Мультимедиалық технологиялар
1 БӨЛІМ. Мультимедиалық технологиялар . оқытудың дидактикалық жүйелері
1.1 Мультимедиа негіздері
1.2 Мультимедиалық технологияларды оқыту процесінде пайдаланудың шарттары мен аспектілері
1.3 Мультимедиалық технологиялардың әдістемелік мүмкіндіктері
1.4 Мультимедианы оқытуда қолданудың артықшылықтары мен кемшіліктері
1.5 Мультимедиалық технологиялардың оқыту процесіндегі тиімділігін анықтау
1.6 Мультимедиалық технологиялар . таным процесiн жетілдірудің тиімді құралы
1.7 Мультимедиалық ресурстарды дайындаудың бағдарламалық жабдықтары
1.8 Мультимедиалық оқыту бағдарламаларын дайындау ұстанымдары мен шарттары
1.9 Медиатека, медиаорталық
1.10 Мультимедиалық технологияларды шет елдік білім саласында қолданудың тенденциялары, перспективалары
2 БӨЛІМ. Мультимедианың техникалық құралдары
2.1 Интерактивті тақта
2.2 Интерактивті проектор
2.3 Мультимедиалық проектор
1.1 Мультимедиа негіздері
1.2 Мультимедиалық технологияларды оқыту процесінде пайдаланудың шарттары мен аспектілері
1.3 Мультимедиалық технологиялардың әдістемелік мүмкіндіктері
1.4 Мультимедианы оқытуда қолданудың артықшылықтары мен кемшіліктері
1.5 Мультимедиалық технологиялардың оқыту процесіндегі тиімділігін анықтау
1.6 Мультимедиалық технологиялар . таным процесiн жетілдірудің тиімді құралы
1.7 Мультимедиалық ресурстарды дайындаудың бағдарламалық жабдықтары
1.8 Мультимедиалық оқыту бағдарламаларын дайындау ұстанымдары мен шарттары
1.9 Медиатека, медиаорталық
1.10 Мультимедиалық технологияларды шет елдік білім саласында қолданудың тенденциялары, перспективалары
2 БӨЛІМ. Мультимедианың техникалық құралдары
2.1 Интерактивті тақта
2.2 Интерактивті проектор
2.3 Мультимедиалық проектор
Мультимедиа әртүрлі типті ақпараттарды өңдеу мен ұсынудың тиімді құралы болып табылады. Сондықтан да, мультимедиаға сипаттама беру, оның ерекшелігін анықтау үшін алдымен информатика ғылымы зерттейтін ақпарат, ақпараттандыру, ақпараттық процесс ұғымдары, ақпарат түрлері және оларды ұсыну әдістері қарастырылуы қажет.
Ақпарат термині латынның informatio - танысу, түйсiну, түсiну деген сөзінен шыққан. Алғашқы кезде ақпарат ұғымына „бір адамнан екінші бір адамға ауызша, жазбаша немесе басқа да әдістер арқылы берілетін мәлімет және осы мәліметті беру мен қабылдау процесі” деген анықтама берілді. Кей жағдайда ақпаратты ғалымдар материя, энергия сияқты философиялық категориялардың қатарына жатқызады. Мысалы, Р.Ф.Абдеевтiң еңбегiнде көптеген ғалымдардың ақпаратқа берiлген анықтамалары келтiрiлген. Солардың бiрнешеуiне тоқталайық:
- ақпарат - құрылымның күрделiлiк өлшемi (Моль);
- ақпарат - таңдау ықтималдылығы (Яглом);
- ақпарат - энтропияның терiстiгi (Бриллюэн).
Бiздiң түсiнiгiмiзше, кең мағынада ақпарат - әлемнiң келбетi, ал, тар мағынада – кез келген объект немесе субъект жөнiндегi мәлiмет.
Ақпараттың мынадай қасиеттері бар:
- тұтыну кезінде көлемі азаймайды;
- пайдалану кезінде тұтынушылар санына шек қойылмайды;
- бір орыннан екінші орынға тасымалдау процесі жылдам жүргізіледі;
- қандай да бір мазмұндағы ақпарат әртүрлі формада ұсыныла алады т.б..
Ақпараттандыру – азаматтардың ақпараттық тұтынушылығын қанағаттандыру үшiн тиiмдi шарттарды құру процесi. Басқаша айтқанда, ақпараттандыру – ақпараттық-техникалық құралдарды (мысалы, компьютерлiк техникаларды) бағдарламалар, әдiстемелiк құралдар кешенiмен жабдықтау. Көп жағдайда пайдаланушылар ақпараттандыруды „компьютерлендіру” ұғымымен бірдей түсінік ретінде қарастырады. Компьютерлендiру - бiлiм беру жүйесiн компьютермен жабдықтау. Бұл екi ұғымды бiрi-бiрiнен бөлiп қарауға болмайды. Бiрақ, компьютерлендiру ұғымы ақпараттандыру ұғымының құрамына кiредi.
Адам ақпаратты сезім мүшелері арқылы қабылдайды, мидың және орталық нерв жүйесінің көмегімен ақпаратты өңдейді, есте сақтайды. Адамның ойша есеп шығаруы, мәтінді бір тілден екінші тілге аударуы ақпаратты өңдеу процесінің мысалдары. Ақпаратты өңдеу процесі адамның ақыл-ой іс-әрекетіне байланысты.
Қандай да бір нәтижеге жету мақсатындағы ақпаратқа қатысты іс-әрекеттер тізбегінің жиынтығы ақпараттық процесс деп аталады.
Ақпараттық процесс адамға қатысты әлемде ғана емес, табиғатқа қатысты да жүреді. Тірі табиғатта популяциялық түрленулер тұрақты ақпарат алмасуға негізделген. Мысалы, өсімдіктер әлеміндегі жыл мезгіліне байланысты өзгерістер – ақпараттық процесс нәтижесі. Атап айтқанда, ауа температурасының өзгеруі, күн сәулесінің ұзақтығы өсімдіктердің өмір сүруі үшін маңызды.
Ақпарат термині латынның informatio - танысу, түйсiну, түсiну деген сөзінен шыққан. Алғашқы кезде ақпарат ұғымына „бір адамнан екінші бір адамға ауызша, жазбаша немесе басқа да әдістер арқылы берілетін мәлімет және осы мәліметті беру мен қабылдау процесі” деген анықтама берілді. Кей жағдайда ақпаратты ғалымдар материя, энергия сияқты философиялық категориялардың қатарына жатқызады. Мысалы, Р.Ф.Абдеевтiң еңбегiнде көптеген ғалымдардың ақпаратқа берiлген анықтамалары келтiрiлген. Солардың бiрнешеуiне тоқталайық:
- ақпарат - құрылымның күрделiлiк өлшемi (Моль);
- ақпарат - таңдау ықтималдылығы (Яглом);
- ақпарат - энтропияның терiстiгi (Бриллюэн).
Бiздiң түсiнiгiмiзше, кең мағынада ақпарат - әлемнiң келбетi, ал, тар мағынада – кез келген объект немесе субъект жөнiндегi мәлiмет.
Ақпараттың мынадай қасиеттері бар:
- тұтыну кезінде көлемі азаймайды;
- пайдалану кезінде тұтынушылар санына шек қойылмайды;
- бір орыннан екінші орынға тасымалдау процесі жылдам жүргізіледі;
- қандай да бір мазмұндағы ақпарат әртүрлі формада ұсыныла алады т.б..
Ақпараттандыру – азаматтардың ақпараттық тұтынушылығын қанағаттандыру үшiн тиiмдi шарттарды құру процесi. Басқаша айтқанда, ақпараттандыру – ақпараттық-техникалық құралдарды (мысалы, компьютерлiк техникаларды) бағдарламалар, әдiстемелiк құралдар кешенiмен жабдықтау. Көп жағдайда пайдаланушылар ақпараттандыруды „компьютерлендіру” ұғымымен бірдей түсінік ретінде қарастырады. Компьютерлендiру - бiлiм беру жүйесiн компьютермен жабдықтау. Бұл екi ұғымды бiрi-бiрiнен бөлiп қарауға болмайды. Бiрақ, компьютерлендiру ұғымы ақпараттандыру ұғымының құрамына кiредi.
Адам ақпаратты сезім мүшелері арқылы қабылдайды, мидың және орталық нерв жүйесінің көмегімен ақпаратты өңдейді, есте сақтайды. Адамның ойша есеп шығаруы, мәтінді бір тілден екінші тілге аударуы ақпаратты өңдеу процесінің мысалдары. Ақпаратты өңдеу процесі адамның ақыл-ой іс-әрекетіне байланысты.
Қандай да бір нәтижеге жету мақсатындағы ақпаратқа қатысты іс-әрекеттер тізбегінің жиынтығы ақпараттық процесс деп аталады.
Ақпараттық процесс адамға қатысты әлемде ғана емес, табиғатқа қатысты да жүреді. Тірі табиғатта популяциялық түрленулер тұрақты ақпарат алмасуға негізделген. Мысалы, өсімдіктер әлеміндегі жыл мезгіліне байланысты өзгерістер – ақпараттық процесс нәтижесі. Атап айтқанда, ауа температурасының өзгеруі, күн сәулесінің ұзақтығы өсімдіктердің өмір сүруі үшін маңызды.
Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:
МУЛЬТИМЕДИАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР
1 БӨЛІМ. Мультимедиалық технологиялар – оқытудың
дидактикалық жүйелері
1. Мультимедиа негіздері
1.1.1 Ақпарат. Ақпарат ұғымы
Мультимедиа әртүрлі типті ақпараттарды өңдеу мен ұсынудың тиімді құралы
болып табылады. Сондықтан да, мультимедиаға сипаттама беру, оның
ерекшелігін анықтау үшін алдымен информатика ғылымы зерттейтін ақпарат,
ақпараттандыру, ақпараттық процесс ұғымдары, ақпарат түрлері және оларды
ұсыну әдістері қарастырылуы қажет.
Ақпарат термині латынның informatio - танысу, түйсiну, түсiну деген
сөзінен шыққан. Алғашқы кезде ақпарат ұғымына „бір адамнан екінші бір
адамға ауызша, жазбаша немесе басқа да әдістер арқылы берілетін мәлімет
және осы мәліметті беру мен қабылдау процесі” деген анықтама берілді. Кей
жағдайда ақпаратты ғалымдар материя, энергия сияқты философиялық
категориялардың қатарына жатқызады. Мысалы, Р.Ф.Абдеевтiң еңбегiнде
көптеген ғалымдардың ақпаратқа берiлген анықтамалары келтiрiлген. Солардың
бiрнешеуiне тоқталайық:
- ақпарат - құрылымның күрделiлiк өлшемi (Моль);
- ақпарат - таңдау ықтималдылығы (Яглом);
- ақпарат - энтропияның терiстiгi (Бриллюэн).
Бiздiң түсiнiгiмiзше, кең мағынада ақпарат - әлемнiң келбетi, ал, тар
мағынада – кез келген объект немесе субъект жөнiндегi мәлiмет.
Ақпараттың мынадай қасиеттері бар:
- тұтыну кезінде көлемі азаймайды;
- пайдалану кезінде тұтынушылар санына шек қойылмайды;
- бір орыннан екінші орынға тасымалдау процесі жылдам жүргізіледі;
- қандай да бір мазмұндағы ақпарат әртүрлі формада ұсыныла алады т.б..
Ақпараттандыру – азаматтардың ақпараттық тұтынушылығын қанағаттандыру
үшiн тиiмдi шарттарды құру процесi. Басқаша айтқанда, ақпараттандыру –
ақпараттық-техникалық құралдарды (мысалы, компьютерлiк техникаларды)
бағдарламалар, әдiстемелiк құралдар кешенiмен жабдықтау. Көп жағдайда
пайдаланушылар ақпараттандыруды „компьютерлендіру” ұғымымен бірдей түсінік
ретінде қарастырады. Компьютерлендiру - бiлiм беру жүйесiн компьютермен
жабдықтау. Бұл екi ұғымды бiрi-бiрiнен бөлiп қарауға болмайды. Бiрақ,
компьютерлендiру ұғымы ақпараттандыру ұғымының құрамына кiредi.
Адам ақпаратты сезім мүшелері арқылы қабылдайды, мидың және орталық
нерв жүйесінің көмегімен ақпаратты өңдейді, есте сақтайды. Адамның ойша
есеп шығаруы, мәтінді бір тілден екінші тілге аударуы ақпаратты өңдеу
процесінің мысалдары. Ақпаратты өңдеу процесі адамның ақыл-ой іс-әрекетіне
байланысты.
Қандай да бір нәтижеге жету мақсатындағы ақпаратқа қатысты іс-әрекеттер
тізбегінің жиынтығы ақпараттық процесс деп аталады.
Ақпараттық процесс адамға қатысты әлемде ғана емес, табиғатқа қатысты
да жүреді. Тірі табиғатта популяциялық түрленулер тұрақты ақпарат алмасуға
негізделген. Мысалы, өсімдіктер әлеміндегі жыл мезгіліне байланысты
өзгерістер – ақпараттық процесс нәтижесі. Атап айтқанда, ауа
температурасының өзгеруі, күн сәулесінің ұзақтығы өсімдіктердің өмір сүруі
үшін маңызды.
Ақпарат түрлерін жіктеудің бірнеше критерийлері бар. Бірінші критерий
ретінде көру, есту, иіс сезу, сипап сезу, дәм сезу сияқты адамның ақпаратты
қабылдау түрлерін атауға болады. Қабылдау түрлеріне байланысты ақпаратты
негізгі үш топқа бөлеміз:
1. Мәтін, кескін, графика, сурет, фотосурет, анимация, бейнефильм
секілді көру арқылы қабылданатын ақпараттар. Мұны визуалды
ақпарат деп атайды.
2. Дыбыс, сөз, әуен сияқты есту арқылы қабылданатын ақпараттар.
Мұны дыбыстық ақпарат деп атайды.
3. Арнайы техникалық құралдар көмегімен адамның сенсорлық жүйесі
арқылы қабылданатын ақпараттар. Мұны сенсорлық ақпарат деп
атайды.
Бұл келтірілген ақпарат түрлері басқа критерийлер бойынша да жіктеледі.
Соның бірі – адамның ақпаратты қабылдау әдісіне байланысты. Сондықтан да
адам қабылдайтын ақпаратты тура және ассоциативті ақпарат деп бөлеміз.
Қандай да бір объектінің немесе процестің негізгі қасиетін сипаттайтын
ақпаратты тура ақпарат деп атайды. Мысалы, судың мөлдірлігі, түссіздігі
және сұйықтығы.
Адамның бір тақырып төңірегіндегі бұрын қабылдаған ақпараты мен жаңа
ақпаратты салыстыру, елестету арқылы қабылдауын ассоциативті ақпарат деп
атаймыз. Мысал ретінде, жоғарыда келтірілген судың негізгі сипаттамалары
арқылы оған қосымша сипаттама беретін ақпаратты келтіруге болады.
Ақпарат кеңістік арқылы ғана емес, уақытқа байланысты да таратылады.
Мысалы, ежелгі сына жазулары, Күлтегін жазбасы, жартастардағы суреттер,
адамның гендік қасиеттерінің ұрпақтан ұрпаққа берілуі т.б.
Ақпаратты ұсынудың бірнеше әдістері бар. Ауызша, жазбаша және сурет,
графика, бейнемәлімет, дыбыстық мәлімет арқылы көрнекілік негізде ұсыну
т.б. Ақпаратты ұсыну үшін алдымен жинақталған, өңделген, сақталған ақпарат
болуы керек. Адам ақпаратты іздеу, жинау, сұрыптау, өңдеу, сақтау арқылы
ғана ой-елегінен өткізіп ұсына алады. Сонымен қатар, баспа құралдары,
техникалық құралдар арқылы да ақпаратты тарата аламыз.
2. Мультимедиа жөнінде түсінік
Қазiргi таңда бiлiм беру жүйесiн ақпараттандыру процесiне байланысты
ақпаратты-бiлiм беру ортасы, ақпаратты-пәндiк орта, кәсiби-ақпараттық
бiлiм беру ортасы, оқытудың компьютерлiк технологиялары, оқытудың
ақпараттық технологиялары, ақпаратты-коммуникациялық технологиялар, бiлiм
беруге арналған ақпаратты-коммуникациялық технологиялар, мультимедиа,
мультимедиалық технологиялар, бiлiм берудегi мультимедиа, мультимедианың
бағдарламалық құралдары, мультимедиалық ресурстар секiлдi бiрқатар
терминдер оқулықтар мен ғылыми мақалаларда қолданыла бастады.
Ендi осы түсiнiктерге талдау жасап көрейiк. Алдымен, осы түсiнiктерде
көп қолданылатын „орта” терминiне тоқталайық. Орта макроорта және микроорта
ұғымдарын құрайды. Макроорта қоғамдық-экономикалық жүйелердi қамтыса,
микроорта жеке тұлғаның айналасындағы жанұя, ұжым секiлдi жекелеген
элементтерден құралады.
Бiлiм беру ортасы – бiлiм беру мекемелерiндегi оқыту технологиялары мен
ақпараттық ресурстардың жиынтығы.
Ал, ақпаратты – бiлiм беру ортасы ұғымына қатысты
В.А.Красильникованың: „бiлiм беру ортасы ешқашанда ақпаратсыз бола алмайды,
бұл жердегi „ақпаратты” сөзi ақпараттық технологияларға қатысты айтылып
тұр” деген пікірімен қосылғымыз келеді. Сондықтан да, ақпаратты-бiлiм беру
ортасы – ақпараттық бiлiм ресурстарын пайдалануға мүмкiндiк беретiн
ақпараттық технологиялар негiзiнде құрылған оқыту технологиясының жиынтығы
деген тұжырым жасай аламыз.
Ақпаратты-пәндiк орта – белгiлi бiр пәнге қатысты ақпаратты пайдалануға
бағытталған ақпаратты-бiлiм беру ортасының құрамы.
Кәсiби-ақпараттық бiлiм беру ортасы – белгiлi бiр мамандық иесiнiң
кәсiби iс-әрекетiнде пайдалануға арналған компьютерлiк және
телекоммуникациялық технологиялар негiзiнде құралған
аппаратты-бағдарламалық жабдықтар жиынтығы.
Оқытудың компьютерлiк технологиясы, оқытудың ақпараттық технологиялары
секiлдi терминдерге талдау жасау үшін алдымен „оқыту”, „технология”
ұғымдарының мағынасын ашып алуымыз қажет.
Оқыту – педагогтардың жетекшiлiгiмен тұлғаның бiлiмiн, ебдейлiгiн,
дағдысын қалыптастыруға бағытталған, жоспарлы және жүйелi түрде жүзеге
асырылатын процесс.
Технология - шеберлiк туралы ғылым, techne – өнер, шеберлiк, logos –
ғылым. Энциклопедиялық еңбектерде келтiрiлген анықтама бойынша „технология
- өнiм өндiру процесiнде өнiмнiң, материалдың немесе полуфабрикаттың
формасын, қасиетiн, қалып-күйiн өзгертудi, өңдеудi жүзеге асыратын әдiстер
жиынтығы”.
Оқытудың компьютерлiк технологиясы – ақпаратты жинақтау, ұсыну және
бақылауды ұйымдастыру, танымдық iс-әрекеттi басқару секiлдi педагогтың
атқаратын функцияларының компьютерлiк техника негiзiнде педагогикалық
шарттарын құрудың әдiстерi мен тәсiлдері жиынтығы.
Оқытудың компьютерлiк технологиясы оқытушы мен студенттiң, мұғалiм мен
оқушының арасындағы қатынас формасын өзгертедi. Бұл өз кезегiнде
оқу мотивациясын күшейтедi, оқытудың қарқындылығын арттырады. Оқу
мотивациясы дегенiмiз – танып-бiлуге ұмтылдыратын қозғаушы күштердi
дамытудың әдiстерi, құралдары мен тәсiлдерi.
Оқытудың ақпараттық технологиялары – білім беруге бағытталған
компьютерлiк техниканың, телекоммуникациялық байланыс құралдарының,
инструменталды бағдарламалық жабдықтардың жиынтығы.
Ақпаратты-коммуникациялық технологиялар - локалдық, аймақтық, бүкiл
әлемдiк желiлерде ақпарат алмасуды жүзеге асыратын қазiргi заманғы байланыс
құралдарының барлық түрлері, бағдарламалық жүйелер мен кешендер
(бағдарламалау тiлдерi, трансляторлар, компиляторлар, операциялық жүйелер,
қолданбалы бағдарламалық жабдықтарды дайындауға арналған инструменталды
пакеттер), мультимедиа, телекоммуникация секілді техникалық-бағдарламалық
құралдар жиынтығы.
Ал, оқу-әдiстемелiк, нормативтi-құқықтық, ұйымдастырушылық-техникалық
материалдарды бiрлесе пайдалану негiзiнде жұмыс iстейтiн болса, мұны бiлiм
беруге арналған ақпаратты-коммуникациялық технологиялар деп қарастыруға
болады.
Ақпаратты-коммуникациялық технологиялар қызметі мынадай қасиеттерімен
сипатталады:
- өңдеу процесінің нысаны мәліметтер болып табылады;
- ақпараттық процестің мақсаты ақпарат алмасуға негізделеді;
- ақпараттық процесті жүзеге асыру құралдарын бағдарламалық,
аппараттық, бағдарламалы-аппараттық кешендер құрайды;
- ақпараттық процесті тиімділендіру параметріне ақпаратты тұтынушыға
жеткізудің дәлдігі, сенімділігі, толықтығы жатады.
Енді ұлы дидактик Я.А.Коменский „Алтын ережеге” балаған көрнекілік
ұстанымының талаптарына толық жауап бере алатын мультимедиалық
технологиялар ұғымдарын қарастырайық. Алдымен мультимедиа ұғымына талдау
жасап көрейік.
Мультимедиаға зерттеушi ғалымдар түрлiше анықтама бередi:
Мультимедиа - әртүрлi типтi ақпараттарды компьютердiң ұсыну мүмкiндiгiн
дамытатын және адамның мультисенсорлық табиғатына негiзделген
технология (D.Little).
Мультимедиа - екi не онан да көп типтi ақпараттарды интерактивтi
формада бiрiктiру (D.H.Jonassen).
Мультимедиа - әртүрлi формада ұсынылған ақпараттарды бiрiктiруге
мүмкiндiк беретiн компьютердiң аппараттық және бағдарламалық құралдары
кешенi (И.И.Косенко).
Мультимедиа - графика, гипермәтiн, дыбыс, анимация, бейнемәлiметтердi
пайдалануға мүмкiндiк туғызатын аппаратты-бағдарламалық құрал (И.Вернер).
Мультимедиа терминi латын тiлiнiң „multy” (көп) және „media” (орта)
деген сөздерiнiң бiрiгуiнен құралған. Сондықтан да, мультимедиалық жүйеге
арналған оқулықтарды, ғылыми еңбектердi саралай келе бұл терминге
„ақпараттық орта” деген мағына беруге болады. Ал, ақпараттық орта
түсiнiгiн белгiлi бiр ортада ақпараттық технологияларды пайдалану арқылы
ақпаратты ұсыну мен өңдеуге бағытталған арнайы ұйымдастырылған процесс деп
қабылдай аламыз.
Осы орайда, мультимедиаға және оған қатысты ұғымдарға өздiгiмiзше
анықтама бере кетейiк.
Мультимедиа - компьютерлiк графикамен, суреттермен, бейнеақпараттармен,
анимациямен, мәтiндермен, жоғары сапалы дыбыстармен жұмыс iстеудi
қамтамасыз ететiн интерактивтi жүйе.
Кез келген қарым-қатынас тілінде әртүрлі мағынада қолданылатын сөздер
бар. Сол секілді „мультимедиа” сөзін де бірнеше мағынада қолдана аламыз.
Яғни, мультимедиа –
• әртүрлі типті ақпараттарды өңдейтін құралдарды жасаудың,
пайдаланудың тәртібін анықтайтын технология;
• әртүрлі типті ақпараттарды өңдеу мен ұсыну технологиясы негізінде
құрылған ақпараттық ресурс;
• түрлі типті ақпараттарды өңдеу мен ұсынуға мүмкіндік беретін
компьютерлік бағдарламалық жабдық;
• пайдаланушыға барынша тиімді әсер ету мақсатында түрлі бағдарламалық
және техникалық құралдарды пайдаланатын ақпараттық технологиялар
спектрі.
Мультимедиалық технологиялар - әртүрлi типтi мәлiметтердi дайындау,
өңдеу, бiрiктiру, ұсыну әрекеттерiн аппараттық және бағдарламалық
жабдықтарды пайдалану арқылы жүзеге асыратын технологиялар (әдiстер мен
тәсiлдер)жиынтығы.
Бiлiм берудегi мультимедиа - бiрiншiден, таным процесiнiң жоғарылауына
септiгiн тигiзетiн, екiншiден, бiлiм беру мазмұнын интерактивтi формада
ұсынатын дидактикалық аппаратты-бағдарламалық құрал.
Мультимедианың бағдарламалық құралдары – кез келген типті ақпаратты
интерактивтi режимде пайдалануға мүмкiндiк беретiн компьютердiң
бағдарламалық жабдықтары.
Мультимедиалық ресурстар - мультимедиалық құралдар және арнайы
бағдарламалық жабдықтар көмегiмен дайындалған ақпараттық өнімдер.
Мультимедианың дамуы бейнетехникалық және дербес компьютерлiк
технологиялардың өркендеуi нәтижесiнде жүзеге асуда. Мультимедиа статикалық
(мәтiндiк, кестелiк, графиктiк) және динамикалық (анимациялық, бейнелiк),
дыбыстық ақпараттарды талапқа сай дәрежеде ұсынуды iске асырады. Оның жалпы
сипатын 1-ші суреттегiдей бейнелей аламыз.
Сурет 1 - Мультимедианы құрайтын әртүрлi типтi ақпараттар
Қазiргi таңда электрондық оқулықтарды, компьютерлiк оқыту
бағдарламаларын, дыбыстық және бейнелiк оқу материалдарын пайдалануда
қолданылатын мультимедиалық технологиялар оқыту процесiндегi инновациялық
әдiстердi жүзеге асыратын бiрден бiр жаңа ақпараттық
технология болып саналады.
Мультимедиа түрлiше ақпаратты ұсынудың немесе пайдаланудың әртүрлi
әдiстерiн қолдануға мүмкiндiк бередi. Бiз қазiргi күнге дейiн
мультимедианың кейбiр түрлерiн күнделiктi тұрмыста қолданып келдiк. Мысалы,
теледидар және кино - мультимедианың құрамдас бөлiктерi.
Пайдаланушылар бұл технологияның жекелеген элементтерiн атауда
„мультимедиа” сөзiн қосарлана қолданып келедi. Мысалы, мультимедиа
бағдарламасы, мультимедиа өнiмi, мультимедиа қызметi т.б. Мұнда мультимедиа
ақпараттық технологиялар кешенiнен құралатындықтан оның жекелеген
элементтерiн атау кезiнде „мультимедиалық” сын есiмiн қосарлана қолдану
дұрыс деп санаймыз (мультимедиалық бағдарлама, мультимедиалық өнiм т.б.).
Ал, жалпылай тек „мультимедиа” деп атауға болады.
1.1.3 Гипермедиа (гиперорта) ұғымы
Көптеген шет елдiк зерттеушiлер мультимедиа және гипермедиа ұғымдарын
бiр мағынада қарастырады. Мұнымен қатар, кейбiр ғалымдар мультимедиа ұғымын
гипермедиа ұғымының құрамына кiргiзедi. Мысалы, И.Браун „гипермедиа -
мультимедианың сызықты емес түрде ұсынылған жиынтығы” деген пiкiр айтады.
Бiздiң пiкiрiмiзше, мультимедиа - пайдаланушыға әртүрлi типтi ақпараттарды
бiрiктiрiп ұсыну технологиясы болса, гипермедиа - пайдаланушының түрлiше
типтi ақпараттардың бiрiнен екiншiсiне оңай ауысуын жүзеге асыру
технологиясы.
Мультимедиалық ақпарат түрлерiн (мәтiн, графика, анимация, дыбыс,
бейнеақпарат т.б.) өзара байланыстыру нәтижесiнде гипермедиа
технологиясы пайда болды.
Оқу материалын дәстүрлi, яғни, сызықтық түрде ұсынуға қарағанда,
гипермәтiндi немесе гипермедиалы түрде ұсыну тақырыпты ауқымды қамтуды
жүзеге асырады.
Осыған байланысты, гиперсілтеме, гипермәтін түсініктеріне де
тоқталайық.
Гиперсілтеме – компьютердегі пайдаланушының бір орындағы ақпараттан
екінші орындағы ақпаратқа ауысуы үшін жасалатын сілтеме.
Гипермәтiн - әртүрлi мәтiндiк ақпараттардың бiрiнен кез келгенiне
сызықтық емес формада ауысу технологиясы. Гипермәтiн ұғымын 1965 жылы
американдық ғалым Т.Нельсон енгiзген. Оның айтуынша “гипермәтiн – сызықтық
емес түрде байланысқан жазбалар”.
Гипермедиа (гиперорта) – компьютер экранына текстографиялық тораптарды
ғана емес, анимация, графика, дыбыс, бейнеөнiмдердi де гипермәтiндiк жүйе
ретiнде ұсынатын технология.
Гипермедиа белгiлi бiр тақырыптық ақпаратты бiр мезгiлде мәтiн, график,
сурет, дыбыс, бейнеөнiм түрiнде байланыстыра алады. Гипермедиадағы басты
ерекшелiк әртүрлi арналармен жүретiн ақпарат келiсiлген болуы керек, яғни,
бiр арнадан қабылданған ақпарат басқа арнадағы ақпаратты қабылдау
мүмкiндiгiн шектемей, керiсiнше, ұлғайту керек.
1.1.4 Виртуалды нақтылық (шындық)
Білім беру саласында жұмыс принципі виртуалды нақтылық технологиясына
негізделген мультимедиалық құралдар да қолданылуда.
Нақты, бар нысандар мен процестерді бейнелейтін электрондық модельдер
виртуалды нақтылықтың объектісі болып табылады.
„Виртуалды” сын есімі қағаз немесе басқа да әртүрлі заттық ақпарат
тасымалдағыштарда ұсынылған мәліметтердің электрондық баламасын сипаттау
үшін қолданылады.
Виртуалды нақтылық – пайдаланушыны стереоскопиялық негіздегі виртуалды
кеңістікте нақыт уақыт кезеңінде жүргендей әсерге бөлейтін және сол
кеңістікте пайдаланушыға әртүрлі типті ақпараттарды ұсына алатын
мультимедиалық технология қызметі.
Виртуалды нақтылық адамды объектімен тікелей „байланыстыруды”
қамтамасыз етеді. Мысалы, оқытушы немесе студент тіркегіш құралмен
жабдықталған арнайы қолғап арқылы компьютер жадында сақталған электрондық
объектіні монитор экранынан қолымен ұстап көреді және материалдық объектіні
ұстағандай әсерде қалады. Виртуалды киімдер мен көзілдіріктер кию арқылы
пайдаланушы виртуалды кеңістікте „қозғала алады”. Мұндай мультимедиалық
технологиялар студенттердің, оқушылардың ақпаратты қабылдау және түйсіну
механизмін өзгертеді және дамытады. Бұл кезде оқушылардың ақпаратты
қабылдау процесі тек көру, есту көмегімен ғана емес, сонымен қатар, сипап
сезу арқылы да жүзеге асырылады. Бүгiнгi күннiң өзiнде виртуалды нақтылықты
иiс сезу рецепторларымен, үш өлшемдi кескiндермен, әртүрлi жиiлiктегi
вибрациямен толықтыруға мүмкiндiк бар. Бұл жасанды орта кескiн мен дыбысты
берiп қана қоймайды, оның физикалық әсерiн де бередi. Жасанды түрде
автомобиль қозғалысын, кеме жүзуiн, желдiң әсерiн беруге болады, сондай-ақ,
пайдаланушы бейнеленген затты экранда жылжыту мүмкiндiгіне ие бола алады.
Сондықтан да, педагог ғалымдар виртуалды нақтылық технологиясын
дидактиканың көрнекілік принципін толық іске асыра алатын құрал деген
пікірлер білдіруде.
Визуалды (көрінетін) ақпаратты қабылдау жеңіл болғандықтан символдық
ақпаратты қабылдау кезінде теориялық ойлауға қарағанда практикалық ойлау
адамнан көп күш-жігерді қажет етпейді. Сол себептен де, виртуалды кеңістік
жүйесінің көрнекілік-образдық, көрнекілік-әрекеттік сипаттағы ұсынатын
ақпаратын пайдаланушылар барынша толық күйінде қабылдай алады.
1.1.5 Модель. Модельдеу.
Модель – қандай да бір нақты объектінің қасиеттерін білу үшін, оны
екінші бір объекті арқылы сипаттау. Басқаша айтқанда, модель – бір
құрылымды екінші құрылым негізінде бейнелеудің нәтижесі. Кез келген модель
белгілі бір гипотеза негізінде құрылады және зерттеледі.
Модельдеу – нақты объектіні жан-жақты сипаттайтын ақпараттарды модельге
ауыстыру процесі мен әдісі.
Модельдерді пайдалану саласына байланысты былайша жіктеуге болады:
- оқытуға арналған (мысалы, көрнекілік құралдар);
- тәжірибелік мақсаттағы модель (мысалы, кеменің әртүрлі табиғи
жағдайларға төзімділігін анықтау үшін оның модельі су қоймаларында
сыналады);
- ғылыми зерттеу бағытында пайдаланылатын модельдер т.б.
Жалпы, қандай да бiр нысанды сипаттау материалдық және ақпараттық
модельдеу негiзiнде жүзеге асырылады. Егер материалдық модель объектiнiң
геометриялық формасын нақты жағдайда сипаттаса, ақпараттық модель
объектiнiң қасиетi мен күйiн сипаттайтын ақпараттар жиынтығын құрайды.
Ақпараттық модель белгiлiк және вербальды модельдерден тұрады. Вербальды
модель деп объектiнiң ауызша сипатталуын айтуға болады. Ал, белгiлiк модель
сурет, графика, сұлба сияқты арнайы белгiлермен берiлген ақпараттық модель
болып табылады. Белгiлiк модельдер компьютерлiк және компьютерлiк емес
болып бөлiнедi.
Компьютерлiк модель - бағдарламалық жабдықтардың көмегiмен ұсынылған
модель.
Компьютерлiк модельдеу ұғымдардың мағынасын тереңiрек ашуға, процестер
мен құбылыстарды зерттеу әдiстерiн толық түсiндiруге мүмкiндiк бередi.
Мысалы, компьютерде модельденген демонстрациялық тәжiрибелер, зертханалық
жұмыстар студенттер мен оқушыларға заңдылықтар мен құбылыстардың табиғатын
ғылыми тұрғыдан түсiне бiлуге бейiмдейдi. Бiр жағдайда олар көзбен көруге
мүмкiн болмайтын құбылыстарды экранда бақылауға мүмкiндiк берсе, екiншi
жағдайда, ғылымда күрмеуi қиын мәселелердi графика, анимация, бейнекөрiнiс
түрiнде бақылап, шешiмiн табуға көмектеседi. Сонымен қатар, компьютерлік
модельдер оқытудың сабақ барысындағы немесе сабақтан тыс формалары мен
әдiстерiн жетiлдiруге және оқу-тәрбие процесiн қызықты әрi мазмұнды етiп
жүргiзуге көмектеседі. Оқытушының жұмысын жеңiлдетедi. Бұл, оқытушы
сабақтан тыс қалады деген сөз емес, оқытушы қай кезде де оқыту процесiндегi
басты тұлға болып табылады.
Қуатты процессормен, жедел жадымен, кескiн бейнелеудi жылдамдатқыш
құрылғылармен жабдықталған компьютерлiк технологиялардың үш өлшемдi
кескiндермен жұмыс iстеу мүмкiндiгi оларды оқыту процесiнде қолданудың
тиімді бiр бағытын айқындап бердi. Ол - ақпараттың виртуалды модельi.
Арнайы модельдеуші бағдарламалар көмегiмен дайындалған виртуалды модель
пайдаланушының интерактивтi қарым-қатынасына динамикалық түрде әсер етедi.
Мысалы, виртуалды модельдердiң оқытуда жиi қолданыла бастаған дидактикалық
мүмкiндiгi жоғары түрi - виртуалды эксперимент те студенттер мен
оқушылардың эксперименттiк дайындығын арттыратын бiрден-бiр құрал болып
табылады. Әсiресе, эксперименттiк ғылымдарды оқытуда виртуалды
эксперименттердi тиiмдi пайдалануды дұрыс жолға қою қажет. Себебi, орта
мектептер мен жоғары оқу орындарындағы зертханалық кабинеттердегi жарамсыз
болуға айналған құрал-жабдықтарды, аспаптарды жаңарту көп қаржыны қажет
етедi. Мұндай қиындықтан шығудың бiр жолы - компьютерлiк виртуалды
эксперименттердi пайдалану. Бiрақ виртуалды эксперименттер iс жүзiнде
жасалынған қандай да бiр тәжiрибелiк жұмыстардың орнын толтыра алмайды.
Себебi, мұндай ортада нақты материалдық зерттеу объектiсi жоқ.
Виртуалды эксперименттiң бағдарламалық жабдығы эксперименттiк мәндердi
графикалық интерпретациялау, виртуалды „өлшеулердiң” нәтижесiн өңдеудi
жүргiзетiн математикалық есептеулер әдiстерiмен жабдықталады. Виртуалды
эксперименттердiң рөлi мен орнын айқындау оқу практикасында жалпылай
(дидактикалық аспектiлерi бойынша) және зертханалық жұмыстарда жекелей
(әдiснамалық аспектiлерi бойынша) түрде жүргiзiледi.
Виртуалды эксперимент имитациялық және сандық есептеу эксперименттерi
болып бөлiнедi. Имитациялық эксперимент дисплей экранындағы эффектiлер мен
нақты материалдық объектiдегi байқалатын эффектiлердiң тек сыртқы
ұқсастығын қамтамасыз етедi. Мысалы, математикалық маятниктiң қозғалысы.
Бұл жағдайдағы компьютерлiк эксперименттi қамтамасыз ететiн бағдарламалық
жабдық сүйенген заңдылық, табиғаттағы заңдылықпен мүлде үйлеспейдi. Ал,
сандық есептеу экспериментi табиғаттағы процестер мен құбылыстардың
заңдылығы негiзiнде жүргiзiледi. Мұндағы бағдарламалық жабдық табиғаттағы
заңдылыққа сүйенедi. Мұндай эксперимент құбылыстардың математикалық
модельi көмегiмен ұйымдастырылады.
1. Мультимедиалық технологияларды оқыту процесінде
пайдаланудың шарттары мен аспектілері
Мультимедиалық технологияларды пайдалану негiзiнде жүргiзiлетін оқыту
әдiсi оқытудың теориясы мен технологиясын бiр-бiрiмен байланыстырып отыруды
қажет етедi.
Оқыту әдiсi деп оқытушы мен студенттiң немесе мұғалiм мен оқушының
оқыту процесiнде алға қойылған мақсатқа жету үшiн бiрiгiп атқаратын iс-
әрекетiн айтамыз. Осы кездегi негiзгi талап - үздiксiз бiлiм беру
тәсiлдерiн iздеу, жастарды өз бетiнше оқу тәсiлдерiне үйрету, жаңа оқыту
құралдары арқылы бiлiм алу жолдарын iздестiру, шығармашылық және шеберлiк
iске баулу.
Педагогикада белгiлi бiр пән бойынша оқыту жүйесiн құру заңдылығын
оқыту теориясы қарастырады. Оқыту теориясы мен әдiстерiне негiзделген
түсiнiк - оқыту технологиясы, яғни, педагогикалық технология болып
табылады.
В.М.Монаховтың пiкiрiнше: „Педагогикалық технология дегенiмiз – мұғалiм
мен оқушыға тиiмдi жағдай жасайтын, оқыту процесiн жобалауға, ұйымдастыруға
және жүргiзуге арналған педагогикалық модель”.
Оқыту технологиясы оқу ақпаратын жинау, өңдеу, сақтау, ұсыну әдiстерi
мен құралдарының нәтижелiлiгiне байланысты дамитын, әлеуметтiк
технологиялардың негiзгi құраушыларының бiрi. Әрбiр дидактикалық құралды
тиiмдi пайдалану үшiн сәйкесiнше оқыту технологиясы қажет. Сондықтан да,
оқыту технологиясын оқытудың мақсатына жетудi қамтамасыз ететiн әдiс-
тәсiлдердiң, құралдардың жүйесi деп айта аламыз.
Оқыту жүйесiнде мультимедиалық технологияларды пайдалану кезiнде көп
жағдайда педагогикалық ерекшелiктер ескерiлмейдi. Сол себептен де, оқыту
процесiне тек жаңа ақпараттық технологияларды (біздің жағдайымызда
мультимедиалық технологияларды) ғана емес, жаңа педагогикалық оқыту
теорияларын да енгiзу, қойылып отырған мәселенiң шешiмiн табуға көп
көмектеседi.
Әрбір оқытушы өзінің педагогикалық қызметін жоғары деңгейде көрсетуі
үшін мультимедиалық технологияларды пайдалана білуімен қатар, сол аталған
технологияларды тікелей оқыту процесінде қолданудың қажеттіліктерін анықтай
білуі керек.
Бірінші қажеттілік – дәстүрлі оқыту әдісінде тәжірибелік дәлелдеулері
жүзеге асырылуы мүмкін емес заңдылықтар мен теорияларды, ұғымдарды, макро
және микроәлем жөніндегі түсініктерді, пәнаралық байланыс сипатындағы
күрделі оқу материалдарын оқыту үшін студенттер мен оқушыларда қажетті
білімдер жүйесінің болуы.
Екінші қажеттілік – студенттер мен оқушыларда репродуктивті дағдының
қалыптасуы. Мұндай қажеттілік оқу экспериментін жобалау, оқу мазмұнына
қатысты мәліметтерді жинақтау, жүйелеу, жіктеу, талдау секілді іс-әрекеттер
кезінде байқалады.
Үшінші қажеттілік – студенттерде, оқушыларда шығармашалық
(креативтілік) дағдының қалыптасуы. Бұл қажеттілік күрделі есептерді шешу,
зертханалық эксперименттерді жүргізу, объектіні модельдеу, қандай да бір
процестің өтуіне әсер етуші факторларды анықтау кезінде байқалады.
Төртінші қажеттілік – студенттер мен оқушыларда белгілі бір тұлғалық
сапаның қалыптасуы. Бұл қажеттілік әлеуметтік мәселелерді шешу арқылы жас
жеткіншектерді адамгершілікке, ізгілікке тәрбиелеу кезінде көрініс береді.
Жастарда тұлғалық сапаның болуы оның қоғам алдында жауапкершілігін
күшейтеді.
Осы аталған қажеттеліктерге байланысты мультимедиалық технологияларды
пайдалану оқытудың мазмұнын өзгертiп, формасын жаңаша қалыптастыруға негiз
болады.
Мультимедиалық технологияларды бiлiм беруде қолдану мынадай
педагогикалық мақсаттарға бағытталады:
1) Ақпараттық қоғамда студенттiң, оқушының тұлғалық iс-әрекетiн дамыту:
• жеке тұлғаның ойлау деңгейiн жоғарылату, оның бойында бiлiм
қорын қалыптастыру мақсатында психологиялық-педагогикалық
әрекеттер қарқынын арттыру;
• қабылдау, есте сақтау секiлдi iс-әрекеттердi жүзеге асыру
iскерлiгiн қалыптастыру және дамыту;
• имитациялау, модельдеу процестерiн ұйымдастыру негiзiнде
студенттер мен оқушылардың эксперименттi-зерттеушiлiк қызметтерді
орындау ебдейлігін қалыптастыру.
2) Үздiксiз бiлiм беру жүйесiндегi оқыту процесiнiң барлық деңгейiн
жандандыру:
• мультимедиалық технологиялардың мүмкiндiктерiн пайдалану есебiнен
оқыту процесiнiң тиiмдiлiгiн, сапасын арттыру;
• түрлi пәндiк ортада ақпарат өңдеу құралдарын пайдалану арқылы
пәнаралық байланысты тереңдету;
• мультимедиа-ресурстарды тиiмдi пайдалану негiзiнде ашық бiлiм
беру идеясын дамыту.
Қазiргi таңда өзiндiк iс-әрекеттi қалыптастыруда мультимедиалық
технологиялар:
• микро және макроәлемдегі күрделi құбылыстар мен процестердi
модельдеу арқылы оқытуды жүзеге асыруға;
• әртүрлi физикалық, химиялық, биологиялық, әлеуметтiк т.б. өте
жылдам немесе жай өтетiн құбылыстарды кез келген уақытта оқып
үйренуге мүмкiндiк беру мәселелерiн шешуге бағытталуы керек.
Осы ұстаным бойынша мультимедиалық технологияларды оқыту процесiнде
тиiмдi пайдаланудың мынадай алғышарттарын анықтауға болады: дидактикалық,
психологиялық-педагогикалық, эргономикалық, техникалық.
1. Дидактикалық шарттар:
• Сабақтың мазмұны мен формасына байланысты мультимедиалық
технологияларды мүмкiндiктерiне қарай алдын ала дайындаудың,
кешендеудiң перспективалы жоспарын жасау.
• Оқу материалдарына әдiстемелiк талдау жасау. Айталық, кейбiр
пәндерге қатысты оқу материалдары бiрнеше ондаған жылдар бұрын
дайындалған. Мiне сол материалдарды жаңа мәлiметтермен
үйлестiрудiң жолдарын қарастыру, пәнге қатысты негiзгi мәлiметтi
қосымша мәлiметпен толықтыру. Мультимедиалық технологияларда
ұсынылатын оқу материалдары көрнекiлiк ұстанымына негiзделген.
Сондықтан да, оны оқытудың ажырамас бөлiгi деп қарастыруымыз
қажет.
2. Мультимедиалық технологияларды тиiмдi пайдалану үшiн оның
психологиялық-педагогикалық шарттарын қатаң бақылауда ұстау керек:
Оқу материалдарын тұлғаның қабылдау ерекшелiктерiн ескеру.
Экрандық оқу материалдарының студенттер мен оқушылардың эмоциясына әсерiн
бақылау.
Оқу материалдарын пайдалану кезiнде тұлғаның ойлау қабiлетiн аттыруға
қозғау салу.
Экрандық оқу материалдарын пайдаланудың қалыпты деңгейiн студенттер мен
оқушылардың ойлау жүйесiне күш түсiрмейтiндей деңгейде сақтау.
3. Эргономикалық шарттар мынадай мәселелердi қарастырады:
Бөлмедегi ауаның физико-химиялық құрамының төмендеуi студенттердiң,
оқушылардың сабаққа қабiлеттiлiгiн төмендетедi. Сондықтан бөлме ауасын
ауыстырып отыру.
Аудиовизуалдық оқу материалдарын қалыпты жағдайдан артық көрсетуге
болмайды.
4. Техникалық шарттар:
Ерекшелiктерiне қарай мультимедиалық технологияларды
дәрiсханада дұрыс орналастыра бiлу.
Құрылғылардың техникалық ақаулығын үнемi тексерiп отыру.
DVD, CD дискiлерiндегi, бейнетаспалардағы оқу материалдарын дұрыс сақтай
бiлу.
Дәрiсхананы оқыту процесiне бейiмдеу жұмыстарын авто-маттандыру.
Дәрiсхананы үнемi салқындатып отыру, яғни құралдарды қатты қызып кетуден
сақтау.
Ендi, үздiксiз бiлiм беру жүйесiн ақпараттандыру барысында
мультимедиалық технологияларды оқыту процесiнде тиiмдi пайдаланудың
тұжырымдамалық, психологиялық, педагогикалық, ақпараттық, эргономикалық,
технологиялық және техникалық, ұйымдастырушылық аспектiлерiн қарастырайық.
Тұжырымдамалық аспектi:
• ақпаратты жинақтау, өңдеу, сақтау, тарату жүйесi ретiнде жаңа
ақпараттық орта құру;
• әртүрлi деңгейде (республика, аймақ, бiлiм беру мекемелерi)
бiрiктiрiлген бiрыңғай оқу-ақпараттық орта құру т.б.
Мұндай оқу-ақпараттық ортаны құрайтын элементтерге мыналар жатады:
• елiмiздiң және шет елдердiң ақпараттық ресурстарына қол жеткiзе алатын
телекоммуникациялық аппаратты-бағдарламалық жабдықтар;
• компьютерлiк гипермедиа, мультимедиа жабдықтары;
• виртуалды бiлiм берудi дамыту үшiн ақпараттандырудың инфрақұрылымдары
т.б.
Психо-педагогикалық аспектiлер:
• оқыту процесiнде мультимедиалық технологияларды пайдалану кезiнде
бiлiмдi меңгеру мен интеллектуалдық деңгейдi қалыптас-
тырудың психологиялық механизмдерiн айқындау;
• мультимедиалық технологияларды оқыту процесiнде пайдалануда оқытушының
рөлi мен орнын анықтау;
• мультимедиалық технологияларды өзiнiң кәсiби iс-әрекетiнде тиiмдi
пайдалана бiлуi үшiн мұғалiм кадрларды қайта дайындау;
• елiмiзде қашықтан оқытуды дамытудағы мультимедианың мүмкіндіктерін
дамыту;
• мультимедиалық оқулықтар жасаудың дидактикалық талаптарын анықтау.
Ақпараттық аспектi оқытудың дидактикалық және әдiстемелiк ұстанымдарына
жауап бере алатын мультимедиалық құралдардың ақпараттық жабдықталуын
айқындайды.
Эргономикалық аспектi:
• мультимедиалық оқулықтарды құруда эргономикалық талаптарды ескеру;
• әртүрлi жас дейгейiндегi пайдаланушылардың мультимедиалық
технологиялармен жұмыс кезiндегi сақтауға тиiстi санитарлық-гигиеналық
нормаларын анықтау.
Технологиялық және техникалық аспектiлер:
• технологиялық қатаң талаптарды сақтау – оқыту процесiне арналған
лицензиялы мультимедиалық оқулықтарды пайдалану;
• оқыту мақсатына бағытталған аппараттық және бағдарламалық жабдықтармен
білім беру жүйесін қамтамасыз ету;
• бiлiм беру салаларында локалдық, аймақтық және республикалық желiлер
құру.
Ұйымдастырушылық аспектi:
• бiлiм беру мекемелерiнде электрондық кiтапханалар мен медиа
орталықтар, медиатекалар құру;
• мультимедиалық технологияларды пайдаланудың ұйымдастыру- шылық-
құқықтық нормаларын анықтау т.б.
2. Мультимедиалық технологиялардың әдістемелік
мүмкіндіктері
Қазiргi қоғамның ғылыми-техникалық, экономикалық, әлеуметтiк
салаларындағы мультимедиалық технологиялардың алатын орны, оның болашақ
даму тенденциялары мен перспективалары жан-жақты талдауды, талқылауды қажет
етедi. Өйткенi, қазiргi кезде бiздiң елiмiзде оны пайдаланушылар арасында
қарама-қайшылықты пiкiр қалыптасқан, бұл мультимедиалық технологиялар
жөнiнде толықтай түсiнiктiң болмауынан туындайтын мәселе. Осының салдарынан
оның көптеген мүмкiндiктерi мен қолданылу салалары әлi толық айқындала
қойған жоқ.
Мультимедиа технологиясын оқытуда пайдаланудың жаңа бағыттарының бiрi –
компьютерлiк желiлерде теле және бейнеконференциялар ұйымдастыру.
Мультимедиалық технологиялар интернет-технологияның да дамуына тiкелей
әсер етiп отыр. Электрондық пошта арқылы дыбыстық және бейне хабарларды
қабылдау, жiберу немесе интернет арқылы байланысқа түскен адамның бет-
бейнесiн компьютер мониторынан көрiп отыру - мультимедианың жемiсi.
Бейнеконференциялар ұйымдастыруда дыбыстық және бейнелiк хабардың сапасын
төмендетпей ұсыну мультимедиалық құралдардың жүзеге асыратын iс-әрекетi.
Мультимедиалық технологиялардың көмегiмен бүгiнгi таңда кез келген адам өзi
жөнiндегi мәлiметтердi, фотосуреттердi, тiптi, өз дауысын интернет желiсiне
шығаруға мүмкiндiк алып отыр.
Интерактивтi негiздегi мультимедиалық технологиялар интернет желiсi
және CD-курстар арқылы ауыл мектептерiнiң әлемдік ғылым, білім
жетістіктерінен оқшау қалып қою мәселесiн де шешуге мүмкiндiк бередi.
Мультимедианың ажырамас бөлiгi болып табылатын лазерлiк дискiлерде
жазылған электрондық энциклопедиялар, оқулықтар мен сөздiктер оқыту
процесiнде ерекше маңызға ие. Мысалы, электрондық сөздiктерде әрбiр сөздiң
аудармасы мен жазылуы ғана емес, сонымен бiрге оның айтылу үлгiсi де
қамтылады. Электрондық энциклопедиялар мен сөздiктердiң тиiмдiлiгi -
қажеттi мәлiметтi тез iздеп табуға болады. Сонымен қатар тiл үйретуге
бағытталған интерактивтi оқыту бағдарламалары диалогты байланыс жасауды
жоғары деңгейде жүзеге асыра алады.
Әлемнiң атлас картасы, жекелеген қалалардың картасы сияқты әртүрлi
электрондық-картографиялық жүйелер, қажеттi дағдыны қалыптастыруға,
жетiлдiруге негiзделген тренажерлiк бағдарламалар, адамның ой-өрiсiн
дамытуға бағытталған ойын түрiндегi оқытушы бағдарламалар оқыту процесiнде
жиі қолданылуда.
Соңғы кездері ағылшын тілінде edutainment және infortainment деген
сөздер компьютерлік термин ретінде жиі айтылады. Олар education (білім
беру), information (ақпарат) и entertainment (көңіл көтеру) деген сөздерден
құралған. Бұл терминдер мультимедиалық құралдарды пайдалану арқылы оқыту
кезінде көңіл көтеру мен оқу қызметінің арасындағы алшақтықтың азаятынын
білдіреді. Мектепке дейінгі немесе мектеп жасындағы балалар болсын,
үлкендер болсын, компьютерде көңіл көтеретін ойындарды ойнау арқылы, алдына
білсем деген арнайы мақсат қоймаса да, біршама білімге, әртүрлі
ақпараттарға қол жеткізеді. Бұл да мультимедианың тиімді жағы болып
табылады.
Мультимедиалық бағдарламалардың негiзгi атқаратын функцияларының бiрi –
басқаруды қамтамасыз ету. Қажеттi ақпаратқа еш кедергiсiз ауысу мүмкiндiгi
қамтылған. Мысалы, кинофильмдердi көру барысында мультимедиалық
бағдарламалар пайдаланушыға қажетсiз кино үзiндiлерiн өткiзiп жiберудi,
керектi киноүзiндiнi бiрнеше қайтара көрсетудi жүзеге асырады.
Оқытуды интерактивті түрде өткізу мультимедиалық технологиялардың
келесі бір маңызды сипаттамасы болып саналады. Американдық ғалым А.Галбриц
интерактивтiлiктiң үш түрiн атап көрсетедi:
• реактивтi интерактивтiлiк: оқушылар мен студенттер компьютердегi
бағдарламаның бағыт берiп, көмектесуi нәтижесiнде жауап бередi;
• әрекеттiк интерактивтiлiк: бұл жағдайда оқушылар, студенттер
бағдарламаны басқара алады;
• екi жақты интерактивтiлiк: оқушылар, студенттер бағдарламамен өзара
ықпал жасай алады.
DEC компаниясының хабарлауынша, дұрыс жолға қойылған (яғни, аппараттық,
бағдарламалық және әдiстемелiк құралдармен толық жабдықталған) мультимедиа
технологиясын пайдалану оқытуға жұмсалатын шығын көлемiн едәуiр азайтады
екен.
Зерттеушiлердiң пiкiрi бойынша дәстүрлi оқыту
әдiсiмен берiлген материалдың 25%-ы, көру арқылы 33%-ы, көру-есту
арқылы 50%-ы, ал, мультимедиалық интерактивтi оқыту бағдарламалары
көмегiмен берiлген материалдың 75%-ы есте сақталады.
Мультимедиалық технологияларды пайдалану мен дәстүрлi оқыту әдiстерi
арасындағы айырмашылықты 2-суреттен көруге болады.
Диаграммадан көріп отырғанымыздай, мультимедиалық технологиядарды
пайдаланып оқыту, атап айтқанда, мынадай нәтижелерге қол жеткiзедi:
- оқуға кететiн уақыттың үнемделуiне;
- оқу мотивациясының жоғарылауына;
- зейiн аудару нәтижесiнде оқу материалын толық түсiнуге;
- алынған бiлiмнiң ұзақ уақыт есте сақталуына.
Сурет 2 - Мультимедиалық технологиялардың оқыту процесiндегi тиiмдiлiгiнiң
көрсеткiшi
Мультимедиалық технологияларды бiлiм сапасына әсерi, оқытудағы
тиiмдiлiгi, қасиеттерi, субьект iс-әрекетiн дамыту мүмкiндiгi, т.б.
сипаттамалары бойынша 3-суреттегiдей жiктеуге болады.
Сурет 3 - Мультимедианың оқытудағы сипаттамалары бойынша жiктелуi
Айталық, мультимедиалық технологияларды субьектiнiң iс-әрекетiне
байланысты оқыту құралы және оқу құралы деп бөлуге болады. Мысалы,
мультимедиалық компьютер демонстрациялық-эксперименттiк жағдайда - оқыту
құралы, ал зертханалық практикум жағдайында - оқу құралы. Оқыту құралдарын
оқытушылар оқу материалын түсiндiру және бекiту үшiн, ал оқу құралдарын
студенттер мен оқушылар жаңа бiлiмдi меңгеру үшiн пайдаланады.
Мультимедианы белгiлi бiр оқыту жүйесiнiң мазмұны мен әдiстерiне
негiзделген жағдайда пайдалану тиiмдi. Мультимедиалық технологиялар мен
оқыту әдiстерiнiң өзара байланысы бiркелкi болмайды, яғни, бiр
мультимедиалық құрал бiрнеше оқыту әдiстерiн қамтыса, ал керiсiнше, бiр
оқыту әдiсiнде бiрнеше мультимедиалық кешен пайдаланылуы мүмкiн.
Қазiргi заманғы мультимедиалық технологиялар құбылыстардың дамуын,
динамикасын көрсетудi және оқу ақпаратының көлемiн белгiлi бiр реттiлiкпен
берiп отыруды жүзеге асыратындықтан жаңаша оқыту әдiстерiн талап етедi.
Оқыту процесiнде кездесетiн мәселелер мен оны тиiмдi шешудегi
мультимедиалық технологиялардың мүмкіндіктері мен жетістіктерін 1-ші
кестедегідей бөліп көрсетуге болады.
Кесте 1
№ Оқыту процесiнде Мультимедиалық Мультимедиалық
кездесетiн технологиялардың оқытутехнологияларды
қиындықтар тиiмдiлiгiн арттыру пайдаланудағы
мүмкiндiктерi жетiстiктер
1 2 3 4
1.Объективтi күрделi Оқу материалын Студенттер мен
материалдарды оқыту бөлшектеп ұсыну оқушы-лардың оқу
материалына қызығушылығы
артады
2.Түсiнiк-ұғымдардың Нақты ұғым Нақтыдан абстракцияға,
абстрактылығы, қалып-тастыру, жекеден жалпыға ауысу
жалпылау, салыстыру, салыстыру, жалпылау жеңiлдiгi
орнықтыру қажеттiлiгiкезiндегi
иллюстрациялау
3.Эксперимент жасаудың Зертханалық Зертханалардағы
күрделiлiгi дәрісханаларда құрал-жабдықтардың
өткiзуге мүмкiн емес жеткiлiксiздiк мәселесiн
тәжiрибе-лердi бiршама шешу
демонстрациялау
4.Құбылыс, процестерҚұбылыстар мен Құбылыстар мен
механизмiн динамикадапроцестердi модельдеу,процес-тердiң табиғатын
көрсету динамикада көрсету ашып көрсету
1 2 3 4
5.Тез немесе жай өтетiнБейнепроекциялық Құбылыстар мен
процестердi оқыту құрылғылар көмегiмен процестердi оқыту
табиғаттағы кезiнде уақытты тиiмдi
процесс-тердiң жүруiн пайдалану
бақылау
6.Объектiнiң Коммуникациялық Бақылау кеңiстiгiнiң
көрiнбей-тiн құрылғылар, Web- шекарасын үлкейту
бөлiгiнде өтетiн камералар
микропроцестердi мүмкiн-дiктерiн
бақылау, түсiндiру пайдалану
7.Негiзгi заңдылықтар Табиғаттағы Заңдылықтар мен
мен құбылыстарды заңдылықтардың құбы-лыстардың сипатын
техникада қолданудың техникада қолданылу бейнематериалдармен
көпсалалығы аясымен танысу түсiндiру
Оқыту процесiнде мультимедианы пайдаланып бiлiм берудiң әртүрлi
аспектiлерiн дамытуға мүмкіндік бар: ақпаратты өңдеудiң когнитивтi
аспектiлерi, оқытудың мотивациялық аспектiлерi, оқытудың коммуникациялық
аспектiлерi, оқытудың танымдық аспектiлерi.
Атап көрсетiлген аспектiлер негiзiнде мультимедиалық технологиялардың
оқыту процесiндегi ақпаратты-коммуникативтiк қызметiн 4-суреттегiдей
бейнелейміз.
Сурет 4 - Мультимедиалық технологиялардың оқыту процесiндегi ақпаратты-
коммуникативтiк қызметi
Мультимедиалық технологиялардың осы қызметіне сүйеніп, оқыту процесiн
жетiлдiру процесін өзiндiк ғылыми – материалистiк көзқарасы дамыған
тұлғаны қалыптастыру тұрғысынан төмендегiше модельдеуге болады (сурет 5).
Сурет 5 - Мультимедиалық технологияларды пайдалану арқылы оқыту процесiн
жетiлдiрудiң моделi
Сонымен, мультимедиалық технологиялар:
• әрбір пайдаланушының қабілеті мен ерекшелігін ескере отырып,
олардың оқу мотивациясын арттыруға септігін тигізеді;
• түрлі типті ақпараттарды біріктіріп ұсыну арқылы оқытудың
интерактивтілік ұстанымын қамтамасыз етеді, өйкені, әртүрлі типті
ақпаратты пайдалану адамның әртүрлі сезім мүшелері арқылы оқу
материалын жан-жақты қабылдауына ықпал етеді;
• нақты, күрделі де қиын, белгілі көлемде шығын мен ұзақ уақытты
қажет ететін экспериментті модельдеуді жүзеге асырады;
• құбылыстар мен процестерді динамикада көрсету арқылы
абстрактілі ақпараттарды көрнекі тұрғыда ұсына алады;
• макро және микро әлемдегі нысандарды визуалдауға мүмкіндік
береді;
• бiлiм беруге жұмсалатын шығынның азаюына ықпалын тигізеді.
3. Мультимедианы оқытуда қолданудың артықшылықтары
мен кемшіліктері
Мультимедиалық құралдарды оқыту процесіне енгізудің екі бағыты бар.
Біріншісі, мультимедиалық құралдар дәстүрлі оқыту әдістеріне қосымша, оқыту
процесін интенсивтендіру құралы ретінде қолданылады. Екіншісі, оқыту
процесін ұйымдастыру формалары мен әдістерін және білім беру мазмұнын
жаңартуға мүмкіндік беретін, экстенсивті бағытта қолданылатын мультимедиа-
ресурстар ретінде пайдалану.
Интенсивті оқыту – білім беру процесін дамытуды ішкі резервтер
есебінен жүзеге асыру.
Экстенсивті оқыту – білім беру процесін қосымша резервтер – жаңа
құралдар, құрылғылар, технологиялар есебінен жүзеге асыру.
Мультимедиалық технологияларды білім беруде қолданудың артықшылықтары
мен қатар кемшіліктері де бар.
Мультимедианың білім берудегі артықшылықтарына мысалдарды көптеп
келтіруге болады. Соның ішінде негізгілеріне тоқталайық:
• білім мазмұнын құрылымдау технологиялары мен әдістерін жетілдіру;
• дәстүрлі оқыту жүйесіне өзгерістер енгізу;
• қосымша мотивациялық тіректерді пайдалану және оқытуды дараландыру
арқылы білім беру тиімділігін арттыру;
• оқыту процесінде өзара қарым-қатынастың жаңаша формаларын
ұйымдастыру;
• мұғалім мен оқушының, студент пен оқытушының іс-әрекеттер сипатын
өзгерту;
• білім беру жүйесін басқару механизмін жетілдіру.
Кемшіліктері:
• ұсынылған ақпараттың шектен тыс әртүрлі типте берілуі (кескін,
дыбыс, бейнемәлімет, анимация) студент пен оқушының негізгі
мәліметті қабылдауына кері әсер етуі мүмкін;
• оқушының, студенттің экспериментті өз қолдарымен жасап көру
мүмкіндігінің болмауы;
• оқытуды дараландыру оқытушы мен студенттің, мұғалім мен оқушының бір-
бірімен диалогты қарым-қатынас жасауына әсерін тигізеді;
• мультимедиалық құралдарды шектен тыс қолдану пайдаланушылардың
денсаулығына кері әсер етеді.
Бұл келтірілген қарама-қайшылықтар мультимедиалық ресурстарды оқыту
процесіне енгізуді жүйелілік келіске негіздеп жүзеге асыру керектігін
дәлелдейді.
Бақылау сұрақтары:
1. Интенсивті және экстенсивті оқыту дегеніміз не?
2. Мультимедианы оқытуда пайдаланудың артықшылықтарын атап
көрсетіңіз.
3. Аталған технологияларды пайдалану арқылы білім беру сапасын
қалайша арттыруға болады?
4. Мультимедиалық технологияларды оқыту процесінде пайдалану-
дың қандай кемшіліктері бар?
1.5 Мультимедиалық технологиялардың оқыту процесіндегі
тиімділігін анықтау
Мультимедиалық технологияларды оқыту процесінде пайдаланудың
тиімділігін анықтау жолдарын қарастырайық.
Мультимедиалық құралдардың оқыту процесіндегі тиімділігін оқытудың
мақсатына, мазмұнына, формасына, құралдары мен әдістеріне сәйкестілігі
тұрғысынан анықтауға болады. Ал, мұны жүзеге асыру кибернетика ғылымының
зерттеу әдістеріне сүйену негізінде орындалады. Кибернетика – қоғамдағы,
тірі организмдердегі, күрделі машиналардағы процестердің жалпы
заңдылықтарын басқаратын, олардағы ақпаратты беретін ғылым. Кибернетика
басқару жүйесіндегі ақпараттық процестерді зерттейді.
Өткен ғасырдың 70-ші жылдарында кибернетиканың зерттеу әдістері
педагогикада да қолданыла бастады. Жүйенің жалпы теориясы, басқару
теориясы, ақпарат және байланыс теориясы, алгоритм теориясы, модельдеу және
бағдарламалау теориялары секілді кибернетика салаларын оқыту процесінде
қолдануға байланысты ғалымдар біршама зерттеулер жүргізді.
Педагогикалық процесті басқару және жетілдіру үшін көп жағдайда
кибернетиканың бағдарламалап оқыту теориясына сүйенеміз. Педагогикалық
кибернетиканың зерттеу әдістерімен шұғылданушы көптеген педагог-ғалымдар
бағдарламалап оқыту өз кезегінде педагогикаға жүйелік тәсілді қолдануға
әсерін тигізеді деген пікір айтады.
Көрнекті ғалым Т.А.Ильина педагогикада жүйелік тәсілді дамытатын
негізгі теорияларға мыналарды жатқызады:
• кибернетика және жүйенің жалпы теориясы;
• ақпарат теориясы, бұл теория зерттеушілерді әртүрлі байланыс
арналары арқылы ақпараттық тұжырымдамалармен қамтамасыз етеді;
• жүйелік талдау, бұл әдіс оқытуда жаңа технологияларды қолдану
кезінде пайдаланылады.
Жүйелік тәсілдің тиімді нұсқаларының бірі – морфологиялық әдіс. Жүйені
талдау және ұйымдастырудағы морфологиялық әдістің әдіснамалық негізгі
ерекшеліктерін қарастырайық. Ғылымның дамуы ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жүргізудің тәсілдерін үнемі өзгертіп отырады. Қазіргі кезге дейін ғылым
дамуы мынадай кезеңдерден өтті:
1) ғылыми жүйелік тәсілдің сипаттамасы зерттеу нысаны ретінде
анықталды;
2) зерттеу нысанына „терістеу және құрылымдау” деп аталған ғылыми әдіс
қолданылды. Оның негізгі идеясы: оқытылатын жүйе жөніндегі жаңа ұғымдар мен
анықтамалар бұрынғы ұғымдар мен анықтамаларды тексеру негізінде пайда
болады;
3) жүйелі талдаудың дамуына байланысты терістеу және құрылымдау
әдісінің орнына „талдау және құрылымдау әдісі” қолданылуда. Жүйені
зерттеудің бұл әдісін пайдалану кезінде шешілетін мәселенің ұғынықты,
шешімді үлгісі жасалып, оны ары қарай дамыту жолдары қарастырылады.
Жалпы, педагогикалық зерттеу нысанына қолданылатын жүйе мынадай
құрылымдардан тұруы керек:
• оқытудың мақсатын анықтайтын әлеуметтік жүйеден;
• оқытудың мазмұнын анықтайтын ғылыми білімдер негізіндегі ақ-параттық
жүйеден;
• нақты бір оқу пәнін оқытудың жалпы және жеке әдістерін дамыту
жүйесінен;
• оқыту процесін ұйымдастыру жүйесінен.
Педагогикалық әдістерді мынадай сипаттамаларына байланысты жіктеуге
болады:
1) Оқытылатын материалдардың құрылымдық-мазмұндық көрсеткіш-
теріне;
2) Оқу материалдарын ұсынудың практикалық әдістеріне;
3) Білімді қабылдау кезіндегі оқушылардың немесе студенттердің
бойындағы интеллектуалдық және психикалық өзгерістерге;
4) Оқыту нәтижелерін тексеру әдістеріне т.б.
Біз төменде мультимедиалық құралдардың оқытудағы тиімділігін
біріншіден, оқытудың мазмұнын анықтайтын ғылыми білімдер негізіндегі
ақпараттық жүйеге, екіншіден, оқытылатын материалдардың құрылымды-мазмұндық
көрсеткіштеріне байланысты анықтау жолдарын қарастырдық. Оқу материалының
мазмұнына қатысты әрбір мультимедиалық құрылғы тізбектер жиынымен
сипатталды. Ал, тізбектер жиынын морфологиялық әдісте қолдануға болады. Оны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.
тізбектер жиыны түрінде өрнектеуге болады.
Тізбектер жиынының әрбір қатары сол мультимедиалық құрылғының оқыту
мазмұнына байланысты қандай да бір ерекшелігін анықтайды. Мысалы,
- мультимедиалық құрылғыны оқу материалының типіне
байланысты қолдану ерекшелігі: - ғылыми, - қоғамдық-саяси,
- техникалық, - психологиялық, - математикалық, -
лингвистикалық.
- мультимедиалық құрылғының оқу материалын ұйымдастыруға
байланысты ерекшелігі: - хронологиялық, - сипаттамалық, -
тізбектік, - теориялық, - проблемалық, - практикалық,
- аналитикалық, - синтетикалық.
-мультимедиалық құрылғының оқу бағдарламасының көрсеткіштеріне
байланысты ерекшелігі: - оқу материалының көлемі, -ұғымдар саны,
- сөздік деңгейі.
- мультимедиалық құрылғының оқу материалының
күрделілік деңгейіне байланысты ерекшелігі: - төменгі, - орташа,
- жоғары.
- мультимедиалық құрылғының қосымша оқу материалдарына байланысты
ерекшелігі: - жазбаша, - көрнекілік құралдар, - ауызша,
- практикалық жаттығулар.
- мультимедиалық құрылғының оқу тапсырмасының типтерiне байланысты
қолданылу ерекшелiгi : - стимул-реакция, - таңдау, -
ассоциативтi, - принциптердi оқыту, - проблемалық.
Егер тiзбектер жиынының әрбiр қатарынан бiр элементтi таңдап алып,
оларды жаңа бiр массив элементтерi ретiнде тiзбектейтiн болсақ, онда
мультимедиалық құралдарды оқу мазмұнына қатысты оқыту процесiнде қолданудың
сипаттамасы шығады.
Бақылау сұрақтары:
1. Кибернетика ғылымы нені зерттейді?
2. Жүйелік талдау әдісі қандай теорияға сүйенеді?
3. Ақпарат теориясы дегеніміз не?
4. Оқыту мазмұнына байланысты қолдану үшін мультимедиалық
технологияларды таңдауды қалай жүргізуге болады?
1.6 Мультимедиалық технологиялар - таным процесiн
жетілдірудің тиімді құралы
Тұлғаның сана-сезімінің дамуы таным процесі арқылы жүзеге асырылады.
Таным дегеніміз табиғаттағы заттар мен құбылыстардың қасиеттері мен өзара
қарым-қатынастарының адам санасында идеалды образдар жүйесі ретінде
бейнеленуі. Танымның қалыптасуы ұзақ және күрделі процесс. Таным процесі
барысында тұлғаның қоршаған орта жөніндегі алған білімі тереңдей түседі,
заттар мен құбылыстардың шынайы болмысын тани алады. Яғни, таным процесінде
тұлғаның өмірге, қоғамға, болмысқа деген көзқарасы дамиды.
Тұлғаны дамытудағы мультимедиалық технологиялардың мүмкіндіктерін
танымның сезімдік және логикалық формаларына қатысы
тұрғысынан қарастырайық.
Таным процесі нақты сезінуден басталып, абстрактілі ойлауға (ақыл-ой)
өтеді. Яғни, психо-физиологиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 БӨЛІМ. Мультимедиалық технологиялар – оқытудың
дидактикалық жүйелері
1. Мультимедиа негіздері
1.1.1 Ақпарат. Ақпарат ұғымы
Мультимедиа әртүрлі типті ақпараттарды өңдеу мен ұсынудың тиімді құралы
болып табылады. Сондықтан да, мультимедиаға сипаттама беру, оның
ерекшелігін анықтау үшін алдымен информатика ғылымы зерттейтін ақпарат,
ақпараттандыру, ақпараттық процесс ұғымдары, ақпарат түрлері және оларды
ұсыну әдістері қарастырылуы қажет.
Ақпарат термині латынның informatio - танысу, түйсiну, түсiну деген
сөзінен шыққан. Алғашқы кезде ақпарат ұғымына „бір адамнан екінші бір
адамға ауызша, жазбаша немесе басқа да әдістер арқылы берілетін мәлімет
және осы мәліметті беру мен қабылдау процесі” деген анықтама берілді. Кей
жағдайда ақпаратты ғалымдар материя, энергия сияқты философиялық
категориялардың қатарына жатқызады. Мысалы, Р.Ф.Абдеевтiң еңбегiнде
көптеген ғалымдардың ақпаратқа берiлген анықтамалары келтiрiлген. Солардың
бiрнешеуiне тоқталайық:
- ақпарат - құрылымның күрделiлiк өлшемi (Моль);
- ақпарат - таңдау ықтималдылығы (Яглом);
- ақпарат - энтропияның терiстiгi (Бриллюэн).
Бiздiң түсiнiгiмiзше, кең мағынада ақпарат - әлемнiң келбетi, ал, тар
мағынада – кез келген объект немесе субъект жөнiндегi мәлiмет.
Ақпараттың мынадай қасиеттері бар:
- тұтыну кезінде көлемі азаймайды;
- пайдалану кезінде тұтынушылар санына шек қойылмайды;
- бір орыннан екінші орынға тасымалдау процесі жылдам жүргізіледі;
- қандай да бір мазмұндағы ақпарат әртүрлі формада ұсыныла алады т.б..
Ақпараттандыру – азаматтардың ақпараттық тұтынушылығын қанағаттандыру
үшiн тиiмдi шарттарды құру процесi. Басқаша айтқанда, ақпараттандыру –
ақпараттық-техникалық құралдарды (мысалы, компьютерлiк техникаларды)
бағдарламалар, әдiстемелiк құралдар кешенiмен жабдықтау. Көп жағдайда
пайдаланушылар ақпараттандыруды „компьютерлендіру” ұғымымен бірдей түсінік
ретінде қарастырады. Компьютерлендiру - бiлiм беру жүйесiн компьютермен
жабдықтау. Бұл екi ұғымды бiрi-бiрiнен бөлiп қарауға болмайды. Бiрақ,
компьютерлендiру ұғымы ақпараттандыру ұғымының құрамына кiредi.
Адам ақпаратты сезім мүшелері арқылы қабылдайды, мидың және орталық
нерв жүйесінің көмегімен ақпаратты өңдейді, есте сақтайды. Адамның ойша
есеп шығаруы, мәтінді бір тілден екінші тілге аударуы ақпаратты өңдеу
процесінің мысалдары. Ақпаратты өңдеу процесі адамның ақыл-ой іс-әрекетіне
байланысты.
Қандай да бір нәтижеге жету мақсатындағы ақпаратқа қатысты іс-әрекеттер
тізбегінің жиынтығы ақпараттық процесс деп аталады.
Ақпараттық процесс адамға қатысты әлемде ғана емес, табиғатқа қатысты
да жүреді. Тірі табиғатта популяциялық түрленулер тұрақты ақпарат алмасуға
негізделген. Мысалы, өсімдіктер әлеміндегі жыл мезгіліне байланысты
өзгерістер – ақпараттық процесс нәтижесі. Атап айтқанда, ауа
температурасының өзгеруі, күн сәулесінің ұзақтығы өсімдіктердің өмір сүруі
үшін маңызды.
Ақпарат түрлерін жіктеудің бірнеше критерийлері бар. Бірінші критерий
ретінде көру, есту, иіс сезу, сипап сезу, дәм сезу сияқты адамның ақпаратты
қабылдау түрлерін атауға болады. Қабылдау түрлеріне байланысты ақпаратты
негізгі үш топқа бөлеміз:
1. Мәтін, кескін, графика, сурет, фотосурет, анимация, бейнефильм
секілді көру арқылы қабылданатын ақпараттар. Мұны визуалды
ақпарат деп атайды.
2. Дыбыс, сөз, әуен сияқты есту арқылы қабылданатын ақпараттар.
Мұны дыбыстық ақпарат деп атайды.
3. Арнайы техникалық құралдар көмегімен адамның сенсорлық жүйесі
арқылы қабылданатын ақпараттар. Мұны сенсорлық ақпарат деп
атайды.
Бұл келтірілген ақпарат түрлері басқа критерийлер бойынша да жіктеледі.
Соның бірі – адамның ақпаратты қабылдау әдісіне байланысты. Сондықтан да
адам қабылдайтын ақпаратты тура және ассоциативті ақпарат деп бөлеміз.
Қандай да бір объектінің немесе процестің негізгі қасиетін сипаттайтын
ақпаратты тура ақпарат деп атайды. Мысалы, судың мөлдірлігі, түссіздігі
және сұйықтығы.
Адамның бір тақырып төңірегіндегі бұрын қабылдаған ақпараты мен жаңа
ақпаратты салыстыру, елестету арқылы қабылдауын ассоциативті ақпарат деп
атаймыз. Мысал ретінде, жоғарыда келтірілген судың негізгі сипаттамалары
арқылы оған қосымша сипаттама беретін ақпаратты келтіруге болады.
Ақпарат кеңістік арқылы ғана емес, уақытқа байланысты да таратылады.
Мысалы, ежелгі сына жазулары, Күлтегін жазбасы, жартастардағы суреттер,
адамның гендік қасиеттерінің ұрпақтан ұрпаққа берілуі т.б.
Ақпаратты ұсынудың бірнеше әдістері бар. Ауызша, жазбаша және сурет,
графика, бейнемәлімет, дыбыстық мәлімет арқылы көрнекілік негізде ұсыну
т.б. Ақпаратты ұсыну үшін алдымен жинақталған, өңделген, сақталған ақпарат
болуы керек. Адам ақпаратты іздеу, жинау, сұрыптау, өңдеу, сақтау арқылы
ғана ой-елегінен өткізіп ұсына алады. Сонымен қатар, баспа құралдары,
техникалық құралдар арқылы да ақпаратты тарата аламыз.
2. Мультимедиа жөнінде түсінік
Қазiргi таңда бiлiм беру жүйесiн ақпараттандыру процесiне байланысты
ақпаратты-бiлiм беру ортасы, ақпаратты-пәндiк орта, кәсiби-ақпараттық
бiлiм беру ортасы, оқытудың компьютерлiк технологиялары, оқытудың
ақпараттық технологиялары, ақпаратты-коммуникациялық технологиялар, бiлiм
беруге арналған ақпаратты-коммуникациялық технологиялар, мультимедиа,
мультимедиалық технологиялар, бiлiм берудегi мультимедиа, мультимедианың
бағдарламалық құралдары, мультимедиалық ресурстар секiлдi бiрқатар
терминдер оқулықтар мен ғылыми мақалаларда қолданыла бастады.
Ендi осы түсiнiктерге талдау жасап көрейiк. Алдымен, осы түсiнiктерде
көп қолданылатын „орта” терминiне тоқталайық. Орта макроорта және микроорта
ұғымдарын құрайды. Макроорта қоғамдық-экономикалық жүйелердi қамтыса,
микроорта жеке тұлғаның айналасындағы жанұя, ұжым секiлдi жекелеген
элементтерден құралады.
Бiлiм беру ортасы – бiлiм беру мекемелерiндегi оқыту технологиялары мен
ақпараттық ресурстардың жиынтығы.
Ал, ақпаратты – бiлiм беру ортасы ұғымына қатысты
В.А.Красильникованың: „бiлiм беру ортасы ешқашанда ақпаратсыз бола алмайды,
бұл жердегi „ақпаратты” сөзi ақпараттық технологияларға қатысты айтылып
тұр” деген пікірімен қосылғымыз келеді. Сондықтан да, ақпаратты-бiлiм беру
ортасы – ақпараттық бiлiм ресурстарын пайдалануға мүмкiндiк беретiн
ақпараттық технологиялар негiзiнде құрылған оқыту технологиясының жиынтығы
деген тұжырым жасай аламыз.
Ақпаратты-пәндiк орта – белгiлi бiр пәнге қатысты ақпаратты пайдалануға
бағытталған ақпаратты-бiлiм беру ортасының құрамы.
Кәсiби-ақпараттық бiлiм беру ортасы – белгiлi бiр мамандық иесiнiң
кәсiби iс-әрекетiнде пайдалануға арналған компьютерлiк және
телекоммуникациялық технологиялар негiзiнде құралған
аппаратты-бағдарламалық жабдықтар жиынтығы.
Оқытудың компьютерлiк технологиясы, оқытудың ақпараттық технологиялары
секiлдi терминдерге талдау жасау үшін алдымен „оқыту”, „технология”
ұғымдарының мағынасын ашып алуымыз қажет.
Оқыту – педагогтардың жетекшiлiгiмен тұлғаның бiлiмiн, ебдейлiгiн,
дағдысын қалыптастыруға бағытталған, жоспарлы және жүйелi түрде жүзеге
асырылатын процесс.
Технология - шеберлiк туралы ғылым, techne – өнер, шеберлiк, logos –
ғылым. Энциклопедиялық еңбектерде келтiрiлген анықтама бойынша „технология
- өнiм өндiру процесiнде өнiмнiң, материалдың немесе полуфабрикаттың
формасын, қасиетiн, қалып-күйiн өзгертудi, өңдеудi жүзеге асыратын әдiстер
жиынтығы”.
Оқытудың компьютерлiк технологиясы – ақпаратты жинақтау, ұсыну және
бақылауды ұйымдастыру, танымдық iс-әрекеттi басқару секiлдi педагогтың
атқаратын функцияларының компьютерлiк техника негiзiнде педагогикалық
шарттарын құрудың әдiстерi мен тәсiлдері жиынтығы.
Оқытудың компьютерлiк технологиясы оқытушы мен студенттiң, мұғалiм мен
оқушының арасындағы қатынас формасын өзгертедi. Бұл өз кезегiнде
оқу мотивациясын күшейтедi, оқытудың қарқындылығын арттырады. Оқу
мотивациясы дегенiмiз – танып-бiлуге ұмтылдыратын қозғаушы күштердi
дамытудың әдiстерi, құралдары мен тәсiлдерi.
Оқытудың ақпараттық технологиялары – білім беруге бағытталған
компьютерлiк техниканың, телекоммуникациялық байланыс құралдарының,
инструменталды бағдарламалық жабдықтардың жиынтығы.
Ақпаратты-коммуникациялық технологиялар - локалдық, аймақтық, бүкiл
әлемдiк желiлерде ақпарат алмасуды жүзеге асыратын қазiргi заманғы байланыс
құралдарының барлық түрлері, бағдарламалық жүйелер мен кешендер
(бағдарламалау тiлдерi, трансляторлар, компиляторлар, операциялық жүйелер,
қолданбалы бағдарламалық жабдықтарды дайындауға арналған инструменталды
пакеттер), мультимедиа, телекоммуникация секілді техникалық-бағдарламалық
құралдар жиынтығы.
Ал, оқу-әдiстемелiк, нормативтi-құқықтық, ұйымдастырушылық-техникалық
материалдарды бiрлесе пайдалану негiзiнде жұмыс iстейтiн болса, мұны бiлiм
беруге арналған ақпаратты-коммуникациялық технологиялар деп қарастыруға
болады.
Ақпаратты-коммуникациялық технологиялар қызметі мынадай қасиеттерімен
сипатталады:
- өңдеу процесінің нысаны мәліметтер болып табылады;
- ақпараттық процестің мақсаты ақпарат алмасуға негізделеді;
- ақпараттық процесті жүзеге асыру құралдарын бағдарламалық,
аппараттық, бағдарламалы-аппараттық кешендер құрайды;
- ақпараттық процесті тиімділендіру параметріне ақпаратты тұтынушыға
жеткізудің дәлдігі, сенімділігі, толықтығы жатады.
Енді ұлы дидактик Я.А.Коменский „Алтын ережеге” балаған көрнекілік
ұстанымының талаптарына толық жауап бере алатын мультимедиалық
технологиялар ұғымдарын қарастырайық. Алдымен мультимедиа ұғымына талдау
жасап көрейік.
Мультимедиаға зерттеушi ғалымдар түрлiше анықтама бередi:
Мультимедиа - әртүрлi типтi ақпараттарды компьютердiң ұсыну мүмкiндiгiн
дамытатын және адамның мультисенсорлық табиғатына негiзделген
технология (D.Little).
Мультимедиа - екi не онан да көп типтi ақпараттарды интерактивтi
формада бiрiктiру (D.H.Jonassen).
Мультимедиа - әртүрлi формада ұсынылған ақпараттарды бiрiктiруге
мүмкiндiк беретiн компьютердiң аппараттық және бағдарламалық құралдары
кешенi (И.И.Косенко).
Мультимедиа - графика, гипермәтiн, дыбыс, анимация, бейнемәлiметтердi
пайдалануға мүмкiндiк туғызатын аппаратты-бағдарламалық құрал (И.Вернер).
Мультимедиа терминi латын тiлiнiң „multy” (көп) және „media” (орта)
деген сөздерiнiң бiрiгуiнен құралған. Сондықтан да, мультимедиалық жүйеге
арналған оқулықтарды, ғылыми еңбектердi саралай келе бұл терминге
„ақпараттық орта” деген мағына беруге болады. Ал, ақпараттық орта
түсiнiгiн белгiлi бiр ортада ақпараттық технологияларды пайдалану арқылы
ақпаратты ұсыну мен өңдеуге бағытталған арнайы ұйымдастырылған процесс деп
қабылдай аламыз.
Осы орайда, мультимедиаға және оған қатысты ұғымдарға өздiгiмiзше
анықтама бере кетейiк.
Мультимедиа - компьютерлiк графикамен, суреттермен, бейнеақпараттармен,
анимациямен, мәтiндермен, жоғары сапалы дыбыстармен жұмыс iстеудi
қамтамасыз ететiн интерактивтi жүйе.
Кез келген қарым-қатынас тілінде әртүрлі мағынада қолданылатын сөздер
бар. Сол секілді „мультимедиа” сөзін де бірнеше мағынада қолдана аламыз.
Яғни, мультимедиа –
• әртүрлі типті ақпараттарды өңдейтін құралдарды жасаудың,
пайдаланудың тәртібін анықтайтын технология;
• әртүрлі типті ақпараттарды өңдеу мен ұсыну технологиясы негізінде
құрылған ақпараттық ресурс;
• түрлі типті ақпараттарды өңдеу мен ұсынуға мүмкіндік беретін
компьютерлік бағдарламалық жабдық;
• пайдаланушыға барынша тиімді әсер ету мақсатында түрлі бағдарламалық
және техникалық құралдарды пайдаланатын ақпараттық технологиялар
спектрі.
Мультимедиалық технологиялар - әртүрлi типтi мәлiметтердi дайындау,
өңдеу, бiрiктiру, ұсыну әрекеттерiн аппараттық және бағдарламалық
жабдықтарды пайдалану арқылы жүзеге асыратын технологиялар (әдiстер мен
тәсiлдер)жиынтығы.
Бiлiм берудегi мультимедиа - бiрiншiден, таным процесiнiң жоғарылауына
септiгiн тигiзетiн, екiншiден, бiлiм беру мазмұнын интерактивтi формада
ұсынатын дидактикалық аппаратты-бағдарламалық құрал.
Мультимедианың бағдарламалық құралдары – кез келген типті ақпаратты
интерактивтi режимде пайдалануға мүмкiндiк беретiн компьютердiң
бағдарламалық жабдықтары.
Мультимедиалық ресурстар - мультимедиалық құралдар және арнайы
бағдарламалық жабдықтар көмегiмен дайындалған ақпараттық өнімдер.
Мультимедианың дамуы бейнетехникалық және дербес компьютерлiк
технологиялардың өркендеуi нәтижесiнде жүзеге асуда. Мультимедиа статикалық
(мәтiндiк, кестелiк, графиктiк) және динамикалық (анимациялық, бейнелiк),
дыбыстық ақпараттарды талапқа сай дәрежеде ұсынуды iске асырады. Оның жалпы
сипатын 1-ші суреттегiдей бейнелей аламыз.
Сурет 1 - Мультимедианы құрайтын әртүрлi типтi ақпараттар
Қазiргi таңда электрондық оқулықтарды, компьютерлiк оқыту
бағдарламаларын, дыбыстық және бейнелiк оқу материалдарын пайдалануда
қолданылатын мультимедиалық технологиялар оқыту процесiндегi инновациялық
әдiстердi жүзеге асыратын бiрден бiр жаңа ақпараттық
технология болып саналады.
Мультимедиа түрлiше ақпаратты ұсынудың немесе пайдаланудың әртүрлi
әдiстерiн қолдануға мүмкiндiк бередi. Бiз қазiргi күнге дейiн
мультимедианың кейбiр түрлерiн күнделiктi тұрмыста қолданып келдiк. Мысалы,
теледидар және кино - мультимедианың құрамдас бөлiктерi.
Пайдаланушылар бұл технологияның жекелеген элементтерiн атауда
„мультимедиа” сөзiн қосарлана қолданып келедi. Мысалы, мультимедиа
бағдарламасы, мультимедиа өнiмi, мультимедиа қызметi т.б. Мұнда мультимедиа
ақпараттық технологиялар кешенiнен құралатындықтан оның жекелеген
элементтерiн атау кезiнде „мультимедиалық” сын есiмiн қосарлана қолдану
дұрыс деп санаймыз (мультимедиалық бағдарлама, мультимедиалық өнiм т.б.).
Ал, жалпылай тек „мультимедиа” деп атауға болады.
1.1.3 Гипермедиа (гиперорта) ұғымы
Көптеген шет елдiк зерттеушiлер мультимедиа және гипермедиа ұғымдарын
бiр мағынада қарастырады. Мұнымен қатар, кейбiр ғалымдар мультимедиа ұғымын
гипермедиа ұғымының құрамына кiргiзедi. Мысалы, И.Браун „гипермедиа -
мультимедианың сызықты емес түрде ұсынылған жиынтығы” деген пiкiр айтады.
Бiздiң пiкiрiмiзше, мультимедиа - пайдаланушыға әртүрлi типтi ақпараттарды
бiрiктiрiп ұсыну технологиясы болса, гипермедиа - пайдаланушының түрлiше
типтi ақпараттардың бiрiнен екiншiсiне оңай ауысуын жүзеге асыру
технологиясы.
Мультимедиалық ақпарат түрлерiн (мәтiн, графика, анимация, дыбыс,
бейнеақпарат т.б.) өзара байланыстыру нәтижесiнде гипермедиа
технологиясы пайда болды.
Оқу материалын дәстүрлi, яғни, сызықтық түрде ұсынуға қарағанда,
гипермәтiндi немесе гипермедиалы түрде ұсыну тақырыпты ауқымды қамтуды
жүзеге асырады.
Осыған байланысты, гиперсілтеме, гипермәтін түсініктеріне де
тоқталайық.
Гиперсілтеме – компьютердегі пайдаланушының бір орындағы ақпараттан
екінші орындағы ақпаратқа ауысуы үшін жасалатын сілтеме.
Гипермәтiн - әртүрлi мәтiндiк ақпараттардың бiрiнен кез келгенiне
сызықтық емес формада ауысу технологиясы. Гипермәтiн ұғымын 1965 жылы
американдық ғалым Т.Нельсон енгiзген. Оның айтуынша “гипермәтiн – сызықтық
емес түрде байланысқан жазбалар”.
Гипермедиа (гиперорта) – компьютер экранына текстографиялық тораптарды
ғана емес, анимация, графика, дыбыс, бейнеөнiмдердi де гипермәтiндiк жүйе
ретiнде ұсынатын технология.
Гипермедиа белгiлi бiр тақырыптық ақпаратты бiр мезгiлде мәтiн, график,
сурет, дыбыс, бейнеөнiм түрiнде байланыстыра алады. Гипермедиадағы басты
ерекшелiк әртүрлi арналармен жүретiн ақпарат келiсiлген болуы керек, яғни,
бiр арнадан қабылданған ақпарат басқа арнадағы ақпаратты қабылдау
мүмкiндiгiн шектемей, керiсiнше, ұлғайту керек.
1.1.4 Виртуалды нақтылық (шындық)
Білім беру саласында жұмыс принципі виртуалды нақтылық технологиясына
негізделген мультимедиалық құралдар да қолданылуда.
Нақты, бар нысандар мен процестерді бейнелейтін электрондық модельдер
виртуалды нақтылықтың объектісі болып табылады.
„Виртуалды” сын есімі қағаз немесе басқа да әртүрлі заттық ақпарат
тасымалдағыштарда ұсынылған мәліметтердің электрондық баламасын сипаттау
үшін қолданылады.
Виртуалды нақтылық – пайдаланушыны стереоскопиялық негіздегі виртуалды
кеңістікте нақыт уақыт кезеңінде жүргендей әсерге бөлейтін және сол
кеңістікте пайдаланушыға әртүрлі типті ақпараттарды ұсына алатын
мультимедиалық технология қызметі.
Виртуалды нақтылық адамды объектімен тікелей „байланыстыруды”
қамтамасыз етеді. Мысалы, оқытушы немесе студент тіркегіш құралмен
жабдықталған арнайы қолғап арқылы компьютер жадында сақталған электрондық
объектіні монитор экранынан қолымен ұстап көреді және материалдық объектіні
ұстағандай әсерде қалады. Виртуалды киімдер мен көзілдіріктер кию арқылы
пайдаланушы виртуалды кеңістікте „қозғала алады”. Мұндай мультимедиалық
технологиялар студенттердің, оқушылардың ақпаратты қабылдау және түйсіну
механизмін өзгертеді және дамытады. Бұл кезде оқушылардың ақпаратты
қабылдау процесі тек көру, есту көмегімен ғана емес, сонымен қатар, сипап
сезу арқылы да жүзеге асырылады. Бүгiнгi күннiң өзiнде виртуалды нақтылықты
иiс сезу рецепторларымен, үш өлшемдi кескiндермен, әртүрлi жиiлiктегi
вибрациямен толықтыруға мүмкiндiк бар. Бұл жасанды орта кескiн мен дыбысты
берiп қана қоймайды, оның физикалық әсерiн де бередi. Жасанды түрде
автомобиль қозғалысын, кеме жүзуiн, желдiң әсерiн беруге болады, сондай-ақ,
пайдаланушы бейнеленген затты экранда жылжыту мүмкiндiгіне ие бола алады.
Сондықтан да, педагог ғалымдар виртуалды нақтылық технологиясын
дидактиканың көрнекілік принципін толық іске асыра алатын құрал деген
пікірлер білдіруде.
Визуалды (көрінетін) ақпаратты қабылдау жеңіл болғандықтан символдық
ақпаратты қабылдау кезінде теориялық ойлауға қарағанда практикалық ойлау
адамнан көп күш-жігерді қажет етпейді. Сол себептен де, виртуалды кеңістік
жүйесінің көрнекілік-образдық, көрнекілік-әрекеттік сипаттағы ұсынатын
ақпаратын пайдаланушылар барынша толық күйінде қабылдай алады.
1.1.5 Модель. Модельдеу.
Модель – қандай да бір нақты объектінің қасиеттерін білу үшін, оны
екінші бір объекті арқылы сипаттау. Басқаша айтқанда, модель – бір
құрылымды екінші құрылым негізінде бейнелеудің нәтижесі. Кез келген модель
белгілі бір гипотеза негізінде құрылады және зерттеледі.
Модельдеу – нақты объектіні жан-жақты сипаттайтын ақпараттарды модельге
ауыстыру процесі мен әдісі.
Модельдерді пайдалану саласына байланысты былайша жіктеуге болады:
- оқытуға арналған (мысалы, көрнекілік құралдар);
- тәжірибелік мақсаттағы модель (мысалы, кеменің әртүрлі табиғи
жағдайларға төзімділігін анықтау үшін оның модельі су қоймаларында
сыналады);
- ғылыми зерттеу бағытында пайдаланылатын модельдер т.б.
Жалпы, қандай да бiр нысанды сипаттау материалдық және ақпараттық
модельдеу негiзiнде жүзеге асырылады. Егер материалдық модель объектiнiң
геометриялық формасын нақты жағдайда сипаттаса, ақпараттық модель
объектiнiң қасиетi мен күйiн сипаттайтын ақпараттар жиынтығын құрайды.
Ақпараттық модель белгiлiк және вербальды модельдерден тұрады. Вербальды
модель деп объектiнiң ауызша сипатталуын айтуға болады. Ал, белгiлiк модель
сурет, графика, сұлба сияқты арнайы белгiлермен берiлген ақпараттық модель
болып табылады. Белгiлiк модельдер компьютерлiк және компьютерлiк емес
болып бөлiнедi.
Компьютерлiк модель - бағдарламалық жабдықтардың көмегiмен ұсынылған
модель.
Компьютерлiк модельдеу ұғымдардың мағынасын тереңiрек ашуға, процестер
мен құбылыстарды зерттеу әдiстерiн толық түсiндiруге мүмкiндiк бередi.
Мысалы, компьютерде модельденген демонстрациялық тәжiрибелер, зертханалық
жұмыстар студенттер мен оқушыларға заңдылықтар мен құбылыстардың табиғатын
ғылыми тұрғыдан түсiне бiлуге бейiмдейдi. Бiр жағдайда олар көзбен көруге
мүмкiн болмайтын құбылыстарды экранда бақылауға мүмкiндiк берсе, екiншi
жағдайда, ғылымда күрмеуi қиын мәселелердi графика, анимация, бейнекөрiнiс
түрiнде бақылап, шешiмiн табуға көмектеседi. Сонымен қатар, компьютерлік
модельдер оқытудың сабақ барысындағы немесе сабақтан тыс формалары мен
әдiстерiн жетiлдiруге және оқу-тәрбие процесiн қызықты әрi мазмұнды етiп
жүргiзуге көмектеседі. Оқытушының жұмысын жеңiлдетедi. Бұл, оқытушы
сабақтан тыс қалады деген сөз емес, оқытушы қай кезде де оқыту процесiндегi
басты тұлға болып табылады.
Қуатты процессормен, жедел жадымен, кескiн бейнелеудi жылдамдатқыш
құрылғылармен жабдықталған компьютерлiк технологиялардың үш өлшемдi
кескiндермен жұмыс iстеу мүмкiндiгi оларды оқыту процесiнде қолданудың
тиімді бiр бағытын айқындап бердi. Ол - ақпараттың виртуалды модельi.
Арнайы модельдеуші бағдарламалар көмегiмен дайындалған виртуалды модель
пайдаланушының интерактивтi қарым-қатынасына динамикалық түрде әсер етедi.
Мысалы, виртуалды модельдердiң оқытуда жиi қолданыла бастаған дидактикалық
мүмкiндiгi жоғары түрi - виртуалды эксперимент те студенттер мен
оқушылардың эксперименттiк дайындығын арттыратын бiрден-бiр құрал болып
табылады. Әсiресе, эксперименттiк ғылымдарды оқытуда виртуалды
эксперименттердi тиiмдi пайдалануды дұрыс жолға қою қажет. Себебi, орта
мектептер мен жоғары оқу орындарындағы зертханалық кабинеттердегi жарамсыз
болуға айналған құрал-жабдықтарды, аспаптарды жаңарту көп қаржыны қажет
етедi. Мұндай қиындықтан шығудың бiр жолы - компьютерлiк виртуалды
эксперименттердi пайдалану. Бiрақ виртуалды эксперименттер iс жүзiнде
жасалынған қандай да бiр тәжiрибелiк жұмыстардың орнын толтыра алмайды.
Себебi, мұндай ортада нақты материалдық зерттеу объектiсi жоқ.
Виртуалды эксперименттiң бағдарламалық жабдығы эксперименттiк мәндердi
графикалық интерпретациялау, виртуалды „өлшеулердiң” нәтижесiн өңдеудi
жүргiзетiн математикалық есептеулер әдiстерiмен жабдықталады. Виртуалды
эксперименттердiң рөлi мен орнын айқындау оқу практикасында жалпылай
(дидактикалық аспектiлерi бойынша) және зертханалық жұмыстарда жекелей
(әдiснамалық аспектiлерi бойынша) түрде жүргiзiледi.
Виртуалды эксперимент имитациялық және сандық есептеу эксперименттерi
болып бөлiнедi. Имитациялық эксперимент дисплей экранындағы эффектiлер мен
нақты материалдық объектiдегi байқалатын эффектiлердiң тек сыртқы
ұқсастығын қамтамасыз етедi. Мысалы, математикалық маятниктiң қозғалысы.
Бұл жағдайдағы компьютерлiк эксперименттi қамтамасыз ететiн бағдарламалық
жабдық сүйенген заңдылық, табиғаттағы заңдылықпен мүлде үйлеспейдi. Ал,
сандық есептеу экспериментi табиғаттағы процестер мен құбылыстардың
заңдылығы негiзiнде жүргiзiледi. Мұндағы бағдарламалық жабдық табиғаттағы
заңдылыққа сүйенедi. Мұндай эксперимент құбылыстардың математикалық
модельi көмегiмен ұйымдастырылады.
1. Мультимедиалық технологияларды оқыту процесінде
пайдаланудың шарттары мен аспектілері
Мультимедиалық технологияларды пайдалану негiзiнде жүргiзiлетін оқыту
әдiсi оқытудың теориясы мен технологиясын бiр-бiрiмен байланыстырып отыруды
қажет етедi.
Оқыту әдiсi деп оқытушы мен студенттiң немесе мұғалiм мен оқушының
оқыту процесiнде алға қойылған мақсатқа жету үшiн бiрiгiп атқаратын iс-
әрекетiн айтамыз. Осы кездегi негiзгi талап - үздiксiз бiлiм беру
тәсiлдерiн iздеу, жастарды өз бетiнше оқу тәсiлдерiне үйрету, жаңа оқыту
құралдары арқылы бiлiм алу жолдарын iздестiру, шығармашылық және шеберлiк
iске баулу.
Педагогикада белгiлi бiр пән бойынша оқыту жүйесiн құру заңдылығын
оқыту теориясы қарастырады. Оқыту теориясы мен әдiстерiне негiзделген
түсiнiк - оқыту технологиясы, яғни, педагогикалық технология болып
табылады.
В.М.Монаховтың пiкiрiнше: „Педагогикалық технология дегенiмiз – мұғалiм
мен оқушыға тиiмдi жағдай жасайтын, оқыту процесiн жобалауға, ұйымдастыруға
және жүргiзуге арналған педагогикалық модель”.
Оқыту технологиясы оқу ақпаратын жинау, өңдеу, сақтау, ұсыну әдiстерi
мен құралдарының нәтижелiлiгiне байланысты дамитын, әлеуметтiк
технологиялардың негiзгi құраушыларының бiрi. Әрбiр дидактикалық құралды
тиiмдi пайдалану үшiн сәйкесiнше оқыту технологиясы қажет. Сондықтан да,
оқыту технологиясын оқытудың мақсатына жетудi қамтамасыз ететiн әдiс-
тәсiлдердiң, құралдардың жүйесi деп айта аламыз.
Оқыту жүйесiнде мультимедиалық технологияларды пайдалану кезiнде көп
жағдайда педагогикалық ерекшелiктер ескерiлмейдi. Сол себептен де, оқыту
процесiне тек жаңа ақпараттық технологияларды (біздің жағдайымызда
мультимедиалық технологияларды) ғана емес, жаңа педагогикалық оқыту
теорияларын да енгiзу, қойылып отырған мәселенiң шешiмiн табуға көп
көмектеседi.
Әрбір оқытушы өзінің педагогикалық қызметін жоғары деңгейде көрсетуі
үшін мультимедиалық технологияларды пайдалана білуімен қатар, сол аталған
технологияларды тікелей оқыту процесінде қолданудың қажеттіліктерін анықтай
білуі керек.
Бірінші қажеттілік – дәстүрлі оқыту әдісінде тәжірибелік дәлелдеулері
жүзеге асырылуы мүмкін емес заңдылықтар мен теорияларды, ұғымдарды, макро
және микроәлем жөніндегі түсініктерді, пәнаралық байланыс сипатындағы
күрделі оқу материалдарын оқыту үшін студенттер мен оқушыларда қажетті
білімдер жүйесінің болуы.
Екінші қажеттілік – студенттер мен оқушыларда репродуктивті дағдының
қалыптасуы. Мұндай қажеттілік оқу экспериментін жобалау, оқу мазмұнына
қатысты мәліметтерді жинақтау, жүйелеу, жіктеу, талдау секілді іс-әрекеттер
кезінде байқалады.
Үшінші қажеттілік – студенттерде, оқушыларда шығармашалық
(креативтілік) дағдының қалыптасуы. Бұл қажеттілік күрделі есептерді шешу,
зертханалық эксперименттерді жүргізу, объектіні модельдеу, қандай да бір
процестің өтуіне әсер етуші факторларды анықтау кезінде байқалады.
Төртінші қажеттілік – студенттер мен оқушыларда белгілі бір тұлғалық
сапаның қалыптасуы. Бұл қажеттілік әлеуметтік мәселелерді шешу арқылы жас
жеткіншектерді адамгершілікке, ізгілікке тәрбиелеу кезінде көрініс береді.
Жастарда тұлғалық сапаның болуы оның қоғам алдында жауапкершілігін
күшейтеді.
Осы аталған қажеттеліктерге байланысты мультимедиалық технологияларды
пайдалану оқытудың мазмұнын өзгертiп, формасын жаңаша қалыптастыруға негiз
болады.
Мультимедиалық технологияларды бiлiм беруде қолдану мынадай
педагогикалық мақсаттарға бағытталады:
1) Ақпараттық қоғамда студенттiң, оқушының тұлғалық iс-әрекетiн дамыту:
• жеке тұлғаның ойлау деңгейiн жоғарылату, оның бойында бiлiм
қорын қалыптастыру мақсатында психологиялық-педагогикалық
әрекеттер қарқынын арттыру;
• қабылдау, есте сақтау секiлдi iс-әрекеттердi жүзеге асыру
iскерлiгiн қалыптастыру және дамыту;
• имитациялау, модельдеу процестерiн ұйымдастыру негiзiнде
студенттер мен оқушылардың эксперименттi-зерттеушiлiк қызметтерді
орындау ебдейлігін қалыптастыру.
2) Үздiксiз бiлiм беру жүйесiндегi оқыту процесiнiң барлық деңгейiн
жандандыру:
• мультимедиалық технологиялардың мүмкiндiктерiн пайдалану есебiнен
оқыту процесiнiң тиiмдiлiгiн, сапасын арттыру;
• түрлi пәндiк ортада ақпарат өңдеу құралдарын пайдалану арқылы
пәнаралық байланысты тереңдету;
• мультимедиа-ресурстарды тиiмдi пайдалану негiзiнде ашық бiлiм
беру идеясын дамыту.
Қазiргi таңда өзiндiк iс-әрекеттi қалыптастыруда мультимедиалық
технологиялар:
• микро және макроәлемдегі күрделi құбылыстар мен процестердi
модельдеу арқылы оқытуды жүзеге асыруға;
• әртүрлi физикалық, химиялық, биологиялық, әлеуметтiк т.б. өте
жылдам немесе жай өтетiн құбылыстарды кез келген уақытта оқып
үйренуге мүмкiндiк беру мәселелерiн шешуге бағытталуы керек.
Осы ұстаным бойынша мультимедиалық технологияларды оқыту процесiнде
тиiмдi пайдаланудың мынадай алғышарттарын анықтауға болады: дидактикалық,
психологиялық-педагогикалық, эргономикалық, техникалық.
1. Дидактикалық шарттар:
• Сабақтың мазмұны мен формасына байланысты мультимедиалық
технологияларды мүмкiндiктерiне қарай алдын ала дайындаудың,
кешендеудiң перспективалы жоспарын жасау.
• Оқу материалдарына әдiстемелiк талдау жасау. Айталық, кейбiр
пәндерге қатысты оқу материалдары бiрнеше ондаған жылдар бұрын
дайындалған. Мiне сол материалдарды жаңа мәлiметтермен
үйлестiрудiң жолдарын қарастыру, пәнге қатысты негiзгi мәлiметтi
қосымша мәлiметпен толықтыру. Мультимедиалық технологияларда
ұсынылатын оқу материалдары көрнекiлiк ұстанымына негiзделген.
Сондықтан да, оны оқытудың ажырамас бөлiгi деп қарастыруымыз
қажет.
2. Мультимедиалық технологияларды тиiмдi пайдалану үшiн оның
психологиялық-педагогикалық шарттарын қатаң бақылауда ұстау керек:
Оқу материалдарын тұлғаның қабылдау ерекшелiктерiн ескеру.
Экрандық оқу материалдарының студенттер мен оқушылардың эмоциясына әсерiн
бақылау.
Оқу материалдарын пайдалану кезiнде тұлғаның ойлау қабiлетiн аттыруға
қозғау салу.
Экрандық оқу материалдарын пайдаланудың қалыпты деңгейiн студенттер мен
оқушылардың ойлау жүйесiне күш түсiрмейтiндей деңгейде сақтау.
3. Эргономикалық шарттар мынадай мәселелердi қарастырады:
Бөлмедегi ауаның физико-химиялық құрамының төмендеуi студенттердiң,
оқушылардың сабаққа қабiлеттiлiгiн төмендетедi. Сондықтан бөлме ауасын
ауыстырып отыру.
Аудиовизуалдық оқу материалдарын қалыпты жағдайдан артық көрсетуге
болмайды.
4. Техникалық шарттар:
Ерекшелiктерiне қарай мультимедиалық технологияларды
дәрiсханада дұрыс орналастыра бiлу.
Құрылғылардың техникалық ақаулығын үнемi тексерiп отыру.
DVD, CD дискiлерiндегi, бейнетаспалардағы оқу материалдарын дұрыс сақтай
бiлу.
Дәрiсхананы оқыту процесiне бейiмдеу жұмыстарын авто-маттандыру.
Дәрiсхананы үнемi салқындатып отыру, яғни құралдарды қатты қызып кетуден
сақтау.
Ендi, үздiксiз бiлiм беру жүйесiн ақпараттандыру барысында
мультимедиалық технологияларды оқыту процесiнде тиiмдi пайдаланудың
тұжырымдамалық, психологиялық, педагогикалық, ақпараттық, эргономикалық,
технологиялық және техникалық, ұйымдастырушылық аспектiлерiн қарастырайық.
Тұжырымдамалық аспектi:
• ақпаратты жинақтау, өңдеу, сақтау, тарату жүйесi ретiнде жаңа
ақпараттық орта құру;
• әртүрлi деңгейде (республика, аймақ, бiлiм беру мекемелерi)
бiрiктiрiлген бiрыңғай оқу-ақпараттық орта құру т.б.
Мұндай оқу-ақпараттық ортаны құрайтын элементтерге мыналар жатады:
• елiмiздiң және шет елдердiң ақпараттық ресурстарына қол жеткiзе алатын
телекоммуникациялық аппаратты-бағдарламалық жабдықтар;
• компьютерлiк гипермедиа, мультимедиа жабдықтары;
• виртуалды бiлiм берудi дамыту үшiн ақпараттандырудың инфрақұрылымдары
т.б.
Психо-педагогикалық аспектiлер:
• оқыту процесiнде мультимедиалық технологияларды пайдалану кезiнде
бiлiмдi меңгеру мен интеллектуалдық деңгейдi қалыптас-
тырудың психологиялық механизмдерiн айқындау;
• мультимедиалық технологияларды оқыту процесiнде пайдалануда оқытушының
рөлi мен орнын анықтау;
• мультимедиалық технологияларды өзiнiң кәсiби iс-әрекетiнде тиiмдi
пайдалана бiлуi үшiн мұғалiм кадрларды қайта дайындау;
• елiмiзде қашықтан оқытуды дамытудағы мультимедианың мүмкіндіктерін
дамыту;
• мультимедиалық оқулықтар жасаудың дидактикалық талаптарын анықтау.
Ақпараттық аспектi оқытудың дидактикалық және әдiстемелiк ұстанымдарына
жауап бере алатын мультимедиалық құралдардың ақпараттық жабдықталуын
айқындайды.
Эргономикалық аспектi:
• мультимедиалық оқулықтарды құруда эргономикалық талаптарды ескеру;
• әртүрлi жас дейгейiндегi пайдаланушылардың мультимедиалық
технологиялармен жұмыс кезiндегi сақтауға тиiстi санитарлық-гигиеналық
нормаларын анықтау.
Технологиялық және техникалық аспектiлер:
• технологиялық қатаң талаптарды сақтау – оқыту процесiне арналған
лицензиялы мультимедиалық оқулықтарды пайдалану;
• оқыту мақсатына бағытталған аппараттық және бағдарламалық жабдықтармен
білім беру жүйесін қамтамасыз ету;
• бiлiм беру салаларында локалдық, аймақтық және республикалық желiлер
құру.
Ұйымдастырушылық аспектi:
• бiлiм беру мекемелерiнде электрондық кiтапханалар мен медиа
орталықтар, медиатекалар құру;
• мультимедиалық технологияларды пайдаланудың ұйымдастыру- шылық-
құқықтық нормаларын анықтау т.б.
2. Мультимедиалық технологиялардың әдістемелік
мүмкіндіктері
Қазiргi қоғамның ғылыми-техникалық, экономикалық, әлеуметтiк
салаларындағы мультимедиалық технологиялардың алатын орны, оның болашақ
даму тенденциялары мен перспективалары жан-жақты талдауды, талқылауды қажет
етедi. Өйткенi, қазiргi кезде бiздiң елiмiзде оны пайдаланушылар арасында
қарама-қайшылықты пiкiр қалыптасқан, бұл мультимедиалық технологиялар
жөнiнде толықтай түсiнiктiң болмауынан туындайтын мәселе. Осының салдарынан
оның көптеген мүмкiндiктерi мен қолданылу салалары әлi толық айқындала
қойған жоқ.
Мультимедиа технологиясын оқытуда пайдаланудың жаңа бағыттарының бiрi –
компьютерлiк желiлерде теле және бейнеконференциялар ұйымдастыру.
Мультимедиалық технологиялар интернет-технологияның да дамуына тiкелей
әсер етiп отыр. Электрондық пошта арқылы дыбыстық және бейне хабарларды
қабылдау, жiберу немесе интернет арқылы байланысқа түскен адамның бет-
бейнесiн компьютер мониторынан көрiп отыру - мультимедианың жемiсi.
Бейнеконференциялар ұйымдастыруда дыбыстық және бейнелiк хабардың сапасын
төмендетпей ұсыну мультимедиалық құралдардың жүзеге асыратын iс-әрекетi.
Мультимедиалық технологиялардың көмегiмен бүгiнгi таңда кез келген адам өзi
жөнiндегi мәлiметтердi, фотосуреттердi, тiптi, өз дауысын интернет желiсiне
шығаруға мүмкiндiк алып отыр.
Интерактивтi негiздегi мультимедиалық технологиялар интернет желiсi
және CD-курстар арқылы ауыл мектептерiнiң әлемдік ғылым, білім
жетістіктерінен оқшау қалып қою мәселесiн де шешуге мүмкiндiк бередi.
Мультимедианың ажырамас бөлiгi болып табылатын лазерлiк дискiлерде
жазылған электрондық энциклопедиялар, оқулықтар мен сөздiктер оқыту
процесiнде ерекше маңызға ие. Мысалы, электрондық сөздiктерде әрбiр сөздiң
аудармасы мен жазылуы ғана емес, сонымен бiрге оның айтылу үлгiсi де
қамтылады. Электрондық энциклопедиялар мен сөздiктердiң тиiмдiлiгi -
қажеттi мәлiметтi тез iздеп табуға болады. Сонымен қатар тiл үйретуге
бағытталған интерактивтi оқыту бағдарламалары диалогты байланыс жасауды
жоғары деңгейде жүзеге асыра алады.
Әлемнiң атлас картасы, жекелеген қалалардың картасы сияқты әртүрлi
электрондық-картографиялық жүйелер, қажеттi дағдыны қалыптастыруға,
жетiлдiруге негiзделген тренажерлiк бағдарламалар, адамның ой-өрiсiн
дамытуға бағытталған ойын түрiндегi оқытушы бағдарламалар оқыту процесiнде
жиі қолданылуда.
Соңғы кездері ағылшын тілінде edutainment және infortainment деген
сөздер компьютерлік термин ретінде жиі айтылады. Олар education (білім
беру), information (ақпарат) и entertainment (көңіл көтеру) деген сөздерден
құралған. Бұл терминдер мультимедиалық құралдарды пайдалану арқылы оқыту
кезінде көңіл көтеру мен оқу қызметінің арасындағы алшақтықтың азаятынын
білдіреді. Мектепке дейінгі немесе мектеп жасындағы балалар болсын,
үлкендер болсын, компьютерде көңіл көтеретін ойындарды ойнау арқылы, алдына
білсем деген арнайы мақсат қоймаса да, біршама білімге, әртүрлі
ақпараттарға қол жеткізеді. Бұл да мультимедианың тиімді жағы болып
табылады.
Мультимедиалық бағдарламалардың негiзгi атқаратын функцияларының бiрi –
басқаруды қамтамасыз ету. Қажеттi ақпаратқа еш кедергiсiз ауысу мүмкiндiгi
қамтылған. Мысалы, кинофильмдердi көру барысында мультимедиалық
бағдарламалар пайдаланушыға қажетсiз кино үзiндiлерiн өткiзiп жiберудi,
керектi киноүзiндiнi бiрнеше қайтара көрсетудi жүзеге асырады.
Оқытуды интерактивті түрде өткізу мультимедиалық технологиялардың
келесі бір маңызды сипаттамасы болып саналады. Американдық ғалым А.Галбриц
интерактивтiлiктiң үш түрiн атап көрсетедi:
• реактивтi интерактивтiлiк: оқушылар мен студенттер компьютердегi
бағдарламаның бағыт берiп, көмектесуi нәтижесiнде жауап бередi;
• әрекеттiк интерактивтiлiк: бұл жағдайда оқушылар, студенттер
бағдарламаны басқара алады;
• екi жақты интерактивтiлiк: оқушылар, студенттер бағдарламамен өзара
ықпал жасай алады.
DEC компаниясының хабарлауынша, дұрыс жолға қойылған (яғни, аппараттық,
бағдарламалық және әдiстемелiк құралдармен толық жабдықталған) мультимедиа
технологиясын пайдалану оқытуға жұмсалатын шығын көлемiн едәуiр азайтады
екен.
Зерттеушiлердiң пiкiрi бойынша дәстүрлi оқыту
әдiсiмен берiлген материалдың 25%-ы, көру арқылы 33%-ы, көру-есту
арқылы 50%-ы, ал, мультимедиалық интерактивтi оқыту бағдарламалары
көмегiмен берiлген материалдың 75%-ы есте сақталады.
Мультимедиалық технологияларды пайдалану мен дәстүрлi оқыту әдiстерi
арасындағы айырмашылықты 2-суреттен көруге болады.
Диаграммадан көріп отырғанымыздай, мультимедиалық технологиядарды
пайдаланып оқыту, атап айтқанда, мынадай нәтижелерге қол жеткiзедi:
- оқуға кететiн уақыттың үнемделуiне;
- оқу мотивациясының жоғарылауына;
- зейiн аудару нәтижесiнде оқу материалын толық түсiнуге;
- алынған бiлiмнiң ұзақ уақыт есте сақталуына.
Сурет 2 - Мультимедиалық технологиялардың оқыту процесiндегi тиiмдiлiгiнiң
көрсеткiшi
Мультимедиалық технологияларды бiлiм сапасына әсерi, оқытудағы
тиiмдiлiгi, қасиеттерi, субьект iс-әрекетiн дамыту мүмкiндiгi, т.б.
сипаттамалары бойынша 3-суреттегiдей жiктеуге болады.
Сурет 3 - Мультимедианың оқытудағы сипаттамалары бойынша жiктелуi
Айталық, мультимедиалық технологияларды субьектiнiң iс-әрекетiне
байланысты оқыту құралы және оқу құралы деп бөлуге болады. Мысалы,
мультимедиалық компьютер демонстрациялық-эксперименттiк жағдайда - оқыту
құралы, ал зертханалық практикум жағдайында - оқу құралы. Оқыту құралдарын
оқытушылар оқу материалын түсiндiру және бекiту үшiн, ал оқу құралдарын
студенттер мен оқушылар жаңа бiлiмдi меңгеру үшiн пайдаланады.
Мультимедианы белгiлi бiр оқыту жүйесiнiң мазмұны мен әдiстерiне
негiзделген жағдайда пайдалану тиiмдi. Мультимедиалық технологиялар мен
оқыту әдiстерiнiң өзара байланысы бiркелкi болмайды, яғни, бiр
мультимедиалық құрал бiрнеше оқыту әдiстерiн қамтыса, ал керiсiнше, бiр
оқыту әдiсiнде бiрнеше мультимедиалық кешен пайдаланылуы мүмкiн.
Қазiргi заманғы мультимедиалық технологиялар құбылыстардың дамуын,
динамикасын көрсетудi және оқу ақпаратының көлемiн белгiлi бiр реттiлiкпен
берiп отыруды жүзеге асыратындықтан жаңаша оқыту әдiстерiн талап етедi.
Оқыту процесiнде кездесетiн мәселелер мен оны тиiмдi шешудегi
мультимедиалық технологиялардың мүмкіндіктері мен жетістіктерін 1-ші
кестедегідей бөліп көрсетуге болады.
Кесте 1
№ Оқыту процесiнде Мультимедиалық Мультимедиалық
кездесетiн технологиялардың оқытутехнологияларды
қиындықтар тиiмдiлiгiн арттыру пайдаланудағы
мүмкiндiктерi жетiстiктер
1 2 3 4
1.Объективтi күрделi Оқу материалын Студенттер мен
материалдарды оқыту бөлшектеп ұсыну оқушы-лардың оқу
материалына қызығушылығы
артады
2.Түсiнiк-ұғымдардың Нақты ұғым Нақтыдан абстракцияға,
абстрактылығы, қалып-тастыру, жекеден жалпыға ауысу
жалпылау, салыстыру, салыстыру, жалпылау жеңiлдiгi
орнықтыру қажеттiлiгiкезiндегi
иллюстрациялау
3.Эксперимент жасаудың Зертханалық Зертханалардағы
күрделiлiгi дәрісханаларда құрал-жабдықтардың
өткiзуге мүмкiн емес жеткiлiксiздiк мәселесiн
тәжiрибе-лердi бiршама шешу
демонстрациялау
4.Құбылыс, процестерҚұбылыстар мен Құбылыстар мен
механизмiн динамикадапроцестердi модельдеу,процес-тердiң табиғатын
көрсету динамикада көрсету ашып көрсету
1 2 3 4
5.Тез немесе жай өтетiнБейнепроекциялық Құбылыстар мен
процестердi оқыту құрылғылар көмегiмен процестердi оқыту
табиғаттағы кезiнде уақытты тиiмдi
процесс-тердiң жүруiн пайдалану
бақылау
6.Объектiнiң Коммуникациялық Бақылау кеңiстiгiнiң
көрiнбей-тiн құрылғылар, Web- шекарасын үлкейту
бөлiгiнде өтетiн камералар
микропроцестердi мүмкiн-дiктерiн
бақылау, түсiндiру пайдалану
7.Негiзгi заңдылықтар Табиғаттағы Заңдылықтар мен
мен құбылыстарды заңдылықтардың құбы-лыстардың сипатын
техникада қолданудың техникада қолданылу бейнематериалдармен
көпсалалығы аясымен танысу түсiндiру
Оқыту процесiнде мультимедианы пайдаланып бiлiм берудiң әртүрлi
аспектiлерiн дамытуға мүмкіндік бар: ақпаратты өңдеудiң когнитивтi
аспектiлерi, оқытудың мотивациялық аспектiлерi, оқытудың коммуникациялық
аспектiлерi, оқытудың танымдық аспектiлерi.
Атап көрсетiлген аспектiлер негiзiнде мультимедиалық технологиялардың
оқыту процесiндегi ақпаратты-коммуникативтiк қызметiн 4-суреттегiдей
бейнелейміз.
Сурет 4 - Мультимедиалық технологиялардың оқыту процесiндегi ақпаратты-
коммуникативтiк қызметi
Мультимедиалық технологиялардың осы қызметіне сүйеніп, оқыту процесiн
жетiлдiру процесін өзiндiк ғылыми – материалистiк көзқарасы дамыған
тұлғаны қалыптастыру тұрғысынан төмендегiше модельдеуге болады (сурет 5).
Сурет 5 - Мультимедиалық технологияларды пайдалану арқылы оқыту процесiн
жетiлдiрудiң моделi
Сонымен, мультимедиалық технологиялар:
• әрбір пайдаланушының қабілеті мен ерекшелігін ескере отырып,
олардың оқу мотивациясын арттыруға септігін тигізеді;
• түрлі типті ақпараттарды біріктіріп ұсыну арқылы оқытудың
интерактивтілік ұстанымын қамтамасыз етеді, өйкені, әртүрлі типті
ақпаратты пайдалану адамның әртүрлі сезім мүшелері арқылы оқу
материалын жан-жақты қабылдауына ықпал етеді;
• нақты, күрделі де қиын, белгілі көлемде шығын мен ұзақ уақытты
қажет ететін экспериментті модельдеуді жүзеге асырады;
• құбылыстар мен процестерді динамикада көрсету арқылы
абстрактілі ақпараттарды көрнекі тұрғыда ұсына алады;
• макро және микро әлемдегі нысандарды визуалдауға мүмкіндік
береді;
• бiлiм беруге жұмсалатын шығынның азаюына ықпалын тигізеді.
3. Мультимедианы оқытуда қолданудың артықшылықтары
мен кемшіліктері
Мультимедиалық құралдарды оқыту процесіне енгізудің екі бағыты бар.
Біріншісі, мультимедиалық құралдар дәстүрлі оқыту әдістеріне қосымша, оқыту
процесін интенсивтендіру құралы ретінде қолданылады. Екіншісі, оқыту
процесін ұйымдастыру формалары мен әдістерін және білім беру мазмұнын
жаңартуға мүмкіндік беретін, экстенсивті бағытта қолданылатын мультимедиа-
ресурстар ретінде пайдалану.
Интенсивті оқыту – білім беру процесін дамытуды ішкі резервтер
есебінен жүзеге асыру.
Экстенсивті оқыту – білім беру процесін қосымша резервтер – жаңа
құралдар, құрылғылар, технологиялар есебінен жүзеге асыру.
Мультимедиалық технологияларды білім беруде қолданудың артықшылықтары
мен қатар кемшіліктері де бар.
Мультимедианың білім берудегі артықшылықтарына мысалдарды көптеп
келтіруге болады. Соның ішінде негізгілеріне тоқталайық:
• білім мазмұнын құрылымдау технологиялары мен әдістерін жетілдіру;
• дәстүрлі оқыту жүйесіне өзгерістер енгізу;
• қосымша мотивациялық тіректерді пайдалану және оқытуды дараландыру
арқылы білім беру тиімділігін арттыру;
• оқыту процесінде өзара қарым-қатынастың жаңаша формаларын
ұйымдастыру;
• мұғалім мен оқушының, студент пен оқытушының іс-әрекеттер сипатын
өзгерту;
• білім беру жүйесін басқару механизмін жетілдіру.
Кемшіліктері:
• ұсынылған ақпараттың шектен тыс әртүрлі типте берілуі (кескін,
дыбыс, бейнемәлімет, анимация) студент пен оқушының негізгі
мәліметті қабылдауына кері әсер етуі мүмкін;
• оқушының, студенттің экспериментті өз қолдарымен жасап көру
мүмкіндігінің болмауы;
• оқытуды дараландыру оқытушы мен студенттің, мұғалім мен оқушының бір-
бірімен диалогты қарым-қатынас жасауына әсерін тигізеді;
• мультимедиалық құралдарды шектен тыс қолдану пайдаланушылардың
денсаулығына кері әсер етеді.
Бұл келтірілген қарама-қайшылықтар мультимедиалық ресурстарды оқыту
процесіне енгізуді жүйелілік келіске негіздеп жүзеге асыру керектігін
дәлелдейді.
Бақылау сұрақтары:
1. Интенсивті және экстенсивті оқыту дегеніміз не?
2. Мультимедианы оқытуда пайдаланудың артықшылықтарын атап
көрсетіңіз.
3. Аталған технологияларды пайдалану арқылы білім беру сапасын
қалайша арттыруға болады?
4. Мультимедиалық технологияларды оқыту процесінде пайдалану-
дың қандай кемшіліктері бар?
1.5 Мультимедиалық технологиялардың оқыту процесіндегі
тиімділігін анықтау
Мультимедиалық технологияларды оқыту процесінде пайдаланудың
тиімділігін анықтау жолдарын қарастырайық.
Мультимедиалық құралдардың оқыту процесіндегі тиімділігін оқытудың
мақсатына, мазмұнына, формасына, құралдары мен әдістеріне сәйкестілігі
тұрғысынан анықтауға болады. Ал, мұны жүзеге асыру кибернетика ғылымының
зерттеу әдістеріне сүйену негізінде орындалады. Кибернетика – қоғамдағы,
тірі организмдердегі, күрделі машиналардағы процестердің жалпы
заңдылықтарын басқаратын, олардағы ақпаратты беретін ғылым. Кибернетика
басқару жүйесіндегі ақпараттық процестерді зерттейді.
Өткен ғасырдың 70-ші жылдарында кибернетиканың зерттеу әдістері
педагогикада да қолданыла бастады. Жүйенің жалпы теориясы, басқару
теориясы, ақпарат және байланыс теориясы, алгоритм теориясы, модельдеу және
бағдарламалау теориялары секілді кибернетика салаларын оқыту процесінде
қолдануға байланысты ғалымдар біршама зерттеулер жүргізді.
Педагогикалық процесті басқару және жетілдіру үшін көп жағдайда
кибернетиканың бағдарламалап оқыту теориясына сүйенеміз. Педагогикалық
кибернетиканың зерттеу әдістерімен шұғылданушы көптеген педагог-ғалымдар
бағдарламалап оқыту өз кезегінде педагогикаға жүйелік тәсілді қолдануға
әсерін тигізеді деген пікір айтады.
Көрнекті ғалым Т.А.Ильина педагогикада жүйелік тәсілді дамытатын
негізгі теорияларға мыналарды жатқызады:
• кибернетика және жүйенің жалпы теориясы;
• ақпарат теориясы, бұл теория зерттеушілерді әртүрлі байланыс
арналары арқылы ақпараттық тұжырымдамалармен қамтамасыз етеді;
• жүйелік талдау, бұл әдіс оқытуда жаңа технологияларды қолдану
кезінде пайдаланылады.
Жүйелік тәсілдің тиімді нұсқаларының бірі – морфологиялық әдіс. Жүйені
талдау және ұйымдастырудағы морфологиялық әдістің әдіснамалық негізгі
ерекшеліктерін қарастырайық. Ғылымның дамуы ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жүргізудің тәсілдерін үнемі өзгертіп отырады. Қазіргі кезге дейін ғылым
дамуы мынадай кезеңдерден өтті:
1) ғылыми жүйелік тәсілдің сипаттамасы зерттеу нысаны ретінде
анықталды;
2) зерттеу нысанына „терістеу және құрылымдау” деп аталған ғылыми әдіс
қолданылды. Оның негізгі идеясы: оқытылатын жүйе жөніндегі жаңа ұғымдар мен
анықтамалар бұрынғы ұғымдар мен анықтамаларды тексеру негізінде пайда
болады;
3) жүйелі талдаудың дамуына байланысты терістеу және құрылымдау
әдісінің орнына „талдау және құрылымдау әдісі” қолданылуда. Жүйені
зерттеудің бұл әдісін пайдалану кезінде шешілетін мәселенің ұғынықты,
шешімді үлгісі жасалып, оны ары қарай дамыту жолдары қарастырылады.
Жалпы, педагогикалық зерттеу нысанына қолданылатын жүйе мынадай
құрылымдардан тұруы керек:
• оқытудың мақсатын анықтайтын әлеуметтік жүйеден;
• оқытудың мазмұнын анықтайтын ғылыми білімдер негізіндегі ақ-параттық
жүйеден;
• нақты бір оқу пәнін оқытудың жалпы және жеке әдістерін дамыту
жүйесінен;
• оқыту процесін ұйымдастыру жүйесінен.
Педагогикалық әдістерді мынадай сипаттамаларына байланысты жіктеуге
болады:
1) Оқытылатын материалдардың құрылымдық-мазмұндық көрсеткіш-
теріне;
2) Оқу материалдарын ұсынудың практикалық әдістеріне;
3) Білімді қабылдау кезіндегі оқушылардың немесе студенттердің
бойындағы интеллектуалдық және психикалық өзгерістерге;
4) Оқыту нәтижелерін тексеру әдістеріне т.б.
Біз төменде мультимедиалық құралдардың оқытудағы тиімділігін
біріншіден, оқытудың мазмұнын анықтайтын ғылыми білімдер негізіндегі
ақпараттық жүйеге, екіншіден, оқытылатын материалдардың құрылымды-мазмұндық
көрсеткіштеріне байланысты анықтау жолдарын қарастырдық. Оқу материалының
мазмұнына қатысты әрбір мультимедиалық құрылғы тізбектер жиынымен
сипатталды. Ал, тізбектер жиынын морфологиялық әдісте қолдануға болады. Оны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.
тізбектер жиыны түрінде өрнектеуге болады.
Тізбектер жиынының әрбір қатары сол мультимедиалық құрылғының оқыту
мазмұнына байланысты қандай да бір ерекшелігін анықтайды. Мысалы,
- мультимедиалық құрылғыны оқу материалының типіне
байланысты қолдану ерекшелігі: - ғылыми, - қоғамдық-саяси,
- техникалық, - психологиялық, - математикалық, -
лингвистикалық.
- мультимедиалық құрылғының оқу материалын ұйымдастыруға
байланысты ерекшелігі: - хронологиялық, - сипаттамалық, -
тізбектік, - теориялық, - проблемалық, - практикалық,
- аналитикалық, - синтетикалық.
-мультимедиалық құрылғының оқу бағдарламасының көрсеткіштеріне
байланысты ерекшелігі: - оқу материалының көлемі, -ұғымдар саны,
- сөздік деңгейі.
- мультимедиалық құрылғының оқу материалының
күрделілік деңгейіне байланысты ерекшелігі: - төменгі, - орташа,
- жоғары.
- мультимедиалық құрылғының қосымша оқу материалдарына байланысты
ерекшелігі: - жазбаша, - көрнекілік құралдар, - ауызша,
- практикалық жаттығулар.
- мультимедиалық құрылғының оқу тапсырмасының типтерiне байланысты
қолданылу ерекшелiгi : - стимул-реакция, - таңдау, -
ассоциативтi, - принциптердi оқыту, - проблемалық.
Егер тiзбектер жиынының әрбiр қатарынан бiр элементтi таңдап алып,
оларды жаңа бiр массив элементтерi ретiнде тiзбектейтiн болсақ, онда
мультимедиалық құралдарды оқу мазмұнына қатысты оқыту процесiнде қолданудың
сипаттамасы шығады.
Бақылау сұрақтары:
1. Кибернетика ғылымы нені зерттейді?
2. Жүйелік талдау әдісі қандай теорияға сүйенеді?
3. Ақпарат теориясы дегеніміз не?
4. Оқыту мазмұнына байланысты қолдану үшін мультимедиалық
технологияларды таңдауды қалай жүргізуге болады?
1.6 Мультимедиалық технологиялар - таным процесiн
жетілдірудің тиімді құралы
Тұлғаның сана-сезімінің дамуы таным процесі арқылы жүзеге асырылады.
Таным дегеніміз табиғаттағы заттар мен құбылыстардың қасиеттері мен өзара
қарым-қатынастарының адам санасында идеалды образдар жүйесі ретінде
бейнеленуі. Танымның қалыптасуы ұзақ және күрделі процесс. Таным процесі
барысында тұлғаның қоршаған орта жөніндегі алған білімі тереңдей түседі,
заттар мен құбылыстардың шынайы болмысын тани алады. Яғни, таным процесінде
тұлғаның өмірге, қоғамға, болмысқа деген көзқарасы дамиды.
Тұлғаны дамытудағы мультимедиалық технологиялардың мүмкіндіктерін
танымның сезімдік және логикалық формаларына қатысы
тұрғысынан қарастырайық.
Таным процесі нақты сезінуден басталып, абстрактілі ойлауға (ақыл-ой)
өтеді. Яғни, психо-физиологиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz