Ақмырза ишан бастаған халық көтерілісі

Жоспар
Кіріспе

1 Ақмырза ишан бастаған көтеріліс
2 Ақмырза Төсовтың қандай рудан шыққаны
3 Ақмырзаның қайтыс болуы

Тарихымызда Ақмырза ишан бастаған көтеріліс туралы әңгіме тәуелсіздік тұсында ғана айтыла бастады. Оның өзінде де ол туралы мәліметтер құпия қорларда жинақталғандықтан, нақты әңгімелермен қатар аңыздар қоса жүрді. Сондықтан да о бастан-ақ бұл көтерілістің тарихы бұрмаланып баяндалды. Кезінде кеңестік кезеңде ауызға алынбайтын, ал айтыла қалса, «бандиттік», «басмашылық» көтеріліс ретінде сипатталатын бұл қозғалыс туралы тарихи шындық кәсіби тарихшылардың еңбектерінде ғана көрініс бере бастады. Жоғарыда айттық, Ақмырза ишан бастаған көтеріліс осы қозғалысқа көрші аймақтардағы көтерілістер тарихы баяндалғанда да, ОГПУ-дің құпия хабарламаларында оқтын-оқтын айтылып отырады. Ырғыз көтерілісі туралы мәліметтерден сондықтан да Ақмырзаның есімі кездесіп қалады.
Осыған байланысты Ақмырша ишан кім еді? – деген сауал соңғы кездері оқырмандарымызды мазалап жүр. Нақтырақ жауапты осы тақырыптан диссертациялық жұмыс қорғаған Н.С. Байқадамовтың еңбегінен табуға болады. Онда мынадай жолдар бар: «Ақмырза ахун 1881 жылы Қызылорда облысы, Қармақшы ауданы Қуаңдария бойында дүниеге келген. Руы - Шөмекей. ... Ақмырза ауыл молдаларының оқытқан әптиек Құранын игерген соң, 11 жасында базаршы керуенге ілесіп кетіп, Бұхара шаһарындағы Көкілташ медресесінде оқып, үздік бітірген. Болашақ ахунның бойындағы табиғи дарынды байқаған медресенің ұстаз-муфтилері оған ислам дінінің шаһарына баруға кеңес береді. Сөйтіп, ол Стамбул діни оқуын бітіріп, 16 жылда елге оралады. Елге келген соң жергілікті халықтың көмегімен мешіт салып, Қызылқұм кемерінде отырған қазақ ауылдарының балаларының сауатын ашумен айналысады. Ақмырза ахун көші-қонмен, мал бағушылықпен күн көріп отырған халыққа адамгершілік биік парасаттылықты насихаттауға саналы өмірін сарп еткен және шариғат жолын қатты ұстаған адам» .
Стамбул медресесінің тәләбәсі болған Амангелді Жұмашұлының айтуынша Ақмырза «қазіргі Қызылорда облысының Қармақшы ауданында өмір сүрген, ислам дінінің үлкен білгірі болған, өле-өлгенше хақ жолын адалдықпен тұтынып, халқының қамын ғана ойлап өткен. ... Бала кезінде құлағым шалған Ақмырзаның атын Түркияға барғанда естірмін-ау деген ой үш ұйықтаса түсіме кірсейші. Стамбул қаласында ойда жоқ жерден Мұхаммед есімді ауғанстандық қазақ азаматымен таныстым.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Ақмырза ишан бастаған халық көтерілісі

Тарихымызда Ақмырза ишан бастаған көтеріліс туралы әңгіме тәуелсіздік
тұсында ғана айтыла бастады. Оның өзінде де ол туралы мәліметтер құпия
қорларда жинақталғандықтан, нақты әңгімелермен қатар аңыздар қоса жүрді.
Сондықтан да о бастан-ақ бұл көтерілістің тарихы бұрмаланып баяндалды.
Кезінде кеңестік кезеңде ауызға алынбайтын, ал айтыла қалса, бандиттік,
басмашылық көтеріліс ретінде сипатталатын бұл қозғалыс туралы тарихи
шындық кәсіби тарихшылардың еңбектерінде ғана көрініс бере бастады.
Жоғарыда айттық, Ақмырза ишан бастаған көтеріліс осы қозғалысқа көрші
аймақтардағы көтерілістер тарихы баяндалғанда да, ОГПУ-дің құпия
хабарламаларында оқтын-оқтын айтылып отырады. Ырғыз көтерілісі туралы
мәліметтерден сондықтан да Ақмырзаның есімі кездесіп қалады.
Осыған байланысты Ақмырша ишан кім еді? – деген сауал соңғы кездері
оқырмандарымызды мазалап жүр. Нақтырақ жауапты осы тақырыптан
диссертациялық жұмыс қорғаған Н.С. Байқадамовтың еңбегінен табуға болады.
Онда мынадай жолдар бар: Ақмырза ахун 1881 жылы Қызылорда облысы, Қармақшы
ауданы Қуаңдария бойында дүниеге келген. Руы - Шөмекей. ... Ақмырза ауыл
молдаларының оқытқан әптиек Құранын игерген соң, 11 жасында базаршы
керуенге ілесіп кетіп, Бұхара шаһарындағы Көкілташ медресесінде оқып, үздік
бітірген. Болашақ ахунның бойындағы табиғи дарынды байқаған медресенің
ұстаз-муфтилері оған ислам дінінің шаһарына баруға кеңес береді. Сөйтіп, ол
Стамбул діни оқуын бітіріп, 16 жылда елге оралады. Елге келген соң
жергілікті халықтың көмегімен мешіт салып, Қызылқұм кемерінде отырған қазақ
ауылдарының балаларының сауатын ашумен айналысады. Ақмырза ахун көші-
қонмен, мал бағушылықпен күн көріп отырған халыққа адамгершілік биік
парасаттылықты насихаттауға саналы өмірін сарп еткен және шариғат жолын
қатты ұстаған адам[1].
Стамбул медресесінің тәләбәсі болған Амангелді Жұмашұлының айтуынша
Ақмырза қазіргі Қызылорда облысының Қармақшы ауданында өмір сүрген, ислам
дінінің үлкен білгірі болған, өле-өлгенше хақ жолын адалдықпен тұтынып,
халқының қамын ғана ойлап өткен. ... Бала кезінде құлағым шалған Ақмырзаның
атын Түркияға барғанда естірмін-ау деген ой үш ұйықтаса түсіме кірсейші.
Стамбул қаласында ойда жоқ жерден Мұхаммед есімді ауғанстандық қазақ
азаматымен таныстым. Ол кісі үйіне апарып, отбасымен таныстырып, өзінің
жүрген жолдарын, ата-анасының Ауғанстанға қалай келгенін, Сыр бойынан не
себепті көшкендерін, елдің кәмпескеден көрген ауыр жағдайларын (әкесінің
аузынан естігендерін) таза қазақы тілмен әңгімелеп берді. Сөз арасында мен
бала кезімде әкемнен естіген Ақмырза ишанды сұрадым (әкем ишан дейтін,
ауған қазақтары ахун деп атайды екен.).
- Жарықтық Ақмырза ахун ғой, біздің Ауғанстанды паналап,
мұсылманшылығымызды ұстап қалуға себепші болған. Әйтпесе, кім біледі,
орыстың табанында езіліп қалар ма едік, - деді ол күрсініп. Біраз ойланып
отырған соң Шыныңды айтшы, інім, Ақмырзаны сіздің елде әлі күнге
жамандайды ғой, - деді. Мен шынымды айттым: біздің елде жамандамақ түгіл,
Ақмырзаның атын ешкім білмейді ғой - деп.
Сөйтіп Ақмырза туралы әңгіме басталып кетті. Сонау 1930 жылдарда Сыр
елінде кәмпеске арты аштыққа ұласып, халық жаппай қырылып жатқан кезде,
шолақ белсенділер, яғни, большевиктердің ұрда-жық топас шабармандары ел
үстінен күн көргендерімен қоймай, қолда бар азын-аулақ малмен жүйектегі
қауындары да тартып әкетіп, қарсыласқандарын ұрып-соғып, зорлық-зомбылық
көрсетеді.
Ел басына төнген қайғы-қасіретті көзімен көріп, үнсіз, қимылсыз
отыруды өзінің бойына мін санаған Ақмырза ахун: Босқа аштан қырылғанша,
өзіміздің бар екенімізді, ел екендігімізді, жоғарғы жақтағы ел билеуші
төрелерге көрсетейік, өкіметтің назары түсіп, бізді де елеп-ескерер, -
деген екен. Ісләм дінінің білгірі болғандықтан, сол кездегі мешіт,
медреселердің де жаппай жойылуы да себеп болған шығар, Құраны мен қаруын
қолға ұстап, ел бастап көтеріліске шығады[2].
Осындай мәліметтерді өзара салыстыра отырып, Ақмырза Төсовтың қандай
рудан шыққанын да анықтауға мүмкіншілік болды. Оның шығу тегі мынадай:
Шөмекей – Бозғыл (Бозғұл) – Келдібай (Бозғұлдың екінші Көлдей деген
әйелінен) – Үсейік (Сейін) – Бекет – Ырысымбет (Бекеттің үшінші әйелінен) –
Жолай – Кетебай – Таңат – Арғынбай – Төс – Ақмырза, Тоқмырза, Таймырза[3].
Шежіреден байқап отырғанымыздай, Ақмырзаның әкесі Тос емес, Төс бірақ,
орысша құжаттарда ол Тос болып жазылып кеткен.
Ақмырза елді көтеріліске бастауда оған қаруымыз нашар, санымыз аз,
ертең Қызыл әскерлер бәрімізді де қойдай қырмай ма? – дегендерге былай
жауап берген екен: Мен күш тең болмаса да соғысамын, орысты жеңе алмасымды
білемін. Бірақ әділетсіздікке, парықсыздыққа төзіп және отыра алмаймын. Сол
себепті де арымды қорғау үшін қолыма қару аламын; маған еретіндерің
еріңдер, мен не көрсем, соны көресіңдер, ермейтіндерің бас сауғалаңдар күні
бойы. Ертең елге әскер шыққанда, әуелі бізбен емес, жайбарақат отырған
сіздермен соғысады, - деген екен. ... оның әскерінің басым көпшілігі
өзінің шәкірттері болғанға ұқсайды. Бақайшығына шейін қаруланған Қызыл
әскерлерге, өжет те, қайсар сарбаздарымен қарсы тұрып, аянбай
шайқасқан[4].
ОГПУ қызметкерлерінің 1930 жылғы Ырғыз көтерілісіне қатысқан Мұқантай
Саматовтан қадала сұраған Қызылорда округіндегі Ақмырза Төсов бастаған
көтерілісшілердің үлкен тобы туралы мәлімет жазалаушы органдардың о бастан-
ақ Ақмырза бастаған наразылыққа нақты назар аударуға мәжбүр болғандарын
байқатады.
ОГПУ құжаттарынан Ақмырзаның жазалаушы отрядтармен бірнеше рет
кездесіп қалып, қанды қақтығыстарға барғанын көреміз. Осындайлардың бірін
толығырақ әңгіме етелік.
1930 жылдың 14 наурызында, Москва уақытымен сағат 16.00-де Цукановтың
жазалаушы отряды Қараққа жақындап қалғанда көтерілісшілер қарауылдарының
үстінен кездейсоқ шықты. Қапыда қалған күзетшілердің біразы қолға
түскенімен, қаруды қарманып үлгергендері өңмендеп келе жатқан
жазалаушыларға оқ жаудырып састырып тастады да, аттарына қамшы басып,
сытылып шығып, қыр асып кетті де өздерінің негізгі күштеріне барып қосылды.
Бірақ дәл осы сәтте көтерілісшілер екі жақтан шабарман жазалаушыларға
ентігіп қайта оралды да, көтерілісшілердің шайқаспайтынын және өз
еріктерімен берілетіндерін мәлімдеді. Мұны құп көрген жазалаушылар
командирі Цуканов өз адамдарымен көтерілісшілерге жақындап келді де,
Ақмырзаға қысқа хат жіберді. Онда қаруды тапсыру талап етілген еді. Ақмырза
бұл талапты орындайтынын, бірақ мәселені алдын ала ақылдасып жатқандарып,
оқ атуды да тоқтататындарын айтты. Шынында да Москва уақытымен сағат 17.00-
де сол қанаттағы көтерілісшілер өздері тығылған қырдың тасасынан шығып,
қаруларын бір жерге тастай бастады. Бірақ оңтүстік қанаттағы көтерілісшілер
әлі де қаруларын қолдарында ұстап тұрды. 19.00 сағатта осы қанаттағы
көтерілісшілер де хабаршы жіберіп, соғыспай берілеміз, қаруларды алып
кетуге келіңіздер, - деп шақырды. Отряд бастығы Цуканов ат басын салт
аттылар тобының командирі Щубельскийге және округтік бөлімінің уәкілі
Риштке бұрып, оларға көтерілісшілердің қару-жарақтарын жинап алу туралы
бұйрық берді.
Цуканов өзі бастаған бұл топтың соңынан қалған отряд та
көтерілісшілерге қарай қозғалды. Жақындап келгенде Цуканов қаруды тапсыру
туралы тағы да ұсыныс жасады. Бұған жауап ретінде көтерілісшілер арасынан
15-тей адам бөлініп шығып: Қазір тапсырамыз, - деп айқайлады да, төбе
басына түсіп көзге көрінбей кетті. Біршама уақыт өткен соң, 300-дей салт
атты көтерілісшілер қырқаға шықты да, суыт желіспен жазалаушыларға қол
созым жер жақындап келді. Ат үстінен айналасына сақтана көз жүгірткен
Ақмырза былай деді: Біз қаруларымызды тастаймыз, бірақ сіздер де
қаруларыңызды тастаңыздар, сонан соң алдағы әңгімені мешітке барып
жалғастырамыз.
Ешқандай нәтиже бермеген даладағы бұл әңгіме бір сағаттай мерзімге
созылды. Бірақ күтпеген жерден көтерілісшілер оқ атып, отрядқа тарпа бас
салды. Жазалаушылардың біразы қару-жарақтарын тастап кейін қашты. Жекелеген
солдаттар ғана мылтық атуға үлгерді. Дегенмен отрядты қорғап қалған пулемет
болды. Ол көтерілісшілердің қалың тобына оқ жаудырып, оларды баудай
түсірді. Цукановтың өзін қолға түсірмек болып ұмтылған екі көтерілісші де
оққа ұшты. Олардың өлі денелері шылбырмен ер-тоқымға байланғандықтан, аттар
өз иелерін өздерімен бірге сүйретіп ала кетті.
Пулеметке төтеп бере алмаған көтерілісшілер ұрыс даласында кем дегенде
170-тей адамдарынан айырылып, кейін шегінді. Шағын жазалаушылар жағында да
болды. Бірақ бұлардан небәрі төрт адам өліп, бес адам жараланды және бес
адам контузия алды. Жазалаушылардағы жылқылар түгелдей дерлік қырылып
қалды, ал ішінде 3700 патроны бар жүк арбасын көтерілісшілер алып кетті.
Сондай-ақ көтерілісшілер арпалыста 70-ке жуық әскери винтовканы, станокты
пулеметті, 15 сөткеге жететін жазалаушылардың азық-түлігін де өздерімен
бірге әкетті.
Түн қараңғылығы қоюланып кеткендіктен жазалаушылар көтерілісшілердің
соңына түсіп, оларды қуа да алмады. Оның үстіне оған қажетті көлік те жоқ
еді.
Таң атқанда барып, яғни ұрыстың ертеңінде командир Цуканов
көтерілісшілер ізімен біраз жер жүріп, жағдайды анықтай түсті. Аттан құлап
мертіккен және оқ тиіп ауыр жараланған көтерілісшілер қолға амалсыз түсті.
Олардың ішінде Ақмырзаның көмекшісі Досанов та бар болып шықты. Тегінде
тұтқынға түскендер өз жандарынан шығарған болар, мұны олар Ақмырзаның қолын
қудалауды тоқтату үшін істеулері де мүмкін, ұрыста Ақмырза өлді деген
мәлімет елдің бәрін елең еткізді. Тіптен жазалаушылардың оперативтік
тобының бастығы Волохов бұл туралы ОГПУ-дың орталық органдарына жедел түрде
хабарлап та үлгерді[5].
Бірақ арада бірнеше күн өткеннен кейін, қолға түскен көтерілісшілердің
алдап соққаны анық мәлім болды. Дәл осы Волоховтың өзі Шалқар станциясынан
21 наурызда жоғарыдағы ОГПУ органдарына төмендегідей жолдары бар жаңа хабар
жолдауға мәжбүр болды: ...Ақмырзаның біздің отрядпен ұрыс кезінде
өлгендігі туралы мәліметтің дұрыс еместігі анықталды. Ұрыстан кейін ол
шайқас орнынан оңтүстікке қарай өзінің бандасымен он шақырымға ұзап
кетті... одан ары Тереңкөлге қарай жылжуда... тексерілмеген мәліметтерге
қарағанда оның бандасы бес жүз адамнан тұрады[6].
Евсеевтің арнайы бұйрығымен енді Ақмырзаның соңына Жалудь басқаратын
жазалаушы ОГПУ отряды түсті. Соңында қуғын бар екенін білген Ақмырза өзі
жүріп өткен жолдардағы, құм ішіндегі құдықтарды қиратып отырды. Бұл
жазалаушылардың жағдайын ауырлатып, оларды өлі далада, айнала қоршаған қып-
қызыл Қызылқұм ішінде шөлден қаталатты.
Жергілікті халық – қазақтар да жазалаушы әскерге қабақ ашпай, жаулық
рай танытты. Ал Ақмырзада жағдай мүлде басқаша болғанын көреміз. Әрбір елді
мекеннен, шолақ белсенділерден қорлық көрген, ет даярлау мен астық
даярлаудан әбден мезі болған қазақтан жолай-жолшыбай оның жасағын
толықтырумен болды. Ашынған халық Ақмырза тоқтаған ауылдарда имансыз шолақ
белсенділерді, үкімет адамдарын қол-аяғын матап, көтерілісшілер қолдарына
тапсырды. Мұндайда көп жағдайда ауылдық кеңес төрағалары да халықпен бірге
болды. Мысалы, Қазалы ауданының №7 ауылдық кеңесінің төрағасы өзінің үйінде
жатқан ОГПУ уәкілі Пірімбетовты Ақмырзаның қолына осылай тапсырды.
Жалудь басқаратын ОГПУ жазалаушылары 21 наурызда ол кезде адуынды да
айбарлы Сырдариядан арғы бетке өтіп алды, сөйтіп, жол көрсетушілердің
жетегімен жеделдете желіп, арада бірнеше күннен кейін, дәлірек айтсақ 26
наурызда Ақмырза жасағы жатқан жерге жақындап келді. Жалудьтың орталық
штабқа, ОГПУ органдарына түсірген мәліметіне қарағанда оқиға былай болған.
Осы күні Мәскеу уақытымен таңғы сағат 8.00-де оның барлау тобы Ақмырзаның
тұрағына 8 шақырымдай жақындағанда атқыланған. Суыт хабарды іле-шала алған
жазалаушы отряд атыс болып жатқан жерге жеделдете жетіп, шайқасқа
араласады. Көтерілісшілер бірнеше рет өңмеңдеп ілгері ұмтылса да,
пулеметтен жаңбырша жауған оқ нашар қаруланған оларды баудай түсірумен
болды. Шоқпардың заманы өтіп, жаңа соғыс техникасының заманы туғанын байғұс
қазақ қайдан түсінсін. Екі жарым сағат бойы бірен-саран мылтықпен пулеметке
қарсы тұрған көтерілісшілер тағы да көп шығынға ұшырап, 107 адамынан
айрылды, оның үстіне 150-дейі жараланды. Олардың бірде-бірін жазалаушылар
қолдарына қалдырмаған қазақтар асығыс түрде кейін шегінді. Қайтыс
болғандардың ішінде Ақмырзаның өзі және оның төңірегіндегі үш молда, сондай-
ақ қолбасы Жанұзақ Батыров және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.