ҚР Қаржы министрлігі: оның мемлекеттік органдар жүйесіндегі орны
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.6
I . Тарау. Қаржылар саласындағы мемлекеттік басқарудың маңызы және құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.18
І.1. Мемлекеттің қаржылық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18.25
II . Тарау. Қаржы саласындағы мемлекеттік басқару органдары, ҚР Қаржы министрлігінің құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26.32
ІІ.1. ҚР Қаржы министрлігі . қаржы саласындағы мемлекеттік
басқару органы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32.38
ІІ.2. ҚР Қаржы министрлігінің атқаратын негізгі функциялары ... .38.40
ІІ.3. ҚР Қаржы Министрлігінің мамандандырылған
комитеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40.50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51.53
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54.55
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.6
I . Тарау. Қаржылар саласындағы мемлекеттік басқарудың маңызы және құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.18
І.1. Мемлекеттің қаржылық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18.25
II . Тарау. Қаржы саласындағы мемлекеттік басқару органдары, ҚР Қаржы министрлігінің құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26.32
ІІ.1. ҚР Қаржы министрлігі . қаржы саласындағы мемлекеттік
басқару органы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32.38
ІІ.2. ҚР Қаржы министрлігінің атқаратын негізгі функциялары ... .38.40
ІІ.3. ҚР Қаржы Министрлігінің мамандандырылған
комитеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40.50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51.53
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54.55
Кіріспе
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы егемендігін алып, басқа да тәуелсіз мемлекеттер қатарына қосылып, терезесін теңестіру, жаңадан аяғына тік тұрып қадам басу, нарықтық экономикаға өту барысында біршама қиыншылықтардан өтуге тура келіп отыр. Бұл қиыншылықтар түрлі салалардан әрі түрлі деңгейде көрініс табуда.
Мен Дипломдық жұмысымды Елбасының Қазақстан халқына жолдаған жолдауынан менің ашқалы отырған тақырыбым үшін маңызды сөздерінен мысал келтіре отырып бастағым келіп отыр: «Қазақстанның әлемде қуатты экономикасы бар әрі халықаралық қоғамдастықтағы тұғыры берік өңірлік держава ретінде қабылданатынын да естен шығармағанымыз абзал. Бұл мәртебені қастерлеуіміз және еліміздің қазіргі әлемдегі беделін нығайту үшін қосымша күш-жігер жұмсауымыз керек.»
Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес ұзақ мерзімді перспективада экономикалық дамуды және елдің әлемдік экономика жүйесіндегі мамандануын айқындайтын басымды салалар іріктелуі тиіс.
Менің ойымша, әрине, мұндай салалардың басымы ретінде қаржы саласын қарастырып, соған орай осы салада ұзақ мерзімге жоспарлар құрып, сол жоспарлардың уақытылы әрі толық көлемде орындалуын қадағалауды күшейткен жөн.
Қаржы саласы мемлекеттің өмір сүруін қамтамасыз етуші бюджет саласындағы жүзеге асырылатын тұлғалар арасындағы қаржылық қатынастарды уақытылы, мерзімді әрі толық жүргізілуін қамтамасыз етуші, қаржыны бөлуші, реттеуші және бақылаушы экономикалық категория болып қарастырылады. Сол себепті осындай маңызды да әрі жауапты функцияларды атқарушы ерекше орган, яғни Қаржы министрлігінің құзыреттілігі, атқаратын міндеттері мен функциялары біршама күрделі.
Мұнда қаржылар саласындағы мемлекеттік басқарудың түсінігі, маңызы мен мақсаты, ҚР Қаржы министрлігінің қаржы саласын басқарушы, реттеуші мемлекеттік органдар арасындағы алатын орны, жүктелген міндеттемелерін атқару мақсатында арнайы құрылған комитеттерінің атқаратын функциялары мен құзыреттері қарастырылған.
Мемлекеттік басқару қызметінің бағыт-бағдарлары және жаңаша сипатта дамуы мемлекетіміздегі әлеуметтік-экономикалық және саяси жүйедегі процестермен айқындалып отыр. Қаржылар саласындағы мемлекеттік басқару маңыздылығының өте зор екендігі белгілі. Қаржылар мемлекеттің өсіп дамуының материалдық негізі мен оның міндеттері және функцияларын ақшалай қамтамасыз етудің қайнар көзі болып келеді. Қаржылар қоғам мен жекелеген азаматтардың өмірінде елеулі орын алады, сондай-ақ қаржылық құралдар арқылы мемлекет еліміз экономикасының өсіп дамуына белсенді әрі қарқынды түрде ықпалын тигізеді. Сондықтан қаржылар мемлекеттің материалдық тірегі, базасы болып табылады, базистің құрамына жатады және қаржы нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ету қажет.
Алайда, соңғы кезеңде нарықтық қатынастарға көшуімізге байланысты экономика, қаржылар аясындағы мемлекеттік басқаруды жоққа шығару және әлеуметтік-мәдени салалардағы мемлекеттің атқаратын қызметтерінің рөлін төмендету сияқты келеңсіз көзқарастар қоғамымызда орын алып отыр. Оған қоса Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекеттік басқару сияқты мемлекеттік-құқықтық категорияның орнына атқарушы органдар (атқарушы билік органдары) терминінің пайдаланылуы жаңағы көзқарастарға негіз болып отыр. Ал осы атқарушы билікті жүзеге асыру мемлекеттік-басқарушы қызметті жүзеге асыру болып табылатынын білуге тиіспіз. Демек, мемлекеттік басқару ол атқарушы билікке қарағанда кең мағынада айтылады. Осыған қарай жоғарыдағы мемлекеттік басқару жөніндегі көзқарастарға қарсы пікір айту қажет болар деп ойлаймыз: Біріншіден, мемлекет бұрын да қазіргі кезеңде де өзінің табиғи құрылымына байланысты экономикалық және әлеуметтік-мәдени саясатты қаржылардың көмегімен жүзеге асыруға негізделеді. Бұл жерде ол әр алуан қоғам мүдделерін көздейтіндіктен осы салалардағы мемлекеттік басқаруды жоққа шығаруға болмайды; Екіншіден, мемлекеттің экономика, қаржылар мен әлеуметтік-мәдени салаларындағы дәрежесі үзақ жылдар бойы тарихи тәжірибелермен белгіленген, әсіресе, қазіргідей қысылтаяң реформа кезеңінде мемлекеттің, мемлекеттік басқару рөлі күшейе бермек; Үшіншіден, мемлекет ешқашан да нарықтық экономикаға қарсы түрмайды, қайта біз оның қолында нарықтық қатынастардың тиімді дамуы мен жандануына себін тигізетін зор мүмкіншілік бар екенін ұмытпағанымыз жөн; Төртіншіден, нарықтық өзіндік реттеудегі стихиялық процестер туындатады және ол процестер нарықтың бір қыры ретіндегі ауыздықталмаған күштермен сипатталады. Оны тежеу, реттеу тек мемлекеттің ғана қолынан келеді; Бесіншіден, жоғарыда айтқанымыздай нарықтық өзіндік реттеу анархия мен хаосқа әкеліп соғатынын байқадық. Сондықтан нарықтық өзіндік реттеу мен мемлекеттік реттеуді теңестіру қажет. Ал бұл процестер өзінен-өзі жүзеге асырылмайды, олар тек мемлекеттің тікелей қатысуымен жүргізіледі; Алтыншыдан, жеке меншік және оған байланысты қатынастар оның аясындағы мемлекет аумағында өте қатал экономикалық билікті туындатады. Осы билікті шектеу ісі де мемлекет құзырында болады; Жетіншіден, мемлекет көлік, байланыс, энергетика салаларындағы монополист субъектілерінің халыққа ауыр тиетін іс-қимылдарын шектей отырып, осы нарықтық аялардағы қажетті режимді белгілейді, сондай-ақ ішкі рынок пен Ұлттық мүддені сыртқы ықпалдардан қорғаудағы кепіл болып табылады. Мемлекеттік басқару әкімшілік заңдардың негізінде жүзеге асырылатыны белгілі.
Бұл жерде айта кететін бір жәйт, мемлекеттік басқару ілімі, бұл жайындағы әкімшілік-құқықтық ғылым айтарлықтай жетістіктерге жеткенімен, көптеген мәселелер оның ішінде қаржылар саласындағы мемлекеттік басқару жеткілікті деңгейде (көлемде) өз шешімін тапқан жоқ.
Қазіргі кезде осыған байланысты сонымен бірге өтпелі кезең, мемлекет, ғылым талаптарына сай болатындай аса ұтымды мемлекеттік басқару жолдарын қалыптастыру мәселелері мына келесі сұрақтарды шешуді алға қойып отыр: қаржылар саласындағы мемлекеттік басқаруды экономика аясындағы түрлендірулерді және меншік құқығымен өзара байланыстырып талдау; есептеу және ұйымдастыру техникасының, қаржы жүйесін тиімді басқаруға мүмкіндік беретін экономикалық және әкімшілік әдістердің жиынтығын, яғни қаржыларды басқарудың автоматтандырылған жүйесін жетілдіру; нарықтық экономика аясында жүзеге асырылып жатқан қаржылық қызметтің-мемлекеттің басқарушы қызметінің бір түрі екенін және оның құқықтық негіздері әкімшілік және қаржылық заңдар болып табылатынын теориялық тұрғыдан негіздеу; мемлекеттік басқару және атқарушы билік органдары қызметтері нарық талаптарына сәйкес заңдар негізінде, жаңаша бағытта жүзеге асырылатыны жөнінде теориялық негіздеме бере отырып осы аяға ықпал ететін факторларды зерттеп, талдау: қаржылар саласындағы мемлекеттік басқару, қаржылық қызметті жүзеге асыру процестерінің ерекшеліктерін, айырмашылықтарын зерделеп зерттеу және мемлекеттік реттеудің (мемлекеттік бағдарламалар, мемлекеттік шарттар, тіркеу, лицензиялау нысанындагы) мемлекеттік басқару функциясы ретінде жүзеге асырылуының маңызы мен мәнін және механизмін жалпы мемлекеттік басқарушы-атқарушы органдар жүйесімен байланыстырып, ұйымдастырып көрсету: мемлекеттің бюджет және салық жүйесіне, олардың нарықтық қатынастар жағдайындағы құқықтық режиміне назар аудару және олардың экономикалық табиғаты мен құқықтық маңызын қарастырып зерттеу арқылы жетілдіру жөнінде үсыныстар енгізу: Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан-2030" даму стратегиялық бағдарламасында айқындалған мемлекеттік басқарушы-атқарушы билік жүйесін орталық, жергілікті атқарушы билік органдарын қайта құру жөніндегі қағидаттар мен ережелерді және осыған байланысты мемлекеттің қаржылық-фискалдық саясатының жетілдіруін көздейтін жолдарды басшылыққа ала отырып, құқықтық тұрғыдан негіздеу.
Жұмыста негізінен жаңаша сипаттағы мемлекеттің қаржы жүйесін және оның құрамын қалыптастыру критерияларын айқындау, қаржылар саласындағы мемлекеттік басқарудың құқықтық базасы ретіндегі әкімшілік және қаржылық заңдарды зерделеу және олардың негіздерін қалыптастыру, сондай-ақ осы аядағы мемлекеттік қызметтердің экономикалық тиімділігін арттыру мақсатында оларды ғылыми негізде жүзеге асыру мәселелері көзделді .
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы егемендігін алып, басқа да тәуелсіз мемлекеттер қатарына қосылып, терезесін теңестіру, жаңадан аяғына тік тұрып қадам басу, нарықтық экономикаға өту барысында біршама қиыншылықтардан өтуге тура келіп отыр. Бұл қиыншылықтар түрлі салалардан әрі түрлі деңгейде көрініс табуда.
Мен Дипломдық жұмысымды Елбасының Қазақстан халқына жолдаған жолдауынан менің ашқалы отырған тақырыбым үшін маңызды сөздерінен мысал келтіре отырып бастағым келіп отыр: «Қазақстанның әлемде қуатты экономикасы бар әрі халықаралық қоғамдастықтағы тұғыры берік өңірлік держава ретінде қабылданатынын да естен шығармағанымыз абзал. Бұл мәртебені қастерлеуіміз және еліміздің қазіргі әлемдегі беделін нығайту үшін қосымша күш-жігер жұмсауымыз керек.»
Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес ұзақ мерзімді перспективада экономикалық дамуды және елдің әлемдік экономика жүйесіндегі мамандануын айқындайтын басымды салалар іріктелуі тиіс.
Менің ойымша, әрине, мұндай салалардың басымы ретінде қаржы саласын қарастырып, соған орай осы салада ұзақ мерзімге жоспарлар құрып, сол жоспарлардың уақытылы әрі толық көлемде орындалуын қадағалауды күшейткен жөн.
Қаржы саласы мемлекеттің өмір сүруін қамтамасыз етуші бюджет саласындағы жүзеге асырылатын тұлғалар арасындағы қаржылық қатынастарды уақытылы, мерзімді әрі толық жүргізілуін қамтамасыз етуші, қаржыны бөлуші, реттеуші және бақылаушы экономикалық категория болып қарастырылады. Сол себепті осындай маңызды да әрі жауапты функцияларды атқарушы ерекше орган, яғни Қаржы министрлігінің құзыреттілігі, атқаратын міндеттері мен функциялары біршама күрделі.
Мұнда қаржылар саласындағы мемлекеттік басқарудың түсінігі, маңызы мен мақсаты, ҚР Қаржы министрлігінің қаржы саласын басқарушы, реттеуші мемлекеттік органдар арасындағы алатын орны, жүктелген міндеттемелерін атқару мақсатында арнайы құрылған комитеттерінің атқаратын функциялары мен құзыреттері қарастырылған.
Мемлекеттік басқару қызметінің бағыт-бағдарлары және жаңаша сипатта дамуы мемлекетіміздегі әлеуметтік-экономикалық және саяси жүйедегі процестермен айқындалып отыр. Қаржылар саласындағы мемлекеттік басқару маңыздылығының өте зор екендігі белгілі. Қаржылар мемлекеттің өсіп дамуының материалдық негізі мен оның міндеттері және функцияларын ақшалай қамтамасыз етудің қайнар көзі болып келеді. Қаржылар қоғам мен жекелеген азаматтардың өмірінде елеулі орын алады, сондай-ақ қаржылық құралдар арқылы мемлекет еліміз экономикасының өсіп дамуына белсенді әрі қарқынды түрде ықпалын тигізеді. Сондықтан қаржылар мемлекеттің материалдық тірегі, базасы болып табылады, базистің құрамына жатады және қаржы нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ету қажет.
Алайда, соңғы кезеңде нарықтық қатынастарға көшуімізге байланысты экономика, қаржылар аясындағы мемлекеттік басқаруды жоққа шығару және әлеуметтік-мәдени салалардағы мемлекеттің атқаратын қызметтерінің рөлін төмендету сияқты келеңсіз көзқарастар қоғамымызда орын алып отыр. Оған қоса Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекеттік басқару сияқты мемлекеттік-құқықтық категорияның орнына атқарушы органдар (атқарушы билік органдары) терминінің пайдаланылуы жаңағы көзқарастарға негіз болып отыр. Ал осы атқарушы билікті жүзеге асыру мемлекеттік-басқарушы қызметті жүзеге асыру болып табылатынын білуге тиіспіз. Демек, мемлекеттік басқару ол атқарушы билікке қарағанда кең мағынада айтылады. Осыған қарай жоғарыдағы мемлекеттік басқару жөніндегі көзқарастарға қарсы пікір айту қажет болар деп ойлаймыз: Біріншіден, мемлекет бұрын да қазіргі кезеңде де өзінің табиғи құрылымына байланысты экономикалық және әлеуметтік-мәдени саясатты қаржылардың көмегімен жүзеге асыруға негізделеді. Бұл жерде ол әр алуан қоғам мүдделерін көздейтіндіктен осы салалардағы мемлекеттік басқаруды жоққа шығаруға болмайды; Екіншіден, мемлекеттің экономика, қаржылар мен әлеуметтік-мәдени салаларындағы дәрежесі үзақ жылдар бойы тарихи тәжірибелермен белгіленген, әсіресе, қазіргідей қысылтаяң реформа кезеңінде мемлекеттің, мемлекеттік басқару рөлі күшейе бермек; Үшіншіден, мемлекет ешқашан да нарықтық экономикаға қарсы түрмайды, қайта біз оның қолында нарықтық қатынастардың тиімді дамуы мен жандануына себін тигізетін зор мүмкіншілік бар екенін ұмытпағанымыз жөн; Төртіншіден, нарықтық өзіндік реттеудегі стихиялық процестер туындатады және ол процестер нарықтың бір қыры ретіндегі ауыздықталмаған күштермен сипатталады. Оны тежеу, реттеу тек мемлекеттің ғана қолынан келеді; Бесіншіден, жоғарыда айтқанымыздай нарықтық өзіндік реттеу анархия мен хаосқа әкеліп соғатынын байқадық. Сондықтан нарықтық өзіндік реттеу мен мемлекеттік реттеуді теңестіру қажет. Ал бұл процестер өзінен-өзі жүзеге асырылмайды, олар тек мемлекеттің тікелей қатысуымен жүргізіледі; Алтыншыдан, жеке меншік және оған байланысты қатынастар оның аясындағы мемлекет аумағында өте қатал экономикалық билікті туындатады. Осы билікті шектеу ісі де мемлекет құзырында болады; Жетіншіден, мемлекет көлік, байланыс, энергетика салаларындағы монополист субъектілерінің халыққа ауыр тиетін іс-қимылдарын шектей отырып, осы нарықтық аялардағы қажетті режимді белгілейді, сондай-ақ ішкі рынок пен Ұлттық мүддені сыртқы ықпалдардан қорғаудағы кепіл болып табылады. Мемлекеттік басқару әкімшілік заңдардың негізінде жүзеге асырылатыны белгілі.
Бұл жерде айта кететін бір жәйт, мемлекеттік басқару ілімі, бұл жайындағы әкімшілік-құқықтық ғылым айтарлықтай жетістіктерге жеткенімен, көптеген мәселелер оның ішінде қаржылар саласындағы мемлекеттік басқару жеткілікті деңгейде (көлемде) өз шешімін тапқан жоқ.
Қазіргі кезде осыған байланысты сонымен бірге өтпелі кезең, мемлекет, ғылым талаптарына сай болатындай аса ұтымды мемлекеттік басқару жолдарын қалыптастыру мәселелері мына келесі сұрақтарды шешуді алға қойып отыр: қаржылар саласындағы мемлекеттік басқаруды экономика аясындағы түрлендірулерді және меншік құқығымен өзара байланыстырып талдау; есептеу және ұйымдастыру техникасының, қаржы жүйесін тиімді басқаруға мүмкіндік беретін экономикалық және әкімшілік әдістердің жиынтығын, яғни қаржыларды басқарудың автоматтандырылған жүйесін жетілдіру; нарықтық экономика аясында жүзеге асырылып жатқан қаржылық қызметтің-мемлекеттің басқарушы қызметінің бір түрі екенін және оның құқықтық негіздері әкімшілік және қаржылық заңдар болып табылатынын теориялық тұрғыдан негіздеу; мемлекеттік басқару және атқарушы билік органдары қызметтері нарық талаптарына сәйкес заңдар негізінде, жаңаша бағытта жүзеге асырылатыны жөнінде теориялық негіздеме бере отырып осы аяға ықпал ететін факторларды зерттеп, талдау: қаржылар саласындағы мемлекеттік басқару, қаржылық қызметті жүзеге асыру процестерінің ерекшеліктерін, айырмашылықтарын зерделеп зерттеу және мемлекеттік реттеудің (мемлекеттік бағдарламалар, мемлекеттік шарттар, тіркеу, лицензиялау нысанындагы) мемлекеттік басқару функциясы ретінде жүзеге асырылуының маңызы мен мәнін және механизмін жалпы мемлекеттік басқарушы-атқарушы органдар жүйесімен байланыстырып, ұйымдастырып көрсету: мемлекеттің бюджет және салық жүйесіне, олардың нарықтық қатынастар жағдайындағы құқықтық режиміне назар аудару және олардың экономикалық табиғаты мен құқықтық маңызын қарастырып зерттеу арқылы жетілдіру жөнінде үсыныстар енгізу: Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан-2030" даму стратегиялық бағдарламасында айқындалған мемлекеттік басқарушы-атқарушы билік жүйесін орталық, жергілікті атқарушы билік органдарын қайта құру жөніндегі қағидаттар мен ережелерді және осыған байланысты мемлекеттің қаржылық-фискалдық саясатының жетілдіруін көздейтін жолдарды басшылыққа ала отырып, құқықтық тұрғыдан негіздеу.
Жұмыста негізінен жаңаша сипаттағы мемлекеттің қаржы жүйесін және оның құрамын қалыптастыру критерияларын айқындау, қаржылар саласындағы мемлекеттік басқарудың құқықтық базасы ретіндегі әкімшілік және қаржылық заңдарды зерделеу және олардың негіздерін қалыптастыру, сондай-ақ осы аядағы мемлекеттік қызметтердің экономикалық тиімділігін арттыру мақсатында оларды ғылыми негізде жүзеге асыру мәселелері көзделді .
Қолданылған әдебиеттер
Нормативтік актілер:
1. «Қазақстан Республикасының Конституциясы». 30.08.1995ж. қабылданған, 07.10.98ж. өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
2. «ҚР Қаржы министрлігi туралы ережe», ҚР Үкiметiнiң 2004 жылғы 28 қазандағы N 1119 қаулысымен бекітілген, ҚР Үкіметімен 03.06.2005ж. өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
3. «Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгiнің Салық комитетi туралы ереже», 09.10.2002ж. қабылданып, ҚР Үкiметінің 2004 жылғы 29 қазандағы N 1127 қаулысымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
4. «ҚР Қаржы министрлiгiнiң Дәрменсiз борышкерлермен жұмыс комитетi туралы ереже», Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 28 қазандағы N 1115 Қаулысымен бекітіліп, 21.04.05ж. №372 Қаулысымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
5. «ҚР Қаржы министрлігінiң Қазынашылық комитетi туралы ереже», ҚР Үкіметінің 24.05.05ж. № 626 Қаулысымен бекітіліп, 2004 ж. 29 қазандағы N 1129 Қаулысымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
6. «ҚР Қаржы министрлігінiң Кедендiк бақылау комитетi туралы
ереже», ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 29 қазандағы N 1133 қаулысымен бекітіліп, 31.12.04ж. №1470 Қаулысымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
7. «ҚР Қаржы министрлігі Мемлекеттiк мүлік және жекешелендiру комитетi туралы ереже», Қазақстан Республикасы Үкіметінің 05.06.99ж. № 930 Қаулысымен бекітіліп, 2004 жылғы 28 қазандағы N 1114 Қаулысымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
8. «ҚР Қаржы министрлiгiнiң Қаржылық бақылау және мемлекеттiк сатып алу комитетi туралы ереже», ҚРҮкіметінің 2004 жылғы 29 қазандағы N 1134 Қаулысымен бекітілген.
9. ҚР «Ұлттық Банкі туралы» заңы. 30.03.1995ж.қабылданып, 08.07.2005ж. өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
10. «ҚР Президенті туралы» Конституциялық заң. 26.12.1995ж. қабылданып, 06.05.99ж. № 378-I Конституциялық заңмен өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
11. ҚР «Бюджетке төленетін салықтық және басқа да міндетті төлемдер туралы» Кодексі. 531-540 баптар, 15.04.2005ж. өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
12. «ҚазақстанРеспубликасында мемлекеттiк бағдарламалар әзiрлеу және iске асыру ережелерi» ҚР Президентiнiң 2003ж 2 маус. N 1099 Жарлығымен бекiтiлген.
• Барлық нормативтік актілер ҚР Үкіметінің ресми сайтынан
(www.government.kz) алынған.
Арнайы әдебиеттер:
1. www.minfin.kz
2. Горбунов О.Н. «Финансовое право». Москва, 1996.
3. Худяков А.И. «Финансовое право Республики Казахстан». А, 2001.
4. «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер» пәнінен «Салық – салу саясаты және қазіргі кездегі салық саясатының ерекшеліктері» тақырыбы бойынша 13.09.05ж. лекция, ҚазҰУ, 2005.
5. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың «Қазақстан халқына жолдауы».
6. «Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының 2006-2008 жылдарға арналған орта мерзімді жоспары», Астана қаласы, 2005ж. 15 ақпан
7. Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан-2030" даму стратегиялық бағдарламасы.
8. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы.
9. «Мемлекеттің салықтық қызметінің қүқытық негіздері». Мухитдинов Н.Б., Найманбаев С.М.Дулатов Ы.Д. А., 1998 ж.
10. «Теория государства и права». М., 1997.
11. «Основы финансов», В.Д. Мельников, Алматы 2005ж.
Мерзімдік басылымдар:
12. «ҚазАқпарат»., 13.12.2005ж. мәлімдесі. «ҚР Қаржы министірлігінің Баспасөз қызметі»,www.nationalfund.kz
13. «Казахстанская правда», 13.01.2006 ж.
14. «ҚР Үкіметінің 2006-2008 жж. арналғанбағдарламасы», ҚР Президентінің 2006ж. 30 наурыздағы № 80 Жарлығымен бекітілген, Егемен Қазақстан, 1 сәуір 2006ж.
Нормативтік актілер:
1. «Қазақстан Республикасының Конституциясы». 30.08.1995ж. қабылданған, 07.10.98ж. өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
2. «ҚР Қаржы министрлігi туралы ережe», ҚР Үкiметiнiң 2004 жылғы 28 қазандағы N 1119 қаулысымен бекітілген, ҚР Үкіметімен 03.06.2005ж. өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
3. «Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгiнің Салық комитетi туралы ереже», 09.10.2002ж. қабылданып, ҚР Үкiметінің 2004 жылғы 29 қазандағы N 1127 қаулысымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
4. «ҚР Қаржы министрлiгiнiң Дәрменсiз борышкерлермен жұмыс комитетi туралы ереже», Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 28 қазандағы N 1115 Қаулысымен бекітіліп, 21.04.05ж. №372 Қаулысымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
5. «ҚР Қаржы министрлігінiң Қазынашылық комитетi туралы ереже», ҚР Үкіметінің 24.05.05ж. № 626 Қаулысымен бекітіліп, 2004 ж. 29 қазандағы N 1129 Қаулысымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
6. «ҚР Қаржы министрлігінiң Кедендiк бақылау комитетi туралы
ереже», ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 29 қазандағы N 1133 қаулысымен бекітіліп, 31.12.04ж. №1470 Қаулысымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
7. «ҚР Қаржы министрлігі Мемлекеттiк мүлік және жекешелендiру комитетi туралы ереже», Қазақстан Республикасы Үкіметінің 05.06.99ж. № 930 Қаулысымен бекітіліп, 2004 жылғы 28 қазандағы N 1114 Қаулысымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
8. «ҚР Қаржы министрлiгiнiң Қаржылық бақылау және мемлекеттiк сатып алу комитетi туралы ереже», ҚРҮкіметінің 2004 жылғы 29 қазандағы N 1134 Қаулысымен бекітілген.
9. ҚР «Ұлттық Банкі туралы» заңы. 30.03.1995ж.қабылданып, 08.07.2005ж. өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
10. «ҚР Президенті туралы» Конституциялық заң. 26.12.1995ж. қабылданып, 06.05.99ж. № 378-I Конституциялық заңмен өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
11. ҚР «Бюджетке төленетін салықтық және басқа да міндетті төлемдер туралы» Кодексі. 531-540 баптар, 15.04.2005ж. өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
12. «ҚазақстанРеспубликасында мемлекеттiк бағдарламалар әзiрлеу және iске асыру ережелерi» ҚР Президентiнiң 2003ж 2 маус. N 1099 Жарлығымен бекiтiлген.
• Барлық нормативтік актілер ҚР Үкіметінің ресми сайтынан
(www.government.kz) алынған.
Арнайы әдебиеттер:
1. www.minfin.kz
2. Горбунов О.Н. «Финансовое право». Москва, 1996.
3. Худяков А.И. «Финансовое право Республики Казахстан». А, 2001.
4. «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер» пәнінен «Салық – салу саясаты және қазіргі кездегі салық саясатының ерекшеліктері» тақырыбы бойынша 13.09.05ж. лекция, ҚазҰУ, 2005.
5. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың «Қазақстан халқына жолдауы».
6. «Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының 2006-2008 жылдарға арналған орта мерзімді жоспары», Астана қаласы, 2005ж. 15 ақпан
7. Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан-2030" даму стратегиялық бағдарламасы.
8. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы.
9. «Мемлекеттің салықтық қызметінің қүқытық негіздері». Мухитдинов Н.Б., Найманбаев С.М.Дулатов Ы.Д. А., 1998 ж.
10. «Теория государства и права». М., 1997.
11. «Основы финансов», В.Д. Мельников, Алматы 2005ж.
Мерзімдік басылымдар:
12. «ҚазАқпарат»., 13.12.2005ж. мәлімдесі. «ҚР Қаржы министірлігінің Баспасөз қызметі»,www.nationalfund.kz
13. «Казахстанская правда», 13.01.2006 ж.
14. «ҚР Үкіметінің 2006-2008 жж. арналғанбағдарламасы», ҚР Президентінің 2006ж. 30 наурыздағы № 80 Жарлығымен бекітілген, Егемен Қазақстан, 1 сәуір 2006ж.
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Тақырыбы: "ҚР Қаржы министрлігі: оның мемлекеттік органдар жүйесіндегі
орны"
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-6
I – Тарау. Қаржылар саласындағы мемлекеттік басқарудың маңызы және құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .7-18
І.1. Мемлекеттің қаржылық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18-25
II – Тарау. Қаржы саласындағы мемлекеттік басқару органдары, ҚР Қаржы
министрлігінің
құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..26-32
ІІ.1. ҚР Қаржы министрлігі – қаржы саласындағы мемлекеттік
басқару органы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...32-38
ІІ.2. ҚР Қаржы министрлігінің атқаратын негізгі функциялары ... .38-40
ІІ.3. ҚР Қаржы Министрлігінің мамандандырылған
комитеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .40 -50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 1-53
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
-55
Кіріспе
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы егемендігін алып, басқа да
тәуелсіз мемлекеттер қатарына қосылып, терезесін теңестіру, жаңадан аяғына
тік тұрып қадам басу, нарықтық экономикаға өту барысында біршама
қиыншылықтардан өтуге тура келіп отыр. Бұл қиыншылықтар түрлі салалардан
әрі түрлі деңгейде көрініс табуда.
Мен Дипломдық жұмысымды Елбасының Қазақстан халқына жолдаған
жолдауынан менің ашқалы отырған тақырыбым үшін маңызды сөздерінен мысал
келтіре отырып бастағым келіп отыр: Қазақстанның әлемде қуатты экономикасы
бар әрі халықаралық қоғамдастықтағы тұғыры берік өңірлік держава ретінде
қабылданатынын да естен шығармағанымыз абзал. Бұл мәртебені қастерлеуіміз
және еліміздің қазіргі әлемдегі беделін нығайту үшін қосымша күш-жігер
жұмсауымыз керек.[1]
Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес ұзақ мерзімді перспективада
экономикалық дамуды және елдің әлемдік экономика жүйесіндегі мамандануын
айқындайтын басымды салалар іріктелуі тиіс.[2]
Менің ойымша, әрине, мұндай салалардың басымы ретінде қаржы саласын
қарастырып, соған орай осы салада ұзақ мерзімге жоспарлар құрып, сол
жоспарлардың уақытылы әрі толық көлемде орындалуын қадағалауды күшейткен
жөн.
Қаржы саласы мемлекеттің өмір сүруін қамтамасыз етуші бюджет
саласындағы жүзеге асырылатын тұлғалар арасындағы қаржылық қатынастарды
уақытылы, мерзімді әрі толық жүргізілуін қамтамасыз етуші, қаржыны бөлуші,
реттеуші және бақылаушы экономикалық категория болып қарастырылады. Сол
себепті осындай маңызды да әрі жауапты функцияларды атқарушы ерекше орган,
яғни Қаржы министрлігінің құзыреттілігі, атқаратын міндеттері мен
функциялары біршама күрделі.
Мұнда қаржылар саласындағы мемлекеттік басқарудың түсінігі, маңызы мен
мақсаты, ҚР Қаржы министрлігінің қаржы саласын басқарушы, реттеуші
мемлекеттік органдар арасындағы алатын орны, жүктелген міндеттемелерін
атқару мақсатында арнайы құрылған комитеттерінің атқаратын функциялары мен
құзыреттері қарастырылған.
Мемлекеттік басқару қызметінің бағыт-бағдарлары және жаңаша сипатта
дамуы мемлекетіміздегі әлеуметтік-экономикалық және саяси жүйедегі
процестермен айқындалып отыр. Қаржылар саласындағы мемлекеттік басқару
маңыздылығының өте зор екендігі белгілі. Қаржылар мемлекеттің өсіп дамуының
материалдық негізі мен оның міндеттері және функцияларын ақшалай қамтамасыз
етудің қайнар көзі болып келеді. Қаржылар қоғам мен жекелеген азаматтардың
өмірінде елеулі орын алады, сондай-ақ қаржылық құралдар арқылы мемлекет
еліміз экономикасының өсіп дамуына белсенді әрі қарқынды түрде ықпалын
тигізеді. Сондықтан қаржылар мемлекеттің материалдық тірегі, базасы болып
табылады, базистің құрамына жатады және қаржы нарығының тұрақтылығын
қамтамасыз ету қажет.[3]
Алайда, соңғы кезеңде нарықтық қатынастарға көшуімізге байланысты
экономика, қаржылар аясындағы мемлекеттік басқаруды жоққа шығару және
әлеуметтік-мәдени салалардағы мемлекеттің атқаратын қызметтерінің рөлін
төмендету сияқты келеңсіз көзқарастар қоғамымызда орын алып отыр. Оған қоса
Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекеттік басқару сияқты
мемлекеттік-құқықтық категорияның орнына атқарушы органдар (атқарушы билік
органдары) терминінің пайдаланылуы жаңағы көзқарастарға негіз болып отыр.
Ал осы атқарушы билікті жүзеге асыру мемлекеттік-басқарушы қызметті жүзеге
асыру болып табылатынын білуге тиіспіз. Демек, мемлекеттік басқару ол
атқарушы билікке қарағанда кең мағынада айтылады. Осыған қарай жоғарыдағы
мемлекеттік басқару жөніндегі көзқарастарға қарсы пікір айту қажет болар
деп ойлаймыз: Біріншіден, мемлекет бұрын да қазіргі кезеңде де өзінің
табиғи құрылымына байланысты экономикалық және әлеуметтік-мәдени саясатты
қаржылардың көмегімен жүзеге асыруға негізделеді. Бұл жерде ол әр алуан
қоғам мүдделерін көздейтіндіктен осы салалардағы мемлекеттік басқаруды
жоққа шығаруға болмайды; Екіншіден, мемлекеттің экономика, қаржылар мен
әлеуметтік-мәдени салаларындағы дәрежесі үзақ жылдар бойы тарихи
тәжірибелермен белгіленген, әсіресе, қазіргідей қысылтаяң реформа кезеңінде
мемлекеттің, мемлекеттік басқару рөлі күшейе бермек; Үшіншіден, мемлекет
ешқашан да нарықтық экономикаға қарсы түрмайды, қайта біз оның қолында
нарықтық қатынастардың тиімді дамуы мен жандануына себін тигізетін зор
мүмкіншілік бар екенін ұмытпағанымыз жөн; Төртіншіден, нарықтық өзіндік
реттеудегі стихиялық процестер туындатады және ол процестер нарықтың бір
қыры ретіндегі ауыздықталмаған күштермен сипатталады. Оны тежеу, реттеу тек
мемлекеттің ғана қолынан келеді; Бесіншіден, жоғарыда айтқанымыздай
нарықтық өзіндік реттеу анархия мен хаосқа әкеліп соғатынын байқадық.
Сондықтан нарықтық өзіндік реттеу мен мемлекеттік реттеуді теңестіру қажет.
Ал бұл процестер өзінен-өзі жүзеге асырылмайды, олар тек мемлекеттің
тікелей қатысуымен жүргізіледі; Алтыншыдан, жеке меншік және оған
байланысты қатынастар оның аясындағы мемлекет аумағында өте қатал
экономикалық билікті туындатады. Осы билікті шектеу ісі де мемлекет
құзырында болады; Жетіншіден, мемлекет көлік, байланыс, энергетика
салаларындағы монополист субъектілерінің халыққа ауыр тиетін іс-қимылдарын
шектей отырып, осы нарықтық аялардағы қажетті режимді белгілейді, сондай-ақ
ішкі рынок пен Ұлттық мүддені сыртқы ықпалдардан қорғаудағы кепіл болып
табылады. Мемлекеттік басқару әкімшілік заңдардың негізінде жүзеге
асырылатыны белгілі.
Бұл жерде айта кететін бір жәйт, мемлекеттік басқару ілімі, бұл
жайындағы әкімшілік-құқықтық ғылым айтарлықтай жетістіктерге жеткенімен,
көптеген мәселелер оның ішінде қаржылар саласындағы мемлекеттік басқару
жеткілікті деңгейде (көлемде) өз шешімін тапқан жоқ.
Қазіргі кезде осыған байланысты сонымен бірге өтпелі кезең, мемлекет,
ғылым талаптарына сай болатындай аса ұтымды мемлекеттік басқару жолдарын
қалыптастыру мәселелері мына келесі сұрақтарды шешуді алға қойып отыр:
қаржылар саласындағы мемлекеттік басқаруды экономика аясындағы
түрлендірулерді және меншік құқығымен өзара байланыстырып талдау; есептеу
және ұйымдастыру техникасының, қаржы жүйесін тиімді басқаруға мүмкіндік
беретін экономикалық және әкімшілік әдістердің жиынтығын, яғни қаржыларды
басқарудың автоматтандырылған жүйесін жетілдіру; нарықтық экономика аясында
жүзеге асырылып жатқан қаржылық қызметтің-мемлекеттің басқарушы қызметінің
бір түрі екенін және оның құқықтық негіздері әкімшілік және қаржылық заңдар
болып табылатынын теориялық тұрғыдан негіздеу; мемлекеттік басқару және
атқарушы билік органдары қызметтері нарық талаптарына сәйкес заңдар
негізінде, жаңаша бағытта жүзеге асырылатыны жөнінде теориялық негіздеме
бере отырып осы аяға ықпал ететін факторларды зерттеп, талдау: қаржылар
саласындағы мемлекеттік басқару, қаржылық қызметті жүзеге асыру
процестерінің ерекшеліктерін, айырмашылықтарын зерделеп зерттеу және
мемлекеттік реттеудің (мемлекеттік бағдарламалар, мемлекеттік шарттар,
тіркеу, лицензиялау нысанындагы) мемлекеттік басқару функциясы ретінде
жүзеге асырылуының маңызы мен мәнін және механизмін жалпы мемлекеттік
басқарушы-атқарушы органдар жүйесімен байланыстырып, ұйымдастырып көрсету:
мемлекеттің бюджет және салық жүйесіне, олардың нарықтық қатынастар
жағдайындағы құқықтық режиміне назар аудару және олардың экономикалық
табиғаты мен құқықтық маңызын қарастырып зерттеу арқылы жетілдіру жөнінде
үсыныстар енгізу: Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан-
2030" даму стратегиялық бағдарламасында айқындалған
мемлекеттік басқарушы-атқарушы билік жүйесін орталық, жергілікті атқарушы
билік органдарын қайта құру жөніндегі қағидаттар мен ережелерді және осыған
байланысты мемлекеттің қаржылық-фискалдық саясатының жетілдіруін көздейтін
жолдарды басшылыққа ала отырып, құқықтық тұрғыдан негіздеу.
Жұмыста негізінен жаңаша сипаттағы мемлекеттің қаржы жүйесін және оның
құрамын қалыптастыру критерияларын айқындау, қаржылар саласындағы
мемлекеттік басқарудың құқықтық базасы ретіндегі әкімшілік және қаржылық
заңдарды зерделеу және олардың негіздерін қалыптастыру, сондай-ақ осы
аядағы мемлекеттік қызметтердің экономикалық тиімділігін арттыру мақсатында
оларды ғылыми негізде жүзеге асыру мәселелері көзделді[4].
Дипломдық жұмысымның тақырыбы ҚР Қаржы министрлігі, оның мемлекеттік
органдар жүйесіндегі орны атты өзекті тақырыпқа арналған. Дипломдық жұмыс
кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Бірінші тарауда қаржылар
саласындағы мемлекеттік басқарудың маңызы мен құқықтық негіздеріне зерттеу
жасадым. Сонымен қатар, тиісті бөлімде мемлекеттің қаржылық қызметінің
маңызы мен қызметіне тоқталып өттім. Екінші тарау қаржылар саласындағы
мемлекеттік басқару органдарының түрлеріне, ҚР Қаржы министрлігінің
атқаратын функциялары, міндеттері мен қаржы саласында басқару органы
ретіндегі алатын орнын қарастырдым. Жұмысымда Қазақстан Республикасының
заңнамаларын, екіжақты келісім шарттарда, Ұлттық және шетелдік ғалымдардың
ғылыми еңбектерін пайдалана отырып қорытындылар жасадым. Жұмыста
қолданылған негізгі терминдер: қаржы, қаржылық қызмет, мемлекет,
мемлекеттік орган, мемлекеттік басқару, Қаржы министрлігі, бюджет.
I – Тарау. Қаржылар саласындагы мемлекеттік басқарудың маңызы және
құқықтық негіздері
Қаржылардың қоғам мен жекелеген азаматтардың өмірінде алатын орнын,
олардың мұқтаждықтарын қамтамасыз ету жөніндегі атқаратын рөлінің өте зор
екендігі әркімге белгілі. Қаржылар мемлекеттің өсіп дамуының материалдық
негізі және тірегі, сондай-ақ оның міндеттері мен функцияларын жүзеге
асыруды қамтамасыз етудің қайнар көзі болып есептеледі. Қаржылық құралдар
арқылы мемлекет еліміздің экономикалық өсіп дамуына белсенді түрде ықпалын
тигізеді. Бұл жерде күнделікті қоғам өмірінде, тіптен өндіріс аясында да
көбінесе қаржыларды ақша немесе қаражат деп түсінетінін айта кетуіміз
қажет. Ақшалардың атқаратын функциясын білмейтін адамдар кемде-кем шығар.
Ақшалар құн өлшеу, айналым, айырбас және т.б. құрал ретінде жалпыға бірдей
құндылық баламасын көрсетеді.[5]
Ал қаржылардың атқаратын басты рөлі мемлекетке жүктелген функцияларды
орындауда қоғам және экономика мұқтаждықтарын қанағаттандыру болып
саналады, сондай-ақ сатып алу-сату, айырбастау және тұтыну процестерін
жүзеге асырмайды. Тағы бір айта кететін жәйт, ақшаларды пайдалану А-Т және
Т-А процесінде, (Т-А-Т) тікелей жұмсау түрінде көрініс тапса, ал
мемлекеттік қаржыларды жұмсау — бөлу нысанында жүзеге асырылып, тікелей
пайда табу көзделмейді. Бірақ теория түрғысынан алғанда, ақша қаражаттар
мен қаржылардың ара-қатынасын қарастырсақ онда кейбір ақша қаражаттардың
қаржылық ресурстарды білдіргенімен қаржы түсінігінің өте кең мағынада
болатынын байқаймыз.
Өркениетті, нарықтық мемлекеттердің өзінде де қаржыларға айрықша көңіл
бөлінеді. Себебі, осы дамыған елдердің қаржы жүйесі арқылы ұлттық табысты
қайта бөлу көрсеткіші елу проценттен асып отыр. Осыған байланысты, олардың
мемлекет бюджеттерінің көлемі де күрт өсіп отырады.
Сонымен, қаржылардың көп қырлы ұғым екенін байқадық. Сондықтан, оның мәнін
ашып көрсету мақсатында оны бірыңғай термин ретінде қарастырсақ онда
негізгі үш қырдың көрініс табатынын көреміз.
Біріншіден, қаржылар деп өндіріс және тұтынуда экономикалық
ресурстардың бір түрі ретінде пайдаланылатын ақшаларды және ақша
қаражаттарын айтуға болады. Осы өндіріс пен тұтынудың ақшалай нысанадағы
ресурстары жоғарыда айтқанымыздай, қаржылық ресурстар болып есептелінеді.
Олар мемлекетте немесе шаруашылық субъектілер қарамағында әртүрлі ақша
түріндегі табыстардың, аударымдар мен түсімдердің есебінен қалыптастырылып,
қоғамның әлеуметтік және басқа да
мұқтаждықтарын қанағаттандыруға, жұмысшыларды материалдық жағынан
ынталандыруға, өндірісті үлғайтып, жетілдіруге пайдаланылады.
Екіншіден, қаржылар ақша қаражаттарының жиынтығы ретінде қаржыландыру
терминімен байланысты болады. Сондықтан олар, бұл жерде қаржы термині
мемлекетті, кәсіпорындарды, кәсіпкерелерді, аумақтарды, әлеуметтік-
экономикалық т.б. бағдарламаларды қаржылық ресурстармен қамтамасыз етудің
қайнар көзін, көлемін, түрлерін және тәсілін білдіреді.
Үшіншіден, арнайы және дербес экономикалық категория ретінде қаржылар
бөлу қатынастарын көрсетеді. Нақты бағыттарға арналып ақша бөлу түрінде
жүзеге асырылатын қаржыландырудың өзі бөлу болып табылады. Қаржылардың
арқасында экономиканың барлық құрылымдық бөлімдерінде және шаруашылық
қызметтің әрбір деңгейінде қоғамдық өнімнің құнын қайта бөлу процестері
жүзеге асырылады. Жасалған ұлттық табыстың құнын қайта бөлу ақшалай табысты
мемлекеттік деңгейде, кәсіпорындар мен кәсіпкерлік қызмет деңгейінде
бөліктерге бөлу арқылы жүргізіледі және осы жағдайларда туындайтын көптеген
қатынастар қаржылық қатынастар деп аталады. Сонымен қаржылар ақшалармен өте
тығыз байланыста болатынын және ақшалардың қаржылар болмысының міндетті
көрінісі ретінде сипатталатынын білдік. Ақшалардың тауар айырбасында,
өзіндік айналымда болуы, қолдан-қолға өтуі ақшалай қатынастар түріндегі
айрықша нысандағы процестермен көрсетіледі.
Осы айрықша нысандағы экономикалық қатынастар қаржылар болып саналады.
Сонымен, қорыта келіп айтсақ, экономикалық категория ретіндегі қаржылардың
өте маңызды белгілері қаржылық қатынастардың бөлу сипатында болуы, ақша
нысанындағы құнның тек біржақты қозғалысын білдіруі. Қорытынды ретінде тағы
бір айта кететін жәйт, қаржылардың материалдық негізі өндіріс болып
табылады, өйткені, шаруашылық субъектілерінің ақшалай табыстары мен
экономикалық өнімді жасау және оны өткізу нәтижесінде құралады. Сонымен
бірге, қаржылар сол өндіріс аясының өзіне қызмет көрсетеді, яғни өндірістің
ұлғайтылуына, дамуына және құрылымдық өзгертулеріне жағдай жасайды.
Қаржылардың арқасында мемлекет мұқтаждықтарын қанағаттандыруға, әртүрлі
меншік нысанына негізделген шаруашылықты дамытуға, аумақтар арасындағы
экономикалық байланыстарды жүзеге асыруға қажетті ақша қаражаттарын
мемлекет қарамағына жұмылдырады. Қаржыларды негізінде, олардың көмегімен
шаруашылық қызметтердің нәтижелерін тексеру және бақылау жүзеге асырылады.
Енді осы қаржылар жөнінде ғалымдардың көзқарастарына көз жүгіртіп,
салыстырып көрейік. Қаржылық құқық саласының көрнекті ғалымы А.И.Худяков
"Қаржы" термині латынның "финис", яғни қандай да істің бітуі, ақыры немесе
төлемнің, жалақының төлену мерзімі деген сөзінен туындаған дейді. Орта
ғасырлық латын тілінде finatio, finanсіо деген сөздер міндетті ақшалай
төлем деген мағынада айтылған болатын. XVIII ғасырда француздар finanсе,
яғни финанс деп мемлекеттің кіріс және шығысын, мемлекет мүліктерінің
жиынтығын немесе мемлекеттік шаруашылықты айтатын болған.
Қазіргі кезде "финанс" — қаржы терминінің мағынасы ақшалармен тығыз
байланысқан. Сондықтан болар, көптеген жағдайларда азаматтар қаржыларды
қолда бар немесе құжат (құнды қағаз) жүзіндегі ақшалар деп түсінеді. Ал
экономистер азаматтардың қаржылары; мемлекеттің қаржылары, заңды
тұлғалардың қаржылары деп бөледі. Кейбіреулер тар мағынада қаржылар тек
мемлекет пен заңды тұлғалардың ақша қаражаттарын қамтиды деп
түсіндіреді.[6]
Осы терминнің тағы бір сирек айтылатын мағынасы "мемлекеттік ақшалар"
түсінігімен сәйкес келеді.
А-И.Худяковтың айтуынша қаржы термині қандай да болмасын мағынада
түсіндірілсе де, ең дұрысы мемлекет қарамағындағы ақша қаражаттары деген
тұжырым.
Егер арнайы мағынада қаржыларды — мемлекеттік қаржылар десек, яғни
белгілі бір қорларға бөлінетін, мақсатты бағыты болатын пайдаланылу тәртібі
белгіленетінін және оларды қалыптастырып, бөлетін органдардың бар екенін
байқаймыз деп жалғастырады, өз ойын А.И.Худяков. Осы қорларға жиыстырылған
ақша қаражаттар әрдайым мемлекеттік меншік нысанында болады. Сондықтан,
материалдық мағынада қаржылар деп, мемлекет меншігіндегі ақша
қаражаттарының жиынтығын айтамыз.
Қаржылар экономикалық категория ретінде де айқындалады. Экономикалық
мағынада қаржылар деп, мемлекеттің ақша қорларын қалыптастыру, бөлу және
пайдалануды ұйымдастыру жөніндегі қатынастардың жиынтығын айтамыз. Дәлірек
айтсақ экономикалық қатынастардың жүйесі болып табылады. Қаржыларға
байланысты тағы бір көңілге қонбайтын, санаға сыймайтын нәрсе олардың
құрамында ақша қорларын пайдалану жөніндегі қатынастардың енгізілуі.
Бұл жерде былайша түсіндіруге болады: ақшалардың өзіндік тұтынушылық
құны жоқ болғандықтан оларды пайдалану тек айырбастау қатынастарында немесе
экономисттер айтқандай, "А-Т", "Т-А" қатынастарында жүзеге асырылады.
Алайда бұл қатынастар тауар-ақша қатынастары болғандықтан, қатысушы екі
жақтың заң жүзіндегі тең құқықтылығына негізделеді. Ал қаржылық
экономикалық қатынастардың бір жағында оның тұрақты субъектісі ретінде
әрдайым мемлекеттің біртұтас өзі немесе мемлекеттің өкілетті органы тұрады
және осы қатынастар қаржылық құқықтық нормалармен реттеледі. Сонымен қатар,
қаржылық-экономикалық қатынастардың бір жағында әрқашанда билікші субъект
тұрғандықтан екі жақтың тең құқықтылығы жөніндегі сөз қозғалмайды. Ал тауар-
ақша қатынастары, яғни сату-сатып алу қатынастары азаматтық құқық, еңбек
құқығы және тағы да басқа құқық салаларының нормаларымен реттеледі. Бұл
жерде айта кететін бір жәйт, мемлекет қаржыларды пайдаланудан өзін аулақ
ұстағанымен олардың жұмсалу процестеріне ат үсті қарай алмайды, өйткені
қаржылар өзінің ақша қаражаттары болғандықтан, олардың талан-таражға
түспей, занды негізде, мақсатты бағытта, ұтымды және тиімді түрде
пайдаланылуын (жұмсалуын) ұйымдастырады. Қаржылар мемлекеттің өсіп-дамуының
материалдық негізі болып табылады деп жоғарыда айтып өткенбіз. Сондықтан
қаржылардың атсалысатын басты бағыт — қажеттілігі мемлекетті және қоғамды
ақшалай қамтамасыз ету.
В.И.Белинский қаржыларды экономикалық категория ретінде және қаржылық
ресурстар ретінде қарастыру қажет деген пікір айтады. Осы ғалым қаржыларды
ақша құжаттары қорларын құру және оларды орталықтандырылған, сондай-ақ
орталықтандырылмаған негізде бөлу жөнінде туындайтын экономикалық
қатынастар деп түсіндіреді. Қаржылардың материалдық негізі өндірістік
қатынастар болып табылады. Сонымен қатар қаржылардың туындауының және
өмірден орын алуының бірден-бір шарты тауарлық өндірістің және айналымның
өздеріне тән құндылық категорияларымен болуы. Кейбір экономистер қаржыларға
ақша қаражаттарын, натуралды ресурстарды, кіріс және де басқа игіліктерді
немесе кіріс пен шығысты, сондай-ақ, ақша қорларын жатқызады.
Қаржылардың құндық экономикалық категория емес екеніне ешкімнің күмәні
жоқ болғандықтан, олардың шынайы нақты объектісі ақша қорлары болып
табылады.
Ал қаржылардың пайдалану негізіне белгілі бір кезеңдегі, яғни қазіргі
кездегі объективтік құндылық заңының әрекет ықпалы және қоғамның тауарлық
өндірісінің дамуы жатады. Бұл жерде құн екі нысанда көрініс табады — тауар
және ақша ретінде. Ал ақша айналымы (Т—А—Т) ұдайы өндірістің бір
ерекшелігі, яғни үзбей жүргізілетін қоғамдық қызметтің саласы болып
есептеледі. Осы ақша айналымының негізінде екінші рет құн нысандары
туындайды және олардың әрқайсысы айрықша қоғамдық қатынастарды
көрсеткендіктен шаруашылық механизмінің белгілі бір элементтерін құрайды.
Қаржылар осы нысандардың бірі ретінде ақшалай-қаржылық қорларды
қалыптастыру және пайдалану жөніндегі ақшалай қатынастардың жүйесі болып
табылады.
Бұл жерден байқайтынымыз, қаржылардың ақшалай қатынастарға
негізделетіні және күнделікті өмірде, іс жүзінде ақша ресурстары ретінде
көрініс табуы.
Тағы бір айта кететін жәйт, ақшалардың өзі немесе ақша қаражаттары
қаржылар жөніндегі ғылымның объектісі болып табылмайды. Қаржылардың
құрамындағы ақша қаражаттарының атқаратын функциясы ақшалардан бөлек
болады. Сондықтан, ақшалар және қаржылар өз алдына бөлектенген экономикалық
категориялар болып табылады. Негізінде қаржылардың өзіне тән функциясы —
бөлу (жиынтық өнімді және таза табысты) мен бақылау функциясы бар. Бұл
жерде автор үшінші функция жөнінде, яғни жұмылдыру функциясы туралы сөз
қозғамаған. Ал ақшалар тауар — ақша қатынастары жағдайында бірнеше функция
атқарады: қүн өлшемі ретінде; төлем құралы ретінде; айналым құралы ретінде;
қазына құрау құралы ретінде; дүниежүзілік ақша ретінде.
Ақшалар жалпыға бірдей құндылық баламасы ретінде шаруашылық айналымына
қызмет етеді және мемлекет аумағындағы барлық айналымдар мен әрбір
шаруашылық операциясын тексеруге мүмкіндік береді.
Қаржылардың экономикалық категория ретінде ақшалардан айырмашылығы,
олар тек ақша қаражаттары қорларын құру, бөлу немесе пайдалануға байланысты
ақшалай, яғни экономикалық қатынастардың ерекше аясын көрсетеді. Алайда
қаржылардың осы сипаттамасы олардың толық маңызын айқындай алмайтын сияқты.
Себебі мемлекеттік бюджетте, кредиттік және кассалық жоспарларда,
мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылық жоспарларындағы қатынастар
емес белгілі бір мөлшердегі ақша қаражаттарының сомасы көрсетіледі. Бұл
сомалардың шаруашылық қызметтердің қаржылық нәтижесі екені белгілі.
Сондықтан қаржылық ресурстар деген үғымды қарастырсақ, онда оның
мемлекет қарамағындағы немесе қандай да болмасын меншік нысанындағы
кәсіпорындар мен ұйымдардың ақша қаражаттары қорларының жиынтығы екенін
байқаймыз, деп тұжырымдайды Белинский В.И.
Ресейлік ғалым Горбунова О.Н. қандай да болмасын мемлекетте жиынтық
қоғамдық өнімді және ұлттық табысты бөлу, сондай-ақ қайта бөлу процестері
ақшалай нысанда болады, ал "қаржы" термині француздың финанс, яғни
кәсіпорын, мемлекет қарамағындағы барлық ақша қаражаттарының жиынтығы мен
оларды қалыптастыру, бөлу және пайдалану жүйесі болып табылады дейді.
Мемлекеттік қаржыларды өзінің материалдық мәні бойынша ақша
қаражаттары қорларынан тұрады және олар орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған ақша қаражаттары қорларын жұмылдыру (жинақтау), қайта
бөлу, сондай-ақ пайдалану процесіндегі қоғамдық экономикалық қатынастардың
атқарылуымен тікелей байланысты болады.[7]
Горбунова О.Н. мемлекет өзінің экономикалық және әлеуметтік
процестерін басқару жөніндегі қызметтерінің барысында кіріс және шығыстарға
ақша нысанында, әртүрлі ақша қорларын құра отырып есеп жүргізгендей,
қаржыларды ақша қаражаттары емес, олар тек ақша қаражаттары қорларын
жинастыру, қайта бөлу және пайдалану жөніндегі адамдардың арасындағы
қатынастар болып табылады деген. Бұл жердегі көзге түсетін кемшілік
қаржылар экономикалық тұрғыдан алғанда, жәй ғана қатынастар емес, арнайы
экономикалық қатынастардың жиынтығы. Ал материалдық мағынасына келсек, онда
қаржы тек мемлекеттің меншігіндегі ақша қаражаттары қорларының жиынтығы деп
айта аламыз.
Қаржылар жиынтығы қоғамдық өнімді және Ұлттық табысты бөлетін
экономикалық құрал болып табылады.
Мемлекетті басқарудың ең жақсы тәсілі ақша қаражаттарының көмегімен
басқару болып есептелінеді. Ақша қаражаттарын реттей және ақша қорларын
құруға бағыттай отырып кейіннен сол құрылған қорлардан қажетті, белгіленген
тараптарға қаражаттарды бөліп, пайдалану арқылы мемлекет көптеген аялардағы
қызметтерді ынталандырады немесе кейбір бағыттар бойынша тежей алады.
Ресейлік заңгер А. Жданов қаржыларды мемлекеттің және жеке
мекемелердің ақша қорларын құру, бөлу және пайдалану жөніндегі экономикалық
қатынастар, ал қаржы жүйесін қаржылардың әртүрлі буындарының өзара
байланыстары мен жиынтығы ретінде түсіну қажет деп көрсеткен.
Ресейлік ғалым О.Н.Горбунова қаржы жүйесін екі тұрғыдан қарастырған:
а) әрқайсысы тиісті ақша қорларын құратын және пайдаланатын қаржылық
институттардың жиынтығы;
ә) Өздерінің құзыреттері шегінде қаржылық қызметті жүзеге асыратын
мемлекеттік органдар мен мекемелердің жиынтығы ретінде.
Ал қаржылық институттардың жиынтығы өзіне орай мемлекеттің қаржы
жүйесін құрайды. Қаржы жүйесі мемлекеттің нарыққа өту жағдайында дамуының
өзгешеліктерін көрсете отырып мынадай буындардан тұрады:
1)Федералдық, федерация субъектілерінің бюджеттерінен және муниципалдық
бюджеттерден тұратын бюджет қоры;
2) Бюджеттен тыс орталықтандырылған мақсатты қорлар;
3) Бюджеттен тыс орталықтандырылмаған мақсатты қорлар;
4) Шаруашылық субъектілер мен салалардың қаржысы;
5) Мүлікті және жеке басты сақтандыру;
6) Мемлекеттік және банктік кредит.
Қаржы жүйесі мемлекеттің қаржылық қызметін тікелей жүзеге асыратын
қаржылық органдар мен кредиттік, яғни мемлекеттік органдар мен мекемелердің
жиынтығы деген пікірге көптеген авторлар қосылуда. Худяков А.И.
ұйымдастырылуы бойынша қаржы жүйесін мемлекеттің қаржылық мекемелері, яғни
қаржылық ведомстволар, салық органдары, мемлекеттік банктер, мемлекеттік
сақтандыру компаниялары құрайды деп түсіндіреді.
Қаржылық органдар жүйесін әдетте қаржы министрлігі басқарады. Қаржы
министрлігі, қаржылық басқармалар, аумақтардағы қаржылық басқару органдары,
қазынашылық, қаржыларды басқаратын бірыңғай мемлекеттік басқару
органдарының жүйесі болып табылады. Ұлттық (орталық) банк басқаратын
кредиттік мекемелер, қаржыларды жұмылдыруға ат салысатын салық органдары
мен кеден мекемелері де қаржылық қызметті жүзеге асырады.
Негізінде "қаржылар" ақша түріндегі қоғамдық өнімдерді бөлуге
байланысты экономикалық қатынастардың едәуір аумағын қамтиды. Қаржылардың
ақша сипатында болуы, олардың экономикалық құндылық категориясына
жататындығын және оларды жүзеге асыру нысаны болып табылатындығын
көрсетеді. Қаржыларды экономикалық категория қатарына бөліп, жеке-дара
шығаруымыз үшін олардың мағынасын зерттеп, зерделеу білуіміз қажет.
Экономикалық теория курсынан қоғамдық қатынастар құрамына кіретін
ақшалай қатынастарды экономикалық қатынастар деп айтатынын білгенбіз. Ал
экономикалық қатынастар өндірістік қатынастарға қосылатындықтан қоғамдық
қатынастар өндірістік қатынастардың бір бөлігі ретінде базистік
қатынастарға жатады.
Қазақстандық экономист-ғалым Мельников В.Д. қаржылардың, қаржылық
қатынастардың қалыптасуын және туындауын былайша көрсетеді: қоғамдағы ұдайы
өндіріс процесі бір-бірімен тығыз байланысқан және өзара тәуелді төрт
сатыдан тұрады: өндіру (өндіріс); бөлу; айырбастау; тұтыну.
Осы ұдайы өндірістің төрт сатысы арқылы қоғамдық өндіріс процесіне
қатысушылардың арасындағы тауарлық қатынастардың бар жоғы анықталады,
өйткені өндірілген өнімдер бұл жерде сату-сатып алуға жататын тауарға
айналады. Бұл өнімдер тұтынудан бұрын бөлу ғана емес, солармен қатар
қатынасқа қатысушылардың да талаптары мен мүдделерін қанағаттандыруға
тиісті. Осыдан байқайтынымыз өндірілген материалдық немесе материалдық емес
өнімдер, көрсетілген қоғамдық өнім ретінде заттай және ақшалай түрінде
көрсетіледі.
Қоғамдық өнімнің жаңағыдай екі нысанда қалыптасуы, олардың әрбір
қоғамдық өндіріске қатысушылардың мұқтаждықтарын өтеу үшін ақша, баға,
өзіндік құн, қаржы, жалақы төлеу және тағы басқа құндылық категорияларын
пайдалануларына жол береді.
Бұл жерде өндірілген өнімдер мен басқа да қажетті заттар, қызметтер —
ақшаның, яғни жалпыға бірдей балама және құндылық өлшемінің көмегімен
өлшенеді. Қаржылардың экономикалық категория ретіндегі қызметтері қоғамдық
жиынтық өнімді бөлу кезінде анық көрінеді.
Қаржылардың мағынасын түсіну үшін жекеленген кәсіпорынның өндірістік
қорларын өзіндік айналымынан шығарылатын өнімдерді өткізу (сату) кезіндегі
ақша түріндегі дербес қозғалысымен және құнның бөліну мезгілінен бастап
қарастыру қажет.
Кәсіпорын осы өнімдерді өткізу барысында тиісті ақша қаражаттарын
немесе ақша қорларын құрайды. Бұл жерде оның ақша қорлары ретінде айналым
қорын, амортизациялық қорды, жалақы төлеу қорын, әлеуметтік бағыттағы
қорларға аударымдарын, пайданы және т.б. атап өтуге болады.
Түскен пайданың немесе табыстың бір бөлігі орталықтандырылған қорларды
қалыптастыру үшін мемлекет қарамағына аударылады да, ал екінші ең көп
бөлігі өндірушіде қалады. Өндіруші оны өз қалауы бойынша пайдаланады.
Көбінесе пайда мен табыстың қолдағы бөліктері өндірістік процесті үзбеуді
қамтамасыз ету мақсатында еңбек құрал-жабдықтарын сатып алуға, сондай-ақ
пайданың және бір бөлігі өндірістің басты факторы — негізгі қорларды
қалыптастыруға жұмсалады. Сонымен материалдық өндіріс аясында
(кәсіпорындар, өнеркәсіптер т.б.) жасалған құнның бір бөлігі өндірушілерде
қалса, едәуір бөлігі жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды қанағаттандыру
мақсатында мемлекет қарамағына берілетінін білдік.
Бұл құндар ақша түріндегі дербес қозғалысқа ие болғаннан кейін
мемлекеттік кіріс ретінде мемлекеттің қаржылық қызметінің аясына қосылады.
Бұлардан басқа, мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардан, мемлекеттік емес
заңды тұлғалардан, акционерлік, кооперативтік, қоғамдық кәсіпорындар мен
ұйымдардан түсетін (салықтар, алымдар және басқа да міндетті төлемдер
түрінде) қаражаттар мен мемлекет тарапынан халықтан ерікті түрде
жұмылдырылған (мемлекеттік заемдар, мемлекеттік лотореялар, жинақ
банктеріндегі салымдар (аманаттар) және т.б.) қаражаттар арқылы мемлекет
деңгейіндегі қаржылық қатынастардың формасы пайда болады. Осы қаржылық
қатынастар орталықтандырылған ақша қаражаттары қорларын — республикалық
және жергілікті бюджеттерді, сақтандыру қорларын, бюджеттен тыс қорларды
қалыптастырады.
Экономика өмірінде ақша қаражаттары, әдетте, құнның баламалығы
(эквиваленттілігі) негізінде, яғни тауар және ақша түріндегі құнның
қозғалысы негізінде пайдаланылады. Баламалық принципі басқа да экономикалық
категорияларға — баға, өзіндік құн, жалақы төлеу, несие және т.б. тән болып
табылады.
Қаржылық қорды басқа ақша қаражаттарынан ерекшелендіріп тұратын
өзгешелік, олар (қаржылар) экономиканы басқарудың қандай да болмасын
деңгейіндегі ақша түріндегі құнның біржақты қозғалысының негізінде
құралады.
Сонымен, қаржылардың айрықша экономикалық категория ретіндегі өздеріне тән
ерекшеліктері ақша түріндегі құнның міндетті түрдегі бір жақты, баламасыз
қозғалысы болып табылатынын айқындадық.
Қаржылардың экономикалық табиғатына келсек, онда олардың тауар-ақша
қатынастары мен құн заңының әрекет етуінен туындайтынын байқаймыз.
Ақша қаражаттар қорларының қалыптастырылуы және олардың тауарлық
қатынастарда (А-Т) пайдаланылуы қаржылардың көмегімен жүргізіледі.
Орталықтандырылған ақша қаражаттары қорларын қалыптастыру жөніндегі
міндетті түрдегі субъектісі, әрқашанда мемлекет болып табылатынын білдік.
Мемлекеттен басқа қоғамдық өндіріске қатысатын субъектілердің ақшалай
қызметтері, қаржылық қызметке жатпайды, ал олардың қаражаттары немесе
ақшалай ресурстары ("А-Т", "Т-А") процесіне қатысатындықтан қаржы
түсінігімен қамтылмайды деген тұжырымға келеміз.
Сонымен, қорыта келгенде қаржылар деп, мемлекеттің ақшалай кірістерін
жиыстыру, бөлу және пайдалану процесінде туындайтын экономикалық
қатынастардың жүйесін айтамыз.
Енді осы жоғарыда айтылған барлық ғылыми көзқарастарды тұжырымдасақ
"қаржы" терминінің екі мағынасы бар екенін көреміз: 1) материалдық; 2)
экономикалық категория ретінде. Материалдық мағынада "қаржы" деп
мемлекеттің өз қарамағын-дағы ақша қаражаттары қорларының жиынтығын
айтамыз[8].
Мемлекеттік қаржылық ресурстарды әрдайым белгілі бір ақша қорлары
ретінде көрсетілгендіктен оларды жоспарлау, есепке алу және мақсатқа сәйкес
жұмсау процестерін жүзеге асыруды қамтамасыз етеді және жеңілдетеді.
Экономикалық категория ретінде "қаржы" деп, мемлекеттің ақшалай
ресурстарын жоспарлы түрде қалыптастыратын және бөлетін, сондай-ақ олардың
пайдалануын ұйымдастыратын экономикалық қатынастардың жүйесін айтамыз.
Сонымен, қаржылар терминінің мағынасын анықтадық.
Мемлекеттік ақша қорлары, әрқашанда мемлекеттің қаржылық қызметінің
түпкілікті объектісі болып есептелінеді. Қаржылық қызметтің процесінде
қаржылардың үш функциясы жүзеге асырылады. Олар төмендегідей болып келеді:
1) ақша қорларын жұмылдыру (жиыстыру) функциясы;
2) мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдарды (материалдық өндіріс аясындағы
және аясында емес) ақшалай қамтамасыз ету функциясы;
3) бақылау функциясы;
Бірінші функцияның мәні мынада: жаңа, қаржылар туралы сөз
қозғағанымызда мемлекеттің өз меншігіндегі ақша қаражаттары болмай,
мемлекет бола алмайды дегенбіз. Ендеше осы функция арқылы мемлекет өз
мұқтаждықтарын өтеуге қажетті ақша қаражаттарын жиыстырады және осы
қаражаттарды ақша қорларына қалыптастырады, яғни мемлекет өтеуге қажетті
ақша қаражаттарын жұмылдырады.
Бірақ біз мемлекеттің алға қойған негізгі мақсаты — тек ақша
қаражаттарын жиыстыру ғана емес екенін білеміз. Сондықтан екінші функция
мемлекеттің өзіне және өз тарапынан жасалатын қызметтеріне жұмсалатын
шығындарды өтеуге байланысты ақша қорларын пайдаланудан тұрады.
Үшінші функция мемлекеттің ақша қорларын қалыптастыру және бөлу,
сондай-ақ қандай да болмасын шаруашылық субъектілерінің осы қорлардан алған
ақша қаражаттарын мақсатқа сай пайдалануларын кезіндегі барлық
әрекеттерінің дұрыс және заңды болуын қамтамасыз етуге бағытталған. Аталған
функциялар туралы айта кететін бір жай бар.
Қаржылардың функциялары жөнінде ғалымдар әлі де пікір-талас тудырып
ғылыми тұрғыдан дәләлденіп, қалыптасқан көзқарасқа келе алмай жатқан
жәйттер бар. Қазіргі қаржылардың функциялары турасында — бөлу және ұдайы
өндіріс атты екі концепция өмірден орын алып отыр.
Бірінші концепцияны жақтаушылар, қаржылар қоғамдық ұдайы өндірістің
екінші, яғни бөлу сатысында, ақша түріндегі қоғамдық өнімнің құнын бөлу
процесінде пайда болғандықтан, оларға тек бөлу функциясы ғана тән болады
деп есептейді.
Осы концепцияға сай қаржылар бөлу және бақылау функцияларын ғана
атқарады. Бұл жердегі қателік бірден көзге түсіп тұр, өйткені қаржылардың
басқа да бөлу процесіне қатысатын экономикалық (баға, ақша, жалақы төлеу,
несие және т.б.) категориялар бар екенін білеміз.
Осы бөлу функциясының көмегімен жалпы қоғамдық өнімді және оның ең
басты бөлу және қайта бөлу процестері жүзеге асырылады. Бөлу функциясы
қаржылардың бөлу категориясы ретіндегі мағынасын ашып көрсетеді. Бақылау
функциясы, осы бөлу және қайта бөлу процестері кезінде зандылықтың, сондай-
ақ мақсатқа сәйкестіліктің сақталуын қамтамасыз етеді. Ал екінші, үдайы
өндіріс концепциясы бойынша қаржылардың үстінде аталып, қарастырылған үш
фукнциясы көрсетіледі. Бұл концепцияны қолдаушылар, қаржылар, қоғамдық
ұдайы өндіріс сатыларын (бөлу, айырбастау және түтыну) бәрінің категориясы
болып есептелетіндіктен, оларды тек бөлу категориясымен шектеу дұрыс емес
деп тапқан.
Олар келтірген дәлелдер мына төмендегідей болып келеді:
1) Қоғамдық ұдайы өндірістің сатылары бір-бірімен тығыз байланысқан;
2) Қаржылар тек қана ұдайы өндіріс сатыларын ғана қамтамасыз етіп қоймай,
қоғам өмірінің барлық аяларын қамтиды;
3)Қаржылар қоғамдық өнім қозғалысының барлық сатыларында пайдаланылатын жан-
жақты бақылау құралы болып табылады.
Мемлекетке қажетті ақша қаражаттарын жұмылдырудың (жиыстыру) тікелей түсім
көзі материалдық өндіріс аясында жасалатын ұлттық табыс болып есептелінеді.
Ұлттық табысты бөлу кезінде мемлекеттің, кәсіпорындар мен
бірлестіктердің және азаматтардың кірістерінен құралады.
Мемлекеттің қарамағында ең мол ақша қаражаттар қорлары — бюджетте бар
екенін білеміз. Бюджет арқылы, әр түрлі ақша қорларын құру нәтижесінде
қоғамдық өндіріске қатысушылар тапқан кірістер басқа қатысушылардың
мұқтаждықтарына пайдаланылады. Қаржылардың бақылау функциясы бар екенін
бәрі мойындайды және қаржылардың белгілі жүйеден құрылатынын білеміз.
Қаржы жүйесі деп, мемлекеттің ақшалай қорларын қалыптастыру, бөлу және
пайдалануды ұйымдастыру барысында пайда болатын және әрқайсысы белгілі бір
қаржылық құқықтық институттардың материалдық көрінісі (қорлары) болып
табылатын қаржылық-экономикалық институттардың жиынтығын айтамыз.
Ал қаржылық-экономикалық институттар дегеніміз мемлекеттің ақша
қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру барысында пайда
болатын экономикалық қатынастардың жиынтығы. Орталықтандыру дәрежесі мен
осы институттарға жататын ақша қорларының түрлері бойынша Қазақстан
Республикасының қаржы жүйесінің институттары қаржылары орталықтандырылған
және орталықтандырылмаған болып екіге бөлінеді.[9]
Орталықтандырылған институттар (қаржылар) мына төмендегідей болып келеді:
1) Жалпы мемлекеттік орталықтандырылған қаржылар республикалық бюджет
арқылы көрсетіледі.
2) Жергілікті орталықтандырылған қаржылар. Жергілікті өкілді
органдардың бюджеттері арқылы көрсетіледі. Жергілікті бюджеттерге мыналар
жатады: облыстық бюджеттер; Астана және Алматы қалаларының қалалық
бюджеттері; қаладағы аудандық бюджеттер; аудандық бюджеттер.
3) Мемлекеттік банктердің қаржылары. Осы банктердің ақша қорлары
мынадай көрініс табады: жарғылық қор; резервтік қор; өндірістік-әлеуметтік
даму қоры; қысқа мерзімге несиелеу қоры; ұзақ мерзімге несиелеу қоры;
валюталық аударым қоры; материалдық марапаттау қоры және т.б. Бұл қорлар
мемлекеттің орталықтандырылған несиелеу қорларын қалыптастырады.
4) Мемлекеттің мүлікті және жеке басты міндетті сақтандыру қаржылары,
мынадай сақтандыру қорларымен көрсетіледі: жарғылық қор; сақтандыру
резервтік қоры; ағымдағы түсімдер қоры; сақтандыруды дамыту қоры;
әлеуметтік-мәдени шаралар қоры; алдын алу шараларын қаржыландыру қоры;
сақтандырудың қалпына келтіру түрлері бойынша қосымша қорлар жүйесі;
әлеуметтік бағыттағы: мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры; жұмыспен
қамтуға жәрдемдесу қоры және т.б. қорлар.
Мұнда айта кететін бір жәйт бар. Банктердің қаржыларын оқулықтарда,
көбінесе, банкілік кредит деп айтатынын көріп жүрміз. Былайша айтқанда,
банкілік қызметтің кредит (несие) беру жағымен ғана шектелген. Бір жақты
көзқараспен шектеліп қоймай, бұл қаржыларды қаржы жүйесінің институты деп
алып қарасақ, онда олардың тек банктердің ссудалық қорларын кредит беру
түрінде жұмсайтын институт қана емес, сонымен қатар осы қорларды
қалыптастыратын да институт екенін көреміз. Сондай-ақ бұл институт тек
мемлекеттік банктердің қызметі мен солардың ақша қорларын қамтиды.
Ал мемлекеттік емес банктердің қызметтері қаржылық қызметке жатпайды.
Жеке басты және мүлікті міндетті сақтандыру институты туралы да осыны
айтуға болады. Бұл институт қаржы жүйесінің ерекше институты ретінде
қалыптасады және оның әрекеттері мемлекеттің қаржылық қызметі болып
есептелу себебі, аталмыш қызмет мемлекеттік сипатта болады, сондай-ақ
мемлекеттік органдар арқылы жүзеге асырылады.
Сақтандыру қызметімен айналысатын мемлекеттік емес заңды ұйымдар мен
мекемелердің әрекеттері қаржылық қызметтің құрамына кірмейді, сондықтан бұл
қызметтер қаржылық құқықтың пәніне жатпайды.
Негізінде, мемлекеттік емес заңды ұйымдар мен мекемелердің және
азаматтардың ақшалай қорлары мен қаражаттары қаржылар жүйесінің құрамына
кірмесе де, олардың ақша жөніндегі қызметтері азаматтық-құқықтық
нормалармен реттелетінін білуіміз керек. Азаматтық-құқықтық әдістермен
реттеу арқылы өнім (тауар) өндірушілердің құқықтары мен мүдделері
қорғалады. Ал егер құқықтық реттеу қаржылы құқықтық әдістері арқылы жүзеге
асырылса, онда ол мемлекет мүддесін көздеу болып табылады.
Қаржылық қатынастардың тауар-ақша қатынастарынан туындайтынын және оларға
қызмет ететінін білеміз. Сондықтан мемлекеттің қаржылық қызметінің мақсаты
тек қаржыларды қалыптастыру емес екені белгілі.
Орталықтандырылмаған институттарға (қаржыларға) мыналар жатады:
1) Мемлекеттік басқару органдарының қаржылары. Министрліктердің,
ведомстволардың және басқа да басқару орталықтарының орталықтандырылған
ақша қорларын білдіреді. Бұл салалық орталықтандырылған қорлар халық
шаруашылығы саласының немесе басқа да шаруашылық жүйелерінің орталық
басқару звенолары болғандықтан министрліктер мен ведомстволардың қарамағына
берілген ақша қаражаттарынан тұрады.
2) Мемлекеттік шаруашылық субъектілерінің қаржылары. Осы
субъектілердің, яғни мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың ақша қорларын
білдіреді: жарғылық қор, өнеркәсіпті, ғылымды және техниканы дамыту
қорлары; резервтік қорлар және т.б.
3)Мемлекеттік қазыналық ұйымдар мен мекемелердің қорлары. Осы
субъектілердің ақша қорларымен көрсетіледі.
Қаржы жүйесі жөнінде кейінгі кезде қалыптасқан көзқарастарды
салыстырмалы талдау жасау мақсатында қарап өтеміз. Е.Б.Стародубцеваның
айтуынша қаржы жүйесі жалпы мемлекеттік, салалық және қоғамдық қаржылық
қатынастардан тұрады, сондай-ақ оның құрылу негізінде функционалдық
бағдары, аумақтар, жүйенің бірыңғайлығы сияқты үш элемент жатады.
І.1. Мемлекеттің қаржылық қызметі
Қаржылық құқықтың, қаржылардың қоғамда және жекелеген азаматтардың
өмірінен алатын орны мен атқаратын рөлінің өте зор екені әркімге де
белгілі. Олар мемлекеттің өсіп дамуының материалдық негізі және оның
міндеттері мен функцияларын ақшалай қамтамасыз етудің қайнар көзі болып
есептелінеді. Қаржылық құралдар арқылы мемлекет еліміздің экономикасының
өсіп-дамуына белсенді түрде ықпалын тигізеді. әрбір азамат әр түрлі
қаржылық институттар арқылы мемлекетпен үнемі байланыста болады. Егеменді
еліміздің нарықтық экономикаға көшуіне байланысты қаржылардың, сондай-ақ
осы "қаржылық құқық" курсын өту барысында кездесетін басқа да экономикалық
категориялардың мән-мағынасына, функциялары мен рөлдеріне мүмкіндігінше
баса назар аударуды жөн көрдік.[10]
Қаржылардың ақша сипатында болуы, олардың экономикалық құндылық
категорияларына жататындығын және олардың жүзеге асыру формасы болып
табылатындығын көрсетеді. Қаржылық қатынастар өндірістік қатынастардың бір
бөлігі ретінде базистік қатынастарға жатады.
Өндірілген өнімдер мен басқа да қажетті заттар, қызметтер — ақшаның,
яғни жалпыға бірдей балама және құндылық өлшемінің көмегімен өлшенеді.
Қаржының экономикалық категория ретіндегі қызметтері қоғамдық жиынтық
өнімді бөлу кезінде анық көрінеді. Қаржылардың мағынасын түсіну үшін
жекелеген кәсіпорынның өндірістік қорларының өзіндік айналымынан шығарылған
өнімдерді өткізу кезіндегі ақша түріндегі дербес қозғалысымен және құнның
бөліну мезгілінен бастап қарастыру қажет. Құндар ақша түріндегі дербес
қозғалысқа ие болғаннан кейін мемлекеттік кіріс ретінде мемлекеттің
қызметтеріне қосылады.
Мемлекеттің қаржылық қызметі — мемлекеттік ақша қорларын қалыптастыру,
бөлу және пайдалануды ұйымдастыру, сондай-ақ еліміздің ақшалай
инфрақұрылымын құру және оның айтарлықтай жұмыс істеуін қамтамасыз ету
жөніндегі мемлекеттің тұтастай өзінің немесе өкілетті органдардың іс-
әрекеттері.
Қаржылық қызметтің міндеттері:
1) Өзінің (міндеттерін) қызметтерін қаржыландыруға және өзін-өзі
қамтамасыз етуге ақша қаражаттарын табу.
2) Қоғамның ақшалай инфрақұрылымын құру және оның ойдағыдай жұмыс
істеуін қамтамасыз ету.
3) Қоғамда болып жатқан әлеуметтік экономикалық процестерге, мемлекет
қоғамға қолайлы деп тапқан бағытта ақша көмегімен ықпал ету.
Қаржылық қызметтің басты мақсаты — қоғамның әлеуметтік экономикалық
инфрақұрылымдарының ойдағыдай қызмет атқаруларына қолайлы жағдай жасау.
Қаржылық қызметтің принциптері:
1. Қоғамның мұқтаждықтарын есепке алу және оның
мүдделеріне бағыну;
2. Қоғамның бақылауында болуы, жариялылық және
анықтылық.
3. Нормативтілік және жоспарлылық;
4. Ұтымдылық және тиімділік;
5. Тұрақтылық және жүйелілік.
Қаржылық қызметтің әдістері — қаржы жүйесінің құрамына кіретін ақша
қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдалануын ұйымдастыру кезінде мемлекет
жүзеге асыратын нақты жолдар мен тәсілдер.
Экономикалық категория ретінде — қаржылар деп мемлекеттің ақшалай
кірістерін жиыстыру, бөлу және пайдалану кезінде пайда болатын экономикалық
қатынастардың жүйесін айтамыз. "Қаржы" терминінің 2 мағынасы бар:
1.Материалдық.
2. Экономикалық категория.
Материалдық (ақшалай) мағынада "қаржы" деп, мемлекеттің өз
қарамағындағы ақша қаражаттары қорларының жиынтығын айтамыз.
Экономикалық категория ретінде "қаржы" деп, мемлекеттің ақшалай
ресурстарын жоспарлы түрде қалыптастыратын және бөлетін, сондай-ақ олардың
пайдалануын ұйымдастыратын экономикалық қатынастардың жүйесін айтамыз.
Қаржылық қызмет дегеніміз, өз меншігіндегі ақша қаражаттары қорларын
қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру жөніндегі мемлекеттің іс-
әрекеті. Мемлекеттің қаржылық қызметі іс жүзінде барлық шаруашылық
субъектілерін қамтиды.
Мемлекеттің ақша қорлары, әрқашанда мемлекеттің қаржылық қызметінің
түпкілікті объектісі болып есептелінеді. Қаржылық қызметтің процесінде
қаржылардың үш функциясы жүзеге асырылады. Олар мына төмендегідей болып
келеді:
1) ақша қорларын жұмылдыру функциясы;
2) мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдарды ақшалай қамтамасыз ету
функциясы;
3) бақылау функциясы.
Бірінші функцияның мәні мынада: жаңа, қаржылар туралы сөз
қозғағанымызда мемлекеттің өз меншігіндегі ақша қаражаттары болмай,
мемлекет бола алмайды. Осы функция арқылы мемлекет өз мұқтаждықтарын өтеуге
қажетті ақша қаражаттарын жиыстырады және осы қаражаттарды ақша қорларына
қалыптастырады, яғни мемлекет өтеуге қажетті ақша қаражаттарын жұмылдырады.
Екінші функция, мемлекеттің ақша қорларын қалыптастыру және бөлу,
сондай-ақ қандай да болмасын шаруашылық субъектілерінің осы қорлардан алған
ақша қаражаттарын мақсатқа сай пайдаланулары кезіндегі барлық әрекеттерінің
дұрыс және заңды болуын қамтамасыз етуге бағытталған.
Үшінші функция, мемлекеттің өзіне және өз тарапынан жасалатын
қызметтеріне жұмсалатын шығындарды өтеуге байланысты ақша қорларын
пайдаланудан тұрады.
Субъектілерге берілген өз ақша қаражаттары жөніндегі дербес
құқықтарын, олардың өз қаржылық қызметтерін тәуелсіз және дербес түрде
жүзеге асыруларына мүмкіндік береді. Мемлекеттің қаржылық қызметі белгілі
бір әдістерді қолдану арқылы жүзеге асырылады.
Қаржылық қызметтің әдістері дегеніміз, қаржы жүйесінің құрамына
кіретін ақша қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру
кезінде мемлекет жүзеге асыратын нақтылы жолдар мен тәсілдер.
Мемлекеттің қаржылық қызметі белгілі бір құқылық формалар бойынша
жүзеге асырылады. Құқылық форма дегеніміз, ақша қаражаттары қорларын
қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру кезіндегі мемлекеттік
органдардың құқылық формаларға сәйкестендірілген немесе құқылық нормаларды
іс жүзінде қолданылатын әрекеттері.
Белгіленген нормативтерден тыс қаржы ресурстарын алып қоюға немесе
бөлуге, сондай-ақ олардың қаржылық қызметтеріне араласуына тыйым салу
қаржылық қызмет процесінде қолданылатын нақты құқылық нормалар толық өктем
және атқару — өкім ету түрінде жүргізіледі. Сонымен қатар бұл процеске
барлық мемлекеттік органдар қатысады. Мемлекеттік органдар қаржылық
қызметті жүзеге асыру кезінде өздерінің өкілеттіліктерінің көлемінде
қаржылық ресурстарды жұмылдыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру, сондай-
ақ пайдалануы жөнінде бақылау жүргізу саласында пайда болатын қоғамдық
қатынастарды реттейтін қаржылық-құқылық актілер қабылдайды. Осы актілерді
қабылдау мемлекеттің қаржылық қызметінің құқылық формасы болып табылады.
Қаржылық-құқылық актілер мына төмендегідей болып келеді:
1) нормативтік қабілеті бар заң актілерін шығару;
2) дербес қаржылық-құқылық актілерді шығару;
3) қаржылық-құқылық шарттар жасау;
4) мемлекеттің мүддесін көздейтін өкілетті органның өз құқықтары мен
міндеттерін нақтылы бір қаржылық-құқылық қатынастарда жүзеге асырулары.
Қаржылық қызметтің түсінігін алып қарасақ, қаржылық құқықтың пәніне -
ақша қорларын пайдалану кезінде пайда болған қатынастар кірмейді. Себебі,
ақша қорларын басқа қорларға қаражат беру арқылы немесе ақша қаражаттарын
тікелей түтынушыларға беру арқылы қорларды "бөлу" түсінігін қамтиды.
Салық алу кезінде, ақша иесінің еркі (тілегі) есепке алынбайды, ақша
қаражаттары міндетті және ықтиярсыз түрінде жиналады. Бірақ кейбір
кездерде, қаржылық қызметті жүзеге асыруға, мемлекет тарапынан икемділік
көрсетіледі, яғни ақша қаражаттарын табу, жинастыру кезінде мәжбүр ету
әдісін қолданбай-ақ, төлеушілер өз еріктерімен ақшаларын береді.
Бюджет жүйесі мемлекеттің қаржы жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық міндеттерін шешуде маңызды рөл
атқарады. Сондықтан бюджет жүйесінің басқа да компоненттерімен өзара
байланыста қызмет етуі механизмін теориялық және практикалық жағынан
зерттеп білу нарық жағдайында көкейтесті проблемаға айналған.
1999 жылдан бері республикада қаржы ресурстарын қалыптастыру мен
пайдалануда жаңа қаржы құралдары, атап айтқанда мемлекеттік және
мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық процесінің
теориялық ерекшеліктері анықталды, ақшаның уақытша құны тұжырымдамасының
дамуы ыңғайында жинақтаушы қордың инвестициялық портфелін басқару
процесінде инвестициялық табысты қалыптастыру әдістемесі айқындалды.
Бүгінгі таңда бұл қорларда 150 миллиард теңгеден астам қаржы шоғырланған.
Әзірге бюджет жүйесін құру мен жетілдіру салық жүйесі мен қаржы
жүйесінің басқа да элементтерін реформалаудан артта қалып келеді. Мұның өзі
белгілі бір дәрежеде республикадағы біртүтас қаржы жүйесінің қызмет етуі
механизміндегі жүйелікті бүзады.
Республикада бюджеттік қатынастар нышандарының зерттелуі мен
қарастырылу жайы нашар. Қазіргі кезде мемлекеттің мемлекеттік
кәсіпорындармен, бюджеттік мекемелермен және ұйымдармен, сондай-ақ жаңа
қаржы институттарымен, атап айтқанда мемлекеттік емес жинақтаушы қорлармен
бюджеттік қатынастарын жан-жақты зерттеген жөн.
Қаржы ресурстары орталықтандырылған және аудандардың әлеуметтік-
экономикалық дамуы үшін пайдаланылмайды десе де болады.
Дұрысында жинақтаушы зейнетақы қорларының қаражаты экономиканың нақты
секторын қолдауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: "ҚР Қаржы министрлігі: оның мемлекеттік органдар жүйесіндегі
орны"
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-6
I – Тарау. Қаржылар саласындағы мемлекеттік басқарудың маңызы және құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .7-18
І.1. Мемлекеттің қаржылық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18-25
II – Тарау. Қаржы саласындағы мемлекеттік басқару органдары, ҚР Қаржы
министрлігінің
құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..26-32
ІІ.1. ҚР Қаржы министрлігі – қаржы саласындағы мемлекеттік
басқару органы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...32-38
ІІ.2. ҚР Қаржы министрлігінің атқаратын негізгі функциялары ... .38-40
ІІ.3. ҚР Қаржы Министрлігінің мамандандырылған
комитеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .40 -50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 1-53
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
-55
Кіріспе
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы егемендігін алып, басқа да
тәуелсіз мемлекеттер қатарына қосылып, терезесін теңестіру, жаңадан аяғына
тік тұрып қадам басу, нарықтық экономикаға өту барысында біршама
қиыншылықтардан өтуге тура келіп отыр. Бұл қиыншылықтар түрлі салалардан
әрі түрлі деңгейде көрініс табуда.
Мен Дипломдық жұмысымды Елбасының Қазақстан халқына жолдаған
жолдауынан менің ашқалы отырған тақырыбым үшін маңызды сөздерінен мысал
келтіре отырып бастағым келіп отыр: Қазақстанның әлемде қуатты экономикасы
бар әрі халықаралық қоғамдастықтағы тұғыры берік өңірлік держава ретінде
қабылданатынын да естен шығармағанымыз абзал. Бұл мәртебені қастерлеуіміз
және еліміздің қазіргі әлемдегі беделін нығайту үшін қосымша күш-жігер
жұмсауымыз керек.[1]
Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес ұзақ мерзімді перспективада
экономикалық дамуды және елдің әлемдік экономика жүйесіндегі мамандануын
айқындайтын басымды салалар іріктелуі тиіс.[2]
Менің ойымша, әрине, мұндай салалардың басымы ретінде қаржы саласын
қарастырып, соған орай осы салада ұзақ мерзімге жоспарлар құрып, сол
жоспарлардың уақытылы әрі толық көлемде орындалуын қадағалауды күшейткен
жөн.
Қаржы саласы мемлекеттің өмір сүруін қамтамасыз етуші бюджет
саласындағы жүзеге асырылатын тұлғалар арасындағы қаржылық қатынастарды
уақытылы, мерзімді әрі толық жүргізілуін қамтамасыз етуші, қаржыны бөлуші,
реттеуші және бақылаушы экономикалық категория болып қарастырылады. Сол
себепті осындай маңызды да әрі жауапты функцияларды атқарушы ерекше орган,
яғни Қаржы министрлігінің құзыреттілігі, атқаратын міндеттері мен
функциялары біршама күрделі.
Мұнда қаржылар саласындағы мемлекеттік басқарудың түсінігі, маңызы мен
мақсаты, ҚР Қаржы министрлігінің қаржы саласын басқарушы, реттеуші
мемлекеттік органдар арасындағы алатын орны, жүктелген міндеттемелерін
атқару мақсатында арнайы құрылған комитеттерінің атқаратын функциялары мен
құзыреттері қарастырылған.
Мемлекеттік басқару қызметінің бағыт-бағдарлары және жаңаша сипатта
дамуы мемлекетіміздегі әлеуметтік-экономикалық және саяси жүйедегі
процестермен айқындалып отыр. Қаржылар саласындағы мемлекеттік басқару
маңыздылығының өте зор екендігі белгілі. Қаржылар мемлекеттің өсіп дамуының
материалдық негізі мен оның міндеттері және функцияларын ақшалай қамтамасыз
етудің қайнар көзі болып келеді. Қаржылар қоғам мен жекелеген азаматтардың
өмірінде елеулі орын алады, сондай-ақ қаржылық құралдар арқылы мемлекет
еліміз экономикасының өсіп дамуына белсенді әрі қарқынды түрде ықпалын
тигізеді. Сондықтан қаржылар мемлекеттің материалдық тірегі, базасы болып
табылады, базистің құрамына жатады және қаржы нарығының тұрақтылығын
қамтамасыз ету қажет.[3]
Алайда, соңғы кезеңде нарықтық қатынастарға көшуімізге байланысты
экономика, қаржылар аясындағы мемлекеттік басқаруды жоққа шығару және
әлеуметтік-мәдени салалардағы мемлекеттің атқаратын қызметтерінің рөлін
төмендету сияқты келеңсіз көзқарастар қоғамымызда орын алып отыр. Оған қоса
Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекеттік басқару сияқты
мемлекеттік-құқықтық категорияның орнына атқарушы органдар (атқарушы билік
органдары) терминінің пайдаланылуы жаңағы көзқарастарға негіз болып отыр.
Ал осы атқарушы билікті жүзеге асыру мемлекеттік-басқарушы қызметті жүзеге
асыру болып табылатынын білуге тиіспіз. Демек, мемлекеттік басқару ол
атқарушы билікке қарағанда кең мағынада айтылады. Осыған қарай жоғарыдағы
мемлекеттік басқару жөніндегі көзқарастарға қарсы пікір айту қажет болар
деп ойлаймыз: Біріншіден, мемлекет бұрын да қазіргі кезеңде де өзінің
табиғи құрылымына байланысты экономикалық және әлеуметтік-мәдени саясатты
қаржылардың көмегімен жүзеге асыруға негізделеді. Бұл жерде ол әр алуан
қоғам мүдделерін көздейтіндіктен осы салалардағы мемлекеттік басқаруды
жоққа шығаруға болмайды; Екіншіден, мемлекеттің экономика, қаржылар мен
әлеуметтік-мәдени салаларындағы дәрежесі үзақ жылдар бойы тарихи
тәжірибелермен белгіленген, әсіресе, қазіргідей қысылтаяң реформа кезеңінде
мемлекеттің, мемлекеттік басқару рөлі күшейе бермек; Үшіншіден, мемлекет
ешқашан да нарықтық экономикаға қарсы түрмайды, қайта біз оның қолында
нарықтық қатынастардың тиімді дамуы мен жандануына себін тигізетін зор
мүмкіншілік бар екенін ұмытпағанымыз жөн; Төртіншіден, нарықтық өзіндік
реттеудегі стихиялық процестер туындатады және ол процестер нарықтың бір
қыры ретіндегі ауыздықталмаған күштермен сипатталады. Оны тежеу, реттеу тек
мемлекеттің ғана қолынан келеді; Бесіншіден, жоғарыда айтқанымыздай
нарықтық өзіндік реттеу анархия мен хаосқа әкеліп соғатынын байқадық.
Сондықтан нарықтық өзіндік реттеу мен мемлекеттік реттеуді теңестіру қажет.
Ал бұл процестер өзінен-өзі жүзеге асырылмайды, олар тек мемлекеттің
тікелей қатысуымен жүргізіледі; Алтыншыдан, жеке меншік және оған
байланысты қатынастар оның аясындағы мемлекет аумағында өте қатал
экономикалық билікті туындатады. Осы билікті шектеу ісі де мемлекет
құзырында болады; Жетіншіден, мемлекет көлік, байланыс, энергетика
салаларындағы монополист субъектілерінің халыққа ауыр тиетін іс-қимылдарын
шектей отырып, осы нарықтық аялардағы қажетті режимді белгілейді, сондай-ақ
ішкі рынок пен Ұлттық мүддені сыртқы ықпалдардан қорғаудағы кепіл болып
табылады. Мемлекеттік басқару әкімшілік заңдардың негізінде жүзеге
асырылатыны белгілі.
Бұл жерде айта кететін бір жәйт, мемлекеттік басқару ілімі, бұл
жайындағы әкімшілік-құқықтық ғылым айтарлықтай жетістіктерге жеткенімен,
көптеген мәселелер оның ішінде қаржылар саласындағы мемлекеттік басқару
жеткілікті деңгейде (көлемде) өз шешімін тапқан жоқ.
Қазіргі кезде осыған байланысты сонымен бірге өтпелі кезең, мемлекет,
ғылым талаптарына сай болатындай аса ұтымды мемлекеттік басқару жолдарын
қалыптастыру мәселелері мына келесі сұрақтарды шешуді алға қойып отыр:
қаржылар саласындағы мемлекеттік басқаруды экономика аясындағы
түрлендірулерді және меншік құқығымен өзара байланыстырып талдау; есептеу
және ұйымдастыру техникасының, қаржы жүйесін тиімді басқаруға мүмкіндік
беретін экономикалық және әкімшілік әдістердің жиынтығын, яғни қаржыларды
басқарудың автоматтандырылған жүйесін жетілдіру; нарықтық экономика аясында
жүзеге асырылып жатқан қаржылық қызметтің-мемлекеттің басқарушы қызметінің
бір түрі екенін және оның құқықтық негіздері әкімшілік және қаржылық заңдар
болып табылатынын теориялық тұрғыдан негіздеу; мемлекеттік басқару және
атқарушы билік органдары қызметтері нарық талаптарына сәйкес заңдар
негізінде, жаңаша бағытта жүзеге асырылатыны жөнінде теориялық негіздеме
бере отырып осы аяға ықпал ететін факторларды зерттеп, талдау: қаржылар
саласындағы мемлекеттік басқару, қаржылық қызметті жүзеге асыру
процестерінің ерекшеліктерін, айырмашылықтарын зерделеп зерттеу және
мемлекеттік реттеудің (мемлекеттік бағдарламалар, мемлекеттік шарттар,
тіркеу, лицензиялау нысанындагы) мемлекеттік басқару функциясы ретінде
жүзеге асырылуының маңызы мен мәнін және механизмін жалпы мемлекеттік
басқарушы-атқарушы органдар жүйесімен байланыстырып, ұйымдастырып көрсету:
мемлекеттің бюджет және салық жүйесіне, олардың нарықтық қатынастар
жағдайындағы құқықтық режиміне назар аудару және олардың экономикалық
табиғаты мен құқықтық маңызын қарастырып зерттеу арқылы жетілдіру жөнінде
үсыныстар енгізу: Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан-
2030" даму стратегиялық бағдарламасында айқындалған
мемлекеттік басқарушы-атқарушы билік жүйесін орталық, жергілікті атқарушы
билік органдарын қайта құру жөніндегі қағидаттар мен ережелерді және осыған
байланысты мемлекеттің қаржылық-фискалдық саясатының жетілдіруін көздейтін
жолдарды басшылыққа ала отырып, құқықтық тұрғыдан негіздеу.
Жұмыста негізінен жаңаша сипаттағы мемлекеттің қаржы жүйесін және оның
құрамын қалыптастыру критерияларын айқындау, қаржылар саласындағы
мемлекеттік басқарудың құқықтық базасы ретіндегі әкімшілік және қаржылық
заңдарды зерделеу және олардың негіздерін қалыптастыру, сондай-ақ осы
аядағы мемлекеттік қызметтердің экономикалық тиімділігін арттыру мақсатында
оларды ғылыми негізде жүзеге асыру мәселелері көзделді[4].
Дипломдық жұмысымның тақырыбы ҚР Қаржы министрлігі, оның мемлекеттік
органдар жүйесіндегі орны атты өзекті тақырыпқа арналған. Дипломдық жұмыс
кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Бірінші тарауда қаржылар
саласындағы мемлекеттік басқарудың маңызы мен құқықтық негіздеріне зерттеу
жасадым. Сонымен қатар, тиісті бөлімде мемлекеттің қаржылық қызметінің
маңызы мен қызметіне тоқталып өттім. Екінші тарау қаржылар саласындағы
мемлекеттік басқару органдарының түрлеріне, ҚР Қаржы министрлігінің
атқаратын функциялары, міндеттері мен қаржы саласында басқару органы
ретіндегі алатын орнын қарастырдым. Жұмысымда Қазақстан Республикасының
заңнамаларын, екіжақты келісім шарттарда, Ұлттық және шетелдік ғалымдардың
ғылыми еңбектерін пайдалана отырып қорытындылар жасадым. Жұмыста
қолданылған негізгі терминдер: қаржы, қаржылық қызмет, мемлекет,
мемлекеттік орган, мемлекеттік басқару, Қаржы министрлігі, бюджет.
I – Тарау. Қаржылар саласындагы мемлекеттік басқарудың маңызы және
құқықтық негіздері
Қаржылардың қоғам мен жекелеген азаматтардың өмірінде алатын орнын,
олардың мұқтаждықтарын қамтамасыз ету жөніндегі атқаратын рөлінің өте зор
екендігі әркімге белгілі. Қаржылар мемлекеттің өсіп дамуының материалдық
негізі және тірегі, сондай-ақ оның міндеттері мен функцияларын жүзеге
асыруды қамтамасыз етудің қайнар көзі болып есептеледі. Қаржылық құралдар
арқылы мемлекет еліміздің экономикалық өсіп дамуына белсенді түрде ықпалын
тигізеді. Бұл жерде күнделікті қоғам өмірінде, тіптен өндіріс аясында да
көбінесе қаржыларды ақша немесе қаражат деп түсінетінін айта кетуіміз
қажет. Ақшалардың атқаратын функциясын білмейтін адамдар кемде-кем шығар.
Ақшалар құн өлшеу, айналым, айырбас және т.б. құрал ретінде жалпыға бірдей
құндылық баламасын көрсетеді.[5]
Ал қаржылардың атқаратын басты рөлі мемлекетке жүктелген функцияларды
орындауда қоғам және экономика мұқтаждықтарын қанағаттандыру болып
саналады, сондай-ақ сатып алу-сату, айырбастау және тұтыну процестерін
жүзеге асырмайды. Тағы бір айта кететін жәйт, ақшаларды пайдалану А-Т және
Т-А процесінде, (Т-А-Т) тікелей жұмсау түрінде көрініс тапса, ал
мемлекеттік қаржыларды жұмсау — бөлу нысанында жүзеге асырылып, тікелей
пайда табу көзделмейді. Бірақ теория түрғысынан алғанда, ақша қаражаттар
мен қаржылардың ара-қатынасын қарастырсақ онда кейбір ақша қаражаттардың
қаржылық ресурстарды білдіргенімен қаржы түсінігінің өте кең мағынада
болатынын байқаймыз.
Өркениетті, нарықтық мемлекеттердің өзінде де қаржыларға айрықша көңіл
бөлінеді. Себебі, осы дамыған елдердің қаржы жүйесі арқылы ұлттық табысты
қайта бөлу көрсеткіші елу проценттен асып отыр. Осыған байланысты, олардың
мемлекет бюджеттерінің көлемі де күрт өсіп отырады.
Сонымен, қаржылардың көп қырлы ұғым екенін байқадық. Сондықтан, оның мәнін
ашып көрсету мақсатында оны бірыңғай термин ретінде қарастырсақ онда
негізгі үш қырдың көрініс табатынын көреміз.
Біріншіден, қаржылар деп өндіріс және тұтынуда экономикалық
ресурстардың бір түрі ретінде пайдаланылатын ақшаларды және ақша
қаражаттарын айтуға болады. Осы өндіріс пен тұтынудың ақшалай нысанадағы
ресурстары жоғарыда айтқанымыздай, қаржылық ресурстар болып есептелінеді.
Олар мемлекетте немесе шаруашылық субъектілер қарамағында әртүрлі ақша
түріндегі табыстардың, аударымдар мен түсімдердің есебінен қалыптастырылып,
қоғамның әлеуметтік және басқа да
мұқтаждықтарын қанағаттандыруға, жұмысшыларды материалдық жағынан
ынталандыруға, өндірісті үлғайтып, жетілдіруге пайдаланылады.
Екіншіден, қаржылар ақша қаражаттарының жиынтығы ретінде қаржыландыру
терминімен байланысты болады. Сондықтан олар, бұл жерде қаржы термині
мемлекетті, кәсіпорындарды, кәсіпкерелерді, аумақтарды, әлеуметтік-
экономикалық т.б. бағдарламаларды қаржылық ресурстармен қамтамасыз етудің
қайнар көзін, көлемін, түрлерін және тәсілін білдіреді.
Үшіншіден, арнайы және дербес экономикалық категория ретінде қаржылар
бөлу қатынастарын көрсетеді. Нақты бағыттарға арналып ақша бөлу түрінде
жүзеге асырылатын қаржыландырудың өзі бөлу болып табылады. Қаржылардың
арқасында экономиканың барлық құрылымдық бөлімдерінде және шаруашылық
қызметтің әрбір деңгейінде қоғамдық өнімнің құнын қайта бөлу процестері
жүзеге асырылады. Жасалған ұлттық табыстың құнын қайта бөлу ақшалай табысты
мемлекеттік деңгейде, кәсіпорындар мен кәсіпкерлік қызмет деңгейінде
бөліктерге бөлу арқылы жүргізіледі және осы жағдайларда туындайтын көптеген
қатынастар қаржылық қатынастар деп аталады. Сонымен қаржылар ақшалармен өте
тығыз байланыста болатынын және ақшалардың қаржылар болмысының міндетті
көрінісі ретінде сипатталатынын білдік. Ақшалардың тауар айырбасында,
өзіндік айналымда болуы, қолдан-қолға өтуі ақшалай қатынастар түріндегі
айрықша нысандағы процестермен көрсетіледі.
Осы айрықша нысандағы экономикалық қатынастар қаржылар болып саналады.
Сонымен, қорыта келіп айтсақ, экономикалық категория ретіндегі қаржылардың
өте маңызды белгілері қаржылық қатынастардың бөлу сипатында болуы, ақша
нысанындағы құнның тек біржақты қозғалысын білдіруі. Қорытынды ретінде тағы
бір айта кететін жәйт, қаржылардың материалдық негізі өндіріс болып
табылады, өйткені, шаруашылық субъектілерінің ақшалай табыстары мен
экономикалық өнімді жасау және оны өткізу нәтижесінде құралады. Сонымен
бірге, қаржылар сол өндіріс аясының өзіне қызмет көрсетеді, яғни өндірістің
ұлғайтылуына, дамуына және құрылымдық өзгертулеріне жағдай жасайды.
Қаржылардың арқасында мемлекет мұқтаждықтарын қанағаттандыруға, әртүрлі
меншік нысанына негізделген шаруашылықты дамытуға, аумақтар арасындағы
экономикалық байланыстарды жүзеге асыруға қажетті ақша қаражаттарын
мемлекет қарамағына жұмылдырады. Қаржыларды негізінде, олардың көмегімен
шаруашылық қызметтердің нәтижелерін тексеру және бақылау жүзеге асырылады.
Енді осы қаржылар жөнінде ғалымдардың көзқарастарына көз жүгіртіп,
салыстырып көрейік. Қаржылық құқық саласының көрнекті ғалымы А.И.Худяков
"Қаржы" термині латынның "финис", яғни қандай да істің бітуі, ақыры немесе
төлемнің, жалақының төлену мерзімі деген сөзінен туындаған дейді. Орта
ғасырлық латын тілінде finatio, finanсіо деген сөздер міндетті ақшалай
төлем деген мағынада айтылған болатын. XVIII ғасырда француздар finanсе,
яғни финанс деп мемлекеттің кіріс және шығысын, мемлекет мүліктерінің
жиынтығын немесе мемлекеттік шаруашылықты айтатын болған.
Қазіргі кезде "финанс" — қаржы терминінің мағынасы ақшалармен тығыз
байланысқан. Сондықтан болар, көптеген жағдайларда азаматтар қаржыларды
қолда бар немесе құжат (құнды қағаз) жүзіндегі ақшалар деп түсінеді. Ал
экономистер азаматтардың қаржылары; мемлекеттің қаржылары, заңды
тұлғалардың қаржылары деп бөледі. Кейбіреулер тар мағынада қаржылар тек
мемлекет пен заңды тұлғалардың ақша қаражаттарын қамтиды деп
түсіндіреді.[6]
Осы терминнің тағы бір сирек айтылатын мағынасы "мемлекеттік ақшалар"
түсінігімен сәйкес келеді.
А-И.Худяковтың айтуынша қаржы термині қандай да болмасын мағынада
түсіндірілсе де, ең дұрысы мемлекет қарамағындағы ақша қаражаттары деген
тұжырым.
Егер арнайы мағынада қаржыларды — мемлекеттік қаржылар десек, яғни
белгілі бір қорларға бөлінетін, мақсатты бағыты болатын пайдаланылу тәртібі
белгіленетінін және оларды қалыптастырып, бөлетін органдардың бар екенін
байқаймыз деп жалғастырады, өз ойын А.И.Худяков. Осы қорларға жиыстырылған
ақша қаражаттар әрдайым мемлекеттік меншік нысанында болады. Сондықтан,
материалдық мағынада қаржылар деп, мемлекет меншігіндегі ақша
қаражаттарының жиынтығын айтамыз.
Қаржылар экономикалық категория ретінде де айқындалады. Экономикалық
мағынада қаржылар деп, мемлекеттің ақша қорларын қалыптастыру, бөлу және
пайдалануды ұйымдастыру жөніндегі қатынастардың жиынтығын айтамыз. Дәлірек
айтсақ экономикалық қатынастардың жүйесі болып табылады. Қаржыларға
байланысты тағы бір көңілге қонбайтын, санаға сыймайтын нәрсе олардың
құрамында ақша қорларын пайдалану жөніндегі қатынастардың енгізілуі.
Бұл жерде былайша түсіндіруге болады: ақшалардың өзіндік тұтынушылық
құны жоқ болғандықтан оларды пайдалану тек айырбастау қатынастарында немесе
экономисттер айтқандай, "А-Т", "Т-А" қатынастарында жүзеге асырылады.
Алайда бұл қатынастар тауар-ақша қатынастары болғандықтан, қатысушы екі
жақтың заң жүзіндегі тең құқықтылығына негізделеді. Ал қаржылық
экономикалық қатынастардың бір жағында оның тұрақты субъектісі ретінде
әрдайым мемлекеттің біртұтас өзі немесе мемлекеттің өкілетті органы тұрады
және осы қатынастар қаржылық құқықтық нормалармен реттеледі. Сонымен қатар,
қаржылық-экономикалық қатынастардың бір жағында әрқашанда билікші субъект
тұрғандықтан екі жақтың тең құқықтылығы жөніндегі сөз қозғалмайды. Ал тауар-
ақша қатынастары, яғни сату-сатып алу қатынастары азаматтық құқық, еңбек
құқығы және тағы да басқа құқық салаларының нормаларымен реттеледі. Бұл
жерде айта кететін бір жәйт, мемлекет қаржыларды пайдаланудан өзін аулақ
ұстағанымен олардың жұмсалу процестеріне ат үсті қарай алмайды, өйткені
қаржылар өзінің ақша қаражаттары болғандықтан, олардың талан-таражға
түспей, занды негізде, мақсатты бағытта, ұтымды және тиімді түрде
пайдаланылуын (жұмсалуын) ұйымдастырады. Қаржылар мемлекеттің өсіп-дамуының
материалдық негізі болып табылады деп жоғарыда айтып өткенбіз. Сондықтан
қаржылардың атсалысатын басты бағыт — қажеттілігі мемлекетті және қоғамды
ақшалай қамтамасыз ету.
В.И.Белинский қаржыларды экономикалық категория ретінде және қаржылық
ресурстар ретінде қарастыру қажет деген пікір айтады. Осы ғалым қаржыларды
ақша құжаттары қорларын құру және оларды орталықтандырылған, сондай-ақ
орталықтандырылмаған негізде бөлу жөнінде туындайтын экономикалық
қатынастар деп түсіндіреді. Қаржылардың материалдық негізі өндірістік
қатынастар болып табылады. Сонымен қатар қаржылардың туындауының және
өмірден орын алуының бірден-бір шарты тауарлық өндірістің және айналымның
өздеріне тән құндылық категорияларымен болуы. Кейбір экономистер қаржыларға
ақша қаражаттарын, натуралды ресурстарды, кіріс және де басқа игіліктерді
немесе кіріс пен шығысты, сондай-ақ, ақша қорларын жатқызады.
Қаржылардың құндық экономикалық категория емес екеніне ешкімнің күмәні
жоқ болғандықтан, олардың шынайы нақты объектісі ақша қорлары болып
табылады.
Ал қаржылардың пайдалану негізіне белгілі бір кезеңдегі, яғни қазіргі
кездегі объективтік құндылық заңының әрекет ықпалы және қоғамның тауарлық
өндірісінің дамуы жатады. Бұл жерде құн екі нысанда көрініс табады — тауар
және ақша ретінде. Ал ақша айналымы (Т—А—Т) ұдайы өндірістің бір
ерекшелігі, яғни үзбей жүргізілетін қоғамдық қызметтің саласы болып
есептеледі. Осы ақша айналымының негізінде екінші рет құн нысандары
туындайды және олардың әрқайсысы айрықша қоғамдық қатынастарды
көрсеткендіктен шаруашылық механизмінің белгілі бір элементтерін құрайды.
Қаржылар осы нысандардың бірі ретінде ақшалай-қаржылық қорларды
қалыптастыру және пайдалану жөніндегі ақшалай қатынастардың жүйесі болып
табылады.
Бұл жерден байқайтынымыз, қаржылардың ақшалай қатынастарға
негізделетіні және күнделікті өмірде, іс жүзінде ақша ресурстары ретінде
көрініс табуы.
Тағы бір айта кететін жәйт, ақшалардың өзі немесе ақша қаражаттары
қаржылар жөніндегі ғылымның объектісі болып табылмайды. Қаржылардың
құрамындағы ақша қаражаттарының атқаратын функциясы ақшалардан бөлек
болады. Сондықтан, ақшалар және қаржылар өз алдына бөлектенген экономикалық
категориялар болып табылады. Негізінде қаржылардың өзіне тән функциясы —
бөлу (жиынтық өнімді және таза табысты) мен бақылау функциясы бар. Бұл
жерде автор үшінші функция жөнінде, яғни жұмылдыру функциясы туралы сөз
қозғамаған. Ал ақшалар тауар — ақша қатынастары жағдайында бірнеше функция
атқарады: қүн өлшемі ретінде; төлем құралы ретінде; айналым құралы ретінде;
қазына құрау құралы ретінде; дүниежүзілік ақша ретінде.
Ақшалар жалпыға бірдей құндылық баламасы ретінде шаруашылық айналымына
қызмет етеді және мемлекет аумағындағы барлық айналымдар мен әрбір
шаруашылық операциясын тексеруге мүмкіндік береді.
Қаржылардың экономикалық категория ретінде ақшалардан айырмашылығы,
олар тек ақша қаражаттары қорларын құру, бөлу немесе пайдалануға байланысты
ақшалай, яғни экономикалық қатынастардың ерекше аясын көрсетеді. Алайда
қаржылардың осы сипаттамасы олардың толық маңызын айқындай алмайтын сияқты.
Себебі мемлекеттік бюджетте, кредиттік және кассалық жоспарларда,
мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылық жоспарларындағы қатынастар
емес белгілі бір мөлшердегі ақша қаражаттарының сомасы көрсетіледі. Бұл
сомалардың шаруашылық қызметтердің қаржылық нәтижесі екені белгілі.
Сондықтан қаржылық ресурстар деген үғымды қарастырсақ, онда оның
мемлекет қарамағындағы немесе қандай да болмасын меншік нысанындағы
кәсіпорындар мен ұйымдардың ақша қаражаттары қорларының жиынтығы екенін
байқаймыз, деп тұжырымдайды Белинский В.И.
Ресейлік ғалым Горбунова О.Н. қандай да болмасын мемлекетте жиынтық
қоғамдық өнімді және ұлттық табысты бөлу, сондай-ақ қайта бөлу процестері
ақшалай нысанда болады, ал "қаржы" термині француздың финанс, яғни
кәсіпорын, мемлекет қарамағындағы барлық ақша қаражаттарының жиынтығы мен
оларды қалыптастыру, бөлу және пайдалану жүйесі болып табылады дейді.
Мемлекеттік қаржыларды өзінің материалдық мәні бойынша ақша
қаражаттары қорларынан тұрады және олар орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған ақша қаражаттары қорларын жұмылдыру (жинақтау), қайта
бөлу, сондай-ақ пайдалану процесіндегі қоғамдық экономикалық қатынастардың
атқарылуымен тікелей байланысты болады.[7]
Горбунова О.Н. мемлекет өзінің экономикалық және әлеуметтік
процестерін басқару жөніндегі қызметтерінің барысында кіріс және шығыстарға
ақша нысанында, әртүрлі ақша қорларын құра отырып есеп жүргізгендей,
қаржыларды ақша қаражаттары емес, олар тек ақша қаражаттары қорларын
жинастыру, қайта бөлу және пайдалану жөніндегі адамдардың арасындағы
қатынастар болып табылады деген. Бұл жердегі көзге түсетін кемшілік
қаржылар экономикалық тұрғыдан алғанда, жәй ғана қатынастар емес, арнайы
экономикалық қатынастардың жиынтығы. Ал материалдық мағынасына келсек, онда
қаржы тек мемлекеттің меншігіндегі ақша қаражаттары қорларының жиынтығы деп
айта аламыз.
Қаржылар жиынтығы қоғамдық өнімді және Ұлттық табысты бөлетін
экономикалық құрал болып табылады.
Мемлекетті басқарудың ең жақсы тәсілі ақша қаражаттарының көмегімен
басқару болып есептелінеді. Ақша қаражаттарын реттей және ақша қорларын
құруға бағыттай отырып кейіннен сол құрылған қорлардан қажетті, белгіленген
тараптарға қаражаттарды бөліп, пайдалану арқылы мемлекет көптеген аялардағы
қызметтерді ынталандырады немесе кейбір бағыттар бойынша тежей алады.
Ресейлік заңгер А. Жданов қаржыларды мемлекеттің және жеке
мекемелердің ақша қорларын құру, бөлу және пайдалану жөніндегі экономикалық
қатынастар, ал қаржы жүйесін қаржылардың әртүрлі буындарының өзара
байланыстары мен жиынтығы ретінде түсіну қажет деп көрсеткен.
Ресейлік ғалым О.Н.Горбунова қаржы жүйесін екі тұрғыдан қарастырған:
а) әрқайсысы тиісті ақша қорларын құратын және пайдаланатын қаржылық
институттардың жиынтығы;
ә) Өздерінің құзыреттері шегінде қаржылық қызметті жүзеге асыратын
мемлекеттік органдар мен мекемелердің жиынтығы ретінде.
Ал қаржылық институттардың жиынтығы өзіне орай мемлекеттің қаржы
жүйесін құрайды. Қаржы жүйесі мемлекеттің нарыққа өту жағдайында дамуының
өзгешеліктерін көрсете отырып мынадай буындардан тұрады:
1)Федералдық, федерация субъектілерінің бюджеттерінен және муниципалдық
бюджеттерден тұратын бюджет қоры;
2) Бюджеттен тыс орталықтандырылған мақсатты қорлар;
3) Бюджеттен тыс орталықтандырылмаған мақсатты қорлар;
4) Шаруашылық субъектілер мен салалардың қаржысы;
5) Мүлікті және жеке басты сақтандыру;
6) Мемлекеттік және банктік кредит.
Қаржы жүйесі мемлекеттің қаржылық қызметін тікелей жүзеге асыратын
қаржылық органдар мен кредиттік, яғни мемлекеттік органдар мен мекемелердің
жиынтығы деген пікірге көптеген авторлар қосылуда. Худяков А.И.
ұйымдастырылуы бойынша қаржы жүйесін мемлекеттің қаржылық мекемелері, яғни
қаржылық ведомстволар, салық органдары, мемлекеттік банктер, мемлекеттік
сақтандыру компаниялары құрайды деп түсіндіреді.
Қаржылық органдар жүйесін әдетте қаржы министрлігі басқарады. Қаржы
министрлігі, қаржылық басқармалар, аумақтардағы қаржылық басқару органдары,
қазынашылық, қаржыларды басқаратын бірыңғай мемлекеттік басқару
органдарының жүйесі болып табылады. Ұлттық (орталық) банк басқаратын
кредиттік мекемелер, қаржыларды жұмылдыруға ат салысатын салық органдары
мен кеден мекемелері де қаржылық қызметті жүзеге асырады.
Негізінде "қаржылар" ақша түріндегі қоғамдық өнімдерді бөлуге
байланысты экономикалық қатынастардың едәуір аумағын қамтиды. Қаржылардың
ақша сипатында болуы, олардың экономикалық құндылық категориясына
жататындығын және оларды жүзеге асыру нысаны болып табылатындығын
көрсетеді. Қаржыларды экономикалық категория қатарына бөліп, жеке-дара
шығаруымыз үшін олардың мағынасын зерттеп, зерделеу білуіміз қажет.
Экономикалық теория курсынан қоғамдық қатынастар құрамына кіретін
ақшалай қатынастарды экономикалық қатынастар деп айтатынын білгенбіз. Ал
экономикалық қатынастар өндірістік қатынастарға қосылатындықтан қоғамдық
қатынастар өндірістік қатынастардың бір бөлігі ретінде базистік
қатынастарға жатады.
Қазақстандық экономист-ғалым Мельников В.Д. қаржылардың, қаржылық
қатынастардың қалыптасуын және туындауын былайша көрсетеді: қоғамдағы ұдайы
өндіріс процесі бір-бірімен тығыз байланысқан және өзара тәуелді төрт
сатыдан тұрады: өндіру (өндіріс); бөлу; айырбастау; тұтыну.
Осы ұдайы өндірістің төрт сатысы арқылы қоғамдық өндіріс процесіне
қатысушылардың арасындағы тауарлық қатынастардың бар жоғы анықталады,
өйткені өндірілген өнімдер бұл жерде сату-сатып алуға жататын тауарға
айналады. Бұл өнімдер тұтынудан бұрын бөлу ғана емес, солармен қатар
қатынасқа қатысушылардың да талаптары мен мүдделерін қанағаттандыруға
тиісті. Осыдан байқайтынымыз өндірілген материалдық немесе материалдық емес
өнімдер, көрсетілген қоғамдық өнім ретінде заттай және ақшалай түрінде
көрсетіледі.
Қоғамдық өнімнің жаңағыдай екі нысанда қалыптасуы, олардың әрбір
қоғамдық өндіріске қатысушылардың мұқтаждықтарын өтеу үшін ақша, баға,
өзіндік құн, қаржы, жалақы төлеу және тағы басқа құндылық категорияларын
пайдалануларына жол береді.
Бұл жерде өндірілген өнімдер мен басқа да қажетті заттар, қызметтер —
ақшаның, яғни жалпыға бірдей балама және құндылық өлшемінің көмегімен
өлшенеді. Қаржылардың экономикалық категория ретіндегі қызметтері қоғамдық
жиынтық өнімді бөлу кезінде анық көрінеді.
Қаржылардың мағынасын түсіну үшін жекеленген кәсіпорынның өндірістік
қорларын өзіндік айналымынан шығарылатын өнімдерді өткізу (сату) кезіндегі
ақша түріндегі дербес қозғалысымен және құнның бөліну мезгілінен бастап
қарастыру қажет.
Кәсіпорын осы өнімдерді өткізу барысында тиісті ақша қаражаттарын
немесе ақша қорларын құрайды. Бұл жерде оның ақша қорлары ретінде айналым
қорын, амортизациялық қорды, жалақы төлеу қорын, әлеуметтік бағыттағы
қорларға аударымдарын, пайданы және т.б. атап өтуге болады.
Түскен пайданың немесе табыстың бір бөлігі орталықтандырылған қорларды
қалыптастыру үшін мемлекет қарамағына аударылады да, ал екінші ең көп
бөлігі өндірушіде қалады. Өндіруші оны өз қалауы бойынша пайдаланады.
Көбінесе пайда мен табыстың қолдағы бөліктері өндірістік процесті үзбеуді
қамтамасыз ету мақсатында еңбек құрал-жабдықтарын сатып алуға, сондай-ақ
пайданың және бір бөлігі өндірістің басты факторы — негізгі қорларды
қалыптастыруға жұмсалады. Сонымен материалдық өндіріс аясында
(кәсіпорындар, өнеркәсіптер т.б.) жасалған құнның бір бөлігі өндірушілерде
қалса, едәуір бөлігі жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды қанағаттандыру
мақсатында мемлекет қарамағына берілетінін білдік.
Бұл құндар ақша түріндегі дербес қозғалысқа ие болғаннан кейін
мемлекеттік кіріс ретінде мемлекеттің қаржылық қызметінің аясына қосылады.
Бұлардан басқа, мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардан, мемлекеттік емес
заңды тұлғалардан, акционерлік, кооперативтік, қоғамдық кәсіпорындар мен
ұйымдардан түсетін (салықтар, алымдар және басқа да міндетті төлемдер
түрінде) қаражаттар мен мемлекет тарапынан халықтан ерікті түрде
жұмылдырылған (мемлекеттік заемдар, мемлекеттік лотореялар, жинақ
банктеріндегі салымдар (аманаттар) және т.б.) қаражаттар арқылы мемлекет
деңгейіндегі қаржылық қатынастардың формасы пайда болады. Осы қаржылық
қатынастар орталықтандырылған ақша қаражаттары қорларын — республикалық
және жергілікті бюджеттерді, сақтандыру қорларын, бюджеттен тыс қорларды
қалыптастырады.
Экономика өмірінде ақша қаражаттары, әдетте, құнның баламалығы
(эквиваленттілігі) негізінде, яғни тауар және ақша түріндегі құнның
қозғалысы негізінде пайдаланылады. Баламалық принципі басқа да экономикалық
категорияларға — баға, өзіндік құн, жалақы төлеу, несие және т.б. тән болып
табылады.
Қаржылық қорды басқа ақша қаражаттарынан ерекшелендіріп тұратын
өзгешелік, олар (қаржылар) экономиканы басқарудың қандай да болмасын
деңгейіндегі ақша түріндегі құнның біржақты қозғалысының негізінде
құралады.
Сонымен, қаржылардың айрықша экономикалық категория ретіндегі өздеріне тән
ерекшеліктері ақша түріндегі құнның міндетті түрдегі бір жақты, баламасыз
қозғалысы болып табылатынын айқындадық.
Қаржылардың экономикалық табиғатына келсек, онда олардың тауар-ақша
қатынастары мен құн заңының әрекет етуінен туындайтынын байқаймыз.
Ақша қаражаттар қорларының қалыптастырылуы және олардың тауарлық
қатынастарда (А-Т) пайдаланылуы қаржылардың көмегімен жүргізіледі.
Орталықтандырылған ақша қаражаттары қорларын қалыптастыру жөніндегі
міндетті түрдегі субъектісі, әрқашанда мемлекет болып табылатынын білдік.
Мемлекеттен басқа қоғамдық өндіріске қатысатын субъектілердің ақшалай
қызметтері, қаржылық қызметке жатпайды, ал олардың қаражаттары немесе
ақшалай ресурстары ("А-Т", "Т-А") процесіне қатысатындықтан қаржы
түсінігімен қамтылмайды деген тұжырымға келеміз.
Сонымен, қорыта келгенде қаржылар деп, мемлекеттің ақшалай кірістерін
жиыстыру, бөлу және пайдалану процесінде туындайтын экономикалық
қатынастардың жүйесін айтамыз.
Енді осы жоғарыда айтылған барлық ғылыми көзқарастарды тұжырымдасақ
"қаржы" терминінің екі мағынасы бар екенін көреміз: 1) материалдық; 2)
экономикалық категория ретінде. Материалдық мағынада "қаржы" деп
мемлекеттің өз қарамағын-дағы ақша қаражаттары қорларының жиынтығын
айтамыз[8].
Мемлекеттік қаржылық ресурстарды әрдайым белгілі бір ақша қорлары
ретінде көрсетілгендіктен оларды жоспарлау, есепке алу және мақсатқа сәйкес
жұмсау процестерін жүзеге асыруды қамтамасыз етеді және жеңілдетеді.
Экономикалық категория ретінде "қаржы" деп, мемлекеттің ақшалай
ресурстарын жоспарлы түрде қалыптастыратын және бөлетін, сондай-ақ олардың
пайдалануын ұйымдастыратын экономикалық қатынастардың жүйесін айтамыз.
Сонымен, қаржылар терминінің мағынасын анықтадық.
Мемлекеттік ақша қорлары, әрқашанда мемлекеттің қаржылық қызметінің
түпкілікті объектісі болып есептелінеді. Қаржылық қызметтің процесінде
қаржылардың үш функциясы жүзеге асырылады. Олар төмендегідей болып келеді:
1) ақша қорларын жұмылдыру (жиыстыру) функциясы;
2) мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдарды (материалдық өндіріс аясындағы
және аясында емес) ақшалай қамтамасыз ету функциясы;
3) бақылау функциясы;
Бірінші функцияның мәні мынада: жаңа, қаржылар туралы сөз
қозғағанымызда мемлекеттің өз меншігіндегі ақша қаражаттары болмай,
мемлекет бола алмайды дегенбіз. Ендеше осы функция арқылы мемлекет өз
мұқтаждықтарын өтеуге қажетті ақша қаражаттарын жиыстырады және осы
қаражаттарды ақша қорларына қалыптастырады, яғни мемлекет өтеуге қажетті
ақша қаражаттарын жұмылдырады.
Бірақ біз мемлекеттің алға қойған негізгі мақсаты — тек ақша
қаражаттарын жиыстыру ғана емес екенін білеміз. Сондықтан екінші функция
мемлекеттің өзіне және өз тарапынан жасалатын қызметтеріне жұмсалатын
шығындарды өтеуге байланысты ақша қорларын пайдаланудан тұрады.
Үшінші функция мемлекеттің ақша қорларын қалыптастыру және бөлу,
сондай-ақ қандай да болмасын шаруашылық субъектілерінің осы қорлардан алған
ақша қаражаттарын мақсатқа сай пайдалануларын кезіндегі барлық
әрекеттерінің дұрыс және заңды болуын қамтамасыз етуге бағытталған. Аталған
функциялар туралы айта кететін бір жай бар.
Қаржылардың функциялары жөнінде ғалымдар әлі де пікір-талас тудырып
ғылыми тұрғыдан дәләлденіп, қалыптасқан көзқарасқа келе алмай жатқан
жәйттер бар. Қазіргі қаржылардың функциялары турасында — бөлу және ұдайы
өндіріс атты екі концепция өмірден орын алып отыр.
Бірінші концепцияны жақтаушылар, қаржылар қоғамдық ұдайы өндірістің
екінші, яғни бөлу сатысында, ақша түріндегі қоғамдық өнімнің құнын бөлу
процесінде пайда болғандықтан, оларға тек бөлу функциясы ғана тән болады
деп есептейді.
Осы концепцияға сай қаржылар бөлу және бақылау функцияларын ғана
атқарады. Бұл жердегі қателік бірден көзге түсіп тұр, өйткені қаржылардың
басқа да бөлу процесіне қатысатын экономикалық (баға, ақша, жалақы төлеу,
несие және т.б.) категориялар бар екенін білеміз.
Осы бөлу функциясының көмегімен жалпы қоғамдық өнімді және оның ең
басты бөлу және қайта бөлу процестері жүзеге асырылады. Бөлу функциясы
қаржылардың бөлу категориясы ретіндегі мағынасын ашып көрсетеді. Бақылау
функциясы, осы бөлу және қайта бөлу процестері кезінде зандылықтың, сондай-
ақ мақсатқа сәйкестіліктің сақталуын қамтамасыз етеді. Ал екінші, үдайы
өндіріс концепциясы бойынша қаржылардың үстінде аталып, қарастырылған үш
фукнциясы көрсетіледі. Бұл концепцияны қолдаушылар, қаржылар, қоғамдық
ұдайы өндіріс сатыларын (бөлу, айырбастау және түтыну) бәрінің категориясы
болып есептелетіндіктен, оларды тек бөлу категориясымен шектеу дұрыс емес
деп тапқан.
Олар келтірген дәлелдер мына төмендегідей болып келеді:
1) Қоғамдық ұдайы өндірістің сатылары бір-бірімен тығыз байланысқан;
2) Қаржылар тек қана ұдайы өндіріс сатыларын ғана қамтамасыз етіп қоймай,
қоғам өмірінің барлық аяларын қамтиды;
3)Қаржылар қоғамдық өнім қозғалысының барлық сатыларында пайдаланылатын жан-
жақты бақылау құралы болып табылады.
Мемлекетке қажетті ақша қаражаттарын жұмылдырудың (жиыстыру) тікелей түсім
көзі материалдық өндіріс аясында жасалатын ұлттық табыс болып есептелінеді.
Ұлттық табысты бөлу кезінде мемлекеттің, кәсіпорындар мен
бірлестіктердің және азаматтардың кірістерінен құралады.
Мемлекеттің қарамағында ең мол ақша қаражаттар қорлары — бюджетте бар
екенін білеміз. Бюджет арқылы, әр түрлі ақша қорларын құру нәтижесінде
қоғамдық өндіріске қатысушылар тапқан кірістер басқа қатысушылардың
мұқтаждықтарына пайдаланылады. Қаржылардың бақылау функциясы бар екенін
бәрі мойындайды және қаржылардың белгілі жүйеден құрылатынын білеміз.
Қаржы жүйесі деп, мемлекеттің ақшалай қорларын қалыптастыру, бөлу және
пайдалануды ұйымдастыру барысында пайда болатын және әрқайсысы белгілі бір
қаржылық құқықтық институттардың материалдық көрінісі (қорлары) болып
табылатын қаржылық-экономикалық институттардың жиынтығын айтамыз.
Ал қаржылық-экономикалық институттар дегеніміз мемлекеттің ақша
қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру барысында пайда
болатын экономикалық қатынастардың жиынтығы. Орталықтандыру дәрежесі мен
осы институттарға жататын ақша қорларының түрлері бойынша Қазақстан
Республикасының қаржы жүйесінің институттары қаржылары орталықтандырылған
және орталықтандырылмаған болып екіге бөлінеді.[9]
Орталықтандырылған институттар (қаржылар) мына төмендегідей болып келеді:
1) Жалпы мемлекеттік орталықтандырылған қаржылар республикалық бюджет
арқылы көрсетіледі.
2) Жергілікті орталықтандырылған қаржылар. Жергілікті өкілді
органдардың бюджеттері арқылы көрсетіледі. Жергілікті бюджеттерге мыналар
жатады: облыстық бюджеттер; Астана және Алматы қалаларының қалалық
бюджеттері; қаладағы аудандық бюджеттер; аудандық бюджеттер.
3) Мемлекеттік банктердің қаржылары. Осы банктердің ақша қорлары
мынадай көрініс табады: жарғылық қор; резервтік қор; өндірістік-әлеуметтік
даму қоры; қысқа мерзімге несиелеу қоры; ұзақ мерзімге несиелеу қоры;
валюталық аударым қоры; материалдық марапаттау қоры және т.б. Бұл қорлар
мемлекеттің орталықтандырылған несиелеу қорларын қалыптастырады.
4) Мемлекеттің мүлікті және жеке басты міндетті сақтандыру қаржылары,
мынадай сақтандыру қорларымен көрсетіледі: жарғылық қор; сақтандыру
резервтік қоры; ағымдағы түсімдер қоры; сақтандыруды дамыту қоры;
әлеуметтік-мәдени шаралар қоры; алдын алу шараларын қаржыландыру қоры;
сақтандырудың қалпына келтіру түрлері бойынша қосымша қорлар жүйесі;
әлеуметтік бағыттағы: мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры; жұмыспен
қамтуға жәрдемдесу қоры және т.б. қорлар.
Мұнда айта кететін бір жәйт бар. Банктердің қаржыларын оқулықтарда,
көбінесе, банкілік кредит деп айтатынын көріп жүрміз. Былайша айтқанда,
банкілік қызметтің кредит (несие) беру жағымен ғана шектелген. Бір жақты
көзқараспен шектеліп қоймай, бұл қаржыларды қаржы жүйесінің институты деп
алып қарасақ, онда олардың тек банктердің ссудалық қорларын кредит беру
түрінде жұмсайтын институт қана емес, сонымен қатар осы қорларды
қалыптастыратын да институт екенін көреміз. Сондай-ақ бұл институт тек
мемлекеттік банктердің қызметі мен солардың ақша қорларын қамтиды.
Ал мемлекеттік емес банктердің қызметтері қаржылық қызметке жатпайды.
Жеке басты және мүлікті міндетті сақтандыру институты туралы да осыны
айтуға болады. Бұл институт қаржы жүйесінің ерекше институты ретінде
қалыптасады және оның әрекеттері мемлекеттің қаржылық қызметі болып
есептелу себебі, аталмыш қызмет мемлекеттік сипатта болады, сондай-ақ
мемлекеттік органдар арқылы жүзеге асырылады.
Сақтандыру қызметімен айналысатын мемлекеттік емес заңды ұйымдар мен
мекемелердің әрекеттері қаржылық қызметтің құрамына кірмейді, сондықтан бұл
қызметтер қаржылық құқықтың пәніне жатпайды.
Негізінде, мемлекеттік емес заңды ұйымдар мен мекемелердің және
азаматтардың ақшалай қорлары мен қаражаттары қаржылар жүйесінің құрамына
кірмесе де, олардың ақша жөніндегі қызметтері азаматтық-құқықтық
нормалармен реттелетінін білуіміз керек. Азаматтық-құқықтық әдістермен
реттеу арқылы өнім (тауар) өндірушілердің құқықтары мен мүдделері
қорғалады. Ал егер құқықтық реттеу қаржылы құқықтық әдістері арқылы жүзеге
асырылса, онда ол мемлекет мүддесін көздеу болып табылады.
Қаржылық қатынастардың тауар-ақша қатынастарынан туындайтынын және оларға
қызмет ететінін білеміз. Сондықтан мемлекеттің қаржылық қызметінің мақсаты
тек қаржыларды қалыптастыру емес екені белгілі.
Орталықтандырылмаған институттарға (қаржыларға) мыналар жатады:
1) Мемлекеттік басқару органдарының қаржылары. Министрліктердің,
ведомстволардың және басқа да басқару орталықтарының орталықтандырылған
ақша қорларын білдіреді. Бұл салалық орталықтандырылған қорлар халық
шаруашылығы саласының немесе басқа да шаруашылық жүйелерінің орталық
басқару звенолары болғандықтан министрліктер мен ведомстволардың қарамағына
берілген ақша қаражаттарынан тұрады.
2) Мемлекеттік шаруашылық субъектілерінің қаржылары. Осы
субъектілердің, яғни мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың ақша қорларын
білдіреді: жарғылық қор, өнеркәсіпті, ғылымды және техниканы дамыту
қорлары; резервтік қорлар және т.б.
3)Мемлекеттік қазыналық ұйымдар мен мекемелердің қорлары. Осы
субъектілердің ақша қорларымен көрсетіледі.
Қаржы жүйесі жөнінде кейінгі кезде қалыптасқан көзқарастарды
салыстырмалы талдау жасау мақсатында қарап өтеміз. Е.Б.Стародубцеваның
айтуынша қаржы жүйесі жалпы мемлекеттік, салалық және қоғамдық қаржылық
қатынастардан тұрады, сондай-ақ оның құрылу негізінде функционалдық
бағдары, аумақтар, жүйенің бірыңғайлығы сияқты үш элемент жатады.
І.1. Мемлекеттің қаржылық қызметі
Қаржылық құқықтың, қаржылардың қоғамда және жекелеген азаматтардың
өмірінен алатын орны мен атқаратын рөлінің өте зор екені әркімге де
белгілі. Олар мемлекеттің өсіп дамуының материалдық негізі және оның
міндеттері мен функцияларын ақшалай қамтамасыз етудің қайнар көзі болып
есептелінеді. Қаржылық құралдар арқылы мемлекет еліміздің экономикасының
өсіп-дамуына белсенді түрде ықпалын тигізеді. әрбір азамат әр түрлі
қаржылық институттар арқылы мемлекетпен үнемі байланыста болады. Егеменді
еліміздің нарықтық экономикаға көшуіне байланысты қаржылардың, сондай-ақ
осы "қаржылық құқық" курсын өту барысында кездесетін басқа да экономикалық
категориялардың мән-мағынасына, функциялары мен рөлдеріне мүмкіндігінше
баса назар аударуды жөн көрдік.[10]
Қаржылардың ақша сипатында болуы, олардың экономикалық құндылық
категорияларына жататындығын және олардың жүзеге асыру формасы болып
табылатындығын көрсетеді. Қаржылық қатынастар өндірістік қатынастардың бір
бөлігі ретінде базистік қатынастарға жатады.
Өндірілген өнімдер мен басқа да қажетті заттар, қызметтер — ақшаның,
яғни жалпыға бірдей балама және құндылық өлшемінің көмегімен өлшенеді.
Қаржының экономикалық категория ретіндегі қызметтері қоғамдық жиынтық
өнімді бөлу кезінде анық көрінеді. Қаржылардың мағынасын түсіну үшін
жекелеген кәсіпорынның өндірістік қорларының өзіндік айналымынан шығарылған
өнімдерді өткізу кезіндегі ақша түріндегі дербес қозғалысымен және құнның
бөліну мезгілінен бастап қарастыру қажет. Құндар ақша түріндегі дербес
қозғалысқа ие болғаннан кейін мемлекеттік кіріс ретінде мемлекеттің
қызметтеріне қосылады.
Мемлекеттің қаржылық қызметі — мемлекеттік ақша қорларын қалыптастыру,
бөлу және пайдалануды ұйымдастыру, сондай-ақ еліміздің ақшалай
инфрақұрылымын құру және оның айтарлықтай жұмыс істеуін қамтамасыз ету
жөніндегі мемлекеттің тұтастай өзінің немесе өкілетті органдардың іс-
әрекеттері.
Қаржылық қызметтің міндеттері:
1) Өзінің (міндеттерін) қызметтерін қаржыландыруға және өзін-өзі
қамтамасыз етуге ақша қаражаттарын табу.
2) Қоғамның ақшалай инфрақұрылымын құру және оның ойдағыдай жұмыс
істеуін қамтамасыз ету.
3) Қоғамда болып жатқан әлеуметтік экономикалық процестерге, мемлекет
қоғамға қолайлы деп тапқан бағытта ақша көмегімен ықпал ету.
Қаржылық қызметтің басты мақсаты — қоғамның әлеуметтік экономикалық
инфрақұрылымдарының ойдағыдай қызмет атқаруларына қолайлы жағдай жасау.
Қаржылық қызметтің принциптері:
1. Қоғамның мұқтаждықтарын есепке алу және оның
мүдделеріне бағыну;
2. Қоғамның бақылауында болуы, жариялылық және
анықтылық.
3. Нормативтілік және жоспарлылық;
4. Ұтымдылық және тиімділік;
5. Тұрақтылық және жүйелілік.
Қаржылық қызметтің әдістері — қаржы жүйесінің құрамына кіретін ақша
қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдалануын ұйымдастыру кезінде мемлекет
жүзеге асыратын нақты жолдар мен тәсілдер.
Экономикалық категория ретінде — қаржылар деп мемлекеттің ақшалай
кірістерін жиыстыру, бөлу және пайдалану кезінде пайда болатын экономикалық
қатынастардың жүйесін айтамыз. "Қаржы" терминінің 2 мағынасы бар:
1.Материалдық.
2. Экономикалық категория.
Материалдық (ақшалай) мағынада "қаржы" деп, мемлекеттің өз
қарамағындағы ақша қаражаттары қорларының жиынтығын айтамыз.
Экономикалық категория ретінде "қаржы" деп, мемлекеттің ақшалай
ресурстарын жоспарлы түрде қалыптастыратын және бөлетін, сондай-ақ олардың
пайдалануын ұйымдастыратын экономикалық қатынастардың жүйесін айтамыз.
Қаржылық қызмет дегеніміз, өз меншігіндегі ақша қаражаттары қорларын
қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру жөніндегі мемлекеттің іс-
әрекеті. Мемлекеттің қаржылық қызметі іс жүзінде барлық шаруашылық
субъектілерін қамтиды.
Мемлекеттің ақша қорлары, әрқашанда мемлекеттің қаржылық қызметінің
түпкілікті объектісі болып есептелінеді. Қаржылық қызметтің процесінде
қаржылардың үш функциясы жүзеге асырылады. Олар мына төмендегідей болып
келеді:
1) ақша қорларын жұмылдыру функциясы;
2) мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдарды ақшалай қамтамасыз ету
функциясы;
3) бақылау функциясы.
Бірінші функцияның мәні мынада: жаңа, қаржылар туралы сөз
қозғағанымызда мемлекеттің өз меншігіндегі ақша қаражаттары болмай,
мемлекет бола алмайды. Осы функция арқылы мемлекет өз мұқтаждықтарын өтеуге
қажетті ақша қаражаттарын жиыстырады және осы қаражаттарды ақша қорларына
қалыптастырады, яғни мемлекет өтеуге қажетті ақша қаражаттарын жұмылдырады.
Екінші функция, мемлекеттің ақша қорларын қалыптастыру және бөлу,
сондай-ақ қандай да болмасын шаруашылық субъектілерінің осы қорлардан алған
ақша қаражаттарын мақсатқа сай пайдаланулары кезіндегі барлық әрекеттерінің
дұрыс және заңды болуын қамтамасыз етуге бағытталған.
Үшінші функция, мемлекеттің өзіне және өз тарапынан жасалатын
қызметтеріне жұмсалатын шығындарды өтеуге байланысты ақша қорларын
пайдаланудан тұрады.
Субъектілерге берілген өз ақша қаражаттары жөніндегі дербес
құқықтарын, олардың өз қаржылық қызметтерін тәуелсіз және дербес түрде
жүзеге асыруларына мүмкіндік береді. Мемлекеттің қаржылық қызметі белгілі
бір әдістерді қолдану арқылы жүзеге асырылады.
Қаржылық қызметтің әдістері дегеніміз, қаржы жүйесінің құрамына
кіретін ақша қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру
кезінде мемлекет жүзеге асыратын нақтылы жолдар мен тәсілдер.
Мемлекеттің қаржылық қызметі белгілі бір құқылық формалар бойынша
жүзеге асырылады. Құқылық форма дегеніміз, ақша қаражаттары қорларын
қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру кезіндегі мемлекеттік
органдардың құқылық формаларға сәйкестендірілген немесе құқылық нормаларды
іс жүзінде қолданылатын әрекеттері.
Белгіленген нормативтерден тыс қаржы ресурстарын алып қоюға немесе
бөлуге, сондай-ақ олардың қаржылық қызметтеріне араласуына тыйым салу
қаржылық қызмет процесінде қолданылатын нақты құқылық нормалар толық өктем
және атқару — өкім ету түрінде жүргізіледі. Сонымен қатар бұл процеске
барлық мемлекеттік органдар қатысады. Мемлекеттік органдар қаржылық
қызметті жүзеге асыру кезінде өздерінің өкілеттіліктерінің көлемінде
қаржылық ресурстарды жұмылдыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру, сондай-
ақ пайдалануы жөнінде бақылау жүргізу саласында пайда болатын қоғамдық
қатынастарды реттейтін қаржылық-құқылық актілер қабылдайды. Осы актілерді
қабылдау мемлекеттің қаржылық қызметінің құқылық формасы болып табылады.
Қаржылық-құқылық актілер мына төмендегідей болып келеді:
1) нормативтік қабілеті бар заң актілерін шығару;
2) дербес қаржылық-құқылық актілерді шығару;
3) қаржылық-құқылық шарттар жасау;
4) мемлекеттің мүддесін көздейтін өкілетті органның өз құқықтары мен
міндеттерін нақтылы бір қаржылық-құқылық қатынастарда жүзеге асырулары.
Қаржылық қызметтің түсінігін алып қарасақ, қаржылық құқықтың пәніне -
ақша қорларын пайдалану кезінде пайда болған қатынастар кірмейді. Себебі,
ақша қорларын басқа қорларға қаражат беру арқылы немесе ақша қаражаттарын
тікелей түтынушыларға беру арқылы қорларды "бөлу" түсінігін қамтиды.
Салық алу кезінде, ақша иесінің еркі (тілегі) есепке алынбайды, ақша
қаражаттары міндетті және ықтиярсыз түрінде жиналады. Бірақ кейбір
кездерде, қаржылық қызметті жүзеге асыруға, мемлекет тарапынан икемділік
көрсетіледі, яғни ақша қаражаттарын табу, жинастыру кезінде мәжбүр ету
әдісін қолданбай-ақ, төлеушілер өз еріктерімен ақшаларын береді.
Бюджет жүйесі мемлекеттің қаржы жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық міндеттерін шешуде маңызды рөл
атқарады. Сондықтан бюджет жүйесінің басқа да компоненттерімен өзара
байланыста қызмет етуі механизмін теориялық және практикалық жағынан
зерттеп білу нарық жағдайында көкейтесті проблемаға айналған.
1999 жылдан бері республикада қаржы ресурстарын қалыптастыру мен
пайдалануда жаңа қаржы құралдары, атап айтқанда мемлекеттік және
мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық процесінің
теориялық ерекшеліктері анықталды, ақшаның уақытша құны тұжырымдамасының
дамуы ыңғайында жинақтаушы қордың инвестициялық портфелін басқару
процесінде инвестициялық табысты қалыптастыру әдістемесі айқындалды.
Бүгінгі таңда бұл қорларда 150 миллиард теңгеден астам қаржы шоғырланған.
Әзірге бюджет жүйесін құру мен жетілдіру салық жүйесі мен қаржы
жүйесінің басқа да элементтерін реформалаудан артта қалып келеді. Мұның өзі
белгілі бір дәрежеде республикадағы біртүтас қаржы жүйесінің қызмет етуі
механизміндегі жүйелікті бүзады.
Республикада бюджеттік қатынастар нышандарының зерттелуі мен
қарастырылу жайы нашар. Қазіргі кезде мемлекеттің мемлекеттік
кәсіпорындармен, бюджеттік мекемелермен және ұйымдармен, сондай-ақ жаңа
қаржы институттарымен, атап айтқанда мемлекеттік емес жинақтаушы қорлармен
бюджеттік қатынастарын жан-жақты зерттеген жөн.
Қаржы ресурстары орталықтандырылған және аудандардың әлеуметтік-
экономикалық дамуы үшін пайдаланылмайды десе де болады.
Дұрысында жинақтаушы зейнетақы қорларының қаражаты экономиканың нақты
секторын қолдауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz