы құралдары
арқылы одан әрі жүргізуі және кезектегі міндеттмелердің уақытылы өтелуін
кезектегі тарату коэффициенті дейміз. Ақша қаражаттарын, дайын өнімдерді,
шикі заттарды, өндірістік сұранысты-айналымдағы құралдарға, ал қысқа
мерзімді несиелер мен қарыздарды – кезектегі міндеттемелерге жатқызамыз.
Екіншісі, меншік құралдарымен қамтамасыз ету коэффициенті, яғни
кәсіпорынның меншік құралдарының жеткіліктілігі, қаржылық жағдайының
тұрақтылығы.
Үшіншісі, төлем қабілеттілігін қалпына келтіру коэффициенті,
борышкердің белгіленген уақыт ішінде төлем қабілеттілігін қалпына келтіру
мүмкіндігінің болуы немесе болмауы. Тәжірбиеде 6 мерзімді белгіленген уақыт
дейміз.
Жоғарыда көрсетілген критерийлер барлық кәсіпорындарға қолданылады.
Борышкерді төлем қабілеті жоқ деп тану үшін бірінші және екінші коэффициент
маңызды орын алу қажет. [37; 98б]
Меніңше, осы нышандар негізінде борышкер - кәсіпорынды міндетті түрде
таратудың қажеті жоқ.
Біздің басты мақсатымыз борышкер-кәсіпорынның жағдайын анықтап, ол
қауіпті болса тығырықтан шығу жолдарын қарастыру.
Төлеуге қабілетсіз борышкерді міндетті түұрде банкрот деп тану
тиімсіз, керсінше оны дағдарыстан шығаратын оңалту рәсімін қолдану қажет,
- дейді С. Беляев.
Тәжірбиеде соттар банкроттық туралы іс бойынша борышкерлердің
қаржылық жағдайына талдау жасауды аудиторлық фирмаларға жүктейді.
Осыдан кейін төлемқабілетсіздігі жайлы шешім қабылдайды. Қаржылық
қиыншылықтың сыртқы белгісі – төлем қабілетсіздігі.
Батыс елдерінің көпшілігінде дәрменсіздіктің белгі-нышаны болып ақша
қаражатының қарыздарды өтеуге жетпеуі, яғни активтен пассивтің өсуі
танылады. Англия, Германия, Францияның банкроттық заңдарында былай
делінген: Қарыздарын өтей алмауын компанияның дәрменсіздігі деп танимыз.
Банкроттықтың нышандарын анықтауда Франция заңы қызықты тұжырымдарға
қол жеткізген. Францияның Кәсіпорындардың дәрменсіз-діктерінің тәртібі
туралы заңында былай делінген: Кәсіпорындарды дәрменсіз деп тану үшін
жеткілікті негіз болуы тиіс. Бұл заңда кәсіпорынның төлем қабілетсіздігі
мен мүлкінен міндеттемесінің асып кетуі дәрменсіздіктің негізі болып
табылады. Ең алдымен борышкердің қолданып жүрген мүлкі мен болашақта ие
болатын мүлкітерін есепке алып бағалау жүргізіледі. Сонымен борышкердің
төлем қабілетсіздігі, міндеттемені орындай алмауының сыртқы көрінісі
борышкерді банкрот деп тануға негіз болады.
Қорыта келгенде айтарымыз, банкроттық институттың ең маңызды белгі-
нышандары борышкердің дәрменсіздігі мен төлем қабілетсіздігі болып
табылады. Осыған орай заң актілерінде былай көрсетілген: Банкроттық
–борышкерді таратуға негіз болып табылатын дәрменсіздігі. Ал дәрменсіздік
борышкердің несие берушілердің жеткізген (берген) тауарларының (атқарған
жұмыстарының, көрсеткен қызметтерінің) құнын төлеуге, қарызды пайдаланғаны
үшін процентін төлей отырып оның сомасын қайтаруға, бюджет және бюджеттен
тыс қорларға міндетті төлемдерді өзіне тиесілі мүлік есебінен өтеуді
қамтамасыз етуге қабілетсіздігі, яғни төлем қабілетсіздігін айтамыз.
Төлем қабілетсіздігі – борышкердің орындау мерзімі жеткен ақшалай
міндеттемелерін және басқа ақшалай сипаттағы талаптарды орындауға
қабілетсіздігі.
Бұлардан мынадай қорытынды шығарған: Борышкерге банкроттық
рәсімдерін қолдануға төлем қабілетсіздігі мен дәрменсіздігі негіз болады,
- деп Банкроттық туралы заңның 1-бабында белгіленген.
Қазақстан Республикасының әрекеттегі заңдарына сәйкес банкроттық
субъектілері кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын заңды тұлғалар мен жеке
кәсіпкерлер болып табылады. Ал банкроттық туралы заңның қолданылу
ерекшелігіне байланысты банкроттық субъектілері болып табылатын заңды
тұлғалар қатарына қазыналық кәсіпорындар мен мекемелер жатқызылмайды. [15;
68б]
Өйткені ҚР Азаматтық кодексінің 44-бабының 1- тармағына сәйкес
мекеме мен қазыналық кәсіпорынның мүлкі жетпеген уақытта міндеттемелерім
бойынша жауапкершілікті меншік иесі көтереді.
Бұл жердегі мекеме мен қазыналық кәсіпорынның төлем қабілеттілігін
мемлекет қалпына келтіреді.
Бұдан шығатын қорытынды, мұндай заңды тұлғаларды сот банкрот деп
тануға құқығы жоқ.
Банкроттық субъектісі болып табылатын заңды тұлғалардың қатарына
коммерциялық ұйымдар (шаруашылық серіктестіктер, мемлекеттік кәсіпорындар,
өндірістік кооперативтер), ұйымдық-құқықтық нысанына қарамастан
ауылшаруашылық кәсіпорындарды, банктер, қамсыздандыру копаниялары,
зейнетақы қорлары жатқызылады.
Дамыған елдерде, мысалы АҚШ-тың банкроттық туралы Федералыдқ
кодексіне сәйкес банкроттықтың субъектісі тек қана заңды тұлғалар емес,
сонымен қатар кәсіпкерлік қызметпен айналысатын және айналыспайтын
азаматтар да жатқызылады. Осыған ұқсас жағдай Франция, Англия, Германия,
Швеция мемлекеттерінде де қамтылған. Ал ТМД елдерінің заңдары бойынша
банкроттықтық субъектілерінің ауқымы тар шеңберде қолданылуда, мысалы РФ,
Өзбекстан, Латвия мемлекеттерінің заңңдарында тек кәсіпкерлікпен
айналыстаны заңды тұлғалар мен жеке тұлғалар банкроттықтың субъектісі
болатындығы көрсетілген. Біздің еліміздің заңдары бойынша да банкроттық
субъектілерінің аумағына шектеулер қойылған.
Республикамызда субъектілердің банкроттығын реттеу аясында көптеген
кемшіліктерге жол берілген. Мысалы Банкроттық туралы заң тек заңды
тұлғалардың банкроттығы туралы істерге қатысты қолданылады. Банкроттық
рәсмінің бірі-оңалту рәсімі банкроттық субъектілері ішінде тек заңды
тұлғалар – коммерциялық ұйымдар жөнінде қолданылатындығы айтылған.
Жеке кәсіпкерліердің банкроттығы Қазақстан Республикасы Азаматтық
кодексінің (Жалпы бөлімі) 21-бабымен реттеледі.
Бүгінде кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын жеке тұлғалардың
банкроттығына қатысты көптеген мәселелер шешімін таппай және практикада
жеке кәсіпкердің банкроттығын құқықтық реттеуде қиындықтарға әкеп
соқтыруда. Өйткені жеке кәсіпкерді банкрот деп тануға ҚР АК-нің 20-21,52-
баптары ғана арналған. Әлбетте, бұл нормалар жеке кәсіпкердің
дәрменсіздігін жоюға жеткіліксіз. Ал ҚР АК-нің 53-бабы (банкрот деп тану),
54-бабы (оңалту рәсімі), 55-бабы (тарату ісін қозғау салдары) заңды
тұлғалардың банкроттығы туралы істерге қолданылады, банкроттық субъектісі
болатын жеке кәсіпкерлерге бұл нормалар қолданылмайды деген сөз. Осыған
орай жеке кәсіпкер банкроттығын реттейтін құқылық механизмі, яғни тарату
және оңалту рәсімдерін қолдану тәртібі жоқ десе де болады.
Қазіргі таңда оңлату рәсімі банкроттықты жоюдық ең тиімді әдісі болып
отыр. Төлем қабілеті жоқ борышкерге оның таратылуына жол бермеу мақсатымен
төлем қабілетін қалпына келтіруге бағытталған, заңға қайшы келмейтін кез-
келген шаралар қолданылуы мүмкін, бұл шаралар оңалту рәсімінің шеңберінде
іске асырылады. Осы рәсімді борышкерге қолдану оның төлем қабілетін қалыпна
келтіруге, несие берушілермен толық есеп айырысуға, кәсіпорынды сақтап
қалуға мүмкіндік береді. ҚР Банкроттық туралы заңының 42-бабында оңалту
рәсімі тек коммерциялық заңды тұлғаларға қатысты қолданылатыны көрсетілген.
Банкроттық субъектісі болатын жеке кәсіпкерлерге оңалту рәсімдерінің
қолданылмауы еліміздің коммерциялық заңдарының кемшілігін көрсетеді. Бірақ
біздің азаматтық құқықтағы заң ұқсастығы принципіне сәйкес ҚР АК-нің 5-
бабының 1-тармағы негізінде ҚР Банкроттық туралы заңы жеке кәсіпкерлердің
банкроттық туралы қатынастарды реттеуге қолданылады. Заң ұқсастығы –
тараптардың келісімімен тікелей реттелмеген және оларға қолдануға келетін
әдет-ғұрып болмаған жағдайда, мұндай қатынастарға, олардың мәніне қайшы
келмейтін жағдайда, азаматтық заңдардың ұқсас қатынастарды реттейтін
қалыптары қолданылады. Банкроттық туралы заңның жеке кәсіпкерлерге заң
ұқсастығы бойынша қолданылуы заңның тағы бір кемшілігін көрсетеді. Соңында
айтарымыз, жеке кәсіпкердің банкроттығына қатысты шешілмеген мәселелер
ауқымы кең, осыған орай жеке кәсіпкердің құқықтық мәртебесінің ерекшелігін
ескере отырып, жеке кәсіпкер банкроттығын реттейтін құқылық кешен
қалыптастырумыз қажет.
Мемілекеттік кәсіпорындардың оңалту агенттігінің құрылымы
Кәсіпорындарды оңалту агенттігінің өкілеттігі, функциялары,
міндеттері мен құқықтары, басқару, қаржыландыру, оның қызметіне бақылау
жасау тәртібі арнайы ережелермен белгіленген1.
Кәсіпорынды оңалту агенттігі қызмет қорытындысын, қаулылары мен
бұйрықтарын ҚР Үкіметі мен дәрменсіз кәсіпорындарды тарату және сауықтыру
жөніндегі ҚР Ведомствоаралық комитетіне тапсырады.
Кәсіпорынды оңалту агенттігінің құрылымдық бөлімдері өз өкілеттігі
шегінде мынадай функцияларды атқарады:
1. Қаржы –экономикалық талдау басқармасы, мемлекет үлесі бар мемлекеттік
кәсіпорындар мен акционерлік қоғамдарға оңалту немесе тарату рәсімін
қолдану туралы шешім шығарады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын есепке
алып, төлем қабілетсіздігін, қарыз мөлшерін анықтайды.
2. Кәсіпорындарды тарату және оңалту рәсімдер басқармасы, оңалту рәсімін
қолдану туралы тәсілдер жобасын жасайды; дәрменсіз мемлекеттік
кәсіпорынды тарату немесе жекешелендіру мәселелерін шешеді; жергілікті
органдар нұсқауларын дайындап, оны жүзеге асырады; оңалту рәсімінде
қаржыландыруға қатысатын еліміз және шет мемлекеттердің инвесторлары
бөлген қаржыны пайдалануды бақылауды жүзеге асырады.
3. Төлем қабілеті жоқ кәсіпорындарға кеңес беру орталығы, төлем қабілеті
жоқ ірі кәсіпорындарға оңалту рәсімдерін қолдану тиімділігін ашып
көрсетеді; шет мемлекеттердің кеңесшілерін, консалтинг фирмаларын
шақырады; жалпы алғанда консальтациялық көмек береді.
Кәсіпорынды оңалту агенттігінің басты міндеті төлем
қабілетсіздігінің алдын алу, кәсіпорынның төлем қабілеттілігін қалпына
келтіру.[40;54б]
Кәсіпорынды оңалту агенттігінң басты мақсаты кәсіпорынның төлем
қабілетсіздігінің алдын алу, мемлекеттік кәсіпорындарға оңалту рәсімдерін
(санация) қолдану, ал мүмкіншілік болмағанда кәспорындарға тарату немесе
жекешелендірудің біреуін қолдану туралы шешімге келу.
Кәсіпорындардың банкроттығы туралы істерді басқару мен реттеуді
жүзеге асыратын мемлекеттік органдар қатарына Қазақстан Республикасының
мемлекеттік Медетші банкі жатады. ҚР мемлекеттік Медетші банкі 1995 жылы
29 наурыздағы ҚР Министрлер кабинетінің Қазақстан Республикасының
мемлекеттік Медетші банкін құру туралы қаулысы негізінде құрылды. ҚР
Медетші банкі өз қызметін 4жылға дейін жүзеге асырады. ҚР Медетші банкі
мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландырылады.
ҚР Медетші банкі экономика саласындағы төлем қабілеті жоқ мемлекеттік
кәсіпорындарға мемлекет атынан несие беретін, яғни қаржылық жағдайын
қалпына келтіру үшін немесе таратылған жағдайда берешектері бойынша
қарыздар беруде банкілік қызмет атқарады. Медетші банк оңалту үшін
берілген ресурстарды пайдалану тәртібін бақылайды.
ҚР Медетші банкі – ҚР Үкіметінің берілген мемлекет үлесі бар
дәрменсіз мемлекеттік кәсіпорындар мен акционерлік қоғамдарға оңалту
рәсімдерін, санация мен сырттай басқаруды жүзеге асыратын екінші деңгейдегі
банк. Банкінің ұйымдастыру-құқылық нысаны – шаруашылық жүргізу құқығына
негізделген мемлекеттік кәсіпорын болып табылады.
ҚР Медетші банкінің қызметін ҚР Ұлттық банкі, ҚР Қаржы министрлігі
бақылап отырады. Осы қаулыға сәйкес ҚР Медетші банкі жүзеге асыратын
функциялар:
ҚР Медетші банкі қарамағына берілген кәіпорындарға оңалту рәсімдерін
қолдану жоспарын мақұлдау;
Мемлекет үлесі бар мемлекеттік кәсіпорын мен акционерлік қоғамның
банкроттығы туралы істерді басқару мен реттеуді жүзеге асыратын мемлекеттік
органдар қатарына Қазақстан Республикасы Мемлекет мүлкін басқару
комитетіндегі Кәсіпорындарды оңалту агенттігі кіреді. Мұндай институт РФ-да
Федералдық басқарма деп аталады.
Агенттік 1995 жылы 7-ақпанда ҚР Үкіметінің Об агентстве по
реорганизации предприятий при Государственном комитете РК по управлению
государственным имществом қаулысы негізінде құрылды. Бұл Агенттікті
құрудың басты мақсаты – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz