Қазақ аңыз-әңгімелерінде тұлпар бейнесінің сомдалуы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
І ТАРАУ
ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ТҰЛПАР БЕЙНЕСІНІҢ МИФОЛОГИЯЛЫҚ БАСТАУЛАРЫ
1.1 Жылқы малының шығу тегі 7
1.2 Жылқыға байланысты наным. сенімдер мен салт. дәстүрлер 20
ІІ ТАРАУ
ҚАЗАҚ АҢЫЗ.ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕ ТҰЛПАР БЕЙНЕСІНІҢ СОМДАЛУЫ
2.1 Батырлар жырындағы тұлпарлар образы 29
2.2 Тұлпар туралы шығармалардың көркемдігі 42
Қорытынды .56
Пайдаланған әдебиеттер тізімі .59
КІРІСПЕ 3
І ТАРАУ
ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ТҰЛПАР БЕЙНЕСІНІҢ МИФОЛОГИЯЛЫҚ БАСТАУЛАРЫ
1.1 Жылқы малының шығу тегі 7
1.2 Жылқыға байланысты наным. сенімдер мен салт. дәстүрлер 20
ІІ ТАРАУ
ҚАЗАҚ АҢЫЗ.ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕ ТҰЛПАР БЕЙНЕСІНІҢ СОМДАЛУЫ
2.1 Батырлар жырындағы тұлпарлар образы 29
2.2 Тұлпар туралы шығармалардың көркемдігі 42
Қорытынды .56
Пайдаланған әдебиеттер тізімі .59
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауының басым бағыттарында, біз қазақ халқының санғасырлық дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап, түлете береміз. Сонымен қатар, ұлтаралық және мәдениетаралық келісімді, біртұтас Қазақстан халқының ілгері дамуын қамтамасыз етеміз,- [1; 1б.] делінген. Сондықтан біз, Қазақстанның дамуына өз үлесімізді қосуға міндеттіміз.
Дипломдық жұмыс қазақ халқының асыл түлігі - тұлпар бейнесінің әдебиетімізде жеке образ болып қалыптасуы, осы образ арқылы шығармаларда өмір шындығы мен кейіпкер тағдырының көрініс табуы, оның көркемдік тұрғыдан жинақтауға әсері сынды мәселелерді қарастыруға арналған. Дипломдық жұмыста қазақ ауыз әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесі: жылқы малы туралы наным-түсінік, тұлпарлар бейнесін сомдауда кейіпкер тағдырының көркемдік тұтастығы, қазіргі әдебиеттегі тұлпарлар бейнесінің өзіндік қырлары кеңінен көрсетіледі.
Қазақ халқын: "ер қанаты - аттан" бөлек қарау мүмкін емес. Арыдағы арналарды еске алсақ, халық әдебиеті үлгілерінде, көне жазба ескерткіштердің тасқа қашалып жазылған мұраларында тілге тиек етіліп, аласапыран замандарда да елге қорған, ерге қанат бола білген тұлпарлар көп жырланады. Мінсе -көлігі, жесе - азығы, ішсе - сусыны болған сенімді серігі - тұлпарларға айрықша мән берген. Қазақ халқының өмір тарихы мен өткен жолы асыл жануар - жылқымен байланысты болғандықтан, оны ән-жырға қосып жырлап, мифтік санада өз жаратушысы деп те сенген . Бұндай дәлелдерді халық тарихы мен өмір-тұрмысынан жиі ұшырастыруға болады.
Қазіргі таңда тілдік, этнографиялық, тарихи тұрғыдан мол мағлұмат беретін ауыз әдебиетінің туындылары - көптеген ғылымның зерттеу объектісіне айналуда. Қазақ тұлпарларының әуел бастан халқымыздың санасына, дүниетанымына етене жақын болғандығын дәлелдейтін рухани мұраларды С. Қондыбай [3], А. Тоқтабай [4] т.б. археолог, этнограф зерттеушілеріміздің еңбектерінен кездестіреміз. Қазақ халық әдебиетіндегі жылқы малының орны жөнінде Ә. Қоңыратбаев [5], Н. Келімбетов [6], А. Қыраубаева [7], Р. Бердібай [8] т.б. еңбектері зерттеушілер үшін құнды ғылыми - танымдық мәліметтерді алға тартады.
"Мал патшасы - жылқының" әдебиеттегі орнын, оның образын биік тұғырға көтерген Ғ. Мүсірепов , Т. Әлімқұлов , Қ. Жұмаділов , С. Бақбергенов т.б. қаламгерлер тұлпар бейнесін көркем де шынайы суреттеген.
Шындығында да, жан - жануарлар қай халықтың болмасын фольклоры мен әдебиетінде елеулі орын алатындығы әдеби шығармалардың тереңіне үңілген адамға мен мұндалап - ақ түр. Жылқы жайлы Қазақ Совет энциклопедиясындағы тарихи деректерге сүйенсек, біздің заманымыздан 7000 - 6000 жылдар бұрын Азия, Африка, Европада қолға үйретілгендігі сөз болып, сондай - ақ, жабайы жылқының сүйегі Францияның солтүстігінен көп табылған, - делінген . Осы ретте, Қазақстан территориясынан табылған Ботай мәдениетін зерттеуге ат салысқан ғалымдар: В.З. Зайберт , Л.А. Маркова, М.К. Хабдулина, Г.Б. Зданович т.б. энеолит дәуіріндегі табылған сүйектердің - 99,9 % - і жылқынікі болғандығын тап басып көрсетеді.
Қазақстан - Американ біріккен экспедициясының қорытындысы табылған жебелердің үшына жасалған талдауларда жылқы малының қаны табылмағандығын айта келіп, II ғасырда жылқыны қазақтар қолға үйреткендігін дәлелдеген . Эпостық шығармалар ішінде жиі кездесетін, кез-келген елдің ауыз әдебиет туындыларында мол ұшырасатын бейне - жылқы болып табылуы да тегін емес. Шығармалардың басым көпшілігінде ол адамның жақын досы, ақылшысы, сырласы, тағдырласы түрінде өріледі. Мәселен, Саха -Якут, түркі халықтарының дүниетанымында жылқы - жаратушы ана, апам -напат тотемі жылқы - тәңірі мен пенделердің арасын байланыстырушы (пырақ) күш немесе шаманның ие - қыласы, жылқы - адам не сиқыршы ретінде сомдалған. Қазақ әдебиетінде XX ғасырдың 60-80 жылдар аралығындағы прозалық шығармаларында да тұлпар образына байланысты көркемдік ізденістер оқырман назарын өзіне аударады. Бұл шығармалардағы басты идея -тұлпарлардың адам өміріндегі өзіндік орны, тарихи қоғамдық - әлеуметтік шындықтың тұлпарлар образымен сабақтасуын, тұлпардың сымбаты мен сұлулығы, ат баптаудағы дәстүрлі мектептер суреттелген. Мұның бәрінен, әрине жылқы - халқымыздьщ қымбат қазыналарының бірі, өмір - тұрмыстағы жиі пайдаланатын, қадірлі де қасиетті жануарларының қатарына жататынын білеміз.
Тақырыптың өзектілігі. Ұлттық сөз өнеріндегі - тұлпар бейнесінің тарихы мен тағдыры арыдағы арналарда, тым көне кезеңдерде жатыр.
Ұлттық рәміздерімізде бейнеленген қыран, барыс тәрізді жылқы символикасының да ұлттық санадағы орны ерекше. Символдардың мәнін өскелең ұрпаққа түсіндіру - халқымыздың сан ғасырлар бойы дәстүрге айналдырған ғұрыптық жоралғылары мен ырымдарының, түрлі ем-домдардың түпкі себебін терең ұғынуға септігін тигізеді.
Бұл - халықтың рухани мәдениетінің алғышарттарын түсінуге, ұлттық санамыз бен үрдісімізді тарих қойнауынан аршып, далалықтар өркениетін мақтан тұтуға жетелейді . Әлем халықтарының әдебиетіне ортақ бейне болып табылатын тұлпар, арғымақ, сәйгүліктерді сонау көне замандарды жалғастырушы дәстүрлі мәдениет үлгісі деп қарап, 60 - 80 жылдар әдебиетінде осы дәстүрді қайта жандандырып таза жылқы малының бейнесін сомдап, ішкі жан - дүниесін, психологиясы мен тағдырын суреттеген шығармаларды қарастырдық.
Қазақ әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесін - халқымыздың арғы-бергі тарихымен, ұлттык сөз өнеріндегі белесті кезеңдер: ежелгі әдеби жәдігерліктерден, ақын-жыраулар мұрасынан - Абай әлеміне, одан қазіргі дәуірге дейінгі аралықтағы жетістіктермен табиғи байланыстарылады.
Тақырып өзектілігі де арғы-бергі бел-белестеріміздегі тұлпарлар бейнесінің тарихы мен тағдырын таразылаудан тұрады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесі арнайы зерттеуді қажет етеді. Осы кезеңге дейін қазақта жылқы малын этнографиялық, археологиялық, тұрғыдан зерттеулер жасалғанымен, әдеби
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауының басым бағыттарында, біз қазақ халқының санғасырлық дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап, түлете береміз. Сонымен қатар, ұлтаралық және мәдениетаралық келісімді, біртұтас Қазақстан халқының ілгері дамуын қамтамасыз етеміз,- [1; 1б.] делінген. Сондықтан біз, Қазақстанның дамуына өз үлесімізді қосуға міндеттіміз.
Дипломдық жұмыс қазақ халқының асыл түлігі - тұлпар бейнесінің әдебиетімізде жеке образ болып қалыптасуы, осы образ арқылы шығармаларда өмір шындығы мен кейіпкер тағдырының көрініс табуы, оның көркемдік тұрғыдан жинақтауға әсері сынды мәселелерді қарастыруға арналған. Дипломдық жұмыста қазақ ауыз әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесі: жылқы малы туралы наным-түсінік, тұлпарлар бейнесін сомдауда кейіпкер тағдырының көркемдік тұтастығы, қазіргі әдебиеттегі тұлпарлар бейнесінің өзіндік қырлары кеңінен көрсетіледі.
Қазақ халқын: "ер қанаты - аттан" бөлек қарау мүмкін емес. Арыдағы арналарды еске алсақ, халық әдебиеті үлгілерінде, көне жазба ескерткіштердің тасқа қашалып жазылған мұраларында тілге тиек етіліп, аласапыран замандарда да елге қорған, ерге қанат бола білген тұлпарлар көп жырланады. Мінсе -көлігі, жесе - азығы, ішсе - сусыны болған сенімді серігі - тұлпарларға айрықша мән берген. Қазақ халқының өмір тарихы мен өткен жолы асыл жануар - жылқымен байланысты болғандықтан, оны ән-жырға қосып жырлап, мифтік санада өз жаратушысы деп те сенген . Бұндай дәлелдерді халық тарихы мен өмір-тұрмысынан жиі ұшырастыруға болады.
Қазіргі таңда тілдік, этнографиялық, тарихи тұрғыдан мол мағлұмат беретін ауыз әдебиетінің туындылары - көптеген ғылымның зерттеу объектісіне айналуда. Қазақ тұлпарларының әуел бастан халқымыздың санасына, дүниетанымына етене жақын болғандығын дәлелдейтін рухани мұраларды С. Қондыбай [3], А. Тоқтабай [4] т.б. археолог, этнограф зерттеушілеріміздің еңбектерінен кездестіреміз. Қазақ халық әдебиетіндегі жылқы малының орны жөнінде Ә. Қоңыратбаев [5], Н. Келімбетов [6], А. Қыраубаева [7], Р. Бердібай [8] т.б. еңбектері зерттеушілер үшін құнды ғылыми - танымдық мәліметтерді алға тартады.
"Мал патшасы - жылқының" әдебиеттегі орнын, оның образын биік тұғырға көтерген Ғ. Мүсірепов , Т. Әлімқұлов , Қ. Жұмаділов , С. Бақбергенов т.б. қаламгерлер тұлпар бейнесін көркем де шынайы суреттеген.
Шындығында да, жан - жануарлар қай халықтың болмасын фольклоры мен әдебиетінде елеулі орын алатындығы әдеби шығармалардың тереңіне үңілген адамға мен мұндалап - ақ түр. Жылқы жайлы Қазақ Совет энциклопедиясындағы тарихи деректерге сүйенсек, біздің заманымыздан 7000 - 6000 жылдар бұрын Азия, Африка, Европада қолға үйретілгендігі сөз болып, сондай - ақ, жабайы жылқының сүйегі Францияның солтүстігінен көп табылған, - делінген . Осы ретте, Қазақстан территориясынан табылған Ботай мәдениетін зерттеуге ат салысқан ғалымдар: В.З. Зайберт , Л.А. Маркова, М.К. Хабдулина, Г.Б. Зданович т.б. энеолит дәуіріндегі табылған сүйектердің - 99,9 % - і жылқынікі болғандығын тап басып көрсетеді.
Қазақстан - Американ біріккен экспедициясының қорытындысы табылған жебелердің үшына жасалған талдауларда жылқы малының қаны табылмағандығын айта келіп, II ғасырда жылқыны қазақтар қолға үйреткендігін дәлелдеген . Эпостық шығармалар ішінде жиі кездесетін, кез-келген елдің ауыз әдебиет туындыларында мол ұшырасатын бейне - жылқы болып табылуы да тегін емес. Шығармалардың басым көпшілігінде ол адамның жақын досы, ақылшысы, сырласы, тағдырласы түрінде өріледі. Мәселен, Саха -Якут, түркі халықтарының дүниетанымында жылқы - жаратушы ана, апам -напат тотемі жылқы - тәңірі мен пенделердің арасын байланыстырушы (пырақ) күш немесе шаманның ие - қыласы, жылқы - адам не сиқыршы ретінде сомдалған. Қазақ әдебиетінде XX ғасырдың 60-80 жылдар аралығындағы прозалық шығармаларында да тұлпар образына байланысты көркемдік ізденістер оқырман назарын өзіне аударады. Бұл шығармалардағы басты идея -тұлпарлардың адам өміріндегі өзіндік орны, тарихи қоғамдық - әлеуметтік шындықтың тұлпарлар образымен сабақтасуын, тұлпардың сымбаты мен сұлулығы, ат баптаудағы дәстүрлі мектептер суреттелген. Мұның бәрінен, әрине жылқы - халқымыздьщ қымбат қазыналарының бірі, өмір - тұрмыстағы жиі пайдаланатын, қадірлі де қасиетті жануарларының қатарына жататынын білеміз.
Тақырыптың өзектілігі. Ұлттық сөз өнеріндегі - тұлпар бейнесінің тарихы мен тағдыры арыдағы арналарда, тым көне кезеңдерде жатыр.
Ұлттық рәміздерімізде бейнеленген қыран, барыс тәрізді жылқы символикасының да ұлттық санадағы орны ерекше. Символдардың мәнін өскелең ұрпаққа түсіндіру - халқымыздың сан ғасырлар бойы дәстүрге айналдырған ғұрыптық жоралғылары мен ырымдарының, түрлі ем-домдардың түпкі себебін терең ұғынуға септігін тигізеді.
Бұл - халықтың рухани мәдениетінің алғышарттарын түсінуге, ұлттық санамыз бен үрдісімізді тарих қойнауынан аршып, далалықтар өркениетін мақтан тұтуға жетелейді . Әлем халықтарының әдебиетіне ортақ бейне болып табылатын тұлпар, арғымақ, сәйгүліктерді сонау көне замандарды жалғастырушы дәстүрлі мәдениет үлгісі деп қарап, 60 - 80 жылдар әдебиетінде осы дәстүрді қайта жандандырып таза жылқы малының бейнесін сомдап, ішкі жан - дүниесін, психологиясы мен тағдырын суреттеген шығармаларды қарастырдық.
Қазақ әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесін - халқымыздың арғы-бергі тарихымен, ұлттык сөз өнеріндегі белесті кезеңдер: ежелгі әдеби жәдігерліктерден, ақын-жыраулар мұрасынан - Абай әлеміне, одан қазіргі дәуірге дейінгі аралықтағы жетістіктермен табиғи байланыстарылады.
Тақырып өзектілігі де арғы-бергі бел-белестеріміздегі тұлпарлар бейнесінің тарихы мен тағдырын таразылаудан тұрады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесі арнайы зерттеуді қажет етеді. Осы кезеңге дейін қазақта жылқы малын этнографиялық, археологиялық, тұрғыдан зерттеулер жасалғанымен, әдеби
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы // Егемен Қазақстан Астана 2006 жылғы 1 наурыз 2-3 б.
2 Тілеужанов М. Халық тағылымы. - Алматы: Рауан, 1996.
3 Қондыбай С. Арғы қазақ мифологиясы. - Алматы: Дайк - Пресс, 2004.
4 Тоқтабай А. Қазақтардың XIX ғасыр мен XX ғасырдың басындағы жылқы шаруашылығы /тарихи - этнографиялық зерттеу/: Тарих ғыл. д-ры дис... - Алматы, 1992
5 Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. - Алматы: Ғылым, 1987.
6 Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. - Алматы: Мектеп, 1986.
7 Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті. - Алматы: Ана тілі, 1991.
8 Бердібай Р. Эпос мұраты. - Алматы: Білім, 1997.
9 Итеғүлова С. Қазақ фольклорындағы қасқыр бейнесі: Филол. ғыл. канд. дис... - Алматы, 2002.
10 Кекілбав Ә. Бәйгеторы //Таңдамалы шығармалар: 3 т. - Алматы: Жазушы, 1989.-Т.2.
11 Тоқтаров Р. Тұлпардың сыны. -Алматы: Жазушы, 1988.
12 Тоқтабай А. Культ коня у казахов. - Алматы: КазИздат-КТ, 2004.
13 Культурное наследие Южного Казахстана: Материалы Шымкентского
краевического музея. - Шымкент, 2002.
14 Липец Р.С. Образ батыра и его коня в тюрко - монгольском эпосе. - М.: Наука, 1984.
15 Жетпісбаева Б. Символ движении в литературе. - Алматы: Ғылым, 1999.
16 Қинаятұлы Б. Тісіне қарап жасын біл //Ана тілі. - 1994. - 28 қазан.
17 Көрүғлы дастаны. - Алматы: Жазушы, 1973.
18 Мағауин М. XVIII - ХІУғасырдағы қазақ ақындарының шығармашылығы. - Алматы: Ғылым, 1965.
19 Дәдебаев Ж. Тұлпарлардың сыны мен бабы. - Алматы: Бастау, 1994
20 Әбдезүлы Қ. Т. Әлімқұлов шығармашылығы және 60-80 жылдардағы
қазақ прозасы. - Алматы: Санат, 2001.
21 Шаухаманов С. Пырақ // Егемен Қазақстан. - 2002. -31 шілде.
22 Шынар Ә. Түркі өркениеті қалыптасуындағы тұлпар түғыры // Заман
Қазақстан. - 1998. - 8 мамыр.
23 Марғұлан Ә. Ежелгі жыр - аңыздар. - Алматы: Жазушы, 1985. - 367 б.
24 Ертегілер / Құраст. Қ. Абдықадыров- Алматы: Жазушы, 1984. - Т.1.
-430 6.
25 Қаба Ә. Жылқыда қандай кие бар? // Жас Алаш. - 2002. - 29 тамыз.
26 Тоқтабай А. Жылқы түсіне байланысты наным-сенімдер //Қазақтың
әдет-ғүрыптары мен салт - дәстүрлері: өткендегісі және бүгіні. - Алматы:
Ғылым баспа орталығы, 2001.
27 Нестеров С.П. Конь в культах тюркоязычных племен Центральной Азий в эпохи средневековья. - Новосибирск: Знание, 1990.
28 Шынар А. Эпостағы арғымақ аттар // Жұлдыз. - 1998. -№10
29 Жолдасбеков М. Асыл арналар - Алматы: Жазушы, 1990.
30 Сүйіншәлиев X. VIII - XVIII ғасырдағы қазақ әдебиеті. - Алматы:
Мектеп, 1989.
31 Тоқтабай А. Казахские тулпары - скакуны. - Алматы: Аруана, 2003.
32 Амалбеков Б. Қазақтың Қарасай батыры // Егемен Қазақстан. - 1998.
33 Бес ғасыр жырлайды. ҚазССР ҒА М.О. Әуезов атындағы әдебиет және
өнер ин-ты / Құраст. М. Мағауин, М. Байділдаев. - Алматы: Жазушы, 1985
34 Төрт батыр / Ред. О.Асқаров.- Алматы: Жалын, 1990.
35 Мұқышева А., Қазақ әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесі: Филолог. Ғыл.канд.дис. Алматы, 2005.
1 Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы // Егемен Қазақстан Астана 2006 жылғы 1 наурыз 2-3 б.
2 Тілеужанов М. Халық тағылымы. - Алматы: Рауан, 1996.
3 Қондыбай С. Арғы қазақ мифологиясы. - Алматы: Дайк - Пресс, 2004.
4 Тоқтабай А. Қазақтардың XIX ғасыр мен XX ғасырдың басындағы жылқы шаруашылығы /тарихи - этнографиялық зерттеу/: Тарих ғыл. д-ры дис... - Алматы, 1992
5 Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. - Алматы: Ғылым, 1987.
6 Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. - Алматы: Мектеп, 1986.
7 Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті. - Алматы: Ана тілі, 1991.
8 Бердібай Р. Эпос мұраты. - Алматы: Білім, 1997.
9 Итеғүлова С. Қазақ фольклорындағы қасқыр бейнесі: Филол. ғыл. канд. дис... - Алматы, 2002.
10 Кекілбав Ә. Бәйгеторы //Таңдамалы шығармалар: 3 т. - Алматы: Жазушы, 1989.-Т.2.
11 Тоқтаров Р. Тұлпардың сыны. -Алматы: Жазушы, 1988.
12 Тоқтабай А. Культ коня у казахов. - Алматы: КазИздат-КТ, 2004.
13 Культурное наследие Южного Казахстана: Материалы Шымкентского
краевического музея. - Шымкент, 2002.
14 Липец Р.С. Образ батыра и его коня в тюрко - монгольском эпосе. - М.: Наука, 1984.
15 Жетпісбаева Б. Символ движении в литературе. - Алматы: Ғылым, 1999.
16 Қинаятұлы Б. Тісіне қарап жасын біл //Ана тілі. - 1994. - 28 қазан.
17 Көрүғлы дастаны. - Алматы: Жазушы, 1973.
18 Мағауин М. XVIII - ХІУғасырдағы қазақ ақындарының шығармашылығы. - Алматы: Ғылым, 1965.
19 Дәдебаев Ж. Тұлпарлардың сыны мен бабы. - Алматы: Бастау, 1994
20 Әбдезүлы Қ. Т. Әлімқұлов шығармашылығы және 60-80 жылдардағы
қазақ прозасы. - Алматы: Санат, 2001.
21 Шаухаманов С. Пырақ // Егемен Қазақстан. - 2002. -31 шілде.
22 Шынар Ә. Түркі өркениеті қалыптасуындағы тұлпар түғыры // Заман
Қазақстан. - 1998. - 8 мамыр.
23 Марғұлан Ә. Ежелгі жыр - аңыздар. - Алматы: Жазушы, 1985. - 367 б.
24 Ертегілер / Құраст. Қ. Абдықадыров- Алматы: Жазушы, 1984. - Т.1.
-430 6.
25 Қаба Ә. Жылқыда қандай кие бар? // Жас Алаш. - 2002. - 29 тамыз.
26 Тоқтабай А. Жылқы түсіне байланысты наным-сенімдер //Қазақтың
әдет-ғүрыптары мен салт - дәстүрлері: өткендегісі және бүгіні. - Алматы:
Ғылым баспа орталығы, 2001.
27 Нестеров С.П. Конь в культах тюркоязычных племен Центральной Азий в эпохи средневековья. - Новосибирск: Знание, 1990.
28 Шынар А. Эпостағы арғымақ аттар // Жұлдыз. - 1998. -№10
29 Жолдасбеков М. Асыл арналар - Алматы: Жазушы, 1990.
30 Сүйіншәлиев X. VIII - XVIII ғасырдағы қазақ әдебиеті. - Алматы:
Мектеп, 1989.
31 Тоқтабай А. Казахские тулпары - скакуны. - Алматы: Аруана, 2003.
32 Амалбеков Б. Қазақтың Қарасай батыры // Егемен Қазақстан. - 1998.
33 Бес ғасыр жырлайды. ҚазССР ҒА М.О. Әуезов атындағы әдебиет және
өнер ин-ты / Құраст. М. Мағауин, М. Байділдаев. - Алматы: Жазушы, 1985
34 Төрт батыр / Ред. О.Асқаров.- Алматы: Жалын, 1990.
35 Мұқышева А., Қазақ әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесі: Филолог. Ғыл.канд.дис. Алматы, 2005.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
І ТАРАУ
ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ТҰЛПАР БЕЙНЕСІНІҢ МИФОЛОГИЯЛЫҚ
БАСТАУЛАРЫ
1.1 Жылқы малының шығу тегі 7
1.2 Жылқыға байланысты наным- сенімдер мен салт- дәстүрлер 20
ІІ ТАРАУ
ҚАЗАҚ АҢЫЗ-ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕ ТҰЛПАР БЕЙНЕСІНІҢ СОМДАЛУЫ
2.1 Батырлар жырындағы тұлпарлар образы 29
2.2 Тұлпар туралы шығармалардың көркемдігі 42
Қорытынды .56
Пайдаланған әдебиеттер тізімі .59
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасының Президенті
Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауының басым бағыттарында, біз
қазақ халқының санғасырлық дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап, түлете
береміз. Сонымен қатар, ұлтаралық және мәдениетаралық келісімді, біртұтас
Қазақстан халқының ілгері дамуын қамтамасыз етеміз,- [1; 1б.] делінген.
Сондықтан біз, Қазақстанның дамуына өз үлесімізді қосуға міндеттіміз.
Дипломдық жұмыс қазақ халқының асыл түлігі - тұлпар бейнесінің
әдебиетімізде жеке образ болып қалыптасуы, осы образ арқылы шығармаларда
өмір шындығы мен кейіпкер тағдырының көрініс табуы, оның көркемдік тұрғыдан
жинақтауға әсері сынды мәселелерді қарастыруға арналған. Дипломдық жұмыста
қазақ ауыз әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесі: жылқы малы туралы наным-
түсінік, тұлпарлар бейнесін сомдауда кейіпкер тағдырының көркемдік
тұтастығы, қазіргі әдебиеттегі тұлпарлар бейнесінің өзіндік қырлары кеңінен
көрсетіледі.
Қазақ халқын: "ер қанаты - аттан" бөлек қарау мүмкін емес. Арыдағы
арналарды еске алсақ, халық әдебиеті үлгілерінде, көне жазба
ескерткіштердің тасқа қашалып жазылған мұраларында тілге тиек етіліп,
аласапыран замандарда да елге қорған, ерге қанат бола білген тұлпарлар көп
жырланады. Мінсе -көлігі, жесе - азығы, ішсе - сусыны болған сенімді серігі
- тұлпарларға айрықша мән берген. Қазақ халқының өмір тарихы мен өткен жолы
асыл жануар - жылқымен байланысты болғандықтан, оны ән-жырға қосып жырлап,
мифтік санада өз жаратушысы деп те сенген . Бұндай дәлелдерді халық тарихы
мен өмір-тұрмысынан жиі ұшырастыруға болады.
Қазіргі таңда тілдік, этнографиялық, тарихи тұрғыдан мол мағлұмат
беретін ауыз әдебиетінің туындылары - көптеген ғылымның зерттеу объектісіне
айналуда. Қазақ тұлпарларының әуел бастан халқымыздың санасына,
дүниетанымына етене жақын болғандығын дәлелдейтін рухани мұраларды С.
Қондыбай [3], А. Тоқтабай [4] т.б. археолог, этнограф зерттеушілеріміздің
еңбектерінен кездестіреміз. Қазақ халық әдебиетіндегі жылқы малының орны
жөнінде Ә. Қоңыратбаев [5], Н. Келімбетов [6], А. Қыраубаева [7], Р.
Бердібай [8] т.б. еңбектері зерттеушілер үшін құнды ғылыми - танымдық
мәліметтерді алға тартады.
"Мал патшасы - жылқының" әдебиеттегі орнын, оның образын биік тұғырға
көтерген Ғ. Мүсірепов , Т. Әлімқұлов , Қ. Жұмаділов , С. Бақбергенов т.б.
қаламгерлер тұлпар бейнесін көркем де шынайы суреттеген.
Шындығында да, жан - жануарлар қай халықтың болмасын фольклоры мен
әдебиетінде елеулі орын алатындығы әдеби шығармалардың тереңіне үңілген
адамға мен мұндалап - ақ түр. Жылқы жайлы Қазақ Совет энциклопедиясындағы
тарихи деректерге сүйенсек, біздің заманымыздан 7000 - 6000 жылдар бұрын
Азия, Африка, Европада қолға үйретілгендігі сөз болып, сондай - ақ, жабайы
жылқының сүйегі Францияның солтүстігінен көп табылған, - делінген . Осы
ретте, Қазақстан территориясынан табылған Ботай мәдениетін зерттеуге ат
салысқан ғалымдар: В.З. Зайберт , Л.А. Маркова, М.К. Хабдулина, Г.Б.
Зданович т.б. энеолит дәуіріндегі табылған сүйектердің - 99,9 % - і
жылқынікі болғандығын тап басып көрсетеді.
Қазақстан - Американ біріккен экспедициясының қорытындысы табылған
жебелердің үшына жасалған талдауларда жылқы малының қаны табылмағандығын
айта келіп, II ғасырда жылқыны қазақтар қолға үйреткендігін дәлелдеген .
Эпостық шығармалар ішінде жиі кездесетін, кез-келген елдің ауыз әдебиет
туындыларында мол ұшырасатын бейне - жылқы болып табылуы да тегін емес.
Шығармалардың басым көпшілігінде ол адамның жақын досы, ақылшысы, сырласы,
тағдырласы түрінде өріледі. Мәселен, Саха -Якут, түркі халықтарының
дүниетанымында жылқы - жаратушы ана, апам -напат тотемі жылқы - тәңірі мен
пенделердің арасын байланыстырушы (пырақ) күш немесе шаманның ие - қыласы,
жылқы - адам не сиқыршы ретінде сомдалған. Қазақ әдебиетінде XX ғасырдың 60-
80 жылдар аралығындағы прозалық шығармаларында да тұлпар образына
байланысты көркемдік ізденістер оқырман назарын өзіне аударады. Бұл
шығармалардағы басты идея -тұлпарлардың адам өміріндегі өзіндік орны,
тарихи қоғамдық - әлеуметтік шындықтың тұлпарлар образымен сабақтасуын,
тұлпардың сымбаты мен сұлулығы, ат баптаудағы дәстүрлі мектептер
суреттелген. Мұның бәрінен, әрине жылқы - халқымыздьщ қымбат қазыналарының
бірі, өмір - тұрмыстағы жиі пайдаланатын, қадірлі де қасиетті жануарларының
қатарына жататынын білеміз.
Тақырыптың өзектілігі. Ұлттық сөз өнеріндегі - тұлпар бейнесінің тарихы
мен тағдыры арыдағы арналарда, тым көне кезеңдерде жатыр.
Ұлттық рәміздерімізде бейнеленген қыран, барыс тәрізді жылқы
символикасының да ұлттық санадағы орны ерекше. Символдардың мәнін өскелең
ұрпаққа түсіндіру - халқымыздың сан ғасырлар бойы дәстүрге айналдырған
ғұрыптық жоралғылары мен ырымдарының, түрлі ем-домдардың түпкі себебін
терең ұғынуға септігін тигізеді.
Бұл - халықтың рухани мәдениетінің алғышарттарын түсінуге, ұлттық
санамыз бен үрдісімізді тарих қойнауынан аршып, далалықтар өркениетін
мақтан тұтуға жетелейді . Әлем халықтарының әдебиетіне ортақ бейне болып
табылатын тұлпар, арғымақ, сәйгүліктерді сонау көне замандарды жалғастырушы
дәстүрлі мәдениет үлгісі деп қарап, 60 - 80 жылдар әдебиетінде осы дәстүрді
қайта жандандырып таза жылқы малының бейнесін сомдап, ішкі жан - дүниесін,
психологиясы мен тағдырын суреттеген шығармаларды қарастырдық.
Қазақ әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесін - халқымыздың арғы-бергі
тарихымен, ұлттык сөз өнеріндегі белесті кезеңдер: ежелгі әдеби
жәдігерліктерден, ақын-жыраулар мұрасынан - Абай әлеміне, одан қазіргі
дәуірге дейінгі аралықтағы жетістіктермен табиғи
байланыстарылады.
Тақырып өзектілігі де арғы-бергі бел-белестеріміздегі тұлпарлар
бейнесінің тарихы мен тағдырын таразылаудан тұрады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесі
арнайы зерттеуді қажет етеді. Осы кезеңге дейін қазақта жылқы малын
этнографиялық, археологиялық, тұрғыдан зерттеулер жасалғанымен, әдеби
тұрғыдан ғылыми еңбек жазылған жоқ.
Қазақ әдебиетінің ежелгі мифтік, ру - тайпалық кезеңде жылқы малы қолға
үйретіліп қазақтың малына айналған. Халқымыз асау тұлпарды ән - өлең мен
дастандарына қосып жырлаған. Қай кезең әдебиетін алсақ та, ішінара тұлпар,
сәйгүлік, арғымақ бейнелері сөз етіледі.
Жылқы малын этнографиялық тұрғыдан - А. Тоқтабай [4], археологиялық
тұрғыдан - В.Ф. Зайберт, С.Я. Зданович, М.К. Хабдулина , мифтік тұрғыдан –
С. Қондыбай [3] т.б. секілді ғалымдар зерттеу жасаған. Қазақ жылқысының
ерекшеліктеріне В.М. Смирин, Ю.М. Смирин , Р.С. Липец [14], Б. Жетпісбаева
[15], Б. Қиянатұлы [16] т.б. терең тоқталған. Осы күнге дейін тұлпардың
қазақ әдебиетіндегі бейнесін сомдаған ғылыми жұмыс болмағандықтан, бұл
тырнақалды еңбек болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының негізгі мақсаты –
қазақ ауыз әдебиетінің аңыз- әңгімелердегі тұлпарлар бейнесінің шығу тегін,
типологиясын, функционалдық қызметі мен даму эволюциясын ашумен қатар
қоғамдық сана, дәстүр жалғастығымен әдебиетке жеке образ болып келген
кезеңін таныту болып табылады. Осы арнада төмендегідей міндеттер туындайды:
* этнографиялық зерттеулерге сүйене отырып, қазақ ұғымындағы
тұлпарлар бейнесінің мән-мағынасын ашу;
* қазақ эпостарында кездесетін тұлпарлар бейнесіне талдау жасау;
* Орта ғасыр әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесін зерделеу;
* Жыраулық поэзиядағы арғымақтар бейнесінің көркемдік мәнін саралау
Зерттеудің құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ
ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ТҰЛПАР БЕЙНЕСІНІҢ
МИФОЛОГИЯЛЫҚ БАСТАУЛАРЫ
1.1 Жылқы малының шығу тегі
Ел аузында: "Жылқы - жеті қазынаның бірі", "Ат ерді сақтайды", "Ат
-адамның қанаты", "Жылқы - түлік патшасы" деп ұлықтаған ұлағатты ұлтымыз
желден жүйрік жануарды күллі тіршілік тірегі, тұрмыс - салты, өмірінің
өзегімен тығыз сабақтастырып келеді. Хас тұлпарға қатысты қанымызда бар
асыл қасиеттер әр кезде жанымызда атой салып, бой көрсетіп қалады.
Біздің тегіміз - түрік, түлігіміз - жылқы. Содан да болар, "...аттың
жалына қиямет күніне шейін жақсылық байлаулы тұрады", - дейді. Жылқы - төрт
түліктің төресі. Тәкаппар, сезімтал, кірпияз, кербез, киелі жануар. Қазақ
қазақ болып, ұлт болып қалғаны үшін - ат пен анаға қарыздар. Осыншама кең
байтақ жерді бабаларымыз аттың жалында, түйенің қомында, білектің күшімен,
найзаның ұшымен сақтап қалып, бізге аманат етіп тапсырды.
Жылқы түлігінің қасиеті мол, орны бөлек. Ол - мінсең көлігің, жесең
тамағың, ішсең сусының, кисең киімің. Жылқының еті де дәрі, сүті мен каны
да дәрі. Қазысының майы адамның сүйегін балқытады. Сынықшылар сол май
арқылы адамның теріс біткен сүйегін бұзып, қайта салады. Бие сауған әйелдің
дені сау болады, сүтінің қасиеті тырнағының астынан бүкіл денесіне дариды.
"Жылқы - жаным, қымыз - қаным", - деген Ақтайлақ би. "Жылқының сүті -шекер,
еті - бал", - дейді дана халқымыз.
Жалпы, жылқы малына беретін 22 тұжырымды сын бар. Құлын - жатырына, бала
- нағашысына тартады. Алып - анадан, ат - биеден. Ат болатын тай -саяққа
үйір, адам болатын бала - қонаққа үйір. Жүйрік атта жал болмайды, ер
жігітте мал болмайды. Жылқы тәңірдің жердегі елшісі. Міне, осы тектес
толғамдарды жалғастыра беруге болады. Не дегенде де халқымыз жылқы түлігін
қастерлей білген.
Қазақтың ерлері ғана емес, әйелдері де жылқы түлігінің табиғатын терең
түсіне, түйсіне, сезіне білген. Бәйдібек би жол жүріп кеткен бір жолы топ
барымташы Домалақ анамыздың қолынан шай ішіп, сый - сияпат көреді. Үйір-
үйір жылқыны барымталап қайтқан олар сол үйге тағы да соғып шайланады.
Домалақ ананың пейіліне, ықыласына риза больш, бізден бір жылқы алыңыз деп
мезірет жасайды. Сонда анамыз көп үйірдің ішінен ең нашар, кәрі құла сары
айғырды таңдаған екен. Бұл шешім мен байламға ешкім де түсінбейді. Келесі
күні анамыздың айтуы бойынша кәрі айғырды таудың басына алып шығып, екі
санына қыл арқаннан бұғалық салып бұрағанда, кәрі айғыр жан даусымен
шыңғырады. Оны естіген үйірлі жылқы барымташыларға бой бермей, тым-тырақай
қашып, түгел кәрі айғырдың қасына жиналыпты. Бұл үйірі құтты, қүтпен айғыр
болған екен. Осылайша анамыздың ақылы, жылқының қасиетін жете білетіндігі
жылқысынан айрылған елге пайдасын тигізген екен.
"Жылқы - жершіл", "Ат айналып қазығын табады", деп халқымыз бекер
айтпаса керек. Жақсы жылқы басы босаса қандай қашықтықтан да туып - өскен
жеріне тарта береді.
Қасиетті жылқы малы қазақ үшін жаралып, қазақ пен оның кең даласы
жылқыға арналған сияқты. Бірінсіз-бірінің күні де, сәні де мәні де жоқ. "Ат
бағу адамға сауап әпереді", - деген Пайғамбарымыз. "Халық едік артық көрген
атты тақтан" деп жырлаған Ілияс Жансүгіров. Қазақ өзінің бауыр етінен
жаралған баласын жақсы көргенде "құлыным" деп еркелетіп, бата бергенде:
"Атың арымасын, тоның тозбасын, қадірің қашпасын", - дейді. Әйтеуір атсыз
әңгіме жоқ. Қазақ өзі аттан, қазаны оттан түспеген халық [28, 15 б.].
Түркі әдебиеті мен салт-дәстүрінде өте маңызды орын алатын жылқы
түркілердің адам ретіндегі болмыс - бейнесінің қалыптасуына да әсерін
тигізді. Жүйріктің жылдамдығы арқасында түркілер жаңа жағрапиялық
аймақтарды бағындырды, шетсіз де шексіз далалық алқаптарға билік жүргізді,
үш құрлықта үлкен-үлкен мемлекетгер немесе империялар құрды. Жылқының
тарихи рөлі оның культке айналуына басты себеп болды. Бұрынғы кезеңде
Тәңірі жіберген деп сенілген бұл "ұжымақ аттары" кейін де қызметін
жалғастырды. Тұлпарсыз батырдың жеңіске жетуі мүмкін емес. Шашасына шаң
жұқпас сәйгүлік пен батырдың арасында ұқсастық пен байланыстын қалыптасуы
жылқының түркі тарихында атқарған маңызына тікелей қатысты.
Біздің заманымызда да бір-бірінен жырақ жағрапиялық аймақтарды
мекендейтін түркі қауымдарының арасындағы тарихи ортақтықты қамтамасыз етіп
отырған факторлардың бірі - осы жылқы мәдениеті.
“Тарихта жылқы түркі үшін тек көлік қана емес, экономикалық, сауда,
әскери және әлеуметтік өмірдің бір бөлшегі болды. Түркілер тұлпар көмегімен
Азия, Еуропа жөне Африкада үстемдік құрды, кең жағрапиялық аймаққа тарады.
Алыс өлкелерді ашудың, жаңа елдерді бағындырудың басты құралы болған ер
қанаты ат - түркілердегі тәуелсіздік жайлы идеялардың дамуына ықпал еткен
факторлардың бірі. Жылқының мініс көлігі ретінде қолға үйретілуі адамзат
тарихының тағы бір саты ілгерілеуін қамтамасыз етті. Адам мен жан-жануардың
тіршілігін жалғастыратын негізгі фактор - су. Сулы және шөбі шүйгін
жазықтар, таулар - мал өсірумен айналысатын қауымдар әсте бас тартпайтын
орындар” [29, 2 б.].
“Жылқы - арғы қазақтың болмысында да, оның рухани дүниесі мен
дүниетанымынында да ең басты универсал сипатқа ие тіршілік иесі болған.
Сондықтан да қазақтың тіршілігіндегі, тарихындағы, мәдениеті мен әдет
-ғұрпы, салт - дәстүріндегі жылқы малының алатын орны жөнінде жаңа теңеу,
жаңа эпитет, жаңа метафора ойлап шығаруды қажет деп есептемейміз” [3, 25
б.].
Тұлпар бейнесін тереңнен зерттей отырып, халқымызбен бірге жасасып келе
жаткан асыл жануарларымыздың пайда болуы мен дамуына да тоқталсақ, Ч.
Дарвиннің еңбегіне сүйене отыра, атақты палеонтолог В.О. Коволевскийден
(1842-1883) бастап, жылқы тобының эволюциясы жайлы белгілі ғалымдар қазірге
дейін зерттеулер жүргізуде
Тұлпар туралы дерек көздері өте мол. Жылқы малының шығу тегі
айдаһармен, сумен байланыстырылады. Жылқының - айдаһарға ұқсас бір көрінер
қыры, келбеті болған. С. Әжіғалиев ежелгі қытайлар мен оның батыс
көршілерінің мифологиясындағы тау және ат бейнелерінің арасындағы
генетикалық байланыс жөнінде де сөз қозғаған. Бұған қарап тау мен ат
байланысын үңгір мен ат байланысымен шендестіруге болады. Осыған үқсас
аңыздар Монғолияда сақталған: Аса қадірлі деп есептелген Монго Морито
тауында мекендейтін күміс аттар аспаннан түскен екен. Жалпы, аттың
аспанмен және таумен (үңгірмен) сабақтастығын танг, (тау), таз (тай)
сөз өзгерістерінен де көруге болады.
Көшпелі түркі фольклорында қанатты арғымақ бейнесін молынан сақтап отыр.
Бірақ оның көшпелі тұрмысы қанатты ат бейнесін бейнелеу өнерінде сақтап
қалуға мүмкіндік берген жоқ.
Рас, судан шығатын тұлпарлар туралы аңыздың барлығы да бір географиялық
ареалға - Каспий теңізінің жағалауына, дәлірек айтсақ, осы теңіздің
оңтүстік - шығыс (Түркменстан) және оңтүстік - батыс (Әзірбайжан)
жағалауына келіп тоғысады.
Ат (жылқы) бейнесі адамды жарату (антропогенез) мифологиясына
қатыстырылады. Түркі - моңғол халықтарының фольклорында (эпосында)
жылқыдан жаралу мотивінің бар екендігін Р.С. Липец те атап көрсеткен
болатын. Ол: Эпостағы ат эпос қаһарманының ата - аналарының біреуі,
көбінесе шешесі болып баяндалады. Мәселен, саха - якуттың олонхолардағы
Жылқынын баласы әр түрлі нұсқалармен белгілі. Бір эпоста қаһарман - адам
жылқының баласы болса, екінші эпоста ол - уақытша жылқы кейіпіне енген
қатын - тәңіриесінің баласы да, осындай қаһармандардың барлығы да өзінің
шығу тегі жағынан жылқы, ат тәңіриесі - Джесеймен байланысты болып келеді.
1. Ерен - жылқының баласы, яғни оның шешесі - Бие (ұрғашы жылқы).
2. Ереннің шешесі - уақытша бие кейпіне енген адам сипатты әйел.
3. Ереннің шешесі оны ат қорада туады.
Бұдан шығатыны - ереннің өзі де жылқы (еркек құлын, тай) кейпінде бола
алған.
Жылқы - ана немесе жылқы - қарындас (яғни жылқы тотемдер) ереннің басты
көмекшісі болған, ол еренді емдейтін, өліп қалса - тірілтіп алатын болған.
Кейінірек, бұл жылқы бейнелерін кәдуілгі адам кейіпті шешелер мен
қарындастар (әйел текті тәңіриелер мен бақсы-абыздар) бейнесін ығыстырып
шығарған. Осындай өзгерістердін сарқындарын түркі халықтарының эпостары мен
ертегілерінен кездестіруге болады.
Жылқытұрпаттылық (гиппоморфизм) - мифологиядағы бейнелердің
кейіптенуінің бір түрі, бір варианты деп есептеуге болады.
Жылқытұрпаттылық дегеніміз мифтік, шежірелік, эпостық кейіпкерлердін
жылқы кейіпінде, тұлғасында да суреттелуі. Ер адам - айғыр, әйел - бие
тұрпатында суреттеле алады. Мәселен, көне грек мифологиясында теңіз
тәңіриесі Посейдон да ат кейпінде суреттелген, архаикалық миф Посейдонның
Деметрамен ат (жылқы) кейпінде некелескендігін айтады. Осындай түрдегі
некелесу үнді мифологиясындағы Вивасват туралы мифте де бар. Осыларға
ұқсас кейіпкер болмысты мен түркі (қазақ) фольклорынан да табуға болады.
Шоқан Уәлиханов қырғыздарда арбаушы батырлармен қатар арбаушы аттардың -
арбын құлын (лошадь чародей) дегеннің де болатындығын жаза келе, қазақта да
жылқы әулие деген түсініктің болғанын атайды. Бұл жерде қырғыздық арбын
құлын мен қазақтың жылқы әулие дегендердің мифтік болмысын анықтау,
нақтылау керек.
Жалпы, қазақ фольклорында су және жылқы байланысы, су жылқылары
(суын айғыр, суын биелер, теңіз жылқылары) деген фольклорлық бейнеден
көрініс тапқан. Осындай телімелік келтірімнің түркілерге де тән болғандығын
көрсететін мысалдардың да бар екендігін айтуымыз керек.
Ертегілер мен эпостар, аңыздардағы, яғни олардың ар жағындағы мифтегі
кез келген жылқы, тіпті оның сумен байланысы көрсетілмей қалғанның өзінде
де су жылқысы болып табылады.
Су жылқылары деген мифтік түсініктің қалыптасқан жері - Каспий
теңізінің айналасы, бастапкы жерін нақтылап көрсеткенде - бүгінгі
Әзірбайжан территориясы болуы тиіс деп есептейміз. Бұл - энеолит заманы,
яғни аталмыш аймақтарға ирандықтар келместен бұрынғы уақыт. Кейінгі, қола
ғасырында бұл түсініктер Каспий теңізінің барлық жағалауына, одан соң
Орталық Еуразияға таралды. Жекелеген этникалық - мәдени орталарда этникалық
варианттары қалыптасты, соған қарамастан кейінгі замандарда да теңіз
айналасы кеңістігінде осындай жылқылар туралы түсініктер сақталып қала
берген. Осындай тұспалды орынды ететін мынадай қисындар келтіруге болады.
Біріншіден, б.з.д. соңғы ғасырларда Каспий теңізінің оңтүстік –
батысында, Әзірбайжан мен солтүстік батыс Иран жерінде өмір сүрген каспи
тайпаларының этнонимі ат бағушылар деп аударылып жүр; каспи этнонимінің
этимологиясы Каласпи - Қал ананың аттары болуы мүмкін. Қал (Хал немесе
Ал) - Ұлы - аналар категориясына жататын мифтік кейіпкердің атауы
албастылардың жылқыны жақсы көруі сияқты түсініктердің нақ осы каспи
этнонимінің де сабақтастығы болуы ықтимал.
Екіншіден, реалды тарихтағы түрікпендік ақалтеке сәйгүлігінің
тұқымының Каспий теңізінің оңтүстік - шығыс жағалауына таяу жерде ғана
таралуы, олардың тарихи құжаттарында кездесетін ариандық, нисалдық
тұлпарлардың реалды ұрпағы болуы, осындай сәйгүліктерді тудырған ареал
мифтік су жылқылары туралы түсініктердің шығуына да ықпал ете алады.
Үшіншіден, Маңғыстау жағалауындағы қазақ - түрікпен әулиелік
нысандарының біразы теңіз жылқыларымен байланысты. Олардың ішіндегі ең
көрнектісі - Бекдашы маңындағы Дүлдүл - ата әулие. Түрікпен түсінігіндегі
жылқы малының иесі, жылқышылардың пірі болған Дүлдүл - атаның есімі ислам
дінінің таралуына байланысты, бірақ 14 ғасырға дейінгі түрікпендер Дүлдүл
- ата есімімен таныс болмай тұрғанда, теңіз жағалауында орналасқан осы
бір киелі орынның атауы басқаша болғаны анық. Ең бастысы
-жылқышылар иірінің, жылқы иесінің аңыздық моласының
теңіз жағалауында жатуы ойландыруы тиіс.
Төртіншіден, иран, үндіарий халықтарының мифологиясындағы, Орта Азия мен
Қазақстанды мекендеген көне жұрттардың (дей - түріктердің) келтіріміндегі
су жылқысы бейнесінің бастауы да тарихи, географиялық қисындарға сәйкес
осы Каспий теңізінің аралығында жатыр.
В.А. Гордлевский су жылқылары туралы мифтік түсініктердің фольклорда бар
екендігін жазып қалдырған. Ол бойынша су айғырының жүні алтын болады,
аттың аузында (ұртында) бір жылтыраған тас болады, айғырлар судан жағаға
шыққанда тасты бір биіктеу жерге қояды, адамды көрген бойда тасты алып, су
астына кіріп ғайып болады делінеді.
Қорқыт ата кітабы циклінде де теңіз айғыры кездеседі.
Осындай аңыздар башқұрттарда да бар. Ақбоз ат, Қара Юрга, Заятулек
- Хыухылу эпостарында осындай жылқылар туралы сюжеттерге елеулі орын
берілген. Солардың бірі - башқұрт халқының күрамындағы баюлы (байұлы)
руының шығу тегі туралы аңыз - эпоста келтірілген: Күшлек деген жігіт
өзінің сұңқарын бір үйір су жылқысына айырбастайды, сөйтіп судан бір үйір
жылқы, оларды қара жорға тұлпар бастап шығады. Осы тұлпар иесіне қыз
әкеліп береді, осы қыздан туған жігіттің балалары байұлы руы болып
тарапты... , - дейді С. Қондыбай [3, 56 б.].
Маңғыстаулық қазақтар теңіз жылқыларын суын деп атап, миф пен аңыздың
болмысына қарай суын бие, суын айғыр деп ажыратып айта береді.
Аңыздық келтірім бойынша, суын айғырлар жыл маусымының белгілі бір
кезеңінде, яғни нақты бір күні теңіз астынан жағаға шығады екен. Міне, осы
датаны (судан шығатын күнді), шығатын түсты білген жылқышылар өздерінің
кәдімгі үйірдегі биелерін сол маңайға жібереді. Мұндағы басты пиғыл: Су
астынан шыққан айғыр жерлік биелердің бәріне болмаса да біреуіне шабуы
әбден мүмкін. Міне, осындай, суын айғыр түсіп, буаз болған бие болатын
болса, оны (биелерді) басқа жылқылардан бөлек бағып, одан туған құлынды
ешкімнің көзіне түсірмей, оқшау өсірген екен.
Саназар бай туралы аңызда нақ осындай оқиға баян етіледі. Осы кісі
өзінің биелерін Темір - баба (Маңғыстаудағы, теңіз жағасындағы жер) жақтағы
теңізге сұғына кірген тілше - құмға қамап қойып, теңіздің айғырларының сол
биелерге түсуін аңдиды екен, оның осындай будандастыру жолымен дүниеге
келген сәйгүліктерінің өзінен бір үйірі болыпты мыс деген әңгімелер
болған.
Бұл жерде аңыздың оқиға желісінің судан шығатын уақытын нақтыласақ.
Теңіз айғырлары туралы мифтің астарлы әлі анықтала қойған жоқ, есесіне
теңіз биелері туралы мифтін мағынасы анық; бұл миф жазғы аспандағы Сириус
(қазақтар Сүмбіле деп жүрген) немесе Орион (қазақтар Таразы деп жүрген)
жұлдыздардың (шоқжұлдыздардың) көріну уақытымен байланыстырылады. Мәселен,
2002 жылы Сүмбіле жүлдызы тамыз айының 14 -інде көрінген. Осыған сәйкес,
суын жылқылардың судан шығатын күні 14
тамызға сәйкес келуі тиіс. Әрине, аталған жұлдыздардың көріну уақытын
анықтауда олқылықтар бар.
Суын жылқысының бейнесі шежірелік Адай есіміне де байланысты. Шежіре
бойынша, Елтай деген жігіт Қыдырбайдың он ұлдан кейінгі қызы Ханбибіні
әйелдікке алады, одан Адай туады. Міне, осындағы Қыдырбай бейнесінің
астарында теңіз және теңіз жылқыларының иесі деген мифтік бейне жатыр.
Олай болса, Ханбибі - су перісі болып шығар еді. Ханбибі - таңғы Шолпанның
бір келбеттенуі. Ал Шолпан жұлдыз суын бие кейіпінде де суреттеле алады.
Елтай (Адайдың шежіре әкесі) туралы аңыздағы Елтайдың Қыдырбайдың ауылында
болып, Қыдырбай мен оның он баласы ауылда жоқ кезде шапқан жаудан ауылдағы
қатын - баланы құтқарып калуы сияқты сюжеттің астарында да, бір жағынан,
аспани - күнтізбек, екінші жағынан, суын жылқылар туралы мифтер жатқанын
аңғаруға болады. Яғни Елтай да Сириус жұлдызының кейіптенуі бола алады, ол
да суын айғыр, сары құлақты ақ арғымақ кейіпінде суреттеле алады. Жалпы
осындай аңыздың мифтік қабаттарына үңілу бұрын білмеген, аңғармаған
көптеген қисындардың көзін аша алады[35, 86 б].
Ғұлама ғалым Ә. Марғұлан "Ежелгі жыр, аңыздар" атты еңбегінде: "Жылқы
бағу туралы Қазақстан сахарасы бір ғажайып аңыздың ұясы. Сақ, ғұн, үйсін
заманынан бері қарай қазіргі дәуірге дейін олар жылқыньщ неше алуан әдемі
мүсінін баптаған. Олардың аса қадірлегені әсіресе тұлпар аттар... деген
[23, 95 б].
Ескі ғұн, үйсіндер жылқыны сондай - ақ, қадірлі көргендіктен, оны
сондайлық көбейткен. Қытай тарихы бойынша, әрбір үйсін байларының жылқысы
бес мыңнан кем болмаған, оғыз бен қыпшақтарда ең бай үйдің жылқысы мыңнан
кем болмаған көрінеді, - деген . Демек, Суын құлынның қандай екеніне
тоқталсақ, "Суын" сөзінің түбінің өзі су сөзінен шыкқаны түсінікті.
Өкінішке орай, "суын" сөзін "Түсіндірмелі сөздіктен" кездестіре алмадық.
Алайда, ел аузындағы әңгімелердің өзінде, кейбір ақын -жазушылардың
шығармаларында суын сөзіне нақты анықтама, түсінік беріледі. Мәселен, С.
Назарбекұлының (Абай - Шәкәрім жиені, Домалақ - Ана күмбезін салушы,
сәулеткер ақын) "Абай басқан Жидебай топырағы" атты өлеңдер жинағының 66 -
бетінде суын сөзіне мынадай түсінік берілген: "Суын - ауыл
аңыздарында кездесетін Каспий су жылқысының асыл айғыры"
Осы тұста М. Сықақбаевтың кынжыла айтқан мына пікірін келтіруді орынды
санаймыз:
"Көкек, байғыз, көгершін, суыр, құндыз маймыл сияқты адам таңырқайтын
қылықтары яки интеллект нышан бар мақұлықтар жөнінде айтылатын мифтік
аңыздар да ұмытылуға айналды. Сондай ұмытылған тіршілік иесінің бірі - біз
сөз еткен суындар.
Жалпы ертедегі әңгіме - аңыздар, ертегілерде суын - теңіз жылқысы
туралы әңгімелер баршылық. Оны тіпті көзімен көрген, немесе көргендерден
естігендер де кездеседі. Тұлпарлар, суын - теңіз жылқысы туралы аңыз
-әңгімелер көптеген халықта бар" - деген.
Осы тұста Қожаназар байдың жылқысындағы қанатты қара айғырдың үйірі
немесе бітімді суын құлыны ауыз әдебиетінің нұсқаларындағы әр кейіптегі
тұлпарлар: қырық күншілік жерге бір күнде жететін Тайбурыл , "Балжыңгер"
күйіне негіз болған ет пісірім уақытта Марқакөлді айналып шығатын канатты
пырақ , "Едіге", "Орақ - Мамай" жырларындағы күміс құйрық түлпарлар ,
"Манас" жырындағы Манас дүниеге келген күні оның Аққұла су құйрық тұлпары,
ертегідегі қытай тарихшыларын таң қалдырған ғұндардың бір күнде мың
шақырым жүретін тұлпарлары, "Қара мерген" ертегісіндегі ғажайып құлындар,
"Керкұла атты Кендебай" ертегісіндегі алтын құйрықты құлын , Мың бір
түндегі ұшатын тұлпарлар -жер бетіндегі тіршілік иелерінің су астындағы
сыңары немесе теңіздің, көлдің астын жайлаған ғажайып алтын жылқылар
туралы әңгімелер төркінсіз, негізсіз емес. Сол сиякты сыры беймәлім күшке
таң қала келіп, қыпшақ елінің ақыны Құтып "Хұсырау Шырын" дастанында
алланың әмірімен тау ішінде үңгірдегі (Сырдария өңірінде) тұлпар суретін
түз жылқылары шағылысып, жүйрік аттар туатынын айтқанын ескерусіз
қалдыруға болмайды. Бұл сол кездің, заманның шындықтары. Аңыз дегеніміздің
өзі - халықтың көкейінен шымырлап шыққан шындық қой.
1988 жылы шыққан "Ертегілердің" I томының 62 - бетінде зерттеуші
Т. Бекқожина Ислам Қасымжанүлы деген азаматтан естіген мынадай әңгімесі
берілген: "Ұрғашы құлын есейген соң, түсінде суын көріп ғашық болады. Ретін
тауып, жарық айлы түнде теңіз жағасына барғанда, теңізден суын шығады. Суын
- теңіз жылқысы. Өте әдемі, қүйрық жалы сүйретіліп, үстінен тоқтамай, су
тамшылап тұрады - мыс. Міне, осы екеуінен тұлпар туады" . Бір ғажабы суын
туралы аңыз - әңгімелер Каспий маңында тұратын тұрғындар көбірек айтады.
С. Қондыбай да су жылқысы мен Байұлы руының шығу тегі туралы аңызды
келтірген.
“Осыдан байқап отырғанымыздай, жалпы теңіз жылқысы туралы әңгіме
көптеген халықтардың ескі әдеби нұсқаларында бар екен. Ол бұдан да көп
болуы мүмкін. Баса тоқталатын жай: суын жылқысына қатысты аңыздар қазақ
ішінде тек Адай елінде ғана көп сақталған. Оның аты осы елің баласына дейін
таңсық болған” [3, 123 б.].
Қорытындылай айтақ, су жылқысы туралы аңыз түркі тектес халықтарда жиі
ұшырасады. Су жылқылары туралы деректі Мифологиялық сөздіктің 50, 60
беттерінен кездестірдік.
Үнді - Иран мифологиясында "Апам - Напат" (су баласы) атты ғажайып
мифтік кейіпкер сақталған. Осы "Су баласы деп аталған тұлпар қазақ
ертегілеріндегі кездесетін мифтік сюжетке ұқсас" - дейді С. Қондыбай.
Осы ретте, бүгінгі күнге жеткен антропонимдердің тым көнелері негізінен
наным - сенімдерге байланысты туғанын көптеген ғалымдар растайды. Бұл
негізсіз емес, өйткені адамат ой - өрісі әлі балаң шағында біртұтас діні
жоқ тайпалардың рухани қаруы осы наным - сенім болған. Қазақтар киеге үлкен
мән берген. Табиғаттың кейбір апаттарын, отты, кейбір жануарлар мен
құстарды, көшпелі тұрмысқа қажет заттарды киелі деп қастерлеген Бұған
қосымша тарихи деректер, Қытай жазбаларындағы Хуцза тайпаларының этнонимі
жергілікті айғыр атауынан шығуы мүмкін екенін айта келіп, бұл тайпа мен
Герадоттың "аргиппейлер" тайпасының орналасқан жері бір екенін көрсетеді.
Сондай - ақ, "Аргиппейлер" деген сөз "арғымақ", "тұлпар" дегенді,
білдіретіні баяндалады. Бұл атаулар этноним ретінде беріліп отыр. Ерте
дәуірлердегі этнонимдердің кейін кісі есімдеріне айналғаны мәлім.
“Аттың киелі (мифтік) табиғатының барлық уақыттағы актуалдығы арғы
қазақтарда (дей - түркілер мен көне түркілерде) атқа, жылкы шаруашылығына
қамқоршы болатын арнайы тәңіриенің болуына жағдай жасап берген. Бүгінгі
қазақтағы Қамбар - ата, Дүлдүл - ата, Жылқышы - ата деп аталып жүрген
жылқы иесі мен жылқышылардың бейнесінің ар жағында осындай функциялы
тәңіриесінің жатқандығы дау туғызбайды. Саха - якуттардың мифологиясындағы
Джесегей (Дьохогой) айы тойон - ат (жылқы) малының
тәңіриесі. Әлгі арбан қүлан мен жылқы әулие дегендердің астарынан да
осындай мифтік бейнелер жатуы мүмкін” [3, 42 б.].
Қамбар - жылқышылардың пірі, жылқы малының иесі. Зерттеушілер оның
есімін мұсылман діни образы, пайғамбарымыздың күйеу баласы Әзірет Әлінің
атбегісі болған Ганбармен байланыстырады. Оған айтар дауымыз жоқ, сондықтан
осы образдардың мифологиялық функциясы мен рулық шежіреге кіруге себептерін
ғана қарастырамыз. Қамбар - баба немесе Қамбар - ата образын қазақтан басқа
түркі - мүсылман халықтарының фольклорында бар, бірақ ол туралы түсінік
түрікпендерде мол сақталған (түрікпендік версияның болуы бейнені бірден
Каспий теңізі жағалауына, яғни Маңғыстауға жақындатады).
Түрікпендік Гамбар - баба - қазақтың Қорқыты сияқты сазгерлер мен
әншілердің, ақындардың пірі болып саналады.
Қазақ түсінігінде Қамбар деген жұлдыз атауы да бар. Ол күз айларынан
бастап көктемнің басына дейін түнгі аспаннан көрінеді және қазақта
(солтүстік аймақтарда) Қамбар тоғысы деген ай санау үрдісі де болған.
Қамбардың аспанда тұруы бізге саха - якут мифінде аспанда тұратын, кейде
адам, кейде ақ боз түсті ат күйінде көрінетін, жылқышылықтың қамқоршылары
Жесегей - айы мен Киели - Баалы - тойонды еске түсіреді.
Қамбардың тағы бір мифтік функциясы - оның су стихиясымен
байланыстылығы. Көл иесі Қамбар - ау, Шөл иесі Қамбар - ау, қарағыма көз
сал - ау, - осының нышаны.
Міне, Қамбарға берілген үш мифологиялық функция:
а) сумен байланысты;
ә) жылқымен байланысты;
б) музыкамен байланысты.
Жылқы жөніндегі таным-түсініктің де тарихы тым тереңде жатыр. Жылқы
иесі мен жылқышылар пірі түрікпендік Дүлдүл - атаның моласы - Хасарлы теңіз
жағасында. Маңғыстау облысынан тысқары болғанмен, таяу жерде, Бекдаш қаласы
маңында орналасқан. Дүлдүл - Әзірет Әлінің тұлпарының атауы, ал теңіз
жағалауындағы мола бұрыннан бар, яғни осы мола иесі ислам
діні таралмастан бұрын (14 ғасырға дейін) оның жылқы иесі фунциясын
сақтағанымен, басқаша аталғандығын шамалауға болады. Ал егер осы жылқышының
моласы Қамбарға қатысты болып жүрсе. Бірақ Қамбар есімінің де дала киелі
ономастикасына Дүлдүлмен қатар, бір уақытта кіргізілмегендігін ескере
отырып, образдық сабақтастықтың болу мүмкіндігін жоққа шығармаймыз.
“Алматы маңындағы Есік үйігінен табылған сақ оғланының (Алтын адамның)
бас киімінде ешкі мүйізі, алтын қанатты (крылатый конь с козлинным рогом)
екі аттың кескіні бар, олардың арқаларынан "төрт алтын жебе өсіп шыққан”
[3, 67 б.].
Алтын адамның бас киіміндегі мүйізді аттың (крылатый конь с козлинным
рогом) қанаттылығы жөнінде әңгіме айтпай - ақ, бұл көрсеткіш түркі
мифологиясында бар дей салуға болады, өйткені қанатты ат бейнесі қазақ
ертегілік, жырлық дәстүрінде де жеткілікті. Ал, аттың ешкі мүйізділігі
мәселесіне келсек, қазақ (түркі) фольклорынан осыған сәйкес мысалдарды
іздеп табумен қатар жалпы аттың қүбыжықтың (атқа басқа мақұлықтардың дене
мүшелерін беру) сипаты жөніндегі мәселені қарастыруға тура келеді.
Нақты ешкі басты (мүйізді деп нақтыланбағанына қарамастан) тұлпар
бейнесі Қорқыт ата кітабы циклінде сақталған: Бейрек туралы жырда
қарындасы Бану - Чечекке құда түспек болған Қорқыт - атаға Қарашар
(Карчар) бір ешкі басты мен бір қой басты екі аттарды әкеліп бер дейді.
Қорқыт осы екі атты әкеліп береді. Қарашар оны өлтірмек болып қуғанда
Қорқыт әуелі қой басты атқа мінсе, артынша ешкі басты атқа мінеді. Міне,
мұндағы ешкі басты ат пен сақ ханзадасының бас киіміндегі ешкі мүйізді
атты бірдей кескінді деп есептеуге болады.
Сақ ханзадасының баскиіміндегі аттың екеу болуы себептерін де казақ
(түрік) фольклорының материалдары негізінде түсіндіруге болады.
Қарапайым түсінікпен берсек, бүларды аспандағы Ақбоз және Көкбоз
жұлдыздары деп қайыра салуға болар еді, бірақ аттың кейіптену мысалы қазақ
мифологиясынын күрделі екендігін көрсетеді.
Аңыздарға қарағанда түрік көк жүзінен жер жүзіне атпен түскен жартылай
ат денелі бір нәрседен жаратылғандығына сенетін еді. Тәңірмен хабарласы
атпен барып жүргізілетін - ді.
Түрік аңыздарында ат үлкен орын алады. Аңыз түрінде берілген үлкен бөлім
дастандарда да үшырасады.
1.2 Жылқыға байланысты наным -сенімдер мен салт- дәстүрлер
Жылқы малынын пайда болуы жайлы мифологиямен қатар адам өмірінде
жылқыға байланысты көптеген наным - сенімдер мен салт - дәстүрлер де бар.
Ертеректе әйелдер қатты жаны қиналып, толғақ қысып, босана алмай
жатқанда, үйдің іргесіне ат байлап, немесе аттың үстіне мінгізіп,
жылқыларды үйірлеген екен. Немістің оқымыстысы Шиле өз еңбектерінде
табыннан алынатын жылқы ұнамды, отты жанарлы ат болатындығын жазады .
Табыннан көз жанары үлкен атты әкеп, аурудың кеудесіне басын иіп
иіскетеді. Бұнда қара күш иесі үлкен жанарлы көздерден қорқып, өз қазасын
жіберетіндігін айтады.
Қазақ бақсыларының арасында адамдарды емдеуде жылқыны қолданатындар да
болған. Ертеректе бақсылар зікір салып аруақарын шақырған кезде киіз үйге
білдірмей, алдыңғы аяқтары бүгулі ақ ат кіріп, аурудың басын иіскеп, оның
кеудесіне өз тұяғын қояды екен. Келтірілген деректерге қорытынды жасасақ,
мынадай тұжырымдарға келуге болады: емдейтін жылқы асыл тұқымды, таза қанды
және өз ерекшелігі мен қоса бұндай істерде жалды, қоңыр, үлкен, әдемі көзді
ат болу керек деп есептеген. Емдеу барысы бірнеше бөлімнен түрады. О.А.
Сухарева жылқы (айғыр) әйелді әр түрлі аурулардан сактауда, қара күштерден
қорғап, магиялық қызмет атқарады, - дейді. Сондай -ақ: "Жылқы жүрген жерде,
жын-шайтан болмайды", - деп қазақ мақалында да айтылған.
Қамшы - ат үстіндегі адамның қаруы. Оған аттың тері сіңгендіктен, сол
қамшыға жындар мен неше түрлі қара күштер жақындауға қорқады екен.
Сондықтан қамшыны жас әйелдердің бас жағына ілетін болған. Қамшылардың
ішінде ерекше магиялық күші бар сары қайыспен өрілген сабы тобылдан
жасалған камшы саналатын болған. "Шайтан қызыл сапты қамшысы бар адамнан
қорқады", - деп Тувалықтар айтса, қазақтар: "Сарыала қамшыға сайтан
жоламайды", - дейді. Халқымыздың түсінігінде қайыс - тазалықтың белгісі
болып есептеген.
Қазақтар жаңа туған ер баланың кесілген кіндігін шүберекке орап аттың
жалына немесе қой бастайтын қошқардың мүйізіне байлаған. Бұл баланың ата-
анасына малды өсіріп өндіре алатын адам болсын деген мағынаны білдірген.
Жылқыға байланысты, "Үзеңгіден өткізу" салты Шығыс Қазақстан, Алтай,
Тарбағатай өңірлерінде көптеп кездесіп, оған аса мән берілген. Бала өскен
кезде: "Үзеңгіден өткізілген бала бақытты болады", - деген. Көшпенділер
біздің заманымызға дейінгі II ғасырда атқа үзеңгісі бар ет салып жүрген.
Бұдан бұл дәстүрден Шығыс Қазақстан регионында ертеден үзеңгінің пайда
болғанын дәлелдейді[35,102 б].
Ертеректегі ұғымда "Періштенің ізі" - деген үғым болған. Бұлай аттың ізі
қалған топырақты атап, оны бесікте жатқан бала жастығының астына салатын
болған. Егер бала шошыма болып ауырса, оны ат тұяғының ізі қалған емдік
қасиеті бар топырақ қосылған суға шомылдырған.
Қазақстанның әрбір регионында аттың тұяқ суреті бейнеленген тастар
кездеседі. Оларды "тұлпартас" деп атаған. Ә. Марғұлан жергілікті
казақтардың айтуы бойынша Сарыарқадағы Беғазы тауында Манас батырдың Аққұла
тұлпарының ізі бар тас бар дейді. Г. Спасский өзінің 1818 жылы шыққан
еңбектерінде Ертіс өзені бойындағы шың тастарынан адам мен аттың іздері
бейнеленген көшірмесін береді.
Қазақ мақалында: "Тұлпардың ізі бітпейді, тұяғы кетпейді", - дейді.
Бұнда тұлпардың тұяғы - ардақты сәйгүліктердің тұяқтары өте қатты
болғандықтан, оның ізі өшірілмейді екен. Тастағы жылкының ізіне табыну,
аттың тұяғын құрметтеу емдік магияның элементі болып табылады.
Сол секілді, аттың құйрығы - жалы кара күштер, жындар мен кауіптен
қорғайды. Ата - бабаларымыз бала бесігіне аттың жалы мен кұйрығының қылын
байлайтын болған. Аттың жалының қылын жұлып алып, оны шүберекке тұмар
ретінде орап, баланың мойнына таққан. Толғақ қысқан әйелге аттың қылын
иіскетсе, жылқының өзі келіп оған көмектеседі деп ойлаған. Бұндай магиялық
талқылаулар ауыз әдебиет үлгілерінен кездеседі. Мәселен, "Қозы Көрпеш -
Баян сұлу" жырында адам даусымен сөйлеген ат былай дейді: "Кекілімнен бір
қылды тұтатқанда, Сонда пайда болармын мен өзіңе...", - дейді .
Жас балалар сенімсіз алғашқы қадамдарын жасағанда да, оның аяғын аттың
қылымен байлап, ауылдағы белді адамдардың бірі кесетін болған. Осыдан соң
бала тезірек жүріп кетеді деп ырымдаған.
Жылқыны касиетті жануар деп танитын кейбір ел етін жемейді, "қаны
адаммен аралас" немесе "соғыс кезінде оның жалына адам қаны көп төгілген"
деп ырымдаған. Көне аңыздарда, ел ішіндегі қауесет болатыны, оны ақ киімді
адам мініп, түнімен күзететіні, жауға, ит - құсқа алдырмайтыны туралы да
айтылады. Ал бағзы замандар жаугершілік тұсында жылқының адамның айрылмас
жансерігі болғаны өзінше бөлек әңгіме. Жалпы, Қамбар атаның тұқымы жер
бетіне қалай тарағаны туралы әңгіменің өзі сан тарапқа алып қашады. Десе
де, төрт түлікте жылқыны құдіреттеген, етін ас төресі танып, сүтінің емдік
қасиетін ашқан қазақ оның алғашқы жансерігінің бірі болған дей келе,
жылқыға байланысты киені саралап берген.
Қазақ жылқыны пір тұтқандықтан, оны басынан ұрмаған, киесі ұрады деп
ойлаған. Біздің елтаңбамызда да қос пырақтың басы бейнеленуі де бекер емес;
Бақсы - балгерлер ақыл - есі ауысқан адамдарды жылқының қу басымен
аластап, ауруын қу басқа "көшіріп", кісі баспайтын жерге көміп тастайтын
болған. Егер оны өзге адам басып кетсе, ауру сол адамға ауысып кетуі мүмкін
деп ойлаған;
Жылқыда өт болмағандықтан, оның еті, сүті ерекше. Адамнан бастап өзге
тіршілік иелері өтсіз өмір сүре алмайтыны бізге белгілі;
Жылқының сүті барлық ауруға ем. Қымызды қасиетті ас санайтын қазақтар
оны жерге төгуге тыйым салған. Төксе үйден ырыс қашады деп сенген;
Жылқыны өзге адамға сатқанда, сыйлағанда оның ноқтасын бермейді. Кие
өзге адамға көшіп кетуі мүмкін деп сенген.
Тұқымы үзілмей жалғасып келе жатқан жылқының сілекейін алып қалған. Бұл
кие кетпей, үйімде қалсын дегені білдірген.
“Жаңа туған баланың кіндігін, сүндеттелген ұлдың кесілген етін жылқының
жалының астына байлаған. Сонда ол адам өр мінез әрі ат үстінде өмірін
өткізетін елжанды азамат болып өседі деп болжаған” [32, 6 б.].
Қазақтың жылқыға байланысты шыққан наным - сенімдерінің ішінде жылқы
түсіне байланысты жора - жосықтары - зер салып зерттеуге тұрарлық
сала.
Түркі - моңғол көшпенділерінің "жылқының тұрпатын" зерттеген Л.П.
Патанов жылқының түсінің салт-дәстүрлік мәніне айрықша тоқталады.
Көп жылқы баққан тәжірибелі жылқышылар мен бапкерлер боз түстің баран
түстерге қарағанда әлсіз болатындығын бірауыздан мәлімдейді. Рим ақыны
Вергилий боз түсті жылқылардың торы түстерге қарағанда күші аз,
пайдалануға жарамсыз екенін көрсетеді.
Қазақ сыншыларының айтуына қарағанда, торы түсті жылқы ішінде өте сирек
кездеседі, "тобылғылы торы" - "қаракөк" пен "шұбардан" кейін үшінші орында
түрады.
Қазақ эпосындағы, тарихи жырлардағы батырлардың аттарының, XIX - XX
ғасырларда бәйгелерде көзге түскен жүйріктердің түсін салыстырып карайтын
болсақ, бірде-бір боз түс кездеспейді, керісінше атақты бәйге аттардың
барлығы да баран түсті болғаны анық аңғарылады.
Қазақта атақты адамдардың, текті, әулетті шаңырақтың тұқымдарын елден
ерекшелендіріп: "Бұл қаракөктің тұқымы ғой", - деген. Алтай мен Шыңжаң
қазақтары ақ түсті жылқыларды, "ақбоз атты" көпшілік жағдайда "көк ат" деп
атайды. Бүл ертедегі ғұндар мен көне түркілердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
І ТАРАУ
ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ТҰЛПАР БЕЙНЕСІНІҢ МИФОЛОГИЯЛЫҚ
БАСТАУЛАРЫ
1.1 Жылқы малының шығу тегі 7
1.2 Жылқыға байланысты наным- сенімдер мен салт- дәстүрлер 20
ІІ ТАРАУ
ҚАЗАҚ АҢЫЗ-ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕ ТҰЛПАР БЕЙНЕСІНІҢ СОМДАЛУЫ
2.1 Батырлар жырындағы тұлпарлар образы 29
2.2 Тұлпар туралы шығармалардың көркемдігі 42
Қорытынды .56
Пайдаланған әдебиеттер тізімі .59
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасының Президенті
Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауының басым бағыттарында, біз
қазақ халқының санғасырлық дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап, түлете
береміз. Сонымен қатар, ұлтаралық және мәдениетаралық келісімді, біртұтас
Қазақстан халқының ілгері дамуын қамтамасыз етеміз,- [1; 1б.] делінген.
Сондықтан біз, Қазақстанның дамуына өз үлесімізді қосуға міндеттіміз.
Дипломдық жұмыс қазақ халқының асыл түлігі - тұлпар бейнесінің
әдебиетімізде жеке образ болып қалыптасуы, осы образ арқылы шығармаларда
өмір шындығы мен кейіпкер тағдырының көрініс табуы, оның көркемдік тұрғыдан
жинақтауға әсері сынды мәселелерді қарастыруға арналған. Дипломдық жұмыста
қазақ ауыз әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесі: жылқы малы туралы наным-
түсінік, тұлпарлар бейнесін сомдауда кейіпкер тағдырының көркемдік
тұтастығы, қазіргі әдебиеттегі тұлпарлар бейнесінің өзіндік қырлары кеңінен
көрсетіледі.
Қазақ халқын: "ер қанаты - аттан" бөлек қарау мүмкін емес. Арыдағы
арналарды еске алсақ, халық әдебиеті үлгілерінде, көне жазба
ескерткіштердің тасқа қашалып жазылған мұраларында тілге тиек етіліп,
аласапыран замандарда да елге қорған, ерге қанат бола білген тұлпарлар көп
жырланады. Мінсе -көлігі, жесе - азығы, ішсе - сусыны болған сенімді серігі
- тұлпарларға айрықша мән берген. Қазақ халқының өмір тарихы мен өткен жолы
асыл жануар - жылқымен байланысты болғандықтан, оны ән-жырға қосып жырлап,
мифтік санада өз жаратушысы деп те сенген . Бұндай дәлелдерді халық тарихы
мен өмір-тұрмысынан жиі ұшырастыруға болады.
Қазіргі таңда тілдік, этнографиялық, тарихи тұрғыдан мол мағлұмат
беретін ауыз әдебиетінің туындылары - көптеген ғылымның зерттеу объектісіне
айналуда. Қазақ тұлпарларының әуел бастан халқымыздың санасына,
дүниетанымына етене жақын болғандығын дәлелдейтін рухани мұраларды С.
Қондыбай [3], А. Тоқтабай [4] т.б. археолог, этнограф зерттеушілеріміздің
еңбектерінен кездестіреміз. Қазақ халық әдебиетіндегі жылқы малының орны
жөнінде Ә. Қоңыратбаев [5], Н. Келімбетов [6], А. Қыраубаева [7], Р.
Бердібай [8] т.б. еңбектері зерттеушілер үшін құнды ғылыми - танымдық
мәліметтерді алға тартады.
"Мал патшасы - жылқының" әдебиеттегі орнын, оның образын биік тұғырға
көтерген Ғ. Мүсірепов , Т. Әлімқұлов , Қ. Жұмаділов , С. Бақбергенов т.б.
қаламгерлер тұлпар бейнесін көркем де шынайы суреттеген.
Шындығында да, жан - жануарлар қай халықтың болмасын фольклоры мен
әдебиетінде елеулі орын алатындығы әдеби шығармалардың тереңіне үңілген
адамға мен мұндалап - ақ түр. Жылқы жайлы Қазақ Совет энциклопедиясындағы
тарихи деректерге сүйенсек, біздің заманымыздан 7000 - 6000 жылдар бұрын
Азия, Африка, Европада қолға үйретілгендігі сөз болып, сондай - ақ, жабайы
жылқының сүйегі Францияның солтүстігінен көп табылған, - делінген . Осы
ретте, Қазақстан территориясынан табылған Ботай мәдениетін зерттеуге ат
салысқан ғалымдар: В.З. Зайберт , Л.А. Маркова, М.К. Хабдулина, Г.Б.
Зданович т.б. энеолит дәуіріндегі табылған сүйектердің - 99,9 % - і
жылқынікі болғандығын тап басып көрсетеді.
Қазақстан - Американ біріккен экспедициясының қорытындысы табылған
жебелердің үшына жасалған талдауларда жылқы малының қаны табылмағандығын
айта келіп, II ғасырда жылқыны қазақтар қолға үйреткендігін дәлелдеген .
Эпостық шығармалар ішінде жиі кездесетін, кез-келген елдің ауыз әдебиет
туындыларында мол ұшырасатын бейне - жылқы болып табылуы да тегін емес.
Шығармалардың басым көпшілігінде ол адамның жақын досы, ақылшысы, сырласы,
тағдырласы түрінде өріледі. Мәселен, Саха -Якут, түркі халықтарының
дүниетанымында жылқы - жаратушы ана, апам -напат тотемі жылқы - тәңірі мен
пенделердің арасын байланыстырушы (пырақ) күш немесе шаманның ие - қыласы,
жылқы - адам не сиқыршы ретінде сомдалған. Қазақ әдебиетінде XX ғасырдың 60-
80 жылдар аралығындағы прозалық шығармаларында да тұлпар образына
байланысты көркемдік ізденістер оқырман назарын өзіне аударады. Бұл
шығармалардағы басты идея -тұлпарлардың адам өміріндегі өзіндік орны,
тарихи қоғамдық - әлеуметтік шындықтың тұлпарлар образымен сабақтасуын,
тұлпардың сымбаты мен сұлулығы, ат баптаудағы дәстүрлі мектептер
суреттелген. Мұның бәрінен, әрине жылқы - халқымыздьщ қымбат қазыналарының
бірі, өмір - тұрмыстағы жиі пайдаланатын, қадірлі де қасиетті жануарларының
қатарына жататынын білеміз.
Тақырыптың өзектілігі. Ұлттық сөз өнеріндегі - тұлпар бейнесінің тарихы
мен тағдыры арыдағы арналарда, тым көне кезеңдерде жатыр.
Ұлттық рәміздерімізде бейнеленген қыран, барыс тәрізді жылқы
символикасының да ұлттық санадағы орны ерекше. Символдардың мәнін өскелең
ұрпаққа түсіндіру - халқымыздың сан ғасырлар бойы дәстүрге айналдырған
ғұрыптық жоралғылары мен ырымдарының, түрлі ем-домдардың түпкі себебін
терең ұғынуға септігін тигізеді.
Бұл - халықтың рухани мәдениетінің алғышарттарын түсінуге, ұлттық
санамыз бен үрдісімізді тарих қойнауынан аршып, далалықтар өркениетін
мақтан тұтуға жетелейді . Әлем халықтарының әдебиетіне ортақ бейне болып
табылатын тұлпар, арғымақ, сәйгүліктерді сонау көне замандарды жалғастырушы
дәстүрлі мәдениет үлгісі деп қарап, 60 - 80 жылдар әдебиетінде осы дәстүрді
қайта жандандырып таза жылқы малының бейнесін сомдап, ішкі жан - дүниесін,
психологиясы мен тағдырын суреттеген шығармаларды қарастырдық.
Қазақ әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесін - халқымыздың арғы-бергі
тарихымен, ұлттык сөз өнеріндегі белесті кезеңдер: ежелгі әдеби
жәдігерліктерден, ақын-жыраулар мұрасынан - Абай әлеміне, одан қазіргі
дәуірге дейінгі аралықтағы жетістіктермен табиғи
байланыстарылады.
Тақырып өзектілігі де арғы-бергі бел-белестеріміздегі тұлпарлар
бейнесінің тарихы мен тағдырын таразылаудан тұрады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесі
арнайы зерттеуді қажет етеді. Осы кезеңге дейін қазақта жылқы малын
этнографиялық, археологиялық, тұрғыдан зерттеулер жасалғанымен, әдеби
тұрғыдан ғылыми еңбек жазылған жоқ.
Қазақ әдебиетінің ежелгі мифтік, ру - тайпалық кезеңде жылқы малы қолға
үйретіліп қазақтың малына айналған. Халқымыз асау тұлпарды ән - өлең мен
дастандарына қосып жырлаған. Қай кезең әдебиетін алсақ та, ішінара тұлпар,
сәйгүлік, арғымақ бейнелері сөз етіледі.
Жылқы малын этнографиялық тұрғыдан - А. Тоқтабай [4], археологиялық
тұрғыдан - В.Ф. Зайберт, С.Я. Зданович, М.К. Хабдулина , мифтік тұрғыдан –
С. Қондыбай [3] т.б. секілді ғалымдар зерттеу жасаған. Қазақ жылқысының
ерекшеліктеріне В.М. Смирин, Ю.М. Смирин , Р.С. Липец [14], Б. Жетпісбаева
[15], Б. Қиянатұлы [16] т.б. терең тоқталған. Осы күнге дейін тұлпардың
қазақ әдебиетіндегі бейнесін сомдаған ғылыми жұмыс болмағандықтан, бұл
тырнақалды еңбек болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының негізгі мақсаты –
қазақ ауыз әдебиетінің аңыз- әңгімелердегі тұлпарлар бейнесінің шығу тегін,
типологиясын, функционалдық қызметі мен даму эволюциясын ашумен қатар
қоғамдық сана, дәстүр жалғастығымен әдебиетке жеке образ болып келген
кезеңін таныту болып табылады. Осы арнада төмендегідей міндеттер туындайды:
* этнографиялық зерттеулерге сүйене отырып, қазақ ұғымындағы
тұлпарлар бейнесінің мән-мағынасын ашу;
* қазақ эпостарында кездесетін тұлпарлар бейнесіне талдау жасау;
* Орта ғасыр әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесін зерделеу;
* Жыраулық поэзиядағы арғымақтар бейнесінің көркемдік мәнін саралау
Зерттеудің құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ
ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ТҰЛПАР БЕЙНЕСІНІҢ
МИФОЛОГИЯЛЫҚ БАСТАУЛАРЫ
1.1 Жылқы малының шығу тегі
Ел аузында: "Жылқы - жеті қазынаның бірі", "Ат ерді сақтайды", "Ат
-адамның қанаты", "Жылқы - түлік патшасы" деп ұлықтаған ұлағатты ұлтымыз
желден жүйрік жануарды күллі тіршілік тірегі, тұрмыс - салты, өмірінің
өзегімен тығыз сабақтастырып келеді. Хас тұлпарға қатысты қанымызда бар
асыл қасиеттер әр кезде жанымызда атой салып, бой көрсетіп қалады.
Біздің тегіміз - түрік, түлігіміз - жылқы. Содан да болар, "...аттың
жалына қиямет күніне шейін жақсылық байлаулы тұрады", - дейді. Жылқы - төрт
түліктің төресі. Тәкаппар, сезімтал, кірпияз, кербез, киелі жануар. Қазақ
қазақ болып, ұлт болып қалғаны үшін - ат пен анаға қарыздар. Осыншама кең
байтақ жерді бабаларымыз аттың жалында, түйенің қомында, білектің күшімен,
найзаның ұшымен сақтап қалып, бізге аманат етіп тапсырды.
Жылқы түлігінің қасиеті мол, орны бөлек. Ол - мінсең көлігің, жесең
тамағың, ішсең сусының, кисең киімің. Жылқының еті де дәрі, сүті мен каны
да дәрі. Қазысының майы адамның сүйегін балқытады. Сынықшылар сол май
арқылы адамның теріс біткен сүйегін бұзып, қайта салады. Бие сауған әйелдің
дені сау болады, сүтінің қасиеті тырнағының астынан бүкіл денесіне дариды.
"Жылқы - жаным, қымыз - қаным", - деген Ақтайлақ би. "Жылқының сүті -шекер,
еті - бал", - дейді дана халқымыз.
Жалпы, жылқы малына беретін 22 тұжырымды сын бар. Құлын - жатырына, бала
- нағашысына тартады. Алып - анадан, ат - биеден. Ат болатын тай -саяққа
үйір, адам болатын бала - қонаққа үйір. Жүйрік атта жал болмайды, ер
жігітте мал болмайды. Жылқы тәңірдің жердегі елшісі. Міне, осы тектес
толғамдарды жалғастыра беруге болады. Не дегенде де халқымыз жылқы түлігін
қастерлей білген.
Қазақтың ерлері ғана емес, әйелдері де жылқы түлігінің табиғатын терең
түсіне, түйсіне, сезіне білген. Бәйдібек би жол жүріп кеткен бір жолы топ
барымташы Домалақ анамыздың қолынан шай ішіп, сый - сияпат көреді. Үйір-
үйір жылқыны барымталап қайтқан олар сол үйге тағы да соғып шайланады.
Домалақ ананың пейіліне, ықыласына риза больш, бізден бір жылқы алыңыз деп
мезірет жасайды. Сонда анамыз көп үйірдің ішінен ең нашар, кәрі құла сары
айғырды таңдаған екен. Бұл шешім мен байламға ешкім де түсінбейді. Келесі
күні анамыздың айтуы бойынша кәрі айғырды таудың басына алып шығып, екі
санына қыл арқаннан бұғалық салып бұрағанда, кәрі айғыр жан даусымен
шыңғырады. Оны естіген үйірлі жылқы барымташыларға бой бермей, тым-тырақай
қашып, түгел кәрі айғырдың қасына жиналыпты. Бұл үйірі құтты, қүтпен айғыр
болған екен. Осылайша анамыздың ақылы, жылқының қасиетін жете білетіндігі
жылқысынан айрылған елге пайдасын тигізген екен.
"Жылқы - жершіл", "Ат айналып қазығын табады", деп халқымыз бекер
айтпаса керек. Жақсы жылқы басы босаса қандай қашықтықтан да туып - өскен
жеріне тарта береді.
Қасиетті жылқы малы қазақ үшін жаралып, қазақ пен оның кең даласы
жылқыға арналған сияқты. Бірінсіз-бірінің күні де, сәні де мәні де жоқ. "Ат
бағу адамға сауап әпереді", - деген Пайғамбарымыз. "Халық едік артық көрген
атты тақтан" деп жырлаған Ілияс Жансүгіров. Қазақ өзінің бауыр етінен
жаралған баласын жақсы көргенде "құлыным" деп еркелетіп, бата бергенде:
"Атың арымасын, тоның тозбасын, қадірің қашпасын", - дейді. Әйтеуір атсыз
әңгіме жоқ. Қазақ өзі аттан, қазаны оттан түспеген халық [28, 15 б.].
Түркі әдебиеті мен салт-дәстүрінде өте маңызды орын алатын жылқы
түркілердің адам ретіндегі болмыс - бейнесінің қалыптасуына да әсерін
тигізді. Жүйріктің жылдамдығы арқасында түркілер жаңа жағрапиялық
аймақтарды бағындырды, шетсіз де шексіз далалық алқаптарға билік жүргізді,
үш құрлықта үлкен-үлкен мемлекетгер немесе империялар құрды. Жылқының
тарихи рөлі оның культке айналуына басты себеп болды. Бұрынғы кезеңде
Тәңірі жіберген деп сенілген бұл "ұжымақ аттары" кейін де қызметін
жалғастырды. Тұлпарсыз батырдың жеңіске жетуі мүмкін емес. Шашасына шаң
жұқпас сәйгүлік пен батырдың арасында ұқсастық пен байланыстын қалыптасуы
жылқының түркі тарихында атқарған маңызына тікелей қатысты.
Біздің заманымызда да бір-бірінен жырақ жағрапиялық аймақтарды
мекендейтін түркі қауымдарының арасындағы тарихи ортақтықты қамтамасыз етіп
отырған факторлардың бірі - осы жылқы мәдениеті.
“Тарихта жылқы түркі үшін тек көлік қана емес, экономикалық, сауда,
әскери және әлеуметтік өмірдің бір бөлшегі болды. Түркілер тұлпар көмегімен
Азия, Еуропа жөне Африкада үстемдік құрды, кең жағрапиялық аймаққа тарады.
Алыс өлкелерді ашудың, жаңа елдерді бағындырудың басты құралы болған ер
қанаты ат - түркілердегі тәуелсіздік жайлы идеялардың дамуына ықпал еткен
факторлардың бірі. Жылқының мініс көлігі ретінде қолға үйретілуі адамзат
тарихының тағы бір саты ілгерілеуін қамтамасыз етті. Адам мен жан-жануардың
тіршілігін жалғастыратын негізгі фактор - су. Сулы және шөбі шүйгін
жазықтар, таулар - мал өсірумен айналысатын қауымдар әсте бас тартпайтын
орындар” [29, 2 б.].
“Жылқы - арғы қазақтың болмысында да, оның рухани дүниесі мен
дүниетанымынында да ең басты универсал сипатқа ие тіршілік иесі болған.
Сондықтан да қазақтың тіршілігіндегі, тарихындағы, мәдениеті мен әдет
-ғұрпы, салт - дәстүріндегі жылқы малының алатын орны жөнінде жаңа теңеу,
жаңа эпитет, жаңа метафора ойлап шығаруды қажет деп есептемейміз” [3, 25
б.].
Тұлпар бейнесін тереңнен зерттей отырып, халқымызбен бірге жасасып келе
жаткан асыл жануарларымыздың пайда болуы мен дамуына да тоқталсақ, Ч.
Дарвиннің еңбегіне сүйене отыра, атақты палеонтолог В.О. Коволевскийден
(1842-1883) бастап, жылқы тобының эволюциясы жайлы белгілі ғалымдар қазірге
дейін зерттеулер жүргізуде
Тұлпар туралы дерек көздері өте мол. Жылқы малының шығу тегі
айдаһармен, сумен байланыстырылады. Жылқының - айдаһарға ұқсас бір көрінер
қыры, келбеті болған. С. Әжіғалиев ежелгі қытайлар мен оның батыс
көршілерінің мифологиясындағы тау және ат бейнелерінің арасындағы
генетикалық байланыс жөнінде де сөз қозғаған. Бұған қарап тау мен ат
байланысын үңгір мен ат байланысымен шендестіруге болады. Осыған үқсас
аңыздар Монғолияда сақталған: Аса қадірлі деп есептелген Монго Морито
тауында мекендейтін күміс аттар аспаннан түскен екен. Жалпы, аттың
аспанмен және таумен (үңгірмен) сабақтастығын танг, (тау), таз (тай)
сөз өзгерістерінен де көруге болады.
Көшпелі түркі фольклорында қанатты арғымақ бейнесін молынан сақтап отыр.
Бірақ оның көшпелі тұрмысы қанатты ат бейнесін бейнелеу өнерінде сақтап
қалуға мүмкіндік берген жоқ.
Рас, судан шығатын тұлпарлар туралы аңыздың барлығы да бір географиялық
ареалға - Каспий теңізінің жағалауына, дәлірек айтсақ, осы теңіздің
оңтүстік - шығыс (Түркменстан) және оңтүстік - батыс (Әзірбайжан)
жағалауына келіп тоғысады.
Ат (жылқы) бейнесі адамды жарату (антропогенез) мифологиясына
қатыстырылады. Түркі - моңғол халықтарының фольклорында (эпосында)
жылқыдан жаралу мотивінің бар екендігін Р.С. Липец те атап көрсеткен
болатын. Ол: Эпостағы ат эпос қаһарманының ата - аналарының біреуі,
көбінесе шешесі болып баяндалады. Мәселен, саха - якуттың олонхолардағы
Жылқынын баласы әр түрлі нұсқалармен белгілі. Бір эпоста қаһарман - адам
жылқының баласы болса, екінші эпоста ол - уақытша жылқы кейіпіне енген
қатын - тәңіриесінің баласы да, осындай қаһармандардың барлығы да өзінің
шығу тегі жағынан жылқы, ат тәңіриесі - Джесеймен байланысты болып келеді.
1. Ерен - жылқының баласы, яғни оның шешесі - Бие (ұрғашы жылқы).
2. Ереннің шешесі - уақытша бие кейпіне енген адам сипатты әйел.
3. Ереннің шешесі оны ат қорада туады.
Бұдан шығатыны - ереннің өзі де жылқы (еркек құлын, тай) кейпінде бола
алған.
Жылқы - ана немесе жылқы - қарындас (яғни жылқы тотемдер) ереннің басты
көмекшісі болған, ол еренді емдейтін, өліп қалса - тірілтіп алатын болған.
Кейінірек, бұл жылқы бейнелерін кәдуілгі адам кейіпті шешелер мен
қарындастар (әйел текті тәңіриелер мен бақсы-абыздар) бейнесін ығыстырып
шығарған. Осындай өзгерістердін сарқындарын түркі халықтарының эпостары мен
ертегілерінен кездестіруге болады.
Жылқытұрпаттылық (гиппоморфизм) - мифологиядағы бейнелердің
кейіптенуінің бір түрі, бір варианты деп есептеуге болады.
Жылқытұрпаттылық дегеніміз мифтік, шежірелік, эпостық кейіпкерлердін
жылқы кейіпінде, тұлғасында да суреттелуі. Ер адам - айғыр, әйел - бие
тұрпатында суреттеле алады. Мәселен, көне грек мифологиясында теңіз
тәңіриесі Посейдон да ат кейпінде суреттелген, архаикалық миф Посейдонның
Деметрамен ат (жылқы) кейпінде некелескендігін айтады. Осындай түрдегі
некелесу үнді мифологиясындағы Вивасват туралы мифте де бар. Осыларға
ұқсас кейіпкер болмысты мен түркі (қазақ) фольклорынан да табуға болады.
Шоқан Уәлиханов қырғыздарда арбаушы батырлармен қатар арбаушы аттардың -
арбын құлын (лошадь чародей) дегеннің де болатындығын жаза келе, қазақта да
жылқы әулие деген түсініктің болғанын атайды. Бұл жерде қырғыздық арбын
құлын мен қазақтың жылқы әулие дегендердің мифтік болмысын анықтау,
нақтылау керек.
Жалпы, қазақ фольклорында су және жылқы байланысы, су жылқылары
(суын айғыр, суын биелер, теңіз жылқылары) деген фольклорлық бейнеден
көрініс тапқан. Осындай телімелік келтірімнің түркілерге де тән болғандығын
көрсететін мысалдардың да бар екендігін айтуымыз керек.
Ертегілер мен эпостар, аңыздардағы, яғни олардың ар жағындағы мифтегі
кез келген жылқы, тіпті оның сумен байланысы көрсетілмей қалғанның өзінде
де су жылқысы болып табылады.
Су жылқылары деген мифтік түсініктің қалыптасқан жері - Каспий
теңізінің айналасы, бастапкы жерін нақтылап көрсеткенде - бүгінгі
Әзірбайжан территориясы болуы тиіс деп есептейміз. Бұл - энеолит заманы,
яғни аталмыш аймақтарға ирандықтар келместен бұрынғы уақыт. Кейінгі, қола
ғасырында бұл түсініктер Каспий теңізінің барлық жағалауына, одан соң
Орталық Еуразияға таралды. Жекелеген этникалық - мәдени орталарда этникалық
варианттары қалыптасты, соған қарамастан кейінгі замандарда да теңіз
айналасы кеңістігінде осындай жылқылар туралы түсініктер сақталып қала
берген. Осындай тұспалды орынды ететін мынадай қисындар келтіруге болады.
Біріншіден, б.з.д. соңғы ғасырларда Каспий теңізінің оңтүстік –
батысында, Әзірбайжан мен солтүстік батыс Иран жерінде өмір сүрген каспи
тайпаларының этнонимі ат бағушылар деп аударылып жүр; каспи этнонимінің
этимологиясы Каласпи - Қал ананың аттары болуы мүмкін. Қал (Хал немесе
Ал) - Ұлы - аналар категориясына жататын мифтік кейіпкердің атауы
албастылардың жылқыны жақсы көруі сияқты түсініктердің нақ осы каспи
этнонимінің де сабақтастығы болуы ықтимал.
Екіншіден, реалды тарихтағы түрікпендік ақалтеке сәйгүлігінің
тұқымының Каспий теңізінің оңтүстік - шығыс жағалауына таяу жерде ғана
таралуы, олардың тарихи құжаттарында кездесетін ариандық, нисалдық
тұлпарлардың реалды ұрпағы болуы, осындай сәйгүліктерді тудырған ареал
мифтік су жылқылары туралы түсініктердің шығуына да ықпал ете алады.
Үшіншіден, Маңғыстау жағалауындағы қазақ - түрікпен әулиелік
нысандарының біразы теңіз жылқыларымен байланысты. Олардың ішіндегі ең
көрнектісі - Бекдашы маңындағы Дүлдүл - ата әулие. Түрікпен түсінігіндегі
жылқы малының иесі, жылқышылардың пірі болған Дүлдүл - атаның есімі ислам
дінінің таралуына байланысты, бірақ 14 ғасырға дейінгі түрікпендер Дүлдүл
- ата есімімен таныс болмай тұрғанда, теңіз жағалауында орналасқан осы
бір киелі орынның атауы басқаша болғаны анық. Ең бастысы
-жылқышылар иірінің, жылқы иесінің аңыздық моласының
теңіз жағалауында жатуы ойландыруы тиіс.
Төртіншіден, иран, үндіарий халықтарының мифологиясындағы, Орта Азия мен
Қазақстанды мекендеген көне жұрттардың (дей - түріктердің) келтіріміндегі
су жылқысы бейнесінің бастауы да тарихи, географиялық қисындарға сәйкес
осы Каспий теңізінің аралығында жатыр.
В.А. Гордлевский су жылқылары туралы мифтік түсініктердің фольклорда бар
екендігін жазып қалдырған. Ол бойынша су айғырының жүні алтын болады,
аттың аузында (ұртында) бір жылтыраған тас болады, айғырлар судан жағаға
шыққанда тасты бір биіктеу жерге қояды, адамды көрген бойда тасты алып, су
астына кіріп ғайып болады делінеді.
Қорқыт ата кітабы циклінде де теңіз айғыры кездеседі.
Осындай аңыздар башқұрттарда да бар. Ақбоз ат, Қара Юрга, Заятулек
- Хыухылу эпостарында осындай жылқылар туралы сюжеттерге елеулі орын
берілген. Солардың бірі - башқұрт халқының күрамындағы баюлы (байұлы)
руының шығу тегі туралы аңыз - эпоста келтірілген: Күшлек деген жігіт
өзінің сұңқарын бір үйір су жылқысына айырбастайды, сөйтіп судан бір үйір
жылқы, оларды қара жорға тұлпар бастап шығады. Осы тұлпар иесіне қыз
әкеліп береді, осы қыздан туған жігіттің балалары байұлы руы болып
тарапты... , - дейді С. Қондыбай [3, 56 б.].
Маңғыстаулық қазақтар теңіз жылқыларын суын деп атап, миф пен аңыздың
болмысына қарай суын бие, суын айғыр деп ажыратып айта береді.
Аңыздық келтірім бойынша, суын айғырлар жыл маусымының белгілі бір
кезеңінде, яғни нақты бір күні теңіз астынан жағаға шығады екен. Міне, осы
датаны (судан шығатын күнді), шығатын түсты білген жылқышылар өздерінің
кәдімгі үйірдегі биелерін сол маңайға жібереді. Мұндағы басты пиғыл: Су
астынан шыққан айғыр жерлік биелердің бәріне болмаса да біреуіне шабуы
әбден мүмкін. Міне, осындай, суын айғыр түсіп, буаз болған бие болатын
болса, оны (биелерді) басқа жылқылардан бөлек бағып, одан туған құлынды
ешкімнің көзіне түсірмей, оқшау өсірген екен.
Саназар бай туралы аңызда нақ осындай оқиға баян етіледі. Осы кісі
өзінің биелерін Темір - баба (Маңғыстаудағы, теңіз жағасындағы жер) жақтағы
теңізге сұғына кірген тілше - құмға қамап қойып, теңіздің айғырларының сол
биелерге түсуін аңдиды екен, оның осындай будандастыру жолымен дүниеге
келген сәйгүліктерінің өзінен бір үйірі болыпты мыс деген әңгімелер
болған.
Бұл жерде аңыздың оқиға желісінің судан шығатын уақытын нақтыласақ.
Теңіз айғырлары туралы мифтің астарлы әлі анықтала қойған жоқ, есесіне
теңіз биелері туралы мифтін мағынасы анық; бұл миф жазғы аспандағы Сириус
(қазақтар Сүмбіле деп жүрген) немесе Орион (қазақтар Таразы деп жүрген)
жұлдыздардың (шоқжұлдыздардың) көріну уақытымен байланыстырылады. Мәселен,
2002 жылы Сүмбіле жүлдызы тамыз айының 14 -інде көрінген. Осыған сәйкес,
суын жылқылардың судан шығатын күні 14
тамызға сәйкес келуі тиіс. Әрине, аталған жұлдыздардың көріну уақытын
анықтауда олқылықтар бар.
Суын жылқысының бейнесі шежірелік Адай есіміне де байланысты. Шежіре
бойынша, Елтай деген жігіт Қыдырбайдың он ұлдан кейінгі қызы Ханбибіні
әйелдікке алады, одан Адай туады. Міне, осындағы Қыдырбай бейнесінің
астарында теңіз және теңіз жылқыларының иесі деген мифтік бейне жатыр.
Олай болса, Ханбибі - су перісі болып шығар еді. Ханбибі - таңғы Шолпанның
бір келбеттенуі. Ал Шолпан жұлдыз суын бие кейіпінде де суреттеле алады.
Елтай (Адайдың шежіре әкесі) туралы аңыздағы Елтайдың Қыдырбайдың ауылында
болып, Қыдырбай мен оның он баласы ауылда жоқ кезде шапқан жаудан ауылдағы
қатын - баланы құтқарып калуы сияқты сюжеттің астарында да, бір жағынан,
аспани - күнтізбек, екінші жағынан, суын жылқылар туралы мифтер жатқанын
аңғаруға болады. Яғни Елтай да Сириус жұлдызының кейіптенуі бола алады, ол
да суын айғыр, сары құлақты ақ арғымақ кейіпінде суреттеле алады. Жалпы
осындай аңыздың мифтік қабаттарына үңілу бұрын білмеген, аңғармаған
көптеген қисындардың көзін аша алады[35, 86 б].
Ғұлама ғалым Ә. Марғұлан "Ежелгі жыр, аңыздар" атты еңбегінде: "Жылқы
бағу туралы Қазақстан сахарасы бір ғажайып аңыздың ұясы. Сақ, ғұн, үйсін
заманынан бері қарай қазіргі дәуірге дейін олар жылқыньщ неше алуан әдемі
мүсінін баптаған. Олардың аса қадірлегені әсіресе тұлпар аттар... деген
[23, 95 б].
Ескі ғұн, үйсіндер жылқыны сондай - ақ, қадірлі көргендіктен, оны
сондайлық көбейткен. Қытай тарихы бойынша, әрбір үйсін байларының жылқысы
бес мыңнан кем болмаған, оғыз бен қыпшақтарда ең бай үйдің жылқысы мыңнан
кем болмаған көрінеді, - деген . Демек, Суын құлынның қандай екеніне
тоқталсақ, "Суын" сөзінің түбінің өзі су сөзінен шыкқаны түсінікті.
Өкінішке орай, "суын" сөзін "Түсіндірмелі сөздіктен" кездестіре алмадық.
Алайда, ел аузындағы әңгімелердің өзінде, кейбір ақын -жазушылардың
шығармаларында суын сөзіне нақты анықтама, түсінік беріледі. Мәселен, С.
Назарбекұлының (Абай - Шәкәрім жиені, Домалақ - Ана күмбезін салушы,
сәулеткер ақын) "Абай басқан Жидебай топырағы" атты өлеңдер жинағының 66 -
бетінде суын сөзіне мынадай түсінік берілген: "Суын - ауыл
аңыздарында кездесетін Каспий су жылқысының асыл айғыры"
Осы тұста М. Сықақбаевтың кынжыла айтқан мына пікірін келтіруді орынды
санаймыз:
"Көкек, байғыз, көгершін, суыр, құндыз маймыл сияқты адам таңырқайтын
қылықтары яки интеллект нышан бар мақұлықтар жөнінде айтылатын мифтік
аңыздар да ұмытылуға айналды. Сондай ұмытылған тіршілік иесінің бірі - біз
сөз еткен суындар.
Жалпы ертедегі әңгіме - аңыздар, ертегілерде суын - теңіз жылқысы
туралы әңгімелер баршылық. Оны тіпті көзімен көрген, немесе көргендерден
естігендер де кездеседі. Тұлпарлар, суын - теңіз жылқысы туралы аңыз
-әңгімелер көптеген халықта бар" - деген.
Осы тұста Қожаназар байдың жылқысындағы қанатты қара айғырдың үйірі
немесе бітімді суын құлыны ауыз әдебиетінің нұсқаларындағы әр кейіптегі
тұлпарлар: қырық күншілік жерге бір күнде жететін Тайбурыл , "Балжыңгер"
күйіне негіз болған ет пісірім уақытта Марқакөлді айналып шығатын канатты
пырақ , "Едіге", "Орақ - Мамай" жырларындағы күміс құйрық түлпарлар ,
"Манас" жырындағы Манас дүниеге келген күні оның Аққұла су құйрық тұлпары,
ертегідегі қытай тарихшыларын таң қалдырған ғұндардың бір күнде мың
шақырым жүретін тұлпарлары, "Қара мерген" ертегісіндегі ғажайып құлындар,
"Керкұла атты Кендебай" ертегісіндегі алтын құйрықты құлын , Мың бір
түндегі ұшатын тұлпарлар -жер бетіндегі тіршілік иелерінің су астындағы
сыңары немесе теңіздің, көлдің астын жайлаған ғажайып алтын жылқылар
туралы әңгімелер төркінсіз, негізсіз емес. Сол сиякты сыры беймәлім күшке
таң қала келіп, қыпшақ елінің ақыны Құтып "Хұсырау Шырын" дастанында
алланың әмірімен тау ішінде үңгірдегі (Сырдария өңірінде) тұлпар суретін
түз жылқылары шағылысып, жүйрік аттар туатынын айтқанын ескерусіз
қалдыруға болмайды. Бұл сол кездің, заманның шындықтары. Аңыз дегеніміздің
өзі - халықтың көкейінен шымырлап шыққан шындық қой.
1988 жылы шыққан "Ертегілердің" I томының 62 - бетінде зерттеуші
Т. Бекқожина Ислам Қасымжанүлы деген азаматтан естіген мынадай әңгімесі
берілген: "Ұрғашы құлын есейген соң, түсінде суын көріп ғашық болады. Ретін
тауып, жарық айлы түнде теңіз жағасына барғанда, теңізден суын шығады. Суын
- теңіз жылқысы. Өте әдемі, қүйрық жалы сүйретіліп, үстінен тоқтамай, су
тамшылап тұрады - мыс. Міне, осы екеуінен тұлпар туады" . Бір ғажабы суын
туралы аңыз - әңгімелер Каспий маңында тұратын тұрғындар көбірек айтады.
С. Қондыбай да су жылқысы мен Байұлы руының шығу тегі туралы аңызды
келтірген.
“Осыдан байқап отырғанымыздай, жалпы теңіз жылқысы туралы әңгіме
көптеген халықтардың ескі әдеби нұсқаларында бар екен. Ол бұдан да көп
болуы мүмкін. Баса тоқталатын жай: суын жылқысына қатысты аңыздар қазақ
ішінде тек Адай елінде ғана көп сақталған. Оның аты осы елің баласына дейін
таңсық болған” [3, 123 б.].
Қорытындылай айтақ, су жылқысы туралы аңыз түркі тектес халықтарда жиі
ұшырасады. Су жылқылары туралы деректі Мифологиялық сөздіктің 50, 60
беттерінен кездестірдік.
Үнді - Иран мифологиясында "Апам - Напат" (су баласы) атты ғажайып
мифтік кейіпкер сақталған. Осы "Су баласы деп аталған тұлпар қазақ
ертегілеріндегі кездесетін мифтік сюжетке ұқсас" - дейді С. Қондыбай.
Осы ретте, бүгінгі күнге жеткен антропонимдердің тым көнелері негізінен
наным - сенімдерге байланысты туғанын көптеген ғалымдар растайды. Бұл
негізсіз емес, өйткені адамат ой - өрісі әлі балаң шағында біртұтас діні
жоқ тайпалардың рухани қаруы осы наным - сенім болған. Қазақтар киеге үлкен
мән берген. Табиғаттың кейбір апаттарын, отты, кейбір жануарлар мен
құстарды, көшпелі тұрмысқа қажет заттарды киелі деп қастерлеген Бұған
қосымша тарихи деректер, Қытай жазбаларындағы Хуцза тайпаларының этнонимі
жергілікті айғыр атауынан шығуы мүмкін екенін айта келіп, бұл тайпа мен
Герадоттың "аргиппейлер" тайпасының орналасқан жері бір екенін көрсетеді.
Сондай - ақ, "Аргиппейлер" деген сөз "арғымақ", "тұлпар" дегенді,
білдіретіні баяндалады. Бұл атаулар этноним ретінде беріліп отыр. Ерте
дәуірлердегі этнонимдердің кейін кісі есімдеріне айналғаны мәлім.
“Аттың киелі (мифтік) табиғатының барлық уақыттағы актуалдығы арғы
қазақтарда (дей - түркілер мен көне түркілерде) атқа, жылкы шаруашылығына
қамқоршы болатын арнайы тәңіриенің болуына жағдай жасап берген. Бүгінгі
қазақтағы Қамбар - ата, Дүлдүл - ата, Жылқышы - ата деп аталып жүрген
жылқы иесі мен жылқышылардың бейнесінің ар жағында осындай функциялы
тәңіриесінің жатқандығы дау туғызбайды. Саха - якуттардың мифологиясындағы
Джесегей (Дьохогой) айы тойон - ат (жылқы) малының
тәңіриесі. Әлгі арбан қүлан мен жылқы әулие дегендердің астарынан да
осындай мифтік бейнелер жатуы мүмкін” [3, 42 б.].
Қамбар - жылқышылардың пірі, жылқы малының иесі. Зерттеушілер оның
есімін мұсылман діни образы, пайғамбарымыздың күйеу баласы Әзірет Әлінің
атбегісі болған Ганбармен байланыстырады. Оған айтар дауымыз жоқ, сондықтан
осы образдардың мифологиялық функциясы мен рулық шежіреге кіруге себептерін
ғана қарастырамыз. Қамбар - баба немесе Қамбар - ата образын қазақтан басқа
түркі - мүсылман халықтарының фольклорында бар, бірақ ол туралы түсінік
түрікпендерде мол сақталған (түрікпендік версияның болуы бейнені бірден
Каспий теңізі жағалауына, яғни Маңғыстауға жақындатады).
Түрікпендік Гамбар - баба - қазақтың Қорқыты сияқты сазгерлер мен
әншілердің, ақындардың пірі болып саналады.
Қазақ түсінігінде Қамбар деген жұлдыз атауы да бар. Ол күз айларынан
бастап көктемнің басына дейін түнгі аспаннан көрінеді және қазақта
(солтүстік аймақтарда) Қамбар тоғысы деген ай санау үрдісі де болған.
Қамбардың аспанда тұруы бізге саха - якут мифінде аспанда тұратын, кейде
адам, кейде ақ боз түсті ат күйінде көрінетін, жылқышылықтың қамқоршылары
Жесегей - айы мен Киели - Баалы - тойонды еске түсіреді.
Қамбардың тағы бір мифтік функциясы - оның су стихиясымен
байланыстылығы. Көл иесі Қамбар - ау, Шөл иесі Қамбар - ау, қарағыма көз
сал - ау, - осының нышаны.
Міне, Қамбарға берілген үш мифологиялық функция:
а) сумен байланысты;
ә) жылқымен байланысты;
б) музыкамен байланысты.
Жылқы жөніндегі таным-түсініктің де тарихы тым тереңде жатыр. Жылқы
иесі мен жылқышылар пірі түрікпендік Дүлдүл - атаның моласы - Хасарлы теңіз
жағасында. Маңғыстау облысынан тысқары болғанмен, таяу жерде, Бекдаш қаласы
маңында орналасқан. Дүлдүл - Әзірет Әлінің тұлпарының атауы, ал теңіз
жағалауындағы мола бұрыннан бар, яғни осы мола иесі ислам
діні таралмастан бұрын (14 ғасырға дейін) оның жылқы иесі фунциясын
сақтағанымен, басқаша аталғандығын шамалауға болады. Ал егер осы жылқышының
моласы Қамбарға қатысты болып жүрсе. Бірақ Қамбар есімінің де дала киелі
ономастикасына Дүлдүлмен қатар, бір уақытта кіргізілмегендігін ескере
отырып, образдық сабақтастықтың болу мүмкіндігін жоққа шығармаймыз.
“Алматы маңындағы Есік үйігінен табылған сақ оғланының (Алтын адамның)
бас киімінде ешкі мүйізі, алтын қанатты (крылатый конь с козлинным рогом)
екі аттың кескіні бар, олардың арқаларынан "төрт алтын жебе өсіп шыққан”
[3, 67 б.].
Алтын адамның бас киіміндегі мүйізді аттың (крылатый конь с козлинным
рогом) қанаттылығы жөнінде әңгіме айтпай - ақ, бұл көрсеткіш түркі
мифологиясында бар дей салуға болады, өйткені қанатты ат бейнесі қазақ
ертегілік, жырлық дәстүрінде де жеткілікті. Ал, аттың ешкі мүйізділігі
мәселесіне келсек, қазақ (түркі) фольклорынан осыған сәйкес мысалдарды
іздеп табумен қатар жалпы аттың қүбыжықтың (атқа басқа мақұлықтардың дене
мүшелерін беру) сипаты жөніндегі мәселені қарастыруға тура келеді.
Нақты ешкі басты (мүйізді деп нақтыланбағанына қарамастан) тұлпар
бейнесі Қорқыт ата кітабы циклінде сақталған: Бейрек туралы жырда
қарындасы Бану - Чечекке құда түспек болған Қорқыт - атаға Қарашар
(Карчар) бір ешкі басты мен бір қой басты екі аттарды әкеліп бер дейді.
Қорқыт осы екі атты әкеліп береді. Қарашар оны өлтірмек болып қуғанда
Қорқыт әуелі қой басты атқа мінсе, артынша ешкі басты атқа мінеді. Міне,
мұндағы ешкі басты ат пен сақ ханзадасының бас киіміндегі ешкі мүйізді
атты бірдей кескінді деп есептеуге болады.
Сақ ханзадасының баскиіміндегі аттың екеу болуы себептерін де казақ
(түрік) фольклорының материалдары негізінде түсіндіруге болады.
Қарапайым түсінікпен берсек, бүларды аспандағы Ақбоз және Көкбоз
жұлдыздары деп қайыра салуға болар еді, бірақ аттың кейіптену мысалы қазақ
мифологиясынын күрделі екендігін көрсетеді.
Аңыздарға қарағанда түрік көк жүзінен жер жүзіне атпен түскен жартылай
ат денелі бір нәрседен жаратылғандығына сенетін еді. Тәңірмен хабарласы
атпен барып жүргізілетін - ді.
Түрік аңыздарында ат үлкен орын алады. Аңыз түрінде берілген үлкен бөлім
дастандарда да үшырасады.
1.2 Жылқыға байланысты наным -сенімдер мен салт- дәстүрлер
Жылқы малынын пайда болуы жайлы мифологиямен қатар адам өмірінде
жылқыға байланысты көптеген наным - сенімдер мен салт - дәстүрлер де бар.
Ертеректе әйелдер қатты жаны қиналып, толғақ қысып, босана алмай
жатқанда, үйдің іргесіне ат байлап, немесе аттың үстіне мінгізіп,
жылқыларды үйірлеген екен. Немістің оқымыстысы Шиле өз еңбектерінде
табыннан алынатын жылқы ұнамды, отты жанарлы ат болатындығын жазады .
Табыннан көз жанары үлкен атты әкеп, аурудың кеудесіне басын иіп
иіскетеді. Бұнда қара күш иесі үлкен жанарлы көздерден қорқып, өз қазасын
жіберетіндігін айтады.
Қазақ бақсыларының арасында адамдарды емдеуде жылқыны қолданатындар да
болған. Ертеректе бақсылар зікір салып аруақарын шақырған кезде киіз үйге
білдірмей, алдыңғы аяқтары бүгулі ақ ат кіріп, аурудың басын иіскеп, оның
кеудесіне өз тұяғын қояды екен. Келтірілген деректерге қорытынды жасасақ,
мынадай тұжырымдарға келуге болады: емдейтін жылқы асыл тұқымды, таза қанды
және өз ерекшелігі мен қоса бұндай істерде жалды, қоңыр, үлкен, әдемі көзді
ат болу керек деп есептеген. Емдеу барысы бірнеше бөлімнен түрады. О.А.
Сухарева жылқы (айғыр) әйелді әр түрлі аурулардан сактауда, қара күштерден
қорғап, магиялық қызмет атқарады, - дейді. Сондай -ақ: "Жылқы жүрген жерде,
жын-шайтан болмайды", - деп қазақ мақалында да айтылған.
Қамшы - ат үстіндегі адамның қаруы. Оған аттың тері сіңгендіктен, сол
қамшыға жындар мен неше түрлі қара күштер жақындауға қорқады екен.
Сондықтан қамшыны жас әйелдердің бас жағына ілетін болған. Қамшылардың
ішінде ерекше магиялық күші бар сары қайыспен өрілген сабы тобылдан
жасалған камшы саналатын болған. "Шайтан қызыл сапты қамшысы бар адамнан
қорқады", - деп Тувалықтар айтса, қазақтар: "Сарыала қамшыға сайтан
жоламайды", - дейді. Халқымыздың түсінігінде қайыс - тазалықтың белгісі
болып есептеген.
Қазақтар жаңа туған ер баланың кесілген кіндігін шүберекке орап аттың
жалына немесе қой бастайтын қошқардың мүйізіне байлаған. Бұл баланың ата-
анасына малды өсіріп өндіре алатын адам болсын деген мағынаны білдірген.
Жылқыға байланысты, "Үзеңгіден өткізу" салты Шығыс Қазақстан, Алтай,
Тарбағатай өңірлерінде көптеп кездесіп, оған аса мән берілген. Бала өскен
кезде: "Үзеңгіден өткізілген бала бақытты болады", - деген. Көшпенділер
біздің заманымызға дейінгі II ғасырда атқа үзеңгісі бар ет салып жүрген.
Бұдан бұл дәстүрден Шығыс Қазақстан регионында ертеден үзеңгінің пайда
болғанын дәлелдейді[35,102 б].
Ертеректегі ұғымда "Періштенің ізі" - деген үғым болған. Бұлай аттың ізі
қалған топырақты атап, оны бесікте жатқан бала жастығының астына салатын
болған. Егер бала шошыма болып ауырса, оны ат тұяғының ізі қалған емдік
қасиеті бар топырақ қосылған суға шомылдырған.
Қазақстанның әрбір регионында аттың тұяқ суреті бейнеленген тастар
кездеседі. Оларды "тұлпартас" деп атаған. Ә. Марғұлан жергілікті
казақтардың айтуы бойынша Сарыарқадағы Беғазы тауында Манас батырдың Аққұла
тұлпарының ізі бар тас бар дейді. Г. Спасский өзінің 1818 жылы шыққан
еңбектерінде Ертіс өзені бойындағы шың тастарынан адам мен аттың іздері
бейнеленген көшірмесін береді.
Қазақ мақалында: "Тұлпардың ізі бітпейді, тұяғы кетпейді", - дейді.
Бұнда тұлпардың тұяғы - ардақты сәйгүліктердің тұяқтары өте қатты
болғандықтан, оның ізі өшірілмейді екен. Тастағы жылкының ізіне табыну,
аттың тұяғын құрметтеу емдік магияның элементі болып табылады.
Сол секілді, аттың құйрығы - жалы кара күштер, жындар мен кауіптен
қорғайды. Ата - бабаларымыз бала бесігіне аттың жалы мен кұйрығының қылын
байлайтын болған. Аттың жалының қылын жұлып алып, оны шүберекке тұмар
ретінде орап, баланың мойнына таққан. Толғақ қысқан әйелге аттың қылын
иіскетсе, жылқының өзі келіп оған көмектеседі деп ойлаған. Бұндай магиялық
талқылаулар ауыз әдебиет үлгілерінен кездеседі. Мәселен, "Қозы Көрпеш -
Баян сұлу" жырында адам даусымен сөйлеген ат былай дейді: "Кекілімнен бір
қылды тұтатқанда, Сонда пайда болармын мен өзіңе...", - дейді .
Жас балалар сенімсіз алғашқы қадамдарын жасағанда да, оның аяғын аттың
қылымен байлап, ауылдағы белді адамдардың бірі кесетін болған. Осыдан соң
бала тезірек жүріп кетеді деп ырымдаған.
Жылқыны касиетті жануар деп танитын кейбір ел етін жемейді, "қаны
адаммен аралас" немесе "соғыс кезінде оның жалына адам қаны көп төгілген"
деп ырымдаған. Көне аңыздарда, ел ішіндегі қауесет болатыны, оны ақ киімді
адам мініп, түнімен күзететіні, жауға, ит - құсқа алдырмайтыны туралы да
айтылады. Ал бағзы замандар жаугершілік тұсында жылқының адамның айрылмас
жансерігі болғаны өзінше бөлек әңгіме. Жалпы, Қамбар атаның тұқымы жер
бетіне қалай тарағаны туралы әңгіменің өзі сан тарапқа алып қашады. Десе
де, төрт түлікте жылқыны құдіреттеген, етін ас төресі танып, сүтінің емдік
қасиетін ашқан қазақ оның алғашқы жансерігінің бірі болған дей келе,
жылқыға байланысты киені саралап берген.
Қазақ жылқыны пір тұтқандықтан, оны басынан ұрмаған, киесі ұрады деп
ойлаған. Біздің елтаңбамызда да қос пырақтың басы бейнеленуі де бекер емес;
Бақсы - балгерлер ақыл - есі ауысқан адамдарды жылқының қу басымен
аластап, ауруын қу басқа "көшіріп", кісі баспайтын жерге көміп тастайтын
болған. Егер оны өзге адам басып кетсе, ауру сол адамға ауысып кетуі мүмкін
деп ойлаған;
Жылқыда өт болмағандықтан, оның еті, сүті ерекше. Адамнан бастап өзге
тіршілік иелері өтсіз өмір сүре алмайтыны бізге белгілі;
Жылқының сүті барлық ауруға ем. Қымызды қасиетті ас санайтын қазақтар
оны жерге төгуге тыйым салған. Төксе үйден ырыс қашады деп сенген;
Жылқыны өзге адамға сатқанда, сыйлағанда оның ноқтасын бермейді. Кие
өзге адамға көшіп кетуі мүмкін деп сенген.
Тұқымы үзілмей жалғасып келе жатқан жылқының сілекейін алып қалған. Бұл
кие кетпей, үйімде қалсын дегені білдірген.
“Жаңа туған баланың кіндігін, сүндеттелген ұлдың кесілген етін жылқының
жалының астына байлаған. Сонда ол адам өр мінез әрі ат үстінде өмірін
өткізетін елжанды азамат болып өседі деп болжаған” [32, 6 б.].
Қазақтың жылқыға байланысты шыққан наным - сенімдерінің ішінде жылқы
түсіне байланысты жора - жосықтары - зер салып зерттеуге тұрарлық
сала.
Түркі - моңғол көшпенділерінің "жылқының тұрпатын" зерттеген Л.П.
Патанов жылқының түсінің салт-дәстүрлік мәніне айрықша тоқталады.
Көп жылқы баққан тәжірибелі жылқышылар мен бапкерлер боз түстің баран
түстерге қарағанда әлсіз болатындығын бірауыздан мәлімдейді. Рим ақыны
Вергилий боз түсті жылқылардың торы түстерге қарағанда күші аз,
пайдалануға жарамсыз екенін көрсетеді.
Қазақ сыншыларының айтуына қарағанда, торы түсті жылқы ішінде өте сирек
кездеседі, "тобылғылы торы" - "қаракөк" пен "шұбардан" кейін үшінші орында
түрады.
Қазақ эпосындағы, тарихи жырлардағы батырлардың аттарының, XIX - XX
ғасырларда бәйгелерде көзге түскен жүйріктердің түсін салыстырып карайтын
болсақ, бірде-бір боз түс кездеспейді, керісінше атақты бәйге аттардың
барлығы да баран түсті болғаны анық аңғарылады.
Қазақта атақты адамдардың, текті, әулетті шаңырақтың тұқымдарын елден
ерекшелендіріп: "Бұл қаракөктің тұқымы ғой", - деген. Алтай мен Шыңжаң
қазақтары ақ түсті жылқыларды, "ақбоз атты" көпшілік жағдайда "көк ат" деп
атайды. Бүл ертедегі ғұндар мен көне түркілердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz