Адамның жас ерекшелігімен қатысты атаулар



1 Танымдық қасиет
2 Этнолингвистика тілдік фактілер
3 Этнолингвистика ғылым
Тілге тін қасиеттер көп. Солардың ең бастылары екеу. Бірі коммуникативтік, яғни танымдық қасиет. Екіншісі эстетикалық, яғни тірбиелік қасиеті. Біздер бұған дейін тілдің тек бір-ақ қасиетін, атап айтқанда танымдық қасиетін сөз етіп, қай сөз қай сөз табына жатады, қай сөздің қандай мағынасы бар, - деген мәселелерді ғана сөз етіп келдік. Ал тілдің танымдақ қасиетімен бірге оның тәрбиелік те қасиеті болатындығына көңіл де аудармадық. Соның кесірінен жас ұрпақты тәрбиелеуде тілдің, тіл болғанда ұлттық тілдің рөлін жоққа шығарып алдық. Тіпті тілде ондай рөлдің бар екенін ескере бермейтін жағдайға жеттік.
Шындыққа жүгінсек, тілде тәрбиелік қәсиет өте мол. Ол –ұлттың ұлттық менталитетін жаңғырту заманға сыйымсызын алып тастап, ал жақсыларының бәрін қалыптастыру казіргі уақытта ең басты мәселелердің бір болып отыр. Ол үшін бірінші кезекте хылқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан өзіндік ерекшелігін, болмыс-бітімі мен салт-дәстүрін, сана-сезімі мен әдет-ғұрыпын, өмірге көз-қарасымен ұғым-түсінігін зерттеуміз керек.
Санадан айрылған ұлтқа мәдениеттің де, әдебиеттің де, өнердің де қажеті жоқ болып қалады. Ендеше ұлттың ұлттық болмыс бітімін, тұрмыс – тіршілігін, ойын, көзқарасын, санасын зерттемей оған қозғау салмай, оны дамытпай, қалыптастырмай болмайды.
Тек жоғарыда айтылған нәрселерді зерттеп қана қоймай оларды саралап, даралап, кейінгі жастарымыздың бойына сіңіруіміз қажет.
Қазіргі таңда ұлттық тәрбиеге байланысты еліміздің көптеген мектептерінде «Атамұра», «Шаңырақ» сияқты бағдарламалар қолған алынып, жүзеге асырылуды. Әріне, бұл бағдарламалардың ұлттық мектептер үшін пайдасы зор. Алайда жастарымызға ұлттық тәлім-тәрбие берудің міндеттерін аталған бағдарламалар түгелдей атқара алмайды. Ол үшін бұл бағдарламаларды ғылыми тұрғадан жетілдіріп, толықтырып, тереңдетіп алуымыз керек.
1. Аханов К. Қазақ тілі лексикасының мәселелері. –Алматы., 1956. 91б.
2. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика. Фонетика. -А., 1962.-312 б.
3. Белбаева М. Қазіргі казақ тілі лексикологиясы. А., 1976. – 114б.
4. А.Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лесикологиясы. -А., 1988.-146 б.
5. Қалиев Е, Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. -А., 1997.-256 б.
6. Толстой Н.И. О предмете этнолингвистики и ее рөли в изучении языка и этноса// Ареальные исследования в языкознании и этнографии. 1983.-С. 176-198.
7. Толстой Н.И. Некоторые вопросы соотношения лингво-этнографических исследований // Проблемы картографирования в языкознании и этнографии.-Л.. 1974.-С.63-70.
8. Қайдаров А.Т. Тарихи лексикология және этнолингвистика //Қазақ тілі тарихи лексикалогиясының мәселелері. -А., 1988. -3.-24-6.
9. Шойбеков Р.Н. Лексика ювелирного исскуства в казахском языке: Автореф. дис.канд.-А.,1987.-22 с.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:   
Код: ... ... .

АДАМНЫҢ ЖАС ЕРЕКШЕЛІГІМЕН ҚАТЫСТЫ АТАУЛАР

Халтаев Жахонгир Махмуджанұлы

Қ. А. Яссауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университетінің
1 курс магистранты

п.ғ.к (доцент м.а) Нышанова Салтант

Секция:

ҚР. ОҚО, Түркістан қаласы, Ж. Баласугун 49 үй
+77253377233, +77026215100
joha_ktl@mail.ru

Тілге тін қасиеттер көп. Солардың ең бастылары екеу. Бірі
коммуникативтік, яғни танымдық қасиет. Екіншісі эстетикалық, яғни тірбиелік
қасиеті. Біздер бұған дейін тілдің тек бір-ақ қасиетін, атап айтқанда
танымдық қасиетін сөз етіп, қай сөз қай сөз табына жатады, қай сөздің
қандай мағынасы бар, - деген мәселелерді ғана сөз етіп келдік. Ал тілдің
танымдақ қасиетімен бірге оның тәрбиелік те қасиеті болатындығына көңіл де
аудармадық. Соның кесірінен жас ұрпақты тәрбиелеуде тілдің, тіл болғанда
ұлттық тілдің рөлін жоққа шығарып алдық. Тіпті тілде ондай рөлдің бар
екенін ескере бермейтін жағдайға жеттік.
Шындыққа жүгінсек, тілде тәрбиелік қәсиет өте мол. Ол –ұлттың ұлттық
менталитетін жаңғырту заманға сыйымсызын алып тастап, ал жақсыларының
бәрін қалыптастыру казіргі уақытта ең басты мәселелердің бір болып отыр. Ол
үшін бірінші кезекте хылқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан өзіндік
ерекшелігін, болмыс-бітімі мен салт-дәстүрін, сана-сезімі мен әдет-ғұрыпын,
өмірге көз-қарасымен ұғым-түсінігін зерттеуміз керек.
Санадан айрылған ұлтқа мәдениеттің де, әдебиеттің де, өнердің де қажеті
жоқ болып қалады. Ендеше ұлттың ұлттық болмыс бітімін, тұрмыс – тіршілігін,
ойын, көзқарасын, санасын зерттемей оған қозғау салмай, оны дамытпай,
қалыптастырмай болмайды.
Тек жоғарыда айтылған нәрселерді зерттеп қана қоймай оларды саралап,
даралап, кейінгі жастарымыздың бойына сіңіруіміз қажет.
Қазіргі таңда ұлттық тәрбиеге байланысты еліміздің көптеген
мектептерінде Атамұра, Шаңырақ сияқты бағдарламалар қолған алынып,
жүзеге асырылуды. Әріне, бұл бағдарламалардың ұлттық мектептер үшін
пайдасы зор. Алайда жастарымызға ұлттық тәлім-тәрбие берудің міндеттерін
аталған бағдарламалар түгелдей атқара алмайды. Ол үшін бұл бағдарламаларды
ғылыми тұрғадан жетілдіріп, толықтырып, тереңдетіп алуымыз керек. Содан
кейін осы бағдарламадағы идеялармен ойлайды тек тәжірибе сабақлтарында ғана
емес, сонымен бірге, оларды мектептерде, университеттерде өтілетін барлық
пәндердің ойына сіңіріп, жіберіп, айтпақ ойымызды, берер тәрбиемізді сол
пәндер арқылы жүзеге асыруға тиістіміз. Сонда ғана біз көздеге мүддемізгі
жет аламыз.
Осы жерде біз қазақ тілі де сондай пәндердің бірі екендігін айтқымыз
келеді. Өйткені ұлттың түп қазығы – оның тілі.
Егер халық өзінің тілінен, дінінен, рухынан айрылса ол санасызданады.
өзінің қай халық екендігін ұмытады.
Ендеше жоғары аталған мәселеге біз тек тіл тұрғысынан, онда да өзімізгі
етене жақын қазақ тілі тұрғысынан, қазақ тілінің лексикалық байлығы
тұрғысынан келгенді жөн көріп отырмыз.
Қазақ – ат қойғыш халық. өзі тіршілік ететін кең даласына, оның аңдары
мен өсімдіктеріне, күнделікті бағып жүрген төрт түлік малына байланысты
қойылған сан мың атауларды былай қойғында адамдың өзіне қатысты
атаулардың саны қаншама көп.
Адамның өзіне қатысты атаулардың өзі өте мол. Оған адамның нәсілінен,
есімінен бастап дене мүшелері, ағзалары, киімі, тамағы, ұйқысы,
денсаулығы, аурулары, қозғалысы, күйі, өмірі түрлі қажеттіліктерді тағы да
басқа атауларының бәрі жатады. Бұларды бір адамның түгел қамтуы мүмкін
емес. Сондықтан біз өзімізге тағы да шектеу қойып, тек адамның жас
ерекшеліге қатысты атауларды ғана сөз етуді алдымызға міндет етіп қойдық.
Тіл ғылымы бұл сияқты тілдік материалды бұған дейін таза тілдік
тұрғыдан ғана зерттеп келді.[1,18б] Мұндай зерттеулер, әріне, тіл білімін
талай жетістіктерге қолын жеткізді. Тіл білімінің қазіргі даму деңгейі
тұрғынан қарасақ, адамның жас ерекшелігіне, жынысына қатысты атауларды тек
тілдік тұрғыдан зерттеу аз. Енді оны қоғамдық ғылымыдардың басқа
салаларымен байланыстыра зерттеу қажеттілі туындап отыр.
Ондай байланыстылықты бір неше ғылым салалары, атап айтқанда: тарих,
этнология (халықтану), этнография, философия, психология, әдебиет,
мәдениет тағы да басқа жүзеге асыра алады. Бұлардың ішінде тіл білімінің,
әсіресе этнолингвистиканың алатын орны ерекше.
Тіл білімінің жоғарыда аталған ғылым салаларымен байланысы қоғамдық
аренада бір сөзбен этнолингвистика деп аталынып жүр.[6,28].
Этнолингвистика тілдік фактілердің өзін ғана зерттемейді, ол тілдік
материалдарды халықтың тарихымен, мәдениетімен, әдебиетімен сондай-ақ,
таным-түсінігі, әдет-ғұрпы, салт-санасымен байланыстыра зерттейді. Ондағы
мақсат – тілдің лексикалық байлығы негізінде халықтың рухани, мәдени
өмірін, салт-дәстүрімен әдеп – ғұрпын, ой-жүйесі мен дүниетанымын жан-жақты
ашып көрсету.
Өйткені В. Гумбольтдт, Л. Блумфильд, Э. Сепир, Б. Уорф, Л. Вейсгербер
т.б сияқты беделді ғалымдардың зерттеулері бойынша әр халықтың тарихы мен
тұрмыс-тіршілігі, дүниетанымы мен наным-сенімі, әдет-ғұрпы мен салт-
дәстүрі оның тіліне (сөздері мен сөз тіркестеріне, идиома-фразалары мен
мақал-мәтелдеріне тағы да басқа) өз таңбасын, ізін қалдыратын көрінеді.
Ендеше, кез-келген этнолингвистикалық зерттеу-өзінің алдына әрі кең
көлемдегі ізденіске, әрі ұлттық ерекшеліктерге баса көңіл аударуды мақсат
етіп қояды. Мұндай іргелі зерттеудің нәтіжесінде белгілі бір халыққа тән
ерекшеліктер жан-жақты, әр қырынан, әрі бірі-бірімен байланысты түрде
айқындалады. [9. 65б]
Адамның жасына қатысты сөздер мен сөз тіркестерін сөз еткенде оларға
тән тілдік деректермен бірге сол сөздер мен тіркестерге (ұғымдарға)
байланысты экстра-лингвистикалық факторларға да ерекше назар аударылады.
Бұл ретте біздің баска зерттеушілерден айырмашылығымыз: бізге
дейінгі зерттеушілердің көбі тілдік фактілердің өзін ғана алып,
оларды тек лингвистикалық тұрғыдан зерттейтін немесе сол тілдік фактілерді
тек этно-лингвистикалык тұрғыдан ғана сөз ететін. Біз бұл жұмыста оның осы
екі жағын бір-бірімен байланыстыра, ұштастыра, бірлікте алып қарастырғанды
жөн көріп отырмыз.
Оған басты себеп: бізге нысан болып отырған лексика -семантикалык
топтарда ұлттық белгі, ұлттык мән-мағына басым. Басқаша айтсақ, ол сөздер
мен тіркестерде халқымыздың өмір тарихы, тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы, салт-
санасы, дүниетанымы, философиясы, психологиясы, тәлім-тәрбиесі мен наным-
сенімі, бір сөзбен айтқанда, рухани қазынасы жатыр. Сондықтан болар,
академик Ә.Қайдаров өзінің "Этнолингвистика" деген мақаласында: "Этностың
өткендегі тарихы мен этнографиялык байлығын біз ең алды-мен тілден
іздеуіміз керек",- деп жазды [2, 45б].
Этнолингвистика ғылымы "енді ғана қалыптасып келе жатқан жас сала"
дегенді біз жиі айтамыз. Қазақ тіл білімі үшін оның жас сала екендігі рас.
Ал Еуропа тіл білімі үшін оны жас деу әділетті бола қоймас.
Этнолингвистиканың біраз мәселелері 18-19 ғасырларда өмір сүрген атақты
И.Г.Гердер, В.Гумбольдт, М. Брэал, Я.Гримм сияқты ғалымдардың еңбектерінде-
ақ әжептәуір сөз болған[4.63б].
Этнолингвистика мәселелерімен бұрынғы кеңес өкіметінің "құрамында
болған тәуелсіз Республикалардың тілші
ғалымдары қазіргі кезде жаппай айналысып жүр десек, мұнымыз өсіріп
айтқандық емес. Оның ішінде біздің Қазакстан ғалымдары да бар. Бұл ретте
академик Ә.Қайдаровтың еңбегін ерекше атағанымыз жөн. Ол кісінің өзі жазған
еңбектерін былай койғанда, сол кісінің жетекшілігімен этнолингвистикаға
байланысты Р.Шойбеков, Р.Иманалиева, А.Мұкатаева, А.Жылқыбаева, ҚАронов,
Б.Уызбаева, Б.Тілеубердиев, М.Мұсабаева, Қ.Ғабитханұлы сияқты жас ғалымдар
кандидаттык, ал Ж.Манкеева мен С.Сәтеновалар докторлык диссертация
қорғады. Ә.Қайдаровтың әсері болған болу керек, осы тақырыпка арналған
Е.Жанпейісов пен М.М.Копыленконың бір-бір монографиялары жарық көрді. Осы
мәселеге қатысты ондаған, жиырмалаған ғылыми енбектер мен мақалалар тағы
бар .
Аталған ғалымдарымыздың еңбектері арқасында этно-лингвистика қазақ тіл
білімінде де дербес ғылым саласы болып қалыптасып келе жатыр деп айтуымызға
әбден болады. "Қалыптасып бітті" демей, "қалыптасып келе жатыр" ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Қазақ тіл білімінде этнолингвистиканы зерттеудің ғылыми негіздері мен басты қағидалары
Топонимдегі ұлт пен мемлекет саясаты мен тарихының көрінісі
Зат есімнің мағыналық топтары
Ақпарат және оны өрнектеу жолдары туралы мәлімет
Уақытқа қатысты сөз тіркестерінің семантикалық ерекшеліктері
АДАМНЫҢ ЖАС ЕРЕКШЕЛІГІНЕ ҚАТЫСТЫ ТІЛДІК БІРЛІКТЕР
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕРДІҢ ҚОЛДАНЫСЫ
Жалпы туынды сөз қазақ тілінің бір үлкен саласына айналуы заңды
Қазақ-ағылшын тілдеріндегі гендерлік сипаттағы коммуникативтік бірліктер
Ақпарат және оны өрнектеу жолдары жайлы мәлімет
Пәндер