Әлеуметтік жұмыстағы жастар саясатының жүзеге асыру мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І тарау Қазақстан Республикасындағы жастар . әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде ... 5
1.1 Жұмыссыз жастармен жүргізілетін әлеуметік жұмыс ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Жас мүгедектермен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Жас отбасылармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс ... ... ... ... ... ... ... ... 17
ІІ тарау Әлеуметтік жұмыстағы жастар саясатының жүзеге асыру мазмұны.
2.1 Қазақстан Республикасындағы жастар саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.2 Жастармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстың ерекшеліктері ... ... ... .29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Пайдаланылған әдебиеттер
І тарау Қазақстан Республикасындағы жастар . әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде ... 5
1.1 Жұмыссыз жастармен жүргізілетін әлеуметік жұмыс ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Жас мүгедектермен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Жас отбасылармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс ... ... ... ... ... ... ... ... 17
ІІ тарау Әлеуметтік жұмыстағы жастар саясатының жүзеге асыру мазмұны.
2.1 Қазақстан Республикасындағы жастар саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.2 Жастармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстың ерекшеліктері ... ... ... .29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Пайдаланылған әдебиеттер
Зерттеудің өзектілігі: жастардың қоғамдағы қалыптасуы және дамуы, аға ұрпақпен, мемлекеттік және қоғамдық институттармен өзара қарым-қатынасын бақылау. Жастар кез-келген қоғамда үлкен немесе кіші деңгейде кемсітілген топ болып табылады. Қазіргі кезде жастарды қорғау мәселелері, жастар арасындағы қылмыс, девиантты мінез-құлқы мәселелері, жас жұмысшылар мен олардың қызмет ету орындарындағы кемсітушілік мәселелері т.б. белгілі болып отыр. Осы себептерге байланысты жастар әлеуметтік жұмыстын негізіне айналып отыр, яғни оның объектісі болып табылады.
Жастардың әлеуметтік мәселелеріне деген қызығушылықтың өзектілігі әлеуметтік – экономикалық және қоғамдық – саяси өзгеру кезенің басынан кешіп отырған қоғамдарда күшейіп отыр. Қазақстан үшін жас ұрпақ халықтын төрттен бір бөлігін құрайтындықтан жастардың әлеуметтік мәселелерін зерттеу, әлеуметтік жұмыстың механизмін, технологияларын зерттеу қазіргі қазақстандықтар үшін – жас ұрпақтық нарық заңдарына кездесіп, бұрынғы ұрпақтарға қарағанда қатал бейімделу жолдарын тандау алдында қалуымен де байланысты. Балалар және жасөспірімдер қараусыздығы, жастар қылмысы, нашақорлық, жұмыссыздық сияқты өтпелі кезенде байқалған мұндай құбылыстардың ауқымы жастарды әлеуметтік жұмыстың маңызды объектіліеріне айналып отыр.
Зерттеудің мақсаты: жастарды әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде сипаттау үшін олардың қоғамдық орны мен рөліне байланысты, осы әлеуметтік-демографиялық топқа тән, қоғамдық жағдайдың дамуына байланысты аса маңызды немесе онша маңызды емес негізгі әлеуметтік мәселелерді анықтап алу керек. Өзінің әрекетінде әлеуметтік мәселелердің объектісін білу, әлеуметтік топтарға, адамдарға жеке және әлеуметтік қиындықтарын жеңуге көмектесу әлеуметтік жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады.
Зерттеудің міндеттері: әлеуметтік қызметкердің жастар мәселесіне кең көзқараста болуы шарт. Жастармен әлеуметтік жұмысты жүргізетін маман негізгі міндеттерін ажырата білу қажет. Олардың негізгі міндеттеріне:
- Әлеуметтік көмекті қажет ететін жас отбасыларды анықтау;
- Маскүнемдікпен, нашақорлықпен ауыратын және жыныстық зорлыққа ұшырағандарға әлеуметтік-психологиялық көмек көрсету;
- Жұмысқа орналасуды қажет ететін жастарға қолдау көрсету;
- Жастардың бос уақытың ұйымдастыру бойынша шаралар жүргізу мен талдау;
- Жастардың және жас отбасылардың құқығын қорғау.
Жастардың әлеуметтік мәселелеріне деген қызығушылықтың өзектілігі әлеуметтік – экономикалық және қоғамдық – саяси өзгеру кезенің басынан кешіп отырған қоғамдарда күшейіп отыр. Қазақстан үшін жас ұрпақ халықтын төрттен бір бөлігін құрайтындықтан жастардың әлеуметтік мәселелерін зерттеу, әлеуметтік жұмыстың механизмін, технологияларын зерттеу қазіргі қазақстандықтар үшін – жас ұрпақтық нарық заңдарына кездесіп, бұрынғы ұрпақтарға қарағанда қатал бейімделу жолдарын тандау алдында қалуымен де байланысты. Балалар және жасөспірімдер қараусыздығы, жастар қылмысы, нашақорлық, жұмыссыздық сияқты өтпелі кезенде байқалған мұндай құбылыстардың ауқымы жастарды әлеуметтік жұмыстың маңызды объектіліеріне айналып отыр.
Зерттеудің мақсаты: жастарды әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде сипаттау үшін олардың қоғамдық орны мен рөліне байланысты, осы әлеуметтік-демографиялық топқа тән, қоғамдық жағдайдың дамуына байланысты аса маңызды немесе онша маңызды емес негізгі әлеуметтік мәселелерді анықтап алу керек. Өзінің әрекетінде әлеуметтік мәселелердің объектісін білу, әлеуметтік топтарға, адамдарға жеке және әлеуметтік қиындықтарын жеңуге көмектесу әлеуметтік жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады.
Зерттеудің міндеттері: әлеуметтік қызметкердің жастар мәселесіне кең көзқараста болуы шарт. Жастармен әлеуметтік жұмысты жүргізетін маман негізгі міндеттерін ажырата білу қажет. Олардың негізгі міндеттеріне:
- Әлеуметтік көмекті қажет ететін жас отбасыларды анықтау;
- Маскүнемдікпен, нашақорлықпен ауыратын және жыныстық зорлыққа ұшырағандарға әлеуметтік-психологиялық көмек көрсету;
- Жұмысқа орналасуды қажет ететін жастарға қолдау көрсету;
- Жастардың бос уақытың ұйымдастыру бойынша шаралар жүргізу мен талдау;
- Жастардың және жас отбасылардың құқығын қорғау.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. [1]
2. Президент жолдауы 2015.[2]
3. ҚР Президентінің 2012 жылғы «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы.[3]
4. Халықты жұмыспен қамту туралы заң.[4]
5. Қазақстан Республикасындағы жастар саясаты туралы заң.[5]
6. Неке және отбасы.[6]
7. ҚР мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы[7]
8. Агафоноф А.Н., Меңлібаев Қ.Н. Жастармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстар. – Астана, 2005. – 78-82 бет.[8]
9. Уильямс К.О классовом характере безработицы и путях ее снижения // Социологические иследования. – 1977. - №5. – 72 бет[9]
10. Социальный менеджмент / С. Д. Ильенкованың басш. ред. – М., 1998. – 142 бет.[10]
11. Волошина И. А. Және басқалары Групповая работа как форма психологической поддержки человека в ситуации безработицы // Вопросы психологии. – 1999. - №2. – 43-44 бет.[11]
12. Справочное пособие по социальной работе. – М., 1997. – 75бет.[12]
13. ombudsman@ombudsman.kz [13]
14. Межибовская И. В. Социально-трудовая реабилитация в Республике Казахстан (теоретико-правовой аспект). – Алматы, 1997. – 66 бет.[14]
15. Русин Т. Профессия социального работника в США // народонаселение. – 2001. - №3. – 57 бет.[15]
16. Bigox.kz [16]
17. Егемен Қазақстан 11.06.2014 [17]
18. Государственная семейная политика в странах Европейского сообщества и США. – М., 1996. – 5-6 бет.[18]
19. Барнз Джилл Г. Социальная работа с семьями в Англии. – М., 1993. – 18 бет.[19]
20. Теория и методики социальной работы / И.Г. Зайнышевтің басш. ред. – М., 1994. – 22-55бет.[20]
21. Лучанкин А.И., Сняцкий А.А. Социально-клубная работа с молодежью: проблемы и подходы. – Екатеринбург, 1997. – 336бет.[21]
22. Царева Т.А. Правовая социализация молодежи в рамках молодежной политики Республики Казахстан // Саясат. – 2000. - № 2-3 – 104 бет.[22]
23. Алещенок С. В., Луков В. А. Государственная молодежная политика: миравой опыт разроботки и реализации. – М., 1992. – 62 бет.
24. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы., - 2007.
25. Анцыферова Л.И. Личность в динамике: некоторые итоги исследования // Психол.журн. – 1992. – Т.13. – №5. – 12-25бет.
26. Кебина Н.А. Молодое поколение Казахстана: сегодня и завтра. //Социология молодежи. 2005, № 2.
27. Әбдірайымова Г. С. Жастар социологиясы. – Алматы: «Жібек жолы». – 2008. – 256 бет.[27]
28. Гилинский Я. И. Девиантное поведение в зеркале социологии. Актуальное проблемы социологии девиантного и социального контроля. – Москва. – 1992. – 123 бет.[28]
29. Смелзер Н. Социология. – Москва. – 1994. – 239 бет.[29]
30. Вишневсский Ю. Р. Государственная молодежная политика Республики Казахстан. – Астана. – 2001. – 147 бет.[30]
31. Альтшулер Б. В. Потологическое влечение к алкоголью: вопросы клиники и терапии. – Москва. – 1994. – 98 бет.[31]
2. Президент жолдауы 2015.[2]
3. ҚР Президентінің 2012 жылғы «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы.[3]
4. Халықты жұмыспен қамту туралы заң.[4]
5. Қазақстан Республикасындағы жастар саясаты туралы заң.[5]
6. Неке және отбасы.[6]
7. ҚР мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы[7]
8. Агафоноф А.Н., Меңлібаев Қ.Н. Жастармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстар. – Астана, 2005. – 78-82 бет.[8]
9. Уильямс К.О классовом характере безработицы и путях ее снижения // Социологические иследования. – 1977. - №5. – 72 бет[9]
10. Социальный менеджмент / С. Д. Ильенкованың басш. ред. – М., 1998. – 142 бет.[10]
11. Волошина И. А. Және басқалары Групповая работа как форма психологической поддержки человека в ситуации безработицы // Вопросы психологии. – 1999. - №2. – 43-44 бет.[11]
12. Справочное пособие по социальной работе. – М., 1997. – 75бет.[12]
13. ombudsman@ombudsman.kz [13]
14. Межибовская И. В. Социально-трудовая реабилитация в Республике Казахстан (теоретико-правовой аспект). – Алматы, 1997. – 66 бет.[14]
15. Русин Т. Профессия социального работника в США // народонаселение. – 2001. - №3. – 57 бет.[15]
16. Bigox.kz [16]
17. Егемен Қазақстан 11.06.2014 [17]
18. Государственная семейная политика в странах Европейского сообщества и США. – М., 1996. – 5-6 бет.[18]
19. Барнз Джилл Г. Социальная работа с семьями в Англии. – М., 1993. – 18 бет.[19]
20. Теория и методики социальной работы / И.Г. Зайнышевтің басш. ред. – М., 1994. – 22-55бет.[20]
21. Лучанкин А.И., Сняцкий А.А. Социально-клубная работа с молодежью: проблемы и подходы. – Екатеринбург, 1997. – 336бет.[21]
22. Царева Т.А. Правовая социализация молодежи в рамках молодежной политики Республики Казахстан // Саясат. – 2000. - № 2-3 – 104 бет.[22]
23. Алещенок С. В., Луков В. А. Государственная молодежная политика: миравой опыт разроботки и реализации. – М., 1992. – 62 бет.
24. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы., - 2007.
25. Анцыферова Л.И. Личность в динамике: некоторые итоги исследования // Психол.журн. – 1992. – Т.13. – №5. – 12-25бет.
26. Кебина Н.А. Молодое поколение Казахстана: сегодня и завтра. //Социология молодежи. 2005, № 2.
27. Әбдірайымова Г. С. Жастар социологиясы. – Алматы: «Жібек жолы». – 2008. – 256 бет.[27]
28. Гилинский Я. И. Девиантное поведение в зеркале социологии. Актуальное проблемы социологии девиантного и социального контроля. – Москва. – 1992. – 123 бет.[28]
29. Смелзер Н. Социология. – Москва. – 1994. – 239 бет.[29]
30. Вишневсский Ю. Р. Государственная молодежная политика Республики Казахстан. – Астана. – 2001. – 147 бет.[30]
31. Альтшулер Б. В. Потологическое влечение к алкоголью: вопросы клиники и терапии. – Москва. – 1994. – 98 бет.[31]
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
Е. А. БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Философия және психология
факультеті
Әлеуметтік жұмыс және әлеуметтік
педагогика кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жастар - әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде.
Тексерген: Ахметова И.А.
Орындаған: Еркін А.А
Қарағанды - 2015 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І тарау Қазақстан Республикасындағы жастар - әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.1 Жұмыссыз жастармен жүргізілетін әлеуметік жұмыс ... ... ... ... ... ... ... 5
0.2 Жас мүгедектермен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс ... ... ... ... ... ... ... .. 11
1.3 Жас отбасылармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс ... ... ... ... ... ... ... .. ..17
ІІ тарау Әлеуметтік жұмыстағы жастар саясатының жүзеге асыру мазмұны.
2.1 Қазақстан Республикасындағы жастар саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.2 Жастармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстың ерекшеліктері ... ... ... .29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: жастардың қоғамдағы қалыптасуы және дамуы, аға ұрпақпен, мемлекеттік және қоғамдық институттармен өзара қарым-қатынасын бақылау. Жастар кез-келген қоғамда үлкен немесе кіші деңгейде кемсітілген топ болып табылады. Қазіргі кезде жастарды қорғау мәселелері, жастар арасындағы қылмыс, девиантты мінез-құлқы мәселелері, жас жұмысшылар мен олардың қызмет ету орындарындағы кемсітушілік мәселелері т.б. белгілі болып отыр. Осы себептерге байланысты жастар әлеуметтік жұмыстын негізіне айналып отыр, яғни оның объектісі болып табылады.
Жастардың әлеуметтік мәселелеріне деген қызығушылықтың өзектілігі әлеуметтік - экономикалық және қоғамдық - саяси өзгеру кезенің басынан кешіп отырған қоғамдарда күшейіп отыр. Қазақстан үшін жас ұрпақ халықтын төрттен бір бөлігін құрайтындықтан жастардың әлеуметтік мәселелерін зерттеу, әлеуметтік жұмыстың механизмін, технологияларын зерттеу қазіргі қазақстандықтар үшін - жас ұрпақтық нарық заңдарына кездесіп, бұрынғы ұрпақтарға қарағанда қатал бейімделу жолдарын тандау алдында қалуымен де байланысты. Балалар және жасөспірімдер қараусыздығы, жастар қылмысы, нашақорлық, жұмыссыздық сияқты өтпелі кезенде байқалған мұндай құбылыстардың ауқымы жастарды әлеуметтік жұмыстың маңызды объектіліеріне айналып отыр.
Зерттеудің мақсаты: жастарды әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде сипаттау үшін олардың қоғамдық орны мен рөліне байланысты, осы әлеуметтік-демографиялық топқа тән, қоғамдық жағдайдың дамуына байланысты аса маңызды немесе онша маңызды емес негізгі әлеуметтік мәселелерді анықтап алу керек. Өзінің әрекетінде әлеуметтік мәселелердің объектісін білу, әлеуметтік топтарға, адамдарға жеке және әлеуметтік қиындықтарын жеңуге көмектесу әлеуметтік жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады.
Зерттеудің міндеттері: әлеуметтік қызметкердің жастар мәселесіне кең көзқараста болуы шарт. Жастармен әлеуметтік жұмысты жүргізетін маман негізгі міндеттерін ажырата білу қажет. Олардың негізгі міндеттеріне:
Әлеуметтік көмекті қажет ететін жас отбасыларды анықтау;
Маскүнемдікпен, нашақорлықпен ауыратын және жыныстық зорлыққа ұшырағандарға әлеуметтік-психологиялық көмек көрсету;
Жұмысқа орналасуды қажет ететін жастарға қолдау көрсету;
Жастардың бос уақытың ұйымдастыру бойынша шаралар жүргізу мен талдау;
Жастардың және жас отбасылардың құқығын қорғау.
Осындай міндеттерге байланысты, жастармен әлеуметтік жұмыс жүргізетін маманның кәсіби дайындығына ең алдымен жұмыстың объектісі ретіндегі жастардың сапалық сипаттамасын, осы бір әлеуметтік феноменді, әлеуметтік-демографиялық, әлеуметтік-психологиялық және әлеуметтік аспектілермен бірлікте және өзара байланыста зерттеу жүргізу қажеттігі туындайды.
Жастарға әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде сипатттама беру үшін жастар - оны құрастыратың көптеген құрамдардан тұратын, жеке және топтық формасы бар, соматикалық психологиялық және әлеуметтік даму ерекшеліктеріне ие, қоғамдық қарым-қатынастардың тарамдалған желісінде жатқан күрделі жүйе екенін есте сақтау керек. Ресейлік социолог В. Н. Боряздың жастар түсінігін объективтік, әлеуметтік табиғаттан тұратындықтан антропологиялық және психологиялық бағыттарда қараумен шектелмеу керек, жастар туралы мәселені қозғағанда оны бір-бірімен салыстырмай, бөліп қарамай әлеуметтік жұмыс объектісі ретінде қарап, антропология, психология, педагогика, социология және басқа да ғылымдардың жастар мен олардың мәселелерін зерттеудегі жетістіктеріне сүйене отырып қарау керек деген пікірмен келісеміз, өйткені жастармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс құралын, нысанын және үрдістерін анықтау, оның тиімділігі ең алдымен халықтың осы тобының, әлеуметтік мәртебесі және әлеуметтік мәселелер білімі мен жас ерекшелігіне, психологиялық және әлеуметтік - экономикалық, социо-мәдениеттік ерекшеліктеріне байланысты.
Зерттеу жұмысында қолданылған негізгі әдебиет ретінде А. Н. Агафонов пен Қ. Н. Меңлібаевтың Жастармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстар еңбегі қолданылды. Бұл еңбекте Әлеуметтік жұмыс бағытының талаптарына сәйкес жастармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстардың теориясы мен практикасының негізгі ережелері берілген.
Зерттеудін құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау Қазақстан Республикасындағы жастар - әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде
4.1 Жұмыссыз жастармен жүргізілетін әлеуметік жұмыс.
Қазіргі кезең әлеуметтік қызметкерлер мен әлеуметтік қызметтер үшін елдің дамуында жас жұмыссыздарға ерекше назар аударуды қажет етеді. Әлеуметтік жұмыстың бұл бағытының көкейкестілігі бірнеше жағдайларға байланысты туындап отыр. Біріншіден, барлық ТМД елдері сияқты Қазақстан үшін жұмыссыздық құбылысының жаңа әлеуметтік - экономикалық феномен екендігі. Екіншіден, жастардың еңбек нарығындағы жағдайларының ерекшеліктеріне байланысты. Үшіншіден, жұмысыздық жағдайында қалған жас адамдардың әлеуметтік-экономикалық сезінулерінің ерекшеліктері.
Жұмыссыздық, оның ауқымы, ұзақтығы - қоғам дамуының өзіндік белгісі. Оған деген әлеуметтік - экономикалық құбылыс ретіндегі қатынас уақыт өткен сайын өзгеріп отырды. ХХ ғасырдың басында жұмыссыздықтың әлемдік аумағы аса жоғары болғанда, оны ұзақ уақыт бойы әлеуметтік кесір деп есептеп, онымен барлық күшті, әдістерді қолдану арқылы, соның ішінде мемлекеттік зерттеу әдістерін қолдану арқылы күресу керек делініп келді. Соңыра, ХХ ғасырдың ортасында әлеуметтік - еңбек қатынастары мен қоғамды әлеуметтік бағдардағы нарық экономикасы жағдайында құрудың әрі қарай дамуына байланысты, жұмыссыздыққа деген жаңа көзқарас қалыптасты - ол уақытша сипаттағы мемлекет үшін еш қауіпті мәселе туғызбайтын әлеуметтік құбылыс ретінде қарастырылды. Қазіргі уақытта көптеген экономистердің пікірінше, жұмыссыздық әлеуметтік - экономикалық санат бола отырып, қысқа уақытты, ұзақ уақытты және тоқыраулы болып келеді. Осындағы ең соңғы түрі қоғамға барынша экономикалық, моральдық және әлеметтік шығын әкеледі, соған байланысты жұмыссыздықтың тоқырауын немесе оның деңгейін қысқартуды болдырмаудың белсенді шараларын қолдану керек.
Жұмыссыздықты түрлерге бөлудің критерийлеріне оның тек ұзақтығы емес, пайда болу себептеріде жатады. Жұмыссыздықтың түрін анықтау жұмыссыздармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстардың бағдарламасын жасау үшін маңызды. Жұмыссыздықтың негізгі түрлеріне фрикциондық, құрылымдық және циклдік жұмыссыздықтар жатады.
Фрикциондық (лат. - үйкеліс) жұмыссыздық - ең кенінен тараған түр. Елдің экономикалық өсу кезінде де бір жұмыс орның екіншісіне ауыстыратын, бір мекен-жайдан екіншісіне көшуші, оқу біткеннен кейін немесе келісім бойынша жұмыс іздеген адамдардың толассыз адамдар көшкіні болады. Мұндай адамдардың бос қызмет орындарына орналасу процесі белгілі бір уақытты қажет етеді. Жаңа жұмыс орнын іздеу кезеңі де фрикциондық (ағымдағы) жұмыссыздықты туғызады. Дамыған елдерде фрикциондық жұмыссыздықпен халықтың экономикалық белсенділігінің 23% қамтылған. Алғаш рет еңбек нарығына шыққан, көптен күткен экономикалық дербестікке қол жеткізгісі келген жас адамдар үшін фрикция кезеңінің аса ұзақ болмауы өте маңызды.
Құрылымдық жұмыссыздық тұтынушылар сұранысы құрылымының және өндіріс технологиялар өзгерістерінің базасында пайда болады да, өз кезегінде, кәсіби - мамандандырылғанөлшемдер бойынша жұмыс күшіне деген сұраныс құрылымын өзгертеді. Жаңадан пайда болған, қазіргі замандағы тауарлар мен қызмет түрлері дамушы технологияларды енгізуді, өндірістің ескілерін жоюды (немесе қысқартуды) қайта құруды және жаңа шаруашылық объектілерін дамытуды талап етеді, ол қажетсіз болып қалған жұмыскерлердің қысқаруына, жұмыс күшін қайтадан оқытуды, еңбек нарығында жаңа талаптарға сай кадрларды іздеуге әкеп соғады.
Құрылымдық жұмыссыздық тиімді экономикаға тән: дамыған елдерде шамамен 40% жұмыстан босатылу құрылымдық факторларға, кәсіпорындардың профилін қайта өзгертумен байланысты. Жұмыссыздықтың бұл түрі жұмысшылар үшін оның теріс салдарын азайту мақсатында үнемі зерттеуді, жалпы экономикалық және арнаулы сипаттағы алдын алу шараларын қолдану үшін болжау жүргізуді талап етеді. Жастарға тиімдісі - құрылымдық технологиялық қайта құруды есепке алатын, нақты, болашақта қажеті бар мамандықтарға даярлау.
Циклдік жұмыссыздық өндірістің төмендеуінен туады, яғни тауарлар мен қызметке деген сұраныстардың жиынтығы азайып, жұмыстылық қысқарып, жұмыссыздық санының өсуі байқалатың экономикалық фаза циклінде пайда болады. Батыс мамандарының бағалауынша, экономикалық өрлеу мен құлдырауы кезеңдерінде циклдік жұмыссыздық 0-ден 8 - 10%-ға дейін және одан да жоғары ауытқиды екен. Цциклдік жұмыссыздықтың теріс салдарын жою үшін халықты жұмыспен қамтудың, соның ішінде еңбек нарығында аса керексіз халық тобы болып келетін жастарға арналған, мемлекет тарапынан жәрдем ақаша бөлінетін, арнаулы бағдарламалар жасалуы керек.
Жоғарыда аталған жұмыссыздық түрлерінен басқа жұмыстың уақытша орындалуынан туындаған және шаруашылықтың салаларының қызмет етуіне байланысты туындаған (ауыл шаруашылық жұмыстар, сал ағызу, балық аулау және т.б.) маусымдық жұмыссыздық, сондай-ақ жұмысшылар белгісіз себептерге байланысты, толық емес жұмыс күнін (аптасын) атқарған, болмаса әкімшілік демалысқа жіберілген жағдайдағы жасырын жұмыссыздық болып бөлінеді.[8]
Қазақстан Республикасындағы қазіргі жұмыссыздық - еліміздің дамуының өтпелі кезеңіндегі нарықтық қатынастардың қалыптасуы процесінде, жоспарлы экономика жағдайында жұмыс күшінің дәстүрлі тапшылығын алмастырумен байланысты еңбек нарығындағы нормалардың өзгеруінен пайда болатың құбылыс. Республикадағы жұмыссыздықтың объективтік себептеріне:
Өндірістің қысқарылуы мен жабылуына байланысты туындаған экономикалық дағдарыс;
Бұрынғы мамандандырылған жұмыс күшінің нарықтық талаптарға сәйкес келмеуі.
Республикада тіркелген жұмыссыздық динамикасы туралы мәліметтерді мынадан көруге болады.
Жылдар
1991
1996
1999
2010
2014
Жұмыссыздық деңгейі %
0.05
4.2
3.6
5.8
5.1
Жұмыспен қамтудың жол картасы-2020 бағдарламасын жүзеге асыру нәтижесінде Қазақстанда жастар арасындағы жұмыссыздық деңгейі 1,3%-ға төмендеді, деп ҚР-ның денсаулық сақтау және әлеумететтік даму вице-министрі Дәулет Арғандықов хабарлаған болатын.
Егер Бағдарламаны жүзеге асырғанға дейін 2010 жылы жұмыссыздық деңгейі 5,8%-ды, 15 пен 24 жас аралығындағы жастар арасындағы жұмыссыздық - 5,2%-ды құраса, 2014 жылдың екінші тоқсанының қортындысы бойынша жұмыссыздық деңгейі төмендеп 5,1%-ды, ал 15 пен 24 жас аралығындағы жастар арасындағы жұмыссыздық - 3,9%-ды құрады, - деді Д.Арғандықов. Бұдан өзге, Бағдарламаны жүзеге асырған жылдары кәсіпкерлік негіздерін 29,2 мың адам оқыды. Сонымен бірге, вице-министрдің мәліметінше, бағдарлама аясында 2011 жылдан бері 26,9 мың азамат микронесиелерге ие болды, оның ішінде 17,8 мың микронесие жеке кәсібін ашуға берілген. Микронесиелерді алушылар қосымша 21,3 мың жұмыс орнын құрды, - деп басып айтқан болатың.
Жұмыспен қамтудың жол картасы 2020 2009 және 2010 жылдардың жол картасының және Жұмыспен қамту 2020 бағдарламасының жалғасы болмақ. Бағдарлама дағдарысқа қарсы әрекет ету, еңбек нарығын реттеу тиімділігін арттыру, оның ішінде еңбек нарығын болжау және мониторинг жүргізу, аз қамтылған, жұмыссыз және өзін-өзі жұмыспен қамтыған халықты жұмыспен қамтудың белсенді шараларына тарту тетігі жатады. Жұмыспен қамтудың жол картасы үш бағыттан тұрады: инфрақұрылым мен тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықты дамыту есебінен жұмыспен қамту, кәсіпкерлікті дамыту және тірек ауылдарды дамыту, жұмыс берушінің сұраныстары аясында оқыту және көшіру арқылы еңбекпен қамтуға көмектесу.
Біздің еліміздегі жұмыссыздық проблемасына шынайы баға беру, біріншіден, циклдік жұмыссыздықтың жоғары деңгейде, ал жартылай құрылымдық жұмыссыздықтың бар екенің мойындауды қажет етсе, екіншіден, оны реттеу үшін және оны азайту үшін арнаулы шаралар қолдану керектігін сезінуді қажет етеді. Мұндағы жұмысшыларды әлеуметтік қорғаудың қағидасы жұмыссыздық кезіндегі оларды материалдық жағынан қамтамасыз етуді ғана емес, ең бастысы жаңа жұмыс орындары мен қолданыстағы жұмыс орындарын жаңарту, жұмысынан айырылған тұлғалардың кәсіптік жарамдығын қамтамасыз ету, олардың жұмыс күшін еңбек нарығында бәсекеге қабілеттілік тудыра алатын сұранысқа жеткізу процестерін белсендіру үшін экономикалық жағдайлар қалыптастырудан тұруы керек.
Жастар халықтың ішінде еңбек нарығындағы бәсекеге қабілеттілікті тудыратын санатқа, топқа жатады. Жастардың еңбек нарығындағы жағдайының ерекшелігі олар күшті энергетикаға ие болып, тезірек өзін-өзі көрсетуге, өмірден өз орның табуға ұмтылуымен қатар, кәсіби білімнің жетіспеушілігіне қарай, қажетті мамандандырылған және еңбек дағдыларының жоқтығына қарай, қажетті мамандандырылған және еңбек дағдыларының жоқтығына қарай жұмыс күшінің ең әлсіз тобына жататыңдығы. Кез-келген қысқартулар кезінде жұмыс берушілер тәжірибелі, мамандандырылған жұмысшы кадрларды сақтап қалып, жастарды қысқартуға тырысады. Сонымен қатар, жастардың жартысы жұмысты оқумен қатар жүргізгісі келеді, бұл да жұмыс берушіге қосымша қиындықтар туғызады. Жастардың әйелдер жағы еңбек нарығында өздерінің физиологиялық ерекшеліктеріне қарай кейбір еңбек салаларында әйел күшін қолдану мүмкіндігі жоқтығына байланысты ғана емес, сондай-ақ әйелдердің ер адамдарға қарағанда жұмыс берушілерге үлкен әлеуметтік жүк болуына байланысты (декреттік демалыстар, баланы күтуге байланысты дәрігерлік қағаздар және т.б.) одан да төмен бәсекеге қабілетті болып келеді.
Қоғамның әлеуметтік - экономикалық бөлінуі жағдайында, жастар жұмыссыздығын зерттеуде үлкен тәжірибесі бар батыстық мамандар жастардың кәсіби әлеметтендіру ерекшеліктеріне ерекше назар аударады, оны әртүрлі класстардан шыққандар әлеуметтендіру институттары - отбасы, мектеп және т.б. арқылы әртүрлі еңбек дағдыларын игереді немесе әртүрлі әлеуметтендіруден өтеді де, тек солардың ғана қандайда бір жұмысқа тұру үшін білім алу немесе басқа да еңбек дағдыларын меңгеру сияқты сыныптық астардың барлығын сезінбейді деп түсіндіреді.[9] Ағылшын ғалымының бұл пікірін байлардың және кедейлердің мектебі бар АҚШ-та жүргізген зерттеулері де қолдайды: байлардың мектебінде оқитын оқушылыр стандартты тесттерөткізген уақытта дауыстап оқудың 100 мүмкіндік пунктерінен 80 алса, математика бойынша - 87 алады, ал кедейлер оқитын мектептерде екі жағдайда да оқушылар 40 пунктке де жетпей қалады екен. Нарықтық экономикаға өту кезеңіндегі қоғамның әлеуметтік - экономикалық полярлануының өсуімен байланысты жастардың еңбекке орналастыру, жұмыссыздық мәселелерін ТМД елдерінің мамандарының соңғы зерттеулері көрсетіп отыр.
Жастардың еңбек нарығындағы жағдайының мәселесін қарастыра отырып, жастардың жасына, біліміне қарай және өздерінің алдына қойған мақсаттары мен қажеттіліктеріне қарай әртүрлі екенін есте сақтау керек. Соған байланысты еңбек нарығындағы жастар сегментінде кем дегенде төрт әртүрлі топтарды бөлуге болады, оларды еңбекке орналасуға байланысты мәселелердің ерекшелігі біріктіреді: 14 - 16 жастағылар, 16 - 18 жастағылар, 18 - 23 жастағылар және 23 жастан асқандар.[10]
Қазақстан Республикасының Халықты еңбекпен қамту туралы Заңына сәйкес еңбекпен қамту қызметтеріне (еңбекпен қамту мәселелерін шешуге өкілетті органдар) жұмыссыз ретінде жас адамның тіркеуге тұруы олармен құқықтық қатынасқа түсті дегенді білдіреді, бұл сол органдардың еңбекпен қамтуға байланысты заң жүзінде тіркелген жұмыссыздың құқықтарын қорғауға міндеттеме алатының білдіреді, бұл құқықтарға жұмысқа орналасуға көмектесу, мамандандырылған кеңес беру, мамандыққа даярлау, жұмыс орындары туралы ақпарат алу, ал кейбір жағдайларда - қоғамдық жұмыстарға жұмылдыру және адрестік көмек көрсету жатады. Заң бойынша 21 жасқа дейінгі жастар мемлекет жұмыспен қамтуға байланысты шаралар қолданатын халықтың мақсатты топтарына жатады.[4]
Жас жұмыссыз үшін еңбекпен қамту қызметтерінің оған сәйкес келетін жұмысты тауып беруі туралы заң нормаларының жүзеге асуыда маңызды, қолайлы жұмыстарға: жұмысшының кәсіби жарамдылығына сай келетін, оның кәсіптік дайындығын, бұрынғы жұмысын, деңсаулық жағдайын, жұмыс орнына көліктің ыңғайын есепке ала отырып ұсынылған жұмыстар жатады.
Алғаш рет жұмыс іздеп жүрген, мамандығы жоқ жас адам үшін сәйкес келетін жұмысқа алдын ала кәсіптік мамандыққа даярлаудан өтетін жұмыс жатады, егер ол мүмкін болмаса, жас жұмыссыздың жас және басқа да ерекшелігін, еңбек туралы заңдылықтардың талаптарын ескере отырып ұсынылған басқа ақылы жұмыс (уақытша болса да) жатады.
Қазақстан Республикасының еңбек пен еңбекпен қамту салаларындағы қазіргі заңдылықтары, соның ішінде жас жұмысшылар мен жас жұмыссыздардың мүдделерін қорғайтын бірнеше нормалар бойынша сынға ұшырап отыр. Бұл сындардың негізі - әлеуметтік жеңілдіктер мен кепілдіктерге қатысты заң баптарының бұрынғы заң актілеріне қарағанда әлдеқайда қаталдығына байланысты. Заң шығарушылар мұны еліміздің экономикалық жағдайымен, қаржы-бюджеттік салалардағы жағдайдың қиындауымен түсіндіреді.
Жас жұмыссыздармен жүргізілетін әлеуметтік - психологиялық көмектін негізгі мақсаттары:
* Жұмыссыздың психикалық жағдайын түзету - маманданған кеңестің тиімділігін қамтамасыз ету үшін эмоционалды ширығуды жою;
* Жұмыссызды әлеуметтік - психологиялық бейімдеу (өмірлік жағдайларды қайта бағалау және клиентке өмірлік болашағына деген оң сенімділікті қалыптастыру);
* Еңбек нарығындағы мінез-құлықтың тиімді іскерліктері мен дағдыларын үйрету.[11]
Жас жұмыссыздықтан туған жағдайларды шешудің тәсілдері жас клиенттің мінезіндегі жеке ерекшедіктеріне де байланысты болады, ол оның жинақталған субъектілік (жеке дара) белсенділігінің тәжірибесіне қарай: өзінің мінез-құлқын саналы түрде реттеу тәжірибесі, өз бетімен шешімдер мен әрекеттерді қабылдау тәжірибесіне қарай анықталады. Ал жас жұмыссыздарда әрине мұндай тәжірибе ересек жұмыссыздарға қарағанда аз. Соған байланысты жас жұмыссызды психологиялық жағынан қолдаудың бір мақсатына оның жеке дара әлеуметтілігін мақсатты түрде жұмыссыздығын басынан кешіріп отырған жағдайын шешуге деген ұмтылысы жағынан белсендіру.
Жастар жұмыссыздығымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстардың нысандары мен әдістері қоғамның өзгермелі уақытында әлеуметтік жұмыстың бұл бағыты өзекті мәселеге айналып, социономнан дағдарыс жағдайында қалған адамға психологиялық қолдау жасау саласындағы білімі мен іскерлігін, жалпы еңбектің экономикасы мен социологиясын білуді талап етеді. Тек осы жағдайларда ғана жас жұмыссызды қолдау тиімді болады.
6.1 Жас мүгедектермен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс
Мүгедек - бұл өмірлік қызметіне шек келтіріп, оның әлеуметтік қорғалуын қажет ететін ағза қызметінің бұзылуы, аурулар, жарақаттар, олардың зардабынан болған дефектілері бар денсаулығы бұзылған тұлға.
Қазақстан Республикасындағы мүгедектерді әлеуметтік қорғау Қазақстан Республикасының Конституциясымен, Қазақстан Республикасының ҚР мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы Заңымен және Қазақстан Республикасының басқа да нормативтік құқықтық актілерімен реттеледі.
Мүгедектің мынадай құқықтары бар:
* әлеуметтік қорғалу, соның ішінде сауықтыру, қоғамға бейімделу
* әлеуметтік инфрақұрылым нысандарына кірумен қамтамасыз етілу
* ақпаратты алуға мүмкіндік берумен қамтамасыз етілу
* білім беру, қызмет түрін еркін таңдау, соның ішінде еңбекке байланысты
* Қазақстан Республикасының заңнамасымен анықталатын тәртіппен көрсетілетін тегін медициналық көмектің кепілденген көлеміне ие болу
* кәсіби дайындық және қайта дайындау, еңбекке жарамдылығын қалпына келтіру және жұмысқа орналасу
* Қазақстан Республикасының тұрғын үй заңнамасына сәйкес үй алу
* Мемлекеттік және басқа да ұйымдарда, соның ішінде денсаулық сақтау, мәдениет, байланыс, көлік, қызмет саласында бірінші кезекте қызмет көрсетіледі
* Мүгедектердің шығармашылық мүмкіндіктерін қолдау.[7]
Жас мүгедектермен жұмыс істей отырып оларда мүгедектік жағдайда өмір сүру тәжірибесі, өз жағдайларына дағдылануы ересек, егде жастағы мүгедектермен салыстырғанда жоқ екенің естен шығармау керек. Жастық шақ - психиканың, құндылықтардың, өмірге деген қарым-қатынастын қалыптасуы кезеңі. Жас мүгедектерге бұл процесстер дені сау құрбыларына қарағанда басқаша өтеді. Жас мүгедектер үшін қарым-қатынасқа түсудің маңыздылығы мен оны бастан кешірудің сипаты ересек жастағы мүгедектерге қарағанда мүлдем басқа болады.
Жас мүгедектер үшін әлеуметтік - еңбек реабилитациясының ерекше маңызды бағытына оларды оқыту, білім алу болып табылады.
Жас мугедектерге жалпы білім беру мен кәсіптік дайындау жүйесінің әлемдік даму үрдісі олардың жалпы білім беру жүйесіндегі құқықтарын жүзеге асыруға құқықтық және ұйымдастырылған кепілдіктерінің кеңеюімен, сондай-ақ арнаулы білім беру жүйесінің жетілдірумен сипатталады.
Қазақстан Республикасында жас мүгедектердің әлеуметтік - еңбек реабилитациясының осы білім беру, оқыту кезеңінің мақсаттары оқу орындарының жүйесі арқылы жүзеге асырылады, оларға мыналар жатады:
1. Мүгедек балалардың мектеп жасына дейінгі тәрбиесін ұйымдастыру:
Жалпы типтегі мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінде;
Арнаулы мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінде;
Стационарлық мекемелерінде.
1. Жалпы типтегі оқу орындары.
2. Мүгедектерге арналған арнаулы оқу орындары:
Қазақстан Республикасының еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің қарамағындағы оқу орындары;
Қазақстандық соқырлар қоғамының (ҚСҚ) жүйесінде оқыту;
Қазақстандық саңыраулар қоғамының (ҚСҚ) жүйесінде оқыту;
1. Өндірісте оқыту:
Еңбекке қабілетті азаматтармен бірге ешқандай арнайы жағдайлар жасамайды;
Мүгедектерді арнайы жасалған жағдайлар негізінде оқыту.
Орта мектепті бітіргеннен кейін жас адамның алдына, соның ішінде мүгедектің алдына әрі қарайғы кәсіптік білім алуы туралы мәселе тұрады. Мысалы, орта оқу орнының мүгедек-түлегі мыналарды игеруі керек:
* Кәсіптік әрекеттердің қандай түрлері оның деңсаулығына, әрекеттің ұнамдылығына, материалдық жеткіліктілікке және т.б. жағынан пайдалы екенің анықтау;
* Кәсіптік тандаудың қоғамдық және жеке басына маңыздылығын саналы түрде сезіну, өзі үшін қол жетерлік кәсіптік әрекеттер туралы, кәсіптік білім алужолдары туралы толық хабардар болу.
Осы жағдайда мүгедектерге еңбекпен қамту қызметтерінің әлеуметтік қызметкерлері көмек көрсете алады. Осы қызметтердің мамандары мүгедектермен әнгіме мен тестілеулер өткізіп, соның негізінде мүгедектер өздерінің қабілеттері мен кәсіптік бейімділігін біле алады. Еңбекпен қамту қызметтерімынадай жағдайларды шешуге көмектеседі:
* Кәсіптік тандау мәселесін, сондай-ақ өзінің кәсібіне байланысты жоспар құруын шешуде;
* Мүгедек тандаған мамандықтың оның жеке басына қоятын талаптарымен танысуына;
* Білім беру, еңбек және еңбекпен қамту салаларындағы қолданыста жүрген заңдылықтарды түсіндіруде;
* Психологиялық қолдау алуда.
Тірек-қозғалыс жүйесі зақымданған мүгедектерге арналған Мәскеулік институт-интернатта жүргізілген мамандардың зерттеулері соңғы жылдары орта оқу орындарының мүгедек-түлектерінің өздерінің болашақ мамандығын, әрекет түрін тандауда саналы түрде мән беретінің байқаған. Оларды мұндай шешімге қоғамдағы нарықтық қатынастардың барлық әрекет түрлерінің салаларына қатты әсер етіп отырған жағдайлары мен еңбек нарығындағы өз мүмкіндігін пайдаланудағы қатал бәсекелестіктің орнауы итермелеп отыр деуге болады.
Қоғамда мүгедектердің толықтай интеграциясы кәсіптік білімсіз, әсіресе жоғарғы білімсіз мүмкін емес. Мүгедектерге білім алып, әрі қарай жұмысқа орналасу үшін барлық жағдайлар жасалу керек. Бұл бағытта Ресей Федерациясындағы іс-тәжірибелер назар аударарлық: 1990 жылы Мәскеудегі тірек-қозғалыс жүйесі зақымданған мүгедектерге арналған институт интернат құрылды. Мұнда студенттер ақысыз оқумен, тұрумен, тамақтану және медициналық қызмет көрсетумен қамтамасыз етілген. Институт елдегі мүгедектерге арналған арнаулы жоғары білім беру саласындағы алғашқы оқу орны болды. Одан кейін мемлекеттік арнаулы өнер институты, Новосибирск мемлекеттік техникалық университетінің әлеметтік реабилитациялық институты, соқырларды реабилитациялау және мамандыққа даярлаудың сырттай оқыту институтықұрылды. Арнайы жоғары оқу орындарынан басқа бірнеше қарапайым жоғарғы оқу орындарында мүгедектерге арналған арнаулы топтар, бөлімшелер, орталықтар бар.
Мүгедектерді арнаулы жоғарғы оқу орындарында оқыту олардың қалыпты жоғарғы оқу орындарында оқуын алмастыра алмайды. Бұл мәселені тек жартылай ғана шешу. Бірақ қазіргі күрделі экономикалық жағдайларда жоғарғы оқу орындарындағы қолданыста жүрген кіріктірілген оқыту мобильділігі аз мүгедектердің жоғары білім алу мүмкіндіктерін шектейді. Қазіргі жағдайларда арнаулы жоғарғы оқу орындары оқыту мақсаттарын шешіп қана қоймайды, сондай-ақ мүгедек-студенттердің әлеуметтік-экономикалық және медико-психологиялық қорғауларында қамтамасыз етеді. Оқыту және реабилитациялау процесінде мүгедек-студентте ішкі себеп қалыптасады, яғни оның болашақ кәсіптік әрекеті мен өз алдына қойған мақсаттарына жеткізетін білімді, іскерлік пен дағдыларды алуға қажеттілігі туады. Психологиялық жайлылық, әр кездегі жағымды сенім мүгедекке өз күшіне сенуді, өзінде компенсаторлық функцияларды дамыту мүмкіндігін қалыптастырады, ал оқу бітіргеннен кейін оның тұрмысында және қоршағандарымен қарым-қатынасында тәуелсіз болуын қамтамасыз ететін кәсіптік әрекетке табысты түрде орналасуына мүмкіндік жасайды.
Әлеуметтік-еңбектік реабилитация жағынан алғанда жас мүгедектерді өндіріс орындарында оқытуды ұйымдастыру мәселесі маңызды болып табылады, ол өзіндік мынадай артықшылықтарға ие: өнеркәсіптердің өндірістік базасы мүгедектерге оқу орындарына қарағанда кеңірек оқу, мамандықтар шеңберін игеру мүмкіндігін береді, мүгедектердің жұмыстағы жолдастарымен үздіксіз әлеуметтік - психологиялық қарым-қатынасқа түсуін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, өндірісте мамандыққа даярлауды ұйымдастыру оны белгілі бір күнтізбелік мерзімсіз бастауға және бір өндірісте өзінің әрі қарайғы еңбек әрекетін жалғастыруға мүмкіндік жасайды.
Жас мүгедектер үшін әлеуметтік-еңбектік реабилитация бағытындағы тағы бір аса маңыздысы оладың еңбек ету құқығын жүзеге асыру. Бұл өзінің материалдық жағдайын жақсарту ғана емес, өзін-өзі бекірудің және ішкі дамуының тәсілі. Зерттеулер көрсетіп отырғандай, барлық мүгедектерді жұмыскритериялары бойынша төрт санатқа бөлуге болады:
1) Жұмыс істемейді, бірақ бірақ жұмысістегісі келетіндер;
2) Жұмыс істегісі келмейді, бірақ жұмыс істеуге мәжбүрлер
3) Жұмыс істемейді және жұмыс істегісі келмейтіндер;
4) Жұмыс істейтіндер және жұмыс істегісі келетіндер.
Зерттеуде көрсетіп отырғандай, үшінші және төртінші санаттағылар өмірге риза болса, алдынғы екі санаттағылар өздерін ынғайсыз сезінеді, апатияға бейім[12]. Еңбекке қабілетті жастағы мүгедектерге жасалған социологиялық сауалнамалар олардың арасындағы еңбек еткісі келетіндердің көп екенің анықтаған. Еңбекке тартылмағанның себебі жұмыс істегісі келмейтіндіктен екенің тек 1,8% ғана атаған, ал экономикалық енжар мүгедектер үлесі жыл сайын жас өскен сайын ұлғайып келеді (0,9% - жас мүгедектер, 2,2% - ересек жастағы мүгедектер). Төлем ақысы жоғары жұмыс орның табуға мектепті немесе арнайы интернаттарды бітіріп, кәсіптік даярлықтан өткен І және ІІ топтағы мүгедек жастар ұмтылады.
Қазақстар Республикасындағы қарттар мен жалпы үлгідегі мүгедектерге
арналған интернат-үйлер
2006 жылғы 1 қаңтардағы жай-күй бойынша[13]
Облысқала
Үйлердің саны
Интернат-үйлерде тұратындардың саны
Ақмола облысы
7
458, оның ішінде қарттар - 240
Ақтөбе облысы
1
245, оның ішінде қарттар - 153
Алматы облысы
3
590, оның ішінде қарттар - 451
Атырау облысы
1
122, оның ішінде қарттар - 92
Шығыс Қазақстан облысы
8
1132, оның ішінде қарттар - 778
Жамбыл облысы
3
449, оның ішінде қарттар - 367
Батыс Қазақстан облысы
4
580, оның ішінде қарттар - 233
Қарағанды облысы
5
637, оның ішінде қарттар - 476
Қызылорда облысы
1
166, оның ішінде қарттар - 77
Қостанай облысы
6
582, оның ішінде қарттар - 473
Маңғыстау облысы
1
130, оның ішінде қарттар - 87
Павлодар облысы
3
526, оның ішінде қарттар - 397
Солтүстік Қазақстан облысы
2
419, оның ішінде қарттар - 287
Оңтүстік Қазақстан облысы
1
258, оның ішінде қарттар - 162
Астана қаласы
1
233, оның ішінде қарттар - 148
Алматы қаласы
1
340,оның ішінде қарттар - 310
Барлығы
48
6867
Қазіргі Қазақстан басынан өткеріп отырған өзгермелі қоғамда бұл қажеттіліктерді жүзеге асыру аса күрделі болып отыр. Мүгедектердің еңбек нарығы жалпы еңбек нарығының бөлшегі болып табылады да, өзіндік ерекшеліктерге ие болады. Мүгедектердің дені сау жұмысшылармен бәсекеге түсе алмайтының ескеру керек. Мүгедектердің еңбек нарығындағы төменгі бәсекеге түсу қабілеті олар үшін арнайы жағдай жасалған жұмыс орнын даярлау қажеттігің тудырады (еңбекті ұйымдастырудың басқа нормалары, мүгедек үшін жұмыс істеуіне жеңілдік жасайтын, бұрын оған жете алмағандар үшін жағдай туғызатын арнаулы құрылғылар сатып алып, орнату, тиімді еңбек және демалу режимін құру және т.б.), бұл қазіргі жағдайда жұмыс берушілердің өндірістік тәжірибесі жоқ жас мүгедектердіжұмысқа алуды қолдамайтын, олардан ынғайлы сәттертуа қалғанда құтылғысы келетіндерге әкеп соғады. Соған қарамастан, мүгедектердің өмір сүру жағдайларының төмендеуі олардың еңбек нарығына қарай ағылуына мәжбүр етті. Жалпы жұмыссыздармен салыстырғанда мүгедектердің жұмыссыздығының үлесі аз болғанымен, орта есеппен халыққа шаққанда жұмыссыздық деңгейі оларда жоғары. Егер он жыл бұрын еңбекке тартылған мүгедектердің үлесі 38% болса, қазіргі уақытта ол 13% және болашақта одан да төмендейтінің көрсетеді.
Мүгедектерді еңбекпен қамту, соның ішінде жастарды, оларды әлеуметтік қорғаудың негізгі бағыты болып отыр. Қолданыста жүрген заңдылықтар мүгедектерді жұмысқа орналастырудың келесі түрлерін ұсынады.
Қалыпты типтегі кәсіпорындар. Оларға әдетте ІІІ топтағы мүгедектер жұмыс істейді;
Арнаулы кәсіпорындар. Оларда жұмыс пен еңбек ақысын төлеудің ерекше жағдайлары жасалада, өндірісті қалыптандыру жүргізілмейді;
Арнаулы цех, кәдімгі кәсіпорынның, өндірістік базасында ұйымдастырылған, құрылымдық бөлшегі. Әдетте, ол аурудың түрлеріне қарай ұйымдастырылады. Арнаулы цехтағы жұмыскүнінің ұзақтығын медико-әлеуметтік эксперттік комиссияның нұсқауымен белгіленбейді;
Үйде атқарылатын жұмыснысаны жоғарыда аталған мүгедектерді еңбекпен қамту түрлерінің құрамдас бөлігі, бөлшегі.
Жас мүгедектерге арналған дербес интернат-үйлер басқа бағдарламалардан мынадай бағыттарына қарай ерекшеленетін реабилитациялық бағдарламаларды жүзеге асыруы тиіс:
* Мүгедектердің жеке басының белсенділігін сақтау;
* Жас мүгедектердің дағдылары мен іскерліктеріндамытуға талпындыру және оны материалдық жағынан бағалау үшін пайдалану;
* Жас мүгедектерді емдеу-қорғау режим, дұрыс дәрі-дәрмек арқылы физиологиялық белсенділігін қолдау, сақтау.
Жас мүгедектерге арналған интернат-үйлердің алдында тұрған әлеуметтік реабилитациялаудың маңызды мақсаттарының бірі онда тұратындардың бір-бірімен, сау адамдармен, интернат үйлерден тыс жердегілермен әлеуметтік байланысқа түсуін қалыптастыру болып табылады. Онымен қоса, жас мүгедектерге әлеуметтік терапия жүргізу палатадағы жайлылық, өзіне және өзгелерге басқалардың көмегінсіз қызмет көрсету мүмкіндіктерін жасау, өзін-өзі басқару, жұмыс тәртібі (бес күндік, күндіз келіп тұру), микро және макро әлеуметтік тобын ұйымдастыру, жекеленген мәдени терапия, персоналдың психотерапиялық өнері, еңбекке орналастыру сияқты элементтерді де қамтуы керек.[14]
Мүгедектердi әлеуметтiк қорғау әлеуметтiк, қайырымдылық көмекті, медициналық, әлеуметтiк және кәсiптiк оңалтуды, бiлiм алуға қолжетімділікті және мүгедектердің қоғам өмiрiне басқа азаматтармен бірдей қатысуына мүмкiндiктер жасауға бағытталған өзге де шараларды ұсыну арқылы қамтамасыз етiледi. Мүгедектерге көрсетiлетiн әлеуметтiк көмек мемлекеттiк жәрдемақылар, өтемақылар түрiндегi төлемдерді және Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген өзге де, оның ішінде қайырымдылық есебінен берілетін төлемдердi де қамтиды.
Жергiлiктi атқарушы органдар мен жұмыс берушi мүгедектерге әлеуметтiк көмектiң қосымша түрлерiн көрсетуге құқылы.[7]
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы мүгедектерді, соның ішінде жастарды әлеуметтік реабилитациялау бойынша шараларды толықтай жүзеге асыру үшін қиындықтарға, әсіресе қаржыландыруға байланысты қиындықтарды бастан кешіріп отыр. Бұл жағдай жас мүгедектерге әлеуметтік көмек көрсетуде және әлеуметтік қорғауда әлеуметтік қызметкерлердің әрекеттерін маңызды әрі өзекті етіп отыр.
18.1 Жас отбасылармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс
Отбасы тікелей (қауіпті топ ретіндегі отбасы) жанама (отбасы әлеуметтік жұмыстың микросоциумының клиенті ретінде) қатынасқа түсетін әлеуметтік жұмыстың ең таралған түрі болып табылады. Отбасының әлеуметтік қызметкерлердің еңбекпен қамту саласындағы орталық орынды алатынының дәлелі отбасы мәселелерімен айналысатын социономдардың санының көптілігінен көрінеді. Мысалы, АҚШ-та әлеуметтік қызметкерлердің ұлттық ассоцациясының жалпы санының 25% осы мәселелермен айналысатындарды құрайды.[15]
Қазақстандағы отбасының да басқа елдер сияқты проблемалары біркелкі болып келеді. Сол сияқты, Қазақстандағы отбасымен әлеуметтік жұмыстың айтарлықтай ерекшеліктері жоқ. Бірақ, отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстың әр елде әр түрлі жүргізіледі. Біздің Қазақстандағы жағдай анау айтарлықтай күшті дамымаған. Яғни, отбасына көмек көрсету қатты дамымаған. Барлық елдердің отбасылық проблемалары ұқсас болғанымен, кейбір ұлттық ерекшеліктерге байланысты өзгеруі мүмкін. Отбасының проблемаларына не жатады?
Оған:
-- Ажырасу, жұбайлардың келіспеушілігі
-- Неке санының азаюы.
-- Бала туудың төмендеуі.
-- Әйелдердің күйеу тарапынан зардап шегуі, яғни, отбасындағы зорлық.
-- Материалдық жетіспеушілік.
-- Отбасындағы жұбайлардың түсініспеушілігі.
Мемлекеттің отбасы саясатына қоғамның мүддесінде отбасының қызметін қамтамасыз ету мақсатында балалы отбасына белгілі әлеуметтік кепілдік беретін тәжіриби шаралар жиынтығы кіреді. Олар экономикалық және әлеуметтік көмектің түрлерін өзіне қосады. Бұл көмек әр елде әртүрлі, бірақ барлық жерде бір түрде көрсетеді.
Барлық елдерде отбасы маңызды әлеуметтік институт болып есептеледі, онда жаңа ұрпақ пайда болып, тәрбиеленеді және олар онда әлеуметтендіруден өтеді және әлеуметтік қолдау таба алады.
Дүниежүзілік тәжірибе әлеуметтік қолдау жөнінде бірқатар шараларды:
-- отбасына жәрдемақы беру;
-- әйелдерге декреттік демалыты төлеу;
-- әйелдерге екіқабаттығы мен бала туу кезінде медициналық көмек көрсету;
-- нәрестенің және кіші жастағы баланың денсаулығын бақылау;
-- ата-анаға демалыс беру;
-- жарымжанды отбасына жеңілдік беру;
-- салық жеңілдіктері, үй-жай сатып алуға немесе жалға алуға төменгі процентпен несие беру және басқалары кіреді.
Қазақстан мемлекеті негізінен, отбасына көмек көрсетудің ұқсас түрлерін ұсынады, бірақ оның көлемі қазіргі заман жағдайына аз болады. Көптеген отбасының, соның ішінде жас отбасының өмір сүру дәрежесі мен сапасы төмен. Халықтың қарапайым түрде көбеюі қамтамасыз етілмейді. Адам өлімі, әсіресе, нәрестенің, баланың, ананың өлімдері өте жоғары. Ажырасу саны өсуде. Балалар мен жастардың алғашқы мүмкіндіктері нашарлап келеді.[16]
Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан-2050 Стратегиясы Жолдауында Жаңа кезеңдегі әлеуметтік саясаттың маңызды құрамдас бөлігі ретінде ана мен баланы қорғау басты назарға алынған. Отбасы, ана, бала тақырыбы - күнделікті тіршіліктің тірегі. Отбасы - қоғамның әлеуметтік құрылымының маңызды бөлігі ретінде қоғамға қажетті көптеген міндеттерді орындай отырып, ел дамуында үлкен рөл атқарады. Ұрпақтар бір-бірімен алмасып, адамның өзі өндіріледі, оның тұқымы жалғасады. Бала ең алғаш рет отбасы тәрбиесін бойына сіңіреді.[3]
Демография ғылымы халықты көп адамның жиынтығы ретінде емес, оны бір ұрпақтың келесі ұрпақпен ауысуы арқылы өзін-өзі жаңартып отыратын адам популяциясы ретінде қарайды. Бала тууға байланысты қатынастар неке және отбасы секілді әлеуметтік институттар арқылы жүзеге асырылады. Статистикаға көз жүгіртсек, елімізде 8,9 миллионға жуық әйел тұрады, оның 52,2 пайызы некеде тұрса, 28,2 пайызы ешқашан некеге тұрмаған. Сондай-ақ, 12,6 пайызын жесірлер, 7 пайызын ажырасқандар құраған. Ерлер саны - 8,3 млн. Оның 57,1 пайызы үйленгендер, 36,9 пайызы ешқашан некеде болмағандар. Бұдан бөлек, 3,5 пайызын ажырасқандар, 2,5 пайызын жесірлер құраған. Ал 18 жасқа дейінгілердің 72,3 пайызы өз ата-аналарымен, 15,1 пайызы тек анасымен, 6,4 пайызы тек әкесімен, 6,2 пайызы ата-анасынан бөлек тұрады.
Халықтың ұдайы өсіп-өнуін анықтайтын ма - ңызды фактор - баланың туылуы. Туу деңгейі бір жыл ішіндегі тірі туылғандардың жалпы санының халықтың 1000 адамға шаққандағы орташа санына қатынасын көрсетеді және фертильді контингенттің санына байланысты. Фертильді контингент халықтың жасы мен жыныстық құрылымымен, некелер мен ажырасулар деңгейімен, стерильді жұбайлар мен басқа да таза демографиялық факторлар арқылы анықталады.
Қазақ отбасындағы бала туу соғыстан кейінгі жылдарда көбейе түсіп, 50-60 жылдары ең жоғарғы деңгейге жетті. Егерде 60-жылдардың басында қазақ отбасында бала тууды әдейілеп тежеу кең тарамаған болса, қазіргі кезде ол реттелетін жағдайға түсті. Мұның басты себебі, 60-жылдың екінші жартысында үйленген жастардың жаңа мәдени нормаларға, өмір сүрудің жаңа талаптарына, ақпарат құралдарының әсеріне, білім деңгейінің өсуіне, әйелдердің көпшілігінің жұмысқа назар аударуына байланысты болды. Осыған сәйкес жас аналардың репродуктивті (бала туу) көзқарасы басқаша қалыптаса бастады. Некедегі әке мен ана ғана бала туудың пәк санын, өздері қалаған санын, ықтимал санын өз еріктері бойынша шешеді. Баланың пәк саны деген - абстрактілі ұғым, себебі, ол жұбайлардың нақты өмір сүру жағдайынан алшақ жатыр. Бұл көрсеткіш, жалпы отбасында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
Е. А. БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Философия және психология
факультеті
Әлеуметтік жұмыс және әлеуметтік
педагогика кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жастар - әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде.
Тексерген: Ахметова И.А.
Орындаған: Еркін А.А
Қарағанды - 2015 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І тарау Қазақстан Республикасындағы жастар - әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.1 Жұмыссыз жастармен жүргізілетін әлеуметік жұмыс ... ... ... ... ... ... ... 5
0.2 Жас мүгедектермен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс ... ... ... ... ... ... ... .. 11
1.3 Жас отбасылармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс ... ... ... ... ... ... ... .. ..17
ІІ тарау Әлеуметтік жұмыстағы жастар саясатының жүзеге асыру мазмұны.
2.1 Қазақстан Республикасындағы жастар саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.2 Жастармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстың ерекшеліктері ... ... ... .29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: жастардың қоғамдағы қалыптасуы және дамуы, аға ұрпақпен, мемлекеттік және қоғамдық институттармен өзара қарым-қатынасын бақылау. Жастар кез-келген қоғамда үлкен немесе кіші деңгейде кемсітілген топ болып табылады. Қазіргі кезде жастарды қорғау мәселелері, жастар арасындағы қылмыс, девиантты мінез-құлқы мәселелері, жас жұмысшылар мен олардың қызмет ету орындарындағы кемсітушілік мәселелері т.б. белгілі болып отыр. Осы себептерге байланысты жастар әлеуметтік жұмыстын негізіне айналып отыр, яғни оның объектісі болып табылады.
Жастардың әлеуметтік мәселелеріне деген қызығушылықтың өзектілігі әлеуметтік - экономикалық және қоғамдық - саяси өзгеру кезенің басынан кешіп отырған қоғамдарда күшейіп отыр. Қазақстан үшін жас ұрпақ халықтын төрттен бір бөлігін құрайтындықтан жастардың әлеуметтік мәселелерін зерттеу, әлеуметтік жұмыстың механизмін, технологияларын зерттеу қазіргі қазақстандықтар үшін - жас ұрпақтық нарық заңдарына кездесіп, бұрынғы ұрпақтарға қарағанда қатал бейімделу жолдарын тандау алдында қалуымен де байланысты. Балалар және жасөспірімдер қараусыздығы, жастар қылмысы, нашақорлық, жұмыссыздық сияқты өтпелі кезенде байқалған мұндай құбылыстардың ауқымы жастарды әлеуметтік жұмыстың маңызды объектіліеріне айналып отыр.
Зерттеудің мақсаты: жастарды әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде сипаттау үшін олардың қоғамдық орны мен рөліне байланысты, осы әлеуметтік-демографиялық топқа тән, қоғамдық жағдайдың дамуына байланысты аса маңызды немесе онша маңызды емес негізгі әлеуметтік мәселелерді анықтап алу керек. Өзінің әрекетінде әлеуметтік мәселелердің объектісін білу, әлеуметтік топтарға, адамдарға жеке және әлеуметтік қиындықтарын жеңуге көмектесу әлеуметтік жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады.
Зерттеудің міндеттері: әлеуметтік қызметкердің жастар мәселесіне кең көзқараста болуы шарт. Жастармен әлеуметтік жұмысты жүргізетін маман негізгі міндеттерін ажырата білу қажет. Олардың негізгі міндеттеріне:
Әлеуметтік көмекті қажет ететін жас отбасыларды анықтау;
Маскүнемдікпен, нашақорлықпен ауыратын және жыныстық зорлыққа ұшырағандарға әлеуметтік-психологиялық көмек көрсету;
Жұмысқа орналасуды қажет ететін жастарға қолдау көрсету;
Жастардың бос уақытың ұйымдастыру бойынша шаралар жүргізу мен талдау;
Жастардың және жас отбасылардың құқығын қорғау.
Осындай міндеттерге байланысты, жастармен әлеуметтік жұмыс жүргізетін маманның кәсіби дайындығына ең алдымен жұмыстың объектісі ретіндегі жастардың сапалық сипаттамасын, осы бір әлеуметтік феноменді, әлеуметтік-демографиялық, әлеуметтік-психологиялық және әлеуметтік аспектілермен бірлікте және өзара байланыста зерттеу жүргізу қажеттігі туындайды.
Жастарға әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде сипатттама беру үшін жастар - оны құрастыратың көптеген құрамдардан тұратын, жеке және топтық формасы бар, соматикалық психологиялық және әлеуметтік даму ерекшеліктеріне ие, қоғамдық қарым-қатынастардың тарамдалған желісінде жатқан күрделі жүйе екенін есте сақтау керек. Ресейлік социолог В. Н. Боряздың жастар түсінігін объективтік, әлеуметтік табиғаттан тұратындықтан антропологиялық және психологиялық бағыттарда қараумен шектелмеу керек, жастар туралы мәселені қозғағанда оны бір-бірімен салыстырмай, бөліп қарамай әлеуметтік жұмыс объектісі ретінде қарап, антропология, психология, педагогика, социология және басқа да ғылымдардың жастар мен олардың мәселелерін зерттеудегі жетістіктеріне сүйене отырып қарау керек деген пікірмен келісеміз, өйткені жастармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс құралын, нысанын және үрдістерін анықтау, оның тиімділігі ең алдымен халықтың осы тобының, әлеуметтік мәртебесі және әлеуметтік мәселелер білімі мен жас ерекшелігіне, психологиялық және әлеуметтік - экономикалық, социо-мәдениеттік ерекшеліктеріне байланысты.
Зерттеу жұмысында қолданылған негізгі әдебиет ретінде А. Н. Агафонов пен Қ. Н. Меңлібаевтың Жастармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстар еңбегі қолданылды. Бұл еңбекте Әлеуметтік жұмыс бағытының талаптарына сәйкес жастармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстардың теориясы мен практикасының негізгі ережелері берілген.
Зерттеудін құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау Қазақстан Республикасындағы жастар - әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде
4.1 Жұмыссыз жастармен жүргізілетін әлеуметік жұмыс.
Қазіргі кезең әлеуметтік қызметкерлер мен әлеуметтік қызметтер үшін елдің дамуында жас жұмыссыздарға ерекше назар аударуды қажет етеді. Әлеуметтік жұмыстың бұл бағытының көкейкестілігі бірнеше жағдайларға байланысты туындап отыр. Біріншіден, барлық ТМД елдері сияқты Қазақстан үшін жұмыссыздық құбылысының жаңа әлеуметтік - экономикалық феномен екендігі. Екіншіден, жастардың еңбек нарығындағы жағдайларының ерекшеліктеріне байланысты. Үшіншіден, жұмысыздық жағдайында қалған жас адамдардың әлеуметтік-экономикалық сезінулерінің ерекшеліктері.
Жұмыссыздық, оның ауқымы, ұзақтығы - қоғам дамуының өзіндік белгісі. Оған деген әлеуметтік - экономикалық құбылыс ретіндегі қатынас уақыт өткен сайын өзгеріп отырды. ХХ ғасырдың басында жұмыссыздықтың әлемдік аумағы аса жоғары болғанда, оны ұзақ уақыт бойы әлеуметтік кесір деп есептеп, онымен барлық күшті, әдістерді қолдану арқылы, соның ішінде мемлекеттік зерттеу әдістерін қолдану арқылы күресу керек делініп келді. Соңыра, ХХ ғасырдың ортасында әлеуметтік - еңбек қатынастары мен қоғамды әлеуметтік бағдардағы нарық экономикасы жағдайында құрудың әрі қарай дамуына байланысты, жұмыссыздыққа деген жаңа көзқарас қалыптасты - ол уақытша сипаттағы мемлекет үшін еш қауіпті мәселе туғызбайтын әлеуметтік құбылыс ретінде қарастырылды. Қазіргі уақытта көптеген экономистердің пікірінше, жұмыссыздық әлеуметтік - экономикалық санат бола отырып, қысқа уақытты, ұзақ уақытты және тоқыраулы болып келеді. Осындағы ең соңғы түрі қоғамға барынша экономикалық, моральдық және әлеметтік шығын әкеледі, соған байланысты жұмыссыздықтың тоқырауын немесе оның деңгейін қысқартуды болдырмаудың белсенді шараларын қолдану керек.
Жұмыссыздықты түрлерге бөлудің критерийлеріне оның тек ұзақтығы емес, пайда болу себептеріде жатады. Жұмыссыздықтың түрін анықтау жұмыссыздармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстардың бағдарламасын жасау үшін маңызды. Жұмыссыздықтың негізгі түрлеріне фрикциондық, құрылымдық және циклдік жұмыссыздықтар жатады.
Фрикциондық (лат. - үйкеліс) жұмыссыздық - ең кенінен тараған түр. Елдің экономикалық өсу кезінде де бір жұмыс орның екіншісіне ауыстыратын, бір мекен-жайдан екіншісіне көшуші, оқу біткеннен кейін немесе келісім бойынша жұмыс іздеген адамдардың толассыз адамдар көшкіні болады. Мұндай адамдардың бос қызмет орындарына орналасу процесі белгілі бір уақытты қажет етеді. Жаңа жұмыс орнын іздеу кезеңі де фрикциондық (ағымдағы) жұмыссыздықты туғызады. Дамыған елдерде фрикциондық жұмыссыздықпен халықтың экономикалық белсенділігінің 23% қамтылған. Алғаш рет еңбек нарығына шыққан, көптен күткен экономикалық дербестікке қол жеткізгісі келген жас адамдар үшін фрикция кезеңінің аса ұзақ болмауы өте маңызды.
Құрылымдық жұмыссыздық тұтынушылар сұранысы құрылымының және өндіріс технологиялар өзгерістерінің базасында пайда болады да, өз кезегінде, кәсіби - мамандандырылғанөлшемдер бойынша жұмыс күшіне деген сұраныс құрылымын өзгертеді. Жаңадан пайда болған, қазіргі замандағы тауарлар мен қызмет түрлері дамушы технологияларды енгізуді, өндірістің ескілерін жоюды (немесе қысқартуды) қайта құруды және жаңа шаруашылық объектілерін дамытуды талап етеді, ол қажетсіз болып қалған жұмыскерлердің қысқаруына, жұмыс күшін қайтадан оқытуды, еңбек нарығында жаңа талаптарға сай кадрларды іздеуге әкеп соғады.
Құрылымдық жұмыссыздық тиімді экономикаға тән: дамыған елдерде шамамен 40% жұмыстан босатылу құрылымдық факторларға, кәсіпорындардың профилін қайта өзгертумен байланысты. Жұмыссыздықтың бұл түрі жұмысшылар үшін оның теріс салдарын азайту мақсатында үнемі зерттеуді, жалпы экономикалық және арнаулы сипаттағы алдын алу шараларын қолдану үшін болжау жүргізуді талап етеді. Жастарға тиімдісі - құрылымдық технологиялық қайта құруды есепке алатын, нақты, болашақта қажеті бар мамандықтарға даярлау.
Циклдік жұмыссыздық өндірістің төмендеуінен туады, яғни тауарлар мен қызметке деген сұраныстардың жиынтығы азайып, жұмыстылық қысқарып, жұмыссыздық санының өсуі байқалатың экономикалық фаза циклінде пайда болады. Батыс мамандарының бағалауынша, экономикалық өрлеу мен құлдырауы кезеңдерінде циклдік жұмыссыздық 0-ден 8 - 10%-ға дейін және одан да жоғары ауытқиды екен. Цциклдік жұмыссыздықтың теріс салдарын жою үшін халықты жұмыспен қамтудың, соның ішінде еңбек нарығында аса керексіз халық тобы болып келетін жастарға арналған, мемлекет тарапынан жәрдем ақаша бөлінетін, арнаулы бағдарламалар жасалуы керек.
Жоғарыда аталған жұмыссыздық түрлерінен басқа жұмыстың уақытша орындалуынан туындаған және шаруашылықтың салаларының қызмет етуіне байланысты туындаған (ауыл шаруашылық жұмыстар, сал ағызу, балық аулау және т.б.) маусымдық жұмыссыздық, сондай-ақ жұмысшылар белгісіз себептерге байланысты, толық емес жұмыс күнін (аптасын) атқарған, болмаса әкімшілік демалысқа жіберілген жағдайдағы жасырын жұмыссыздық болып бөлінеді.[8]
Қазақстан Республикасындағы қазіргі жұмыссыздық - еліміздің дамуының өтпелі кезеңіндегі нарықтық қатынастардың қалыптасуы процесінде, жоспарлы экономика жағдайында жұмыс күшінің дәстүрлі тапшылығын алмастырумен байланысты еңбек нарығындағы нормалардың өзгеруінен пайда болатың құбылыс. Республикадағы жұмыссыздықтың объективтік себептеріне:
Өндірістің қысқарылуы мен жабылуына байланысты туындаған экономикалық дағдарыс;
Бұрынғы мамандандырылған жұмыс күшінің нарықтық талаптарға сәйкес келмеуі.
Республикада тіркелген жұмыссыздық динамикасы туралы мәліметтерді мынадан көруге болады.
Жылдар
1991
1996
1999
2010
2014
Жұмыссыздық деңгейі %
0.05
4.2
3.6
5.8
5.1
Жұмыспен қамтудың жол картасы-2020 бағдарламасын жүзеге асыру нәтижесінде Қазақстанда жастар арасындағы жұмыссыздық деңгейі 1,3%-ға төмендеді, деп ҚР-ның денсаулық сақтау және әлеумететтік даму вице-министрі Дәулет Арғандықов хабарлаған болатын.
Егер Бағдарламаны жүзеге асырғанға дейін 2010 жылы жұмыссыздық деңгейі 5,8%-ды, 15 пен 24 жас аралығындағы жастар арасындағы жұмыссыздық - 5,2%-ды құраса, 2014 жылдың екінші тоқсанының қортындысы бойынша жұмыссыздық деңгейі төмендеп 5,1%-ды, ал 15 пен 24 жас аралығындағы жастар арасындағы жұмыссыздық - 3,9%-ды құрады, - деді Д.Арғандықов. Бұдан өзге, Бағдарламаны жүзеге асырған жылдары кәсіпкерлік негіздерін 29,2 мың адам оқыды. Сонымен бірге, вице-министрдің мәліметінше, бағдарлама аясында 2011 жылдан бері 26,9 мың азамат микронесиелерге ие болды, оның ішінде 17,8 мың микронесие жеке кәсібін ашуға берілген. Микронесиелерді алушылар қосымша 21,3 мың жұмыс орнын құрды, - деп басып айтқан болатың.
Жұмыспен қамтудың жол картасы 2020 2009 және 2010 жылдардың жол картасының және Жұмыспен қамту 2020 бағдарламасының жалғасы болмақ. Бағдарлама дағдарысқа қарсы әрекет ету, еңбек нарығын реттеу тиімділігін арттыру, оның ішінде еңбек нарығын болжау және мониторинг жүргізу, аз қамтылған, жұмыссыз және өзін-өзі жұмыспен қамтыған халықты жұмыспен қамтудың белсенді шараларына тарту тетігі жатады. Жұмыспен қамтудың жол картасы үш бағыттан тұрады: инфрақұрылым мен тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықты дамыту есебінен жұмыспен қамту, кәсіпкерлікті дамыту және тірек ауылдарды дамыту, жұмыс берушінің сұраныстары аясында оқыту және көшіру арқылы еңбекпен қамтуға көмектесу.
Біздің еліміздегі жұмыссыздық проблемасына шынайы баға беру, біріншіден, циклдік жұмыссыздықтың жоғары деңгейде, ал жартылай құрылымдық жұмыссыздықтың бар екенің мойындауды қажет етсе, екіншіден, оны реттеу үшін және оны азайту үшін арнаулы шаралар қолдану керектігін сезінуді қажет етеді. Мұндағы жұмысшыларды әлеуметтік қорғаудың қағидасы жұмыссыздық кезіндегі оларды материалдық жағынан қамтамасыз етуді ғана емес, ең бастысы жаңа жұмыс орындары мен қолданыстағы жұмыс орындарын жаңарту, жұмысынан айырылған тұлғалардың кәсіптік жарамдығын қамтамасыз ету, олардың жұмыс күшін еңбек нарығында бәсекеге қабілеттілік тудыра алатын сұранысқа жеткізу процестерін белсендіру үшін экономикалық жағдайлар қалыптастырудан тұруы керек.
Жастар халықтың ішінде еңбек нарығындағы бәсекеге қабілеттілікті тудыратын санатқа, топқа жатады. Жастардың еңбек нарығындағы жағдайының ерекшелігі олар күшті энергетикаға ие болып, тезірек өзін-өзі көрсетуге, өмірден өз орның табуға ұмтылуымен қатар, кәсіби білімнің жетіспеушілігіне қарай, қажетті мамандандырылған және еңбек дағдыларының жоқтығына қарай, қажетті мамандандырылған және еңбек дағдыларының жоқтығына қарай жұмыс күшінің ең әлсіз тобына жататыңдығы. Кез-келген қысқартулар кезінде жұмыс берушілер тәжірибелі, мамандандырылған жұмысшы кадрларды сақтап қалып, жастарды қысқартуға тырысады. Сонымен қатар, жастардың жартысы жұмысты оқумен қатар жүргізгісі келеді, бұл да жұмыс берушіге қосымша қиындықтар туғызады. Жастардың әйелдер жағы еңбек нарығында өздерінің физиологиялық ерекшеліктеріне қарай кейбір еңбек салаларында әйел күшін қолдану мүмкіндігі жоқтығына байланысты ғана емес, сондай-ақ әйелдердің ер адамдарға қарағанда жұмыс берушілерге үлкен әлеуметтік жүк болуына байланысты (декреттік демалыстар, баланы күтуге байланысты дәрігерлік қағаздар және т.б.) одан да төмен бәсекеге қабілетті болып келеді.
Қоғамның әлеуметтік - экономикалық бөлінуі жағдайында, жастар жұмыссыздығын зерттеуде үлкен тәжірибесі бар батыстық мамандар жастардың кәсіби әлеметтендіру ерекшеліктеріне ерекше назар аударады, оны әртүрлі класстардан шыққандар әлеуметтендіру институттары - отбасы, мектеп және т.б. арқылы әртүрлі еңбек дағдыларын игереді немесе әртүрлі әлеуметтендіруден өтеді де, тек солардың ғана қандайда бір жұмысқа тұру үшін білім алу немесе басқа да еңбек дағдыларын меңгеру сияқты сыныптық астардың барлығын сезінбейді деп түсіндіреді.[9] Ағылшын ғалымының бұл пікірін байлардың және кедейлердің мектебі бар АҚШ-та жүргізген зерттеулері де қолдайды: байлардың мектебінде оқитын оқушылыр стандартты тесттерөткізген уақытта дауыстап оқудың 100 мүмкіндік пунктерінен 80 алса, математика бойынша - 87 алады, ал кедейлер оқитын мектептерде екі жағдайда да оқушылар 40 пунктке де жетпей қалады екен. Нарықтық экономикаға өту кезеңіндегі қоғамның әлеуметтік - экономикалық полярлануының өсуімен байланысты жастардың еңбекке орналастыру, жұмыссыздық мәселелерін ТМД елдерінің мамандарының соңғы зерттеулері көрсетіп отыр.
Жастардың еңбек нарығындағы жағдайының мәселесін қарастыра отырып, жастардың жасына, біліміне қарай және өздерінің алдына қойған мақсаттары мен қажеттіліктеріне қарай әртүрлі екенін есте сақтау керек. Соған байланысты еңбек нарығындағы жастар сегментінде кем дегенде төрт әртүрлі топтарды бөлуге болады, оларды еңбекке орналасуға байланысты мәселелердің ерекшелігі біріктіреді: 14 - 16 жастағылар, 16 - 18 жастағылар, 18 - 23 жастағылар және 23 жастан асқандар.[10]
Қазақстан Республикасының Халықты еңбекпен қамту туралы Заңына сәйкес еңбекпен қамту қызметтеріне (еңбекпен қамту мәселелерін шешуге өкілетті органдар) жұмыссыз ретінде жас адамның тіркеуге тұруы олармен құқықтық қатынасқа түсті дегенді білдіреді, бұл сол органдардың еңбекпен қамтуға байланысты заң жүзінде тіркелген жұмыссыздың құқықтарын қорғауға міндеттеме алатының білдіреді, бұл құқықтарға жұмысқа орналасуға көмектесу, мамандандырылған кеңес беру, мамандыққа даярлау, жұмыс орындары туралы ақпарат алу, ал кейбір жағдайларда - қоғамдық жұмыстарға жұмылдыру және адрестік көмек көрсету жатады. Заң бойынша 21 жасқа дейінгі жастар мемлекет жұмыспен қамтуға байланысты шаралар қолданатын халықтың мақсатты топтарына жатады.[4]
Жас жұмыссыз үшін еңбекпен қамту қызметтерінің оған сәйкес келетін жұмысты тауып беруі туралы заң нормаларының жүзеге асуыда маңызды, қолайлы жұмыстарға: жұмысшының кәсіби жарамдылығына сай келетін, оның кәсіптік дайындығын, бұрынғы жұмысын, деңсаулық жағдайын, жұмыс орнына көліктің ыңғайын есепке ала отырып ұсынылған жұмыстар жатады.
Алғаш рет жұмыс іздеп жүрген, мамандығы жоқ жас адам үшін сәйкес келетін жұмысқа алдын ала кәсіптік мамандыққа даярлаудан өтетін жұмыс жатады, егер ол мүмкін болмаса, жас жұмыссыздың жас және басқа да ерекшелігін, еңбек туралы заңдылықтардың талаптарын ескере отырып ұсынылған басқа ақылы жұмыс (уақытша болса да) жатады.
Қазақстан Республикасының еңбек пен еңбекпен қамту салаларындағы қазіргі заңдылықтары, соның ішінде жас жұмысшылар мен жас жұмыссыздардың мүдделерін қорғайтын бірнеше нормалар бойынша сынға ұшырап отыр. Бұл сындардың негізі - әлеуметтік жеңілдіктер мен кепілдіктерге қатысты заң баптарының бұрынғы заң актілеріне қарағанда әлдеқайда қаталдығына байланысты. Заң шығарушылар мұны еліміздің экономикалық жағдайымен, қаржы-бюджеттік салалардағы жағдайдың қиындауымен түсіндіреді.
Жас жұмыссыздармен жүргізілетін әлеуметтік - психологиялық көмектін негізгі мақсаттары:
* Жұмыссыздың психикалық жағдайын түзету - маманданған кеңестің тиімділігін қамтамасыз ету үшін эмоционалды ширығуды жою;
* Жұмыссызды әлеуметтік - психологиялық бейімдеу (өмірлік жағдайларды қайта бағалау және клиентке өмірлік болашағына деген оң сенімділікті қалыптастыру);
* Еңбек нарығындағы мінез-құлықтың тиімді іскерліктері мен дағдыларын үйрету.[11]
Жас жұмыссыздықтан туған жағдайларды шешудің тәсілдері жас клиенттің мінезіндегі жеке ерекшедіктеріне де байланысты болады, ол оның жинақталған субъектілік (жеке дара) белсенділігінің тәжірибесіне қарай: өзінің мінез-құлқын саналы түрде реттеу тәжірибесі, өз бетімен шешімдер мен әрекеттерді қабылдау тәжірибесіне қарай анықталады. Ал жас жұмыссыздарда әрине мұндай тәжірибе ересек жұмыссыздарға қарағанда аз. Соған байланысты жас жұмыссызды психологиялық жағынан қолдаудың бір мақсатына оның жеке дара әлеуметтілігін мақсатты түрде жұмыссыздығын басынан кешіріп отырған жағдайын шешуге деген ұмтылысы жағынан белсендіру.
Жастар жұмыссыздығымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстардың нысандары мен әдістері қоғамның өзгермелі уақытында әлеуметтік жұмыстың бұл бағыты өзекті мәселеге айналып, социономнан дағдарыс жағдайында қалған адамға психологиялық қолдау жасау саласындағы білімі мен іскерлігін, жалпы еңбектің экономикасы мен социологиясын білуді талап етеді. Тек осы жағдайларда ғана жас жұмыссызды қолдау тиімді болады.
6.1 Жас мүгедектермен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс
Мүгедек - бұл өмірлік қызметіне шек келтіріп, оның әлеуметтік қорғалуын қажет ететін ағза қызметінің бұзылуы, аурулар, жарақаттар, олардың зардабынан болған дефектілері бар денсаулығы бұзылған тұлға.
Қазақстан Республикасындағы мүгедектерді әлеуметтік қорғау Қазақстан Республикасының Конституциясымен, Қазақстан Республикасының ҚР мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы Заңымен және Қазақстан Республикасының басқа да нормативтік құқықтық актілерімен реттеледі.
Мүгедектің мынадай құқықтары бар:
* әлеуметтік қорғалу, соның ішінде сауықтыру, қоғамға бейімделу
* әлеуметтік инфрақұрылым нысандарына кірумен қамтамасыз етілу
* ақпаратты алуға мүмкіндік берумен қамтамасыз етілу
* білім беру, қызмет түрін еркін таңдау, соның ішінде еңбекке байланысты
* Қазақстан Республикасының заңнамасымен анықталатын тәртіппен көрсетілетін тегін медициналық көмектің кепілденген көлеміне ие болу
* кәсіби дайындық және қайта дайындау, еңбекке жарамдылығын қалпына келтіру және жұмысқа орналасу
* Қазақстан Республикасының тұрғын үй заңнамасына сәйкес үй алу
* Мемлекеттік және басқа да ұйымдарда, соның ішінде денсаулық сақтау, мәдениет, байланыс, көлік, қызмет саласында бірінші кезекте қызмет көрсетіледі
* Мүгедектердің шығармашылық мүмкіндіктерін қолдау.[7]
Жас мүгедектермен жұмыс істей отырып оларда мүгедектік жағдайда өмір сүру тәжірибесі, өз жағдайларына дағдылануы ересек, егде жастағы мүгедектермен салыстырғанда жоқ екенің естен шығармау керек. Жастық шақ - психиканың, құндылықтардың, өмірге деген қарым-қатынастын қалыптасуы кезеңі. Жас мүгедектерге бұл процесстер дені сау құрбыларына қарағанда басқаша өтеді. Жас мүгедектер үшін қарым-қатынасқа түсудің маңыздылығы мен оны бастан кешірудің сипаты ересек жастағы мүгедектерге қарағанда мүлдем басқа болады.
Жас мүгедектер үшін әлеуметтік - еңбек реабилитациясының ерекше маңызды бағытына оларды оқыту, білім алу болып табылады.
Жас мугедектерге жалпы білім беру мен кәсіптік дайындау жүйесінің әлемдік даму үрдісі олардың жалпы білім беру жүйесіндегі құқықтарын жүзеге асыруға құқықтық және ұйымдастырылған кепілдіктерінің кеңеюімен, сондай-ақ арнаулы білім беру жүйесінің жетілдірумен сипатталады.
Қазақстан Республикасында жас мүгедектердің әлеуметтік - еңбек реабилитациясының осы білім беру, оқыту кезеңінің мақсаттары оқу орындарының жүйесі арқылы жүзеге асырылады, оларға мыналар жатады:
1. Мүгедек балалардың мектеп жасына дейінгі тәрбиесін ұйымдастыру:
Жалпы типтегі мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінде;
Арнаулы мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінде;
Стационарлық мекемелерінде.
1. Жалпы типтегі оқу орындары.
2. Мүгедектерге арналған арнаулы оқу орындары:
Қазақстан Республикасының еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің қарамағындағы оқу орындары;
Қазақстандық соқырлар қоғамының (ҚСҚ) жүйесінде оқыту;
Қазақстандық саңыраулар қоғамының (ҚСҚ) жүйесінде оқыту;
1. Өндірісте оқыту:
Еңбекке қабілетті азаматтармен бірге ешқандай арнайы жағдайлар жасамайды;
Мүгедектерді арнайы жасалған жағдайлар негізінде оқыту.
Орта мектепті бітіргеннен кейін жас адамның алдына, соның ішінде мүгедектің алдына әрі қарайғы кәсіптік білім алуы туралы мәселе тұрады. Мысалы, орта оқу орнының мүгедек-түлегі мыналарды игеруі керек:
* Кәсіптік әрекеттердің қандай түрлері оның деңсаулығына, әрекеттің ұнамдылығына, материалдық жеткіліктілікке және т.б. жағынан пайдалы екенің анықтау;
* Кәсіптік тандаудың қоғамдық және жеке басына маңыздылығын саналы түрде сезіну, өзі үшін қол жетерлік кәсіптік әрекеттер туралы, кәсіптік білім алужолдары туралы толық хабардар болу.
Осы жағдайда мүгедектерге еңбекпен қамту қызметтерінің әлеуметтік қызметкерлері көмек көрсете алады. Осы қызметтердің мамандары мүгедектермен әнгіме мен тестілеулер өткізіп, соның негізінде мүгедектер өздерінің қабілеттері мен кәсіптік бейімділігін біле алады. Еңбекпен қамту қызметтерімынадай жағдайларды шешуге көмектеседі:
* Кәсіптік тандау мәселесін, сондай-ақ өзінің кәсібіне байланысты жоспар құруын шешуде;
* Мүгедек тандаған мамандықтың оның жеке басына қоятын талаптарымен танысуына;
* Білім беру, еңбек және еңбекпен қамту салаларындағы қолданыста жүрген заңдылықтарды түсіндіруде;
* Психологиялық қолдау алуда.
Тірек-қозғалыс жүйесі зақымданған мүгедектерге арналған Мәскеулік институт-интернатта жүргізілген мамандардың зерттеулері соңғы жылдары орта оқу орындарының мүгедек-түлектерінің өздерінің болашақ мамандығын, әрекет түрін тандауда саналы түрде мән беретінің байқаған. Оларды мұндай шешімге қоғамдағы нарықтық қатынастардың барлық әрекет түрлерінің салаларына қатты әсер етіп отырған жағдайлары мен еңбек нарығындағы өз мүмкіндігін пайдаланудағы қатал бәсекелестіктің орнауы итермелеп отыр деуге болады.
Қоғамда мүгедектердің толықтай интеграциясы кәсіптік білімсіз, әсіресе жоғарғы білімсіз мүмкін емес. Мүгедектерге білім алып, әрі қарай жұмысқа орналасу үшін барлық жағдайлар жасалу керек. Бұл бағытта Ресей Федерациясындағы іс-тәжірибелер назар аударарлық: 1990 жылы Мәскеудегі тірек-қозғалыс жүйесі зақымданған мүгедектерге арналған институт интернат құрылды. Мұнда студенттер ақысыз оқумен, тұрумен, тамақтану және медициналық қызмет көрсетумен қамтамасыз етілген. Институт елдегі мүгедектерге арналған арнаулы жоғары білім беру саласындағы алғашқы оқу орны болды. Одан кейін мемлекеттік арнаулы өнер институты, Новосибирск мемлекеттік техникалық университетінің әлеметтік реабилитациялық институты, соқырларды реабилитациялау және мамандыққа даярлаудың сырттай оқыту институтықұрылды. Арнайы жоғары оқу орындарынан басқа бірнеше қарапайым жоғарғы оқу орындарында мүгедектерге арналған арнаулы топтар, бөлімшелер, орталықтар бар.
Мүгедектерді арнаулы жоғарғы оқу орындарында оқыту олардың қалыпты жоғарғы оқу орындарында оқуын алмастыра алмайды. Бұл мәселені тек жартылай ғана шешу. Бірақ қазіргі күрделі экономикалық жағдайларда жоғарғы оқу орындарындағы қолданыста жүрген кіріктірілген оқыту мобильділігі аз мүгедектердің жоғары білім алу мүмкіндіктерін шектейді. Қазіргі жағдайларда арнаулы жоғарғы оқу орындары оқыту мақсаттарын шешіп қана қоймайды, сондай-ақ мүгедек-студенттердің әлеуметтік-экономикалық және медико-психологиялық қорғауларында қамтамасыз етеді. Оқыту және реабилитациялау процесінде мүгедек-студентте ішкі себеп қалыптасады, яғни оның болашақ кәсіптік әрекеті мен өз алдына қойған мақсаттарына жеткізетін білімді, іскерлік пен дағдыларды алуға қажеттілігі туады. Психологиялық жайлылық, әр кездегі жағымды сенім мүгедекке өз күшіне сенуді, өзінде компенсаторлық функцияларды дамыту мүмкіндігін қалыптастырады, ал оқу бітіргеннен кейін оның тұрмысында және қоршағандарымен қарым-қатынасында тәуелсіз болуын қамтамасыз ететін кәсіптік әрекетке табысты түрде орналасуына мүмкіндік жасайды.
Әлеуметтік-еңбектік реабилитация жағынан алғанда жас мүгедектерді өндіріс орындарында оқытуды ұйымдастыру мәселесі маңызды болып табылады, ол өзіндік мынадай артықшылықтарға ие: өнеркәсіптердің өндірістік базасы мүгедектерге оқу орындарына қарағанда кеңірек оқу, мамандықтар шеңберін игеру мүмкіндігін береді, мүгедектердің жұмыстағы жолдастарымен үздіксіз әлеуметтік - психологиялық қарым-қатынасқа түсуін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, өндірісте мамандыққа даярлауды ұйымдастыру оны белгілі бір күнтізбелік мерзімсіз бастауға және бір өндірісте өзінің әрі қарайғы еңбек әрекетін жалғастыруға мүмкіндік жасайды.
Жас мүгедектер үшін әлеуметтік-еңбектік реабилитация бағытындағы тағы бір аса маңыздысы оладың еңбек ету құқығын жүзеге асыру. Бұл өзінің материалдық жағдайын жақсарту ғана емес, өзін-өзі бекірудің және ішкі дамуының тәсілі. Зерттеулер көрсетіп отырғандай, барлық мүгедектерді жұмыскритериялары бойынша төрт санатқа бөлуге болады:
1) Жұмыс істемейді, бірақ бірақ жұмысістегісі келетіндер;
2) Жұмыс істегісі келмейді, бірақ жұмыс істеуге мәжбүрлер
3) Жұмыс істемейді және жұмыс істегісі келмейтіндер;
4) Жұмыс істейтіндер және жұмыс істегісі келетіндер.
Зерттеуде көрсетіп отырғандай, үшінші және төртінші санаттағылар өмірге риза болса, алдынғы екі санаттағылар өздерін ынғайсыз сезінеді, апатияға бейім[12]. Еңбекке қабілетті жастағы мүгедектерге жасалған социологиялық сауалнамалар олардың арасындағы еңбек еткісі келетіндердің көп екенің анықтаған. Еңбекке тартылмағанның себебі жұмыс істегісі келмейтіндіктен екенің тек 1,8% ғана атаған, ал экономикалық енжар мүгедектер үлесі жыл сайын жас өскен сайын ұлғайып келеді (0,9% - жас мүгедектер, 2,2% - ересек жастағы мүгедектер). Төлем ақысы жоғары жұмыс орның табуға мектепті немесе арнайы интернаттарды бітіріп, кәсіптік даярлықтан өткен І және ІІ топтағы мүгедек жастар ұмтылады.
Қазақстар Республикасындағы қарттар мен жалпы үлгідегі мүгедектерге
арналған интернат-үйлер
2006 жылғы 1 қаңтардағы жай-күй бойынша[13]
Облысқала
Үйлердің саны
Интернат-үйлерде тұратындардың саны
Ақмола облысы
7
458, оның ішінде қарттар - 240
Ақтөбе облысы
1
245, оның ішінде қарттар - 153
Алматы облысы
3
590, оның ішінде қарттар - 451
Атырау облысы
1
122, оның ішінде қарттар - 92
Шығыс Қазақстан облысы
8
1132, оның ішінде қарттар - 778
Жамбыл облысы
3
449, оның ішінде қарттар - 367
Батыс Қазақстан облысы
4
580, оның ішінде қарттар - 233
Қарағанды облысы
5
637, оның ішінде қарттар - 476
Қызылорда облысы
1
166, оның ішінде қарттар - 77
Қостанай облысы
6
582, оның ішінде қарттар - 473
Маңғыстау облысы
1
130, оның ішінде қарттар - 87
Павлодар облысы
3
526, оның ішінде қарттар - 397
Солтүстік Қазақстан облысы
2
419, оның ішінде қарттар - 287
Оңтүстік Қазақстан облысы
1
258, оның ішінде қарттар - 162
Астана қаласы
1
233, оның ішінде қарттар - 148
Алматы қаласы
1
340,оның ішінде қарттар - 310
Барлығы
48
6867
Қазіргі Қазақстан басынан өткеріп отырған өзгермелі қоғамда бұл қажеттіліктерді жүзеге асыру аса күрделі болып отыр. Мүгедектердің еңбек нарығы жалпы еңбек нарығының бөлшегі болып табылады да, өзіндік ерекшеліктерге ие болады. Мүгедектердің дені сау жұмысшылармен бәсекеге түсе алмайтының ескеру керек. Мүгедектердің еңбек нарығындағы төменгі бәсекеге түсу қабілеті олар үшін арнайы жағдай жасалған жұмыс орнын даярлау қажеттігің тудырады (еңбекті ұйымдастырудың басқа нормалары, мүгедек үшін жұмыс істеуіне жеңілдік жасайтын, бұрын оған жете алмағандар үшін жағдай туғызатын арнаулы құрылғылар сатып алып, орнату, тиімді еңбек және демалу режимін құру және т.б.), бұл қазіргі жағдайда жұмыс берушілердің өндірістік тәжірибесі жоқ жас мүгедектердіжұмысқа алуды қолдамайтын, олардан ынғайлы сәттертуа қалғанда құтылғысы келетіндерге әкеп соғады. Соған қарамастан, мүгедектердің өмір сүру жағдайларының төмендеуі олардың еңбек нарығына қарай ағылуына мәжбүр етті. Жалпы жұмыссыздармен салыстырғанда мүгедектердің жұмыссыздығының үлесі аз болғанымен, орта есеппен халыққа шаққанда жұмыссыздық деңгейі оларда жоғары. Егер он жыл бұрын еңбекке тартылған мүгедектердің үлесі 38% болса, қазіргі уақытта ол 13% және болашақта одан да төмендейтінің көрсетеді.
Мүгедектерді еңбекпен қамту, соның ішінде жастарды, оларды әлеуметтік қорғаудың негізгі бағыты болып отыр. Қолданыста жүрген заңдылықтар мүгедектерді жұмысқа орналастырудың келесі түрлерін ұсынады.
Қалыпты типтегі кәсіпорындар. Оларға әдетте ІІІ топтағы мүгедектер жұмыс істейді;
Арнаулы кәсіпорындар. Оларда жұмыс пен еңбек ақысын төлеудің ерекше жағдайлары жасалада, өндірісті қалыптандыру жүргізілмейді;
Арнаулы цех, кәдімгі кәсіпорынның, өндірістік базасында ұйымдастырылған, құрылымдық бөлшегі. Әдетте, ол аурудың түрлеріне қарай ұйымдастырылады. Арнаулы цехтағы жұмыскүнінің ұзақтығын медико-әлеуметтік эксперттік комиссияның нұсқауымен белгіленбейді;
Үйде атқарылатын жұмыснысаны жоғарыда аталған мүгедектерді еңбекпен қамту түрлерінің құрамдас бөлігі, бөлшегі.
Жас мүгедектерге арналған дербес интернат-үйлер басқа бағдарламалардан мынадай бағыттарына қарай ерекшеленетін реабилитациялық бағдарламаларды жүзеге асыруы тиіс:
* Мүгедектердің жеке басының белсенділігін сақтау;
* Жас мүгедектердің дағдылары мен іскерліктеріндамытуға талпындыру және оны материалдық жағынан бағалау үшін пайдалану;
* Жас мүгедектерді емдеу-қорғау режим, дұрыс дәрі-дәрмек арқылы физиологиялық белсенділігін қолдау, сақтау.
Жас мүгедектерге арналған интернат-үйлердің алдында тұрған әлеуметтік реабилитациялаудың маңызды мақсаттарының бірі онда тұратындардың бір-бірімен, сау адамдармен, интернат үйлерден тыс жердегілермен әлеуметтік байланысқа түсуін қалыптастыру болып табылады. Онымен қоса, жас мүгедектерге әлеуметтік терапия жүргізу палатадағы жайлылық, өзіне және өзгелерге басқалардың көмегінсіз қызмет көрсету мүмкіндіктерін жасау, өзін-өзі басқару, жұмыс тәртібі (бес күндік, күндіз келіп тұру), микро және макро әлеуметтік тобын ұйымдастыру, жекеленген мәдени терапия, персоналдың психотерапиялық өнері, еңбекке орналастыру сияқты элементтерді де қамтуы керек.[14]
Мүгедектердi әлеуметтiк қорғау әлеуметтiк, қайырымдылық көмекті, медициналық, әлеуметтiк және кәсiптiк оңалтуды, бiлiм алуға қолжетімділікті және мүгедектердің қоғам өмiрiне басқа азаматтармен бірдей қатысуына мүмкiндiктер жасауға бағытталған өзге де шараларды ұсыну арқылы қамтамасыз етiледi. Мүгедектерге көрсетiлетiн әлеуметтiк көмек мемлекеттiк жәрдемақылар, өтемақылар түрiндегi төлемдерді және Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген өзге де, оның ішінде қайырымдылық есебінен берілетін төлемдердi де қамтиды.
Жергiлiктi атқарушы органдар мен жұмыс берушi мүгедектерге әлеуметтiк көмектiң қосымша түрлерiн көрсетуге құқылы.[7]
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы мүгедектерді, соның ішінде жастарды әлеуметтік реабилитациялау бойынша шараларды толықтай жүзеге асыру үшін қиындықтарға, әсіресе қаржыландыруға байланысты қиындықтарды бастан кешіріп отыр. Бұл жағдай жас мүгедектерге әлеуметтік көмек көрсетуде және әлеуметтік қорғауда әлеуметтік қызметкерлердің әрекеттерін маңызды әрі өзекті етіп отыр.
18.1 Жас отбасылармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс
Отбасы тікелей (қауіпті топ ретіндегі отбасы) жанама (отбасы әлеуметтік жұмыстың микросоциумының клиенті ретінде) қатынасқа түсетін әлеуметтік жұмыстың ең таралған түрі болып табылады. Отбасының әлеуметтік қызметкерлердің еңбекпен қамту саласындағы орталық орынды алатынының дәлелі отбасы мәселелерімен айналысатын социономдардың санының көптілігінен көрінеді. Мысалы, АҚШ-та әлеуметтік қызметкерлердің ұлттық ассоцациясының жалпы санының 25% осы мәселелермен айналысатындарды құрайды.[15]
Қазақстандағы отбасының да басқа елдер сияқты проблемалары біркелкі болып келеді. Сол сияқты, Қазақстандағы отбасымен әлеуметтік жұмыстың айтарлықтай ерекшеліктері жоқ. Бірақ, отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстың әр елде әр түрлі жүргізіледі. Біздің Қазақстандағы жағдай анау айтарлықтай күшті дамымаған. Яғни, отбасына көмек көрсету қатты дамымаған. Барлық елдердің отбасылық проблемалары ұқсас болғанымен, кейбір ұлттық ерекшеліктерге байланысты өзгеруі мүмкін. Отбасының проблемаларына не жатады?
Оған:
-- Ажырасу, жұбайлардың келіспеушілігі
-- Неке санының азаюы.
-- Бала туудың төмендеуі.
-- Әйелдердің күйеу тарапынан зардап шегуі, яғни, отбасындағы зорлық.
-- Материалдық жетіспеушілік.
-- Отбасындағы жұбайлардың түсініспеушілігі.
Мемлекеттің отбасы саясатына қоғамның мүддесінде отбасының қызметін қамтамасыз ету мақсатында балалы отбасына белгілі әлеуметтік кепілдік беретін тәжіриби шаралар жиынтығы кіреді. Олар экономикалық және әлеуметтік көмектің түрлерін өзіне қосады. Бұл көмек әр елде әртүрлі, бірақ барлық жерде бір түрде көрсетеді.
Барлық елдерде отбасы маңызды әлеуметтік институт болып есептеледі, онда жаңа ұрпақ пайда болып, тәрбиеленеді және олар онда әлеуметтендіруден өтеді және әлеуметтік қолдау таба алады.
Дүниежүзілік тәжірибе әлеуметтік қолдау жөнінде бірқатар шараларды:
-- отбасына жәрдемақы беру;
-- әйелдерге декреттік демалыты төлеу;
-- әйелдерге екіқабаттығы мен бала туу кезінде медициналық көмек көрсету;
-- нәрестенің және кіші жастағы баланың денсаулығын бақылау;
-- ата-анаға демалыс беру;
-- жарымжанды отбасына жеңілдік беру;
-- салық жеңілдіктері, үй-жай сатып алуға немесе жалға алуға төменгі процентпен несие беру және басқалары кіреді.
Қазақстан мемлекеті негізінен, отбасына көмек көрсетудің ұқсас түрлерін ұсынады, бірақ оның көлемі қазіргі заман жағдайына аз болады. Көптеген отбасының, соның ішінде жас отбасының өмір сүру дәрежесі мен сапасы төмен. Халықтың қарапайым түрде көбеюі қамтамасыз етілмейді. Адам өлімі, әсіресе, нәрестенің, баланың, ананың өлімдері өте жоғары. Ажырасу саны өсуде. Балалар мен жастардың алғашқы мүмкіндіктері нашарлап келеді.[16]
Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан-2050 Стратегиясы Жолдауында Жаңа кезеңдегі әлеуметтік саясаттың маңызды құрамдас бөлігі ретінде ана мен баланы қорғау басты назарға алынған. Отбасы, ана, бала тақырыбы - күнделікті тіршіліктің тірегі. Отбасы - қоғамның әлеуметтік құрылымының маңызды бөлігі ретінде қоғамға қажетті көптеген міндеттерді орындай отырып, ел дамуында үлкен рөл атқарады. Ұрпақтар бір-бірімен алмасып, адамның өзі өндіріледі, оның тұқымы жалғасады. Бала ең алғаш рет отбасы тәрбиесін бойына сіңіреді.[3]
Демография ғылымы халықты көп адамның жиынтығы ретінде емес, оны бір ұрпақтың келесі ұрпақпен ауысуы арқылы өзін-өзі жаңартып отыратын адам популяциясы ретінде қарайды. Бала тууға байланысты қатынастар неке және отбасы секілді әлеуметтік институттар арқылы жүзеге асырылады. Статистикаға көз жүгіртсек, елімізде 8,9 миллионға жуық әйел тұрады, оның 52,2 пайызы некеде тұрса, 28,2 пайызы ешқашан некеге тұрмаған. Сондай-ақ, 12,6 пайызын жесірлер, 7 пайызын ажырасқандар құраған. Ерлер саны - 8,3 млн. Оның 57,1 пайызы үйленгендер, 36,9 пайызы ешқашан некеде болмағандар. Бұдан бөлек, 3,5 пайызын ажырасқандар, 2,5 пайызын жесірлер құраған. Ал 18 жасқа дейінгілердің 72,3 пайызы өз ата-аналарымен, 15,1 пайызы тек анасымен, 6,4 пайызы тек әкесімен, 6,2 пайызы ата-анасынан бөлек тұрады.
Халықтың ұдайы өсіп-өнуін анықтайтын ма - ңызды фактор - баланың туылуы. Туу деңгейі бір жыл ішіндегі тірі туылғандардың жалпы санының халықтың 1000 адамға шаққандағы орташа санына қатынасын көрсетеді және фертильді контингенттің санына байланысты. Фертильді контингент халықтың жасы мен жыныстық құрылымымен, некелер мен ажырасулар деңгейімен, стерильді жұбайлар мен басқа да таза демографиялық факторлар арқылы анықталады.
Қазақ отбасындағы бала туу соғыстан кейінгі жылдарда көбейе түсіп, 50-60 жылдары ең жоғарғы деңгейге жетті. Егерде 60-жылдардың басында қазақ отбасында бала тууды әдейілеп тежеу кең тарамаған болса, қазіргі кезде ол реттелетін жағдайға түсті. Мұның басты себебі, 60-жылдың екінші жартысында үйленген жастардың жаңа мәдени нормаларға, өмір сүрудің жаңа талаптарына, ақпарат құралдарының әсеріне, білім деңгейінің өсуіне, әйелдердің көпшілігінің жұмысқа назар аударуына байланысты болды. Осыған сәйкес жас аналардың репродуктивті (бала туу) көзқарасы басқаша қалыптаса бастады. Некедегі әке мен ана ғана бала туудың пәк санын, өздері қалаған санын, ықтимал санын өз еріктері бойынша шешеді. Баланың пәк саны деген - абстрактілі ұғым, себебі, ол жұбайлардың нақты өмір сүру жағдайынан алшақ жатыр. Бұл көрсеткіш, жалпы отбасында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz