Ақын Мұхтар Шаханов
І. Кіріспе
60.80 жылдардағы қазақ поэзиясы және Мұхтар Шаханов шығармашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.7
ІІ. Негізгі бөлім
1 . тарау. Мұхтар Шаханов поэзиясындағы көркемдік ізденістер /тақырыптары, поэтикалық образдар, нақтылы метафоралар дәстүр мен жаңашылдық негізінде/ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8.33
2 . тарау. Мұхтар Шахановтың махаббат лирикасы ... 34.50
ІІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51.52
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... 53
60.80 жылдардағы қазақ поэзиясы және Мұхтар Шаханов шығармашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.7
ІІ. Негізгі бөлім
1 . тарау. Мұхтар Шаханов поэзиясындағы көркемдік ізденістер /тақырыптары, поэтикалық образдар, нақтылы метафоралар дәстүр мен жаңашылдық негізінде/ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8.33
2 . тарау. Мұхтар Шахановтың махаббат лирикасы ... 34.50
ІІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51.52
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... 53
Төлеген ақынның аманатын, сол асқақ әні «поэзияны» парасат деңгейіне көтеріп келе жатқан ақындарымыздың бірі – Мұхтар Шаханов. Ақын шығармашылығын сөз етпес бұрын сол дәуірдің, яғни 60-70 жылдардың сыр-сипатына, әлеуметтік жағдайына аз-кем тоқтала кетудің артықтығы жоқ деп білеміз.
Қазіргі қазақ поэзиясының сапалық деңгейінің күрт өрлеп, жедел кемелденуі негізінен 60-шы жылдардан басталады.
Бұл өзі социалистік құрылыс ауқымында демократияның сәл де болса, кеңейе түскен, И.Эренбург «жылымық» деп ат қойған кезеңде, жеке адамға, оның жан дүниесі мен рухани ділгірлігіне тереңдей үңілуге шақырған уақыт талабына, қоғамдық сана-сезімнің өрлеуіне тұспа-тұс келген, сонымен тікелей байланысты құбылыс болатын. Жалпы 60-70 жылдарда қазақ поэзиясы жаңа сапада дамыды. Бұл ең алдымен жеке адамға табыну деген ілгері дәуірдің нәубетінен арыла бастаған кезең еді де, шығармашылықта біраз еркіндік орын ала бастаған. 1960 жылдары қазақ поэзиясы әлеміне Қ.Мырзалиев, М.Мақатаев, Т.Молдағалиев, С.Жиенбаев, Ж.Нәжімеденов, Т.Айбергенов т.б. ақындар көріне бастады да, жаңаша ойлау қырын, көркемдік түсінік қабілеттерін танытты. Әрқайсысы өзіндік үнімен, өзіне лайық табиғи болмысымен өнер дүниесіне келіп қосылды.
60-шы жылдар қазақтың қазіргі заман поэзиясына жаңа есімдерді алып келумен қатар рухани және әлеуметтік өміріміздің, қоғамымыздың дәуіріне лайық шындығын ашуда, поэтикалық формалар мен бейнелеу құралдарын дамытуда жаңа бір күрделі сәт туды. Мұның өзі поэзиядағы айтарлықтай құбылысқа айналды.
Суреттеу, бейнелеу, көркемдік тәсілдердің, өлеңнің формалық, мазмұндық жағы, тақырыптық баюы, лирикалық композициялық жағынан күрделенуі, ұлт сипатын білдіретін лирикалық қаһарманның есеюі – бәрі 60-шы жылдардағы қазақ лирикасының көркемдік ізденісінің жемісі.
Қазіргі қазақ поэзиясының сапалық деңгейінің күрт өрлеп, жедел кемелденуі негізінен 60-шы жылдардан басталады.
Бұл өзі социалистік құрылыс ауқымында демократияның сәл де болса, кеңейе түскен, И.Эренбург «жылымық» деп ат қойған кезеңде, жеке адамға, оның жан дүниесі мен рухани ділгірлігіне тереңдей үңілуге шақырған уақыт талабына, қоғамдық сана-сезімнің өрлеуіне тұспа-тұс келген, сонымен тікелей байланысты құбылыс болатын. Жалпы 60-70 жылдарда қазақ поэзиясы жаңа сапада дамыды. Бұл ең алдымен жеке адамға табыну деген ілгері дәуірдің нәубетінен арыла бастаған кезең еді де, шығармашылықта біраз еркіндік орын ала бастаған. 1960 жылдары қазақ поэзиясы әлеміне Қ.Мырзалиев, М.Мақатаев, Т.Молдағалиев, С.Жиенбаев, Ж.Нәжімеденов, Т.Айбергенов т.б. ақындар көріне бастады да, жаңаша ойлау қырын, көркемдік түсінік қабілеттерін танытты. Әрқайсысы өзіндік үнімен, өзіне лайық табиғи болмысымен өнер дүниесіне келіп қосылды.
60-шы жылдар қазақтың қазіргі заман поэзиясына жаңа есімдерді алып келумен қатар рухани және әлеуметтік өміріміздің, қоғамымыздың дәуіріне лайық шындығын ашуда, поэтикалық формалар мен бейнелеу құралдарын дамытуда жаңа бір күрделі сәт туды. Мұның өзі поэзиядағы айтарлықтай құбылысқа айналды.
Суреттеу, бейнелеу, көркемдік тәсілдердің, өлеңнің формалық, мазмұндық жағы, тақырыптық баюы, лирикалық композициялық жағынан күрделенуі, ұлт сипатын білдіретін лирикалық қаһарманның есеюі – бәрі 60-шы жылдардағы қазақ лирикасының көркемдік ізденісінің жемісі.
1. Айбергенов Т. Құмдағы мұнаралар. Алматы: Жазушы – 1968.
2. Мұқағали. 4 томдық шығармалар жинағы. 4 том. Алматы: Жалын – 2002.
3. Нарымбетов Ә. Уақыт шындығы – көркемдік кепілі. Алматы: Жазушы – 1989.
4. Әшімбаев С. Шындыққа сүйіспеншілік. Алматы: Жазушы – 1993.
5. Кәрібаева Б. Қазіргі қазақ әдебиетінің көркемдік даму арналары. Астана: Елорда – 2001.
6. М.Шаханов. Ғасырларды безбендеу. Алматы: Жазушы – 1988.
7. Мырзалиев Қ. Үш томдық шығармалар жинағы. 3-том. Алматы: Жазушы – 1990.
8. Мұқағали. 4 томдық шығармалар жинағы. 1-том. Алматы: Жалын – 2002.
9. Мұқағали. 4 томдық шығармалар жинағы. 2-том. Алматы: Жалын – 2002.
10. Қаратаев М. Ізденіс іздері. Алматы: Жазушы – 1984
11. Махамбет. Ереуіл атқа ер салмай. Алматы: Жазушы – 1991.
12. Абай. Екі томдық шығармалар жинағы. Алматы: Жазушы – 1995.
13. Мұқағали. 4 томдық шығармалар жинағы. 3-том. Алматы: Жалын – 2002.
14. Майтанов Б. Дәуірмен қанаттас. Ақын Мұхтар Шаханов творчествосы туралы сөз. Егемен Қазақстан. 1989. 7-қазан.
15. Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы: Ғылым – 1992.
16. Дәстүр және жаңашылдық. Алматы: Ғылым – 1981.
17. Желтоқсан шындығы. Алматы: Горизонт-Өркен – 1991.
2. Мұқағали. 4 томдық шығармалар жинағы. 4 том. Алматы: Жалын – 2002.
3. Нарымбетов Ә. Уақыт шындығы – көркемдік кепілі. Алматы: Жазушы – 1989.
4. Әшімбаев С. Шындыққа сүйіспеншілік. Алматы: Жазушы – 1993.
5. Кәрібаева Б. Қазіргі қазақ әдебиетінің көркемдік даму арналары. Астана: Елорда – 2001.
6. М.Шаханов. Ғасырларды безбендеу. Алматы: Жазушы – 1988.
7. Мырзалиев Қ. Үш томдық шығармалар жинағы. 3-том. Алматы: Жазушы – 1990.
8. Мұқағали. 4 томдық шығармалар жинағы. 1-том. Алматы: Жалын – 2002.
9. Мұқағали. 4 томдық шығармалар жинағы. 2-том. Алматы: Жалын – 2002.
10. Қаратаев М. Ізденіс іздері. Алматы: Жазушы – 1984
11. Махамбет. Ереуіл атқа ер салмай. Алматы: Жазушы – 1991.
12. Абай. Екі томдық шығармалар жинағы. Алматы: Жазушы – 1995.
13. Мұқағали. 4 томдық шығармалар жинағы. 3-том. Алматы: Жалын – 2002.
14. Майтанов Б. Дәуірмен қанаттас. Ақын Мұхтар Шаханов творчествосы туралы сөз. Егемен Қазақстан. 1989. 7-қазан.
15. Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы: Ғылым – 1992.
16. Дәстүр және жаңашылдық. Алматы: Ғылым – 1981.
17. Желтоқсан шындығы. Алматы: Горизонт-Өркен – 1991.
Мұхтар Шаханов
І. Кіріспе
60-80 жылдардағы қазақ поэзиясы және Мұхтар Шаханов
шығармашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...3-7
ІІ. Негізгі бөлім
1 – тарау. Мұхтар Шаханов поэзиясындағы көркемдік ізденістер
тақырыптары, поэтикалық образдар, нақтылы метафоралар дәстүр мен
жаңашылдық
негізінде ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .8-33
2 – тарау. Мұхтар Шахановтың махаббат лирикасы ... ... ... ... ..34-50
ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..51-52
ІV. Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .53
Кіріспе
Мен бүгін сонау көгілдір көлге сағынып ұшып
барамын,
Бірге қақ қанат, қасымнан қалмай сағынып
көрген қарағым,
Жалғасын сен айт бұл асқақ әннің, жалығып
кетсем егер мен,
Ғұлама жылдар судырлатқанда парағын. (1,9)
Т.Айбергенов.
Тақырыптың өзектілігі. Төлеген ақынның аманатын, сол асқақ әні
поэзияны парасат деңгейіне көтеріп келе жатқан ақындарымыздың бірі –
Мұхтар Шаханов. Ақын шығармашылығын сөз етпес бұрын сол дәуірдің, яғни 60-
70 жылдардың сыр-сипатына, әлеуметтік жағдайына аз-кем тоқтала кетудің
артықтығы жоқ деп білеміз.
Қазіргі қазақ поэзиясының сапалық деңгейінің күрт өрлеп, жедел
кемелденуі негізінен 60-шы жылдардан басталады.
Бұл өзі социалистік құрылыс ауқымында демократияның сәл де болса,
кеңейе түскен, И.Эренбург жылымық деп ат қойған кезеңде, жеке адамға,
оның жан дүниесі мен рухани ділгірлігіне тереңдей үңілуге шақырған уақыт
талабына, қоғамдық сана-сезімнің өрлеуіне тұспа-тұс келген, сонымен тікелей
байланысты құбылыс болатын. Жалпы 60-70 жылдарда қазақ поэзиясы жаңа сапада
дамыды. Бұл ең алдымен жеке адамға табыну деген ілгері дәуірдің нәубетінен
арыла бастаған кезең еді де, шығармашылықта біраз еркіндік орын ала
бастаған. 1960 жылдары қазақ поэзиясы әлеміне Қ.Мырзалиев, М.Мақатаев,
Т.Молдағалиев, С.Жиенбаев, Ж.Нәжімеденов, Т.Айбергенов т.б. ақындар көріне
бастады да, жаңаша ойлау қырын, көркемдік түсінік қабілеттерін танытты.
Әрқайсысы өзіндік үнімен, өзіне лайық табиғи болмысымен өнер дүниесіне
келіп қосылды.
60-шы жылдар қазақтың қазіргі заман поэзиясына жаңа есімдерді алып
келумен қатар рухани және әлеуметтік өміріміздің, қоғамымыздың дәуіріне
лайық шындығын ашуда, поэтикалық формалар мен бейнелеу құралдарын дамытуда
жаңа бір күрделі сәт туды. Мұның өзі поэзиядағы айтарлықтай құбылысқа
айналды.
Суреттеу, бейнелеу, көркемдік тәсілдердің, өлеңнің формалық, мазмұндық
жағы, тақырыптық баюы, лирикалық композициялық жағынан күрделенуі, ұлт
сипатын білдіретін лирикалық қаһарманның есеюі – бәрі 60-шы жылдардағы
қазақ лирикасының көркемдік ізденісінің жемісі.
Адам бар жерде поэзия бар. Табиғаттың таңғажайып құбылыстарын
алдымен сезініп, алдымен ләззаттанып, алдымен жеркенетін де сол адам десек,
ендеше поэзияның бүкіл болмысының өзі сол адамның ақыл-парасаты мен сезім
түйсігінен жаралған, - дей келе ақиық ақын М.Мақатаев Қазақ жырының бір
жылы деген мақаласында одан әрі; – Демек, адамның қатынасуынсыз поэзия
жоқ. Барлық табиғатымен өмірдің өзі тұнып тұрған поэзия дейміз, алайда сол
өмірді, сол керемет табиғатты көретін көз, танитын талант, сезетін сезім
керек. Сезім бар да, сезімін сезімдерге айтып жеткізу, мойындату бар ғой.
Міне, осы тұста адамдар дараланады. Әр халық өзінің сезім дүниесінен енші
бөліп беріп, сеніп тапсырып, дүниеге өзінің сезімтал елшілерін жібереді.
Оның аты – Ақын 2.173-174.
Ерекше сезім иелері ақынды Мұқағали осылай даралай көрсетеді. Әрине
бұл ойлар жайдан-жай айтылмаған еді.
Бұл Түрі ұлттық, мазмұны социалистік әдебиетті жасаймыз деген қағида
әлі күшін жоймаған кезең еді. Бірақ, 60-шы жылдардың жаңа толқыны бұл
тұйықтан шығып, шынайы өмірдің ақиқатына үңілуге ұмтылды. Айта алмаған
жерлерін астарлап жеткізді. Табиғатпен тұтастық адамға тән шынайылыққа бет
бұрды. Өтірік көлгірсуден, жалған ұраншылдықтан арыла бастады. Шынайы
сезімге құрылған лирикалық жырлар – әлеуметтік өмірге де өз әсерін тигізбей
қалған жоқ.
Бұл кезеңдегі лирикада жалпы адамдық, азаматтық жайлар, бейбітшілік,
ғылыми-техникалық прогресс, экология және табиғат мәселелері жырланды.
Поэзияда философиялық ой түйін айту тереңірек көріне бастады.
Әдебиетке Тұманбайдың келуімен сыршылдық лирикаларды жазу белең алса, Қадыр
поэзиясының әсерімен ой айтушылық бағыт басым бола түсті. Т.Айбергенов
поэзиясымен әдебиетке жаңа серпін, жаңаша күш пайда болды.
Жалпы лирикада көңіл күй арқылы ақындар бүкіл бір кезеңнің шындығын,
бүкіл бір ұрпақтың тағдырын, өмірі мен тыныс-тіршілігін көрсетуге ұмтылды.
Қалқам,
Мен Лермонтов, Пушкин де емен,
Есенинмін демедім ешкімге мен,
Қазақтың қара өлеңі құдіретім
Онда бір сұмдық сыр бар естілмеген, –
деп Мұқағали жырлағандай, ұлттық поэтикалық дәстүр барлық
шығармалардың алтын діңгегіне айналды.
60-шы жылдары әдебиетке келген ақындар шоғыры дәстүрге сүйене отырып,
поэзиямызға көптеген жаңалық әкелді. Өлеңнің ішкі ырғақ құрылымы мен сыртқы
сымбатына мән беріп, мазмұнын байытып, тұтас бір организмге айналдырып
жырлауда сөздің мелодиялық-интонациялық кестесін, ұйқас табиғатына,
әуезділігіне, ырғақтық құрылымына басты назар аударған бұл кезеңдегі
ақындар өзінен бұрынғы толқындардың ең озық үлгілерін ілгері дамытты.
Осы тұрғыдан келгенде М.Шахановтың сан-салалы поэзиясының көркемдік
ерекшеліктері, тақырыптары, поэтикалық образдар жүйесі, нақтылы
метафораларды дәстүр мен жаңашылдық тұрғысынан, сондай-ақ ақынның махаббат
тақырыбындағы өлең, балладаларына ғылыми тұрғыдан талдау жасаудың уақыты
келді. Себебі, М.Шаханов поэзиясын жас ұрпақты патриоттық рухта
отаншылдыққа тәрбиелеуде аса құнды мұра ретінде қарастырудың маңызы зор.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бұл кезге дейін Шаханов творчествосы
жайлы аз жазылған жоқ. Дей тұрғанмен, Шаханов шығармашылығы өз деңгейінде,
жан-жақты талданды деп тағы айта алмаймыз. Баспасөз беттерінде, ұжымдық
жинақтар мен жеке ғалым-сыншылардың еңбектерінде әр түрлі сын-пікірлер
айтылды. Оған кезінде поэзиясын дұрыс түсінбеушіліктің салдарынан поэзиясы
қарабайырлау ақын деген сөздерге дейін айтылып қалып жатты. Тіпті, оның
шығармашылығынан былай қойғанда жеке басына қатысты айтылған сындар да аз
емес. Әрине, бізге керегі ақынның жеке басы емес, поэзиясы, яғни ақын
Шаханов. Оның талантты ақын екенін мойындап, мойындап қана емес жан-жақты
талдап, әділ бағасын берген сыншы-ғалымдар, айтулы әдебиетшілер де аз емес.
Ал, қарапайым оқырманы М.Шахановтқа әділ бағасын әлдеқашан-ақ беріп қойған.
М.Шахановтың шығармашылығын ғылыми тұрғыдан талдаған ғалымдардың
қатарында талантты сыншы-ғалым, марқұм С.Әшімбаевты, Ә.Нарымбетовты,
Б.Кәрібаеваны, Б.Майтановты ерекше ілтипатпен атауға болады. Біз де өз
кезегімізде жоғарыда аталған ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып
М.Шаханов поэзиясының поэтикасына, махаббат тақырыбындағы өлең,
балладаларына шама-шарқымыздың жеткен жеріне дейін талдамақпыз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Ақын М.Шаханов поэзиясындағы
көркемдік ізденістерді тақырыптары, поэтикалық образдар, нақтылы
метафоралар дәстүр мен жаңашылдық негізінде, махаббат тақырыбындағы
лирикаларын сұрыптап жүйелі түрде талдау арқылы замана шындығы мәселелерін
бейнелеудегі ақын шеберлігінің поэтикалық қуатын таныту. Ақын өлең,
балладаларының ешкімге ұқсамайтын өзіндік биік шоғыр екендігін,
поэзиясындағы тақырыптық-идеялық ізденістер мен жанрлық, көркемдік,
стильдік ерекшеліктерін айқындау.
Суреткердің ұлттық поэзияның көркемдік дамуына қосқан үлесін, өлең,
балладаларының қазіргі қазақ лирикасынан алатын орны мен жаңашыл сипаттарын
ашу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бұл диплом жұмысында қазіргі қазақ
лирикасының көрнекті өкілдерінің бірі – М.Шаханов поэзиясындағы көркемдік
ізденістер атап айтқанда, тақырыптары, поэтикалық образдар, нақтылы
метафоралар дәстүр және жаңашылдық негізінде, сондай-ақ, ақынның махаббат
тақырыбындағы лирикаларының көркемдік ерекшеліктері мен оған автордың
концептуалдық көзқарастары жан-жақты, жүйелі түрде сөз болады.
Зерттеудің дерек көздері. Зерттеудің дерек көздері ретінде
М.Шахановтың Ғасырларды безбендеу. Алматы: Жазушы – 1988, Т.Айбергеновтің
Құмдағы мұнаралар. Алматы: Жазушы – 1968, М.Мақатаевтың 4 томдық
шығармалар жинағы. Алматы: Жалын – 2002, Қ.Мырзалиевтың 3 томдық шығармалар
жинағы. Алматы: Жазушы – 1990 атты жыр жинақтары пайдаланылды. Сонымен
қатар ақынның еңбектеріне пікір білдіріп, өз ойларын айтқан кейбір
ғалымдардың, әдебиет зерттеушілерінің, жазушылардың мақалалары қажетіне
қарай пайдаланылды.
Зерттеудің практикалық мәні. Зерттеу нәтижелерін қазақ әдебиетінің
жаңа тарихын жасауда, орта, арнайы мектептерге оқулықтар, оқу құралдарын
жазуда, сондай-ақ әдебиет тарихы пәнінен арнаулы курс, арнаулы семинар
өткізу барысында пайдалануға болады.
Зерттеудің құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлім екі тарау
мен қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі беріледі.
І – тарау. М.Шаханов поэзиясындағы көркемдік ізденістер
тақырыптары, поэтикалық образдар нақтылы метафоралар дәстүр мен жаңашылдық
негізінде
60-шы жылдардың ерекшелігі – жеке адамға табынудан адамның мойны сәл де
болса босанған шақ еді. Зиялы қауым жан-жағына ойлы көзбен қараса да,
ежелгідей сақтықтан, үркектіктен әлі де болса құлан таза арыла қоймады.
Жалпы қоғам әдебиетке деген тоталитарлық үстемдігін үзбесе де, қоғамдық
сананы едәуір өзгертуде поэзияның да, оның ішінде қазақ лирикасының да
әсері болды.
Әр талант табиғаты әр-алуан. Олардың әрқайсысының әдебиетке ендірген
жаңалық, қосқан үлестерін, келешекке қалдырар үлгі-өнегесін айқындау – өте
күрделі мәселе. Мұхтардың өз сөзімен айтқанда, ақын болған соң адамдарға
өз айтарың болуы шарт. Айтарың болмаса, әдебиетке келме. Әрине, мәселе сол
өмірлік шындықты қалай айтып, қандай көркемдік әдіспен жеткізе білуде десек
те, М.Шахановты өз беті, өз ерекшелігі, өзіндік үні бар ақын деуге болады.
Тақырып жағынан келгенде М.Шаханов поэзиясын шартты түрде болса да,
сан-салаға жіктеуге болар еді. Алайда, сол шығармалардың негізгі түйіні бір
арнадан табылып, гумманизм атты алып теңізге кеп құятындай.
М.Шаханов поэзиясы ерекшеліктерінің бірі деп, шығармаларының белгілі
бір сюжетке құрылатындығын айтуға болады. Оны да ол, біз күнделікті күйбең
тірлікте онша мән бере бермейтін оқйғалардан өрбітіп, соған ерекше назар
аударта отырып, өзінше философиялық түйіндер жасайды. Осы тұрғыдан келгенде
М.Шахановтың Түсінісу теоремасы, Шың басындағы оқиға, Ғашықтық
ғаламаты, Барселона аэропортындағы сұңқарлар Жароков көшесіндегі
кездесу Қасымды қабылдамаған адам қақында Достық өлкесінің заңы т.б.
да шығармаларын бөліп айтуға болады. Бұлардың қай-қайсысы да бүгінгі
поэзиямыздағы шоқтығы биік туындылар.
Тақырып жағынан келгенде, – дейді белгілі ғалым Ә.Нарымбетов, –
М.Шаханов бұрыннан жырланып жүрген көпке таныс мәселелерді шығармасына өзек
етеді. Алайда, өзіне дейінгі көркем әдебиеттегі сүрлеуді қайталамай,
көркемдік шешімге келгенде ол тыңға бет бұрып, өзіндік соны өрнектер
салады, жаңа пікірлер түйіп отырады. Осы тұста ол поэзиядағы жаңашыл
суреткер болып шыға келеді 3.165.
Ал, белгілі сыншы С.Әшімбаев: Мұхтар Шаханов поэзиясында белгілі
тақырыптардың өзі қайталанғанымен ақынның ой айту дәстүрі бұрынғылардың
ешқайсысына ұқсамайды. Ақын ой толғаудың поэзиялық жаңа бейнелеу тәсілдерін
іздеу үстінде екендігін әр кітабында көрсетіп-ақ келеді, – дейді (4,461).
Шынында, Қасым, Тайыр туралы жазылған өлеңдер әдебиетте көп екені
мәлім. М.Шахановтың жоғарыда аталған өлеңдері солардың ешқайсысына
ұқсамайтын, дара туындылар. Оның мәнісі Мұхтардың шығармашылықтың
таптаурын, оңай жолына жуымай, көп ойланып, қиналып ізденуінде,
тапқырлығында, шеберлігінде, суреткерлік мәнерінің даралығында жатыр.
Мысалы; Жароков көшесіндегі кездесу атты сюжетті өлеңіндегі маздақ жыры
қашанда тойға дайын дарынды ақын Тайырдың, Тайыр арқылы Мұхтардың кекірігі
азған, тоң мойын, топас жандарды тәубесіне келтірген поэзияның құдіретті
күшіне қалай таң қалмассың.
М.Шаханов шығармаларының дені белгілі бір сюжетке құрылатынын жоғарыда
айтып өттік. Бұл ерекшеліктерді оның творчествосына пікір білдірген сыншы-
ғалымдар сәтті табысы деп бағалап жүр. Мәселен, белгілі ғалым Б.Кәрібаева:
М.Шаханов өз творчествосын сазды лирикадан бастап, лириканың баллада
жанрына, сюжетті өлеңге ойысып кетуі оның өзін табуы, – дейді 5.127.
Ия, әр талант өмір бойы өзін-өзі іздеумен өтеді екен. Әр талант өзін,
яғни, өз қабілетін толық ашқанда барып, өзіне тән стиль қалыптастырады
екен. Ал стиль қалыптастыру екінің бірінің қолынан келе бермесі тағы да
анық нәрсе.
Немене өзі?
Қорқақ болып кеттік пе?
Біреулерде ерлік деген жоқ тіпті!
Ешкімді де ақтай алмас
Сөйлемнің
Аяғына қоя берген көп нүкте (6,43).
Ең алдымен ойдың өзектілігі, ақынның тікелей өмірмен арақатынасы жанды
әсер тудырады. Қарапайым сөйлеп отырып-ақ шыңырау шындыққа қол созады.
Ешбір бейнелі тіркес, образды сөз қоспай-ақ поэзия қалай туып тұр? Поэзия
бұл жерде интонация, соған лайық ырғақпен ғана жасалған. Сөзді интонация
ізімен иіп, бұтарлап сындыра отырып поэзияда өзіндік жол салады. Бұл ақын
Қ.Мырзалиев өте көп барып, жиі қолданған тәсілдің бірі.
Шын мәнінде Қадыр өзінің поэзия тілінде сөйлеу стилімен қаншама идеал
тереңіне бойлап, әлеуметтік мәні бар мәселелерді айта алды. Азаматтық
деңгейге көтерілді. Осының бәрін Қадыр тапқырлық, шешендік стилінде
бейнелілікпен жеткізді.
Иттігін көріп жақынның,
Жүдейсің іштей
Жылайсың.
Айтқанын істеп ақылдың
Шыдайсың бірақ,
Шыдайсың! (7,267)
Міне, Қ.Мырзалиев қарапайымдылығының тасасында қаншама қазына бар.
Осы тәсілмен Қадыр уақыт тынысын танытып, философиялық ой айтады.
Қ.Мырзалиев сөз ойнату, сөзге жан бітіру шеберлігімен дараланса, Мұхтар
шешендіктен гөрі ой ұшығын көп қуатындай. М.Шахановтың балладаға, сюжетті
өлеңге келуінің түпкі себебі де – міне, осы деп білеміз. Табиғатында лирик
ақын сезімнен гөрі ойға көп жүгінетінін осы творчестволық бет бұрысымен
дәлелдеп отыр. Бұл жағынан келгенде Т.Айбергенов те М.Шахановпен көп
жағдайда үндеседі.
Мысалы:
Мен әлі алғаным жоқ тыныс-тыным,
Жан-жаққа сеуіп келем нұр ұшқынын.
Адамзат тыныштығын қоғау үшін,
Ғаламның бұзып келем тыныштығын (1,85).
Осы әдемі лирикалық жолдарда ақындық кредо, теңізге құяр бұлақтың тұп-
тұнық көзі тұр. Төлеген бастау алар көзді жазбай таниды. Күрделі ой оның
тіл айшығына да әсерін тигізбей қоймайды. Көбіне ол метафоралық тәсілдерді
қолданады.
Мәселен:
Мен – Жермін арман толы аңқылдаған,
Мен –Жермін мың сөніп, мың жарқылдаған.
Біресе әлем менен ән тыңдаған,
Біресе дүние менен зар тыңдаған (1,99).
Мұндағы күрделі эпитетті метафоралар ұйқасының өзі Төлегеннің күрделі
ойына лайық ырғақ туғызады.
Ал, кең құлаштылық жағынан қазіргі қазақ лирикасында Төлегенге тым
жақын ақын – М.Шаханов. Талант қайнарының деңгейлес, поэтикалық ортақтықты
сезінген М.Шаханов Төлеген ақынмен жарысқа түсіп стилін жасытпайды.
Біздіңше поэзияда мына ақын ана ақынға ұқсайды деп салыстыру әрине шартты.
Себебі, тақырып ортақтығы, идеялық ой ортақтығы бола тұра кез келген ақын
көркемдік шешімге келгенде өзіндік айшық іздейтіні белгілі. Осы тұрғыдан
келгенде Мұхтардың саналы түрде қазақ поэзиясынан өзіндік өрнек, өз жолын
іздеуі парасаттылық. Олай деуімізге оның бүкіл ақындық кредосы айғақ.
Даралыққа не жетсін көңілдегі,
Бақытты жан мен болам төріңдегі
Өлеңде де ешкімге ұқсамайтын
Мұрынымнан танысаң елім мені! – (6,295).
Бұл жолдар ақын тіліне тегін оралып тұрған жоқ. Шынында да М.Шаханов
ізденіс жолына көп түскен ақын. Мұхтар ойдың интонациялық реңіне лайық өлең
өлшемін бір өлеңнің ішінде шектеусіз пайдалана береді. Біркелкілік
симетрияны көбіне сақтай бермейді. Одан өлеңнің логикалық жүйесі
бұзылмайды. Динамикасы күшейіп, табиғи сипаты молая түседі. Мәселен,
Жанерке атты балладасын негізінен он бес буын өлшеммен жазып келе жатып:
Шіркін ана көргендей боп арманының таң құсын,
Жырға құмар жәудір көзге жаудыратып алғысын.
– Кел Жанерке,
Кел, жарығым,
Қане төрлет,
Тоқтама
Жақсы келдің, айналайын!
– деп қалбалақтап жатты ана (6,156), –
деген ұзынды-қысқалы тармақ кездейсоқтық немесе форма жаңалау сияқты
арзан мақсаттан туған жоқ. Мазмұн тереңдігін көздеген шын көркемдік ізденіс
кепілі. Небәрі екі парақ өлеңге төрт тарау арнап Саттар өмірінің түйінді
тұстарын, кісілік қасиетін қыз есімі арқылы шебер жеткізеді.
Көп ақындар әдетте сүйіктісінен онда да Саттардай азамат асылдан
айрылған қыз күйін беруде, көбіне баяндау тәсілін құрал етеді. Ал Мұхтар
белгілі тәсілден бойын аулақ ұстайды. Әрі өлеңнің финалы ретінде, әрі жеке
тарауда айтылатын тұтас ойдың тобықтай түйіні ретінде осы төрт жолмен
қаншама ой мен сезімді жеткізіп тұр. Айту мәнерімен өлеңге өзгеше тыныс
беріп, ширақтық танытып тұр. Өлең композициясындағы осындай оқыс шешім
Шаханов поэзиясына жаңа сапа береді деп толық айта аламыз.
Мен қыз үшін ұялдым деген сюжетті өлеңінде де он бір буын мен 7-8
буын аралас келеді. Экспозициясы, шарықтау шегі, шешімі бар тұтас дүние,
жалғыз-ақ беттен тұрады. Өлеңнің экспозицясы аса байыппен эпикалық тыныспен
баяндалады. Кәдуілгі ертегі, жырдың, кәнігі қиссашының бастауын еске
түсіреді.
Байқатпастан уақытты тез өткен,
Өнер толы өзекпен,
Жыр қанатын безеп кең,
Әнге басты жиналғандар кезекпен (6,274).
Алайда, өлеңнің ішкі динамикасы шапшаң да ұшқыр. Оқиға белгілі
поэтикалық өріс жасауға, белгілі бір психологиялық жағдай туғызуға ұмтылыс
анық байқалады. Мұның бәрі тілдік жанрды дамытудағы ақынның өзіндігі,
бейнелі тіл сырын игеруі. Ал, өлеңнің ширығу, шарықтау шегі тұсында ақын
мүлде бөлек тәсіл қолданады.
Сен ән салдың арындатып, зарлатып,
Көздің жасын парлатып,
Айналайын нар тұлға,
Теңіз болсаң тартылма.
Өзен біткен шапқылап,
Еріп жүрсін артыңда (6,275).
Өлеңге динамика беріп тұрған бұл жолдар негізінен ұлттық
поэзиямыздағы импровизаторлық дәстүрдің ізі. Импровизаторлық стильде сезім
тереңі мен сурет негізгі обьект бола бермейтінін ескерсек, ақын ұйқас пен
ырғаққа шапшаңдық дарыта отырып, сезім суретін айшықтайды.
Ия, өнер біткеннің бастауы – өмір. Бірақ әркімнің өнері әр деңгейде.
Өмірден ала білу мен бере білудің әр түрлі жолдары, тәсілдері бар. Бұл
қарапайым пендеге де, өнер адамына да қатысты жалпы ұғым, жалпы шындық.
Әр кезде де солай, кезеңнің шынайы шындығына екінің бірі қол соза
бермейді. Өйткені ол қиынның қиыны. Ол үлкен қажыр-қайратты, шынайы
шеберлікті талап етеді. Өзгеше махаббат, бөлекше сезім-күйді керек етеді.
Қысқасы уақыт тынысын тап басып, оның тамыр соғысына ықпал ету өмірде де,
өнерде де – ерлік.
Қазақ поэзиясының, оның ішінде қазақ лирикасының эстетикалық аренасы
кеңейгендігі бүгінде талас тудырмайтын шындық.
Қазіргі қазақ лирикасының даму тенденциясы мен содан туындайтын
түрлік өзгешеліктерді айқын көрсеткен лириктеріміз баршылық. Олар:
Т.Айбергенов, М.Мақатаев, Қ.Мырзалиев, Т.Молдағалиев, Ж.Нәжімеденов т.б
стильдік ерекшеліктері, ойлау арсеналдары дара-дара болғанымен олардың
басын біріктіретін уақыт өлшемі бар. Сондықтан олар бір-бірінен поэтикалық
жағынан алшақ кете алмайды.
Ал өнерлік дәстүр, тілдің жанрлық ішкі ерекшелігіндегі ізденстері
жағынан тіпті де бір-бірімен жақындай түседі. Мысалы: Мұқағали, Төлеген,
Мұхтардың он бір буынды қара өлең ұйқасына жазған сезімдік өлеңдері ішкі
иірім, ырғақ, интонация жағынан бір-бірімен үндес. Төлегеннің:
Есен-сау бармысыңдар, армысыңдар,
Армысыңдар, қария қарлы шыңдар.
Төсінен керуен-керуен көш өткен тау
Сен менің керуен-керуен алғысымды ал – (1,82),
деген шумағын Мұқағалидың:
Кең дүние, төсіңді аш мен келемін
Кең дүние керемет қалпыңменен,
Жүрек болып кеудеме кірші менің (8,227)
Сияқты жолдар бір-бірімен тым ертеден туыс, бір-бірінен көп айырмасы
жоқ жолдар сияқты. Қара өлеңнің бұл ырғақтық өлшемі Қаратаудың басынан көш
келедіден басталады. Мұқағалидың: Күпі киген қазақтың қара өлеңін, шекпен
жауып өзіне қайтарамын деуі содан. Ал енді Мұхтар Шахановтың Танакөз
поэмасының жолдарын салыстырайық:
Ізгілік пен ізеттің байлауында,
Мама қаздар самғайтын қойнауында.
Достық атты қазына аралы бар,
Сонау Мақсат тауының жайлауында (6,98).
Мұнда негізінен қара өлеңнің буын өлшемі ғана роль ойнап тұрған жоқ.
Негізгі тетік сол болғанымен, әр ақынның өзіндік ерекшеліктеріне байланысты
кейбір факторлардың да нәзік үндесуінде жатыр. Бұлардың арасын белгілейтін
негізгі өлшем интонациялық айырмашылық. Осы жерден келіп әр ақын стильдік
даралық таныта бастайды.
Лириктеріміздің тілдік, образдық, жанрлық ізденістері осы қара
өлеңнен тарап жатыр. Жоғарыда аты аталған ақындардың барлығы да қара
өлеңнен бастаған. Сол арқылы жетіліп, қалыптасты. Мысалы: Қадыр, Мұхтар,
Төлегендер қара шаңырақ қара өлңнен отау тігіп, енші алсе. Мұқағали қара
өлеңді өле-өлгенше құдірет көрді.
Қазақтың қара өлеңі – құдіретім,
Онда бір сұмдық сыр бар естілмеген – (9,76)
деп, қара өлең арқылы ол көркемдік көгіне көтерілді, өнердің
тылсымына бойлады.
Ал Мұхтар Шаханов қазақтың қара өлеңінен бастау алған балладалары
арқылы өзіңдік поэтикалық мүмкіндігін толық ашып, қазақ лирикасына тыңнан
бір соқпақ салды. Жанр арқылы жаңарған тіл құнары, ұлттық тіліміздің
поэтикалық тұтас қабаты қайта түлегендей болды. Осы жағынан М.Шахановты
наватор ақын деуге болады. Оның эпикалық баяндауының өзінде лирикаға тән
шапшаңдық, өткірлік үстем отырады. Ол шеберлік шыңдау үстінде тілдік,
жанрлық жаңалықтар енгізеді.
Мосқал шебр күйіп-пісті;
Қарағым-ау мұның не?
Көпсінгенің осы нұрсыз,
Шабаталы күнің бе?
Енді қайттің?
Әлде басың өкпелі ме иығыңа?
Міне, мұндағы драмалық элементтер өлеңге айналып тұр. Ұйқас, ырғақ,
динамика лирика табиғатынан бұра тартпайды. Керісінше қара сөзге лайық ұғым
мен мазмұн лириканың үлесіне айналады. Бұл әрине жаңашылдық. Біріншіден,
баллада жанры қазақ поэзиясында өте кеш дамыды. Және ондағы эстетикалық
баяндау сарыны немесе ақ өлең, толғау, түйдектерде кездесетін екпін
интонация Мұхтарда жаңа сипат алып тұр. Мұхтарда солармен бірге сөз,
бейнелі тіл құдіреті айрықша орын алады. Сезімнің төзім жібін албарттығың
қиды ма? Деген өлеңнің жалғыз тармағындағы образға қаншама сезім мен ой
сыйып тұр. Яғни, сезімді келістіре жырлау поэзияның түпкі мақсаты, негізгі
тенденциясы. Ал, Мұхтар осы ұғымға контраст бейнлілік енгізіп отыр.
Ал, Қадыр өлеңдеріндегі драматизм табиғаты өзінше. Ондағы контраст ой
мен ойдың, ұғым мен ұғымның арасынан емес, жаратылыстың, өмірдің
философиялық қойнауынан іріктеледі. Осы тұрғыда ол деталь ойнатуға шебер.
Суретке ұста. Сонан соң оның тіліндегі осы шешендік қай түкпірдегі шындық
болса да суырып алардай соқталы.
Шын көркем туындыны форма мен мазмұнға бөле алмайтынымызды
Белинскийден дәл түсінген ешкім жоқ. Ал қазақ әдебиеттану ғылымында бұл
мәселеге ерекше мән берген ғалымның бірі – сыншы М.Қаратаев.
Ол кісі: Мынау мазмұн, мынау форма деп оңай ажырататын шығармалар
бар. Олар жасық шығармалар. Олардың ниеті жақсы болғанымен, тілі солғын,
сюжет болбыр, шұбалаң, характері шықпаған шығармалар болады. Ал, жақсы
шығармалардың формасы мен мазмұнын ажырату қиынның қиыны – дейді (10,97).
Қай кезде де болсын, шын талант дүниесі тұтас қой. Осы тұрғыдан
келгенде Шаханов поэзиясын тақырыптық жағынан топтау, сыртқы белгі-бедеріне
қарай бөлу тым шартты. Себебі, Мұхтар өлеңінде махаббат, көңіл-күй, табиғат
деп ат қойып, айдар тағатын түрлер жымдасып кетеді. Ол оның жалпы ақындық
рухымен тамырлас. Мәселен Отан атты сюжетті өлеңінде лирикалық Меннің
нәзік әркеті мол-ақ:
Ісім аздау болса да әлі мандытқан,
Жел өтіне егілген ерен талдай
Гүлді ызғардан қалқалай келем талмай,
Қаншама рет жалын жасты
Қорғап қалдым зорлықтан.
Сенің ойсыз ұлдарының кей кезде
Маған тісін қайратыны сондықтан.
Көк майсалы өнер тауын шаңытқан
Күрес аштым жалынсызға
Қулықпенен жанды ұтқан.
Бұл өлең жасалып тұрған жоқ. Өмірдің өзінен туып тұр. Сондықтан
мұндағы асқақ романтика өмірдің өзінен, шындықпен туысқан романтика.
Ал, Мұхтардың интимдік лирикалары тіпті бөлек. Ақынның эстетикалық
деңгейнін, әсемдікке арақатынасын айқындайтын осы қатардағы лирикалары.
Эстетикалық кредо – ақын біткеннің негізгі өлшемі.
Сен бар жерде керегем кең сияқты,
Сен бар жерде терезем тең сияқты. –
деген жолдарды ең сұлу ән сұрайтын жолдар деуге болады.
Белгісін балалық шағынның,
Айтшы сен, қай жерде қалдырдың,
Немесе
Аңсаған арманым сияқтанып,
Ай туып келеді қияқтанып –
деген жолдар Мұхтар Шаханов сияқты тума лириктің сезімімен қалай
жымдасып тұр. Сөзі мен әнін бөліп ала алмаймыз.
Ән мен күйдің бәрін тыңдауға болады, рахатануға, шаттануға болады,
бірақ шынайы рухани ләзаттану, тазару әр әннің еншісі емес; әр өлең тартар
сыбаға емес.
М.Шаханов лирикаларының біразының әні бар. Мұхтар деңгейлес
ақындарымыздың көбі әнмен Мұхтарша қойындасты деп тағы айта алмаймыз. Ал
ақынның ән жазылмаған таза интимдік лирикасының өзінен ақылдың емес, әннің
иісі бұрқырап тұрады.
Арман құсым, сен мені адал түсін,
Саған теңдес мен қайдан табам мүсін,
Жылдар бойы көркіңе көз байлаған
Алғашқы іңкәр махаббат, аманбысың?
Он бір буынды қара өлең сүрлеуінде кәнігі тұлпардай көсілген
поэзиялық жолдар жан дүниеңді елтітеді.
Сезім Мұхтар үшін кездейсоқ, өткінші құбылыс емес. Ол – адамның ең
асылы, ең қымбаттысы. Оның интимдік лирикасының басты тақырыбы – сол асыл
сезім, идеясы – тұрақтылық.
Бұлақ өмір сүргенімен құрақсыз,
Ерлік өмір сүре ала ма мұратсыз?
Жүрегінде байлауы жоқ адамның
Барлығы да махаббатқа тұрақсыз.
Немесе
Көкейіңде жатса да сұрақ туып,
Қандай жақсы, жақсы ғой тұрақтылық.
Біреу мені ұсақтап кетті десе,
Мүмкін емес дедің сен жылап тұрып,
Қандай анық, қандай адал жолдар.
Мұхтардың махаббат лирикалары абстракт ұғымнан емес, оқиғадан өрбиді.
Сонау қызыл гүлдей құлпырып өзегіне өрт болып түскен гүл мінезді құдаша
бейнесі:
Күлкіңнен нәр алып бір
Аулыңа барғанымда,
Жүргенсің балалықтың
Балауса орманында
Сол сезім күйінде жыр болып төгілмей ме?
Ақынның түпкі мақсаты – махаббатқа тас түйін ақсұңқарды жырлау.
Мен әнімді өжет батыл сезімнің
Құрбаны боп кеткен қызға арнадым –
деген жолдар жоғарыда біз келтірген көптеген өлеңдердің қорытындысы.
Адалдық үшін өзін құрбандыққа шалған қайсар қыз – Мұхтардың идеалы. Әнді
де, ақындық шабытты да ол солардан алады, оны ақын ететін де солар. Мұхтар
өзінің осы бір сезімін әрі қарай өз поэзияларында тереңдете түсуді мақсат
тұтатындай.
Өзінің ең қасиетті әнін қорғай алмаған жан, басқа істе де
қабілетсіз, бағы мәңгі жанбаған жан – дейді. Жалпы адамшылық парасаттан
махаббатты бөлмейді. Өмірдің бар мағынасы – махаббат арқылы көрінеді
дегеннді ашық айтады. Сөйтіп ықылым заманнан бері анықтамасы табылмай,
әркім өз тұрғысында табынумен келе жатқан махаббат Мұхтар поэзиясынан
нақтылық табады.
Артық қорлық бар ма әлемде сенгеніңнен безінуден,
Құлай сүйген адамныңның осалдығын сезіуден...
Көз жасымды көрсетпеуге тырыстым мен саған бірақ,
Сен деп шыққан сенімімнің биігінен барам құлап.
Махаббатқа жан пидалық етпедің бе,
Бәрі бекер.
Енді қалған қызығыңның нарқы кеміп, мәні кетер.
Жалпы, адамгершілікті, адалдықты, ізгілікті, жомарттық пен
дарқындықты, достықты, махаббатты дәріптеу автордың барлық шығармаларының
түп қағазы. Ол өзінің алдына қойған мұндай ірі проблемаларды жалпы, жадағай
алмай, нақтылы адамдардың іс-әрекеті, ішкі дүниесінің иірімдрі арқылы
суреттейді. Мұны оның кез келген сюжетті өлеңдерінен, драмалық поэмаларынан
айқын көреміз. Мәселен, Сенім патшалығы атты драмалық поэмасын алып
қарайық. Поэмада ақын адамзат тарихындағы ұлы идеяны – әділеттік үшін
жанқиярлық күресті, сол күрес жолындағы адамдардың жан аямас достығын биік
романтикалық леппен шабытты жырға қосқан;
Біз әрқашан жан байлығын адамның
Болашағы деп қарадық ғаламның
Танытатын, адамзатты арлыны,
Бай ететін жарлыны
Достық сезім – мәңгі жасыл желегі
Тек тұрақты қасиеттер елегі
Достыққа осыл болғандардың барлығы
Ел тағдырын ойлауға
Қабілетсіз келеді –
деген поэма кейіпкері Мерейдің сөздері бүкіл шығарманың ұстаған басты
лейтмотиві (құлақ күйі) екенін көреміз.
Поэманың алғашқы бөлімінде сақтар дәуірінің, соңғы бөлімінде қазіргі
дәуірдің оқиғасы суреттеледі. Екі дәуірдің оқиғасын, екі дәуірдің әр түрлі
мінезді адамдарын көрсете отырып, ақын сол негізгі идеясын, яғни адамдардың
ұлы мақсат жолындағы достық атты жан байлығының құдірет күшіне бас иеді.
Қылышынан қан тамған хан, дүниеқоңыз сараң бай Көңбай, еңбек адамдары
Жайық, Мерей – өз әрекет, мінездерімен дараланып есте қалатын көркем
бейнелер. Монолог, диалогтар арқылы көне дәуір адмдарының әр түрлі мінезі
жақсы ашылып, олардың сом әдеби тұлғалары жасалған. Әсіресе, болаттай берік
достықтың, биік адамгершіліктің туын ұстаушы Жайық, Мерейдің оқушының ой-
сезімін қозғап, тағылым берерлік жарқын сипаттары мол.
Поэмада автор ертегі, аңызды кең де мол пайдаланады. Поэманың бірінші
бөліміндегі ауыз әдебиетінің көркемдік әдісін творчестволықпен пайдалануы
сәтті, ұтымды шыққан. Ол өз монологы, яғни диолог арқылы сөйлейді, пікір
таластырады, болып жатқан оқиғаларға араласып, адамдарға баға береді.
Дәуірдің өткені, бүгіні, келешегі жайлы тебіреніп, сыр шертеді. Бұл ретте
ақын өзіне дейінгі дәстүрді жаңартушы, байытушы болып шыққан.
Мысалы, М.Шахановтың сөз болып отырған поэмасында Махамбет
поэзиясының дәстүрі бар. Ханмен беттескенде поэма кейіпкері Жайық, Мерейдің
сөз толғаныстарында Махамбет поэзиясының сарыны есіп тұр. Мерейдің:
Киеліні табанына тастаған,
Ізеттісін тасқа ұрған,
Онда нағыз безбүйрек,
Онда нағыз хас надан,
Сіз болдыңыз, тақсыр хан! –
деген сөзінен Махамбеттің:
Хан емессің – қасқырсың,
Қара албасты басқырсың (11,99) –
деген отты шумағының, немесе Мерейдің:
Ордаңызды, дауыл бұзған ұясындай қарғаның
Талқандар ем, қол астымда әскер жоқ,
Жоқ және де қорғаным.
Сондықтан да секілді бұл орындалмас арманым.
Пешенеден көрерсіз де,
Бұдан былай егер сізге,
Жер бетінде біреу болса діні қас,
Ол – мен болам.
Ал кессеңіз, міне бас!
Деген сөзінен Махамбеттің:
Сүйегім тұтам қалғанша
Тартынбай сөйлер асылмын.
Ей тақсыр-ау, ей тақсыр!
Бойың жетпес биікпін –
Бұлтқа жетпей шарт сынбан
Қыларың болса, қылып қал, –
Күндердің күні болғанда
Бас кесермін – жасырман! (11,87).
Деген жолындағы монологының тамырлас, үндес екені анық. Алайда осылай
дей тұрсақ та. Мұхтар Шаханов Махамбет ақынды сол күйінде қайталап тұрған
жоқ. Қайта сол Махамбеттің отты лебін, өшпес дәстүрін өз шығармасында
творчестволықпен құлпыртып қайта түлете, жаңғырта пайдаланғанын көреміз.
Драмалық поэма – қазіргі қазақ поэма жанрының тың саласы. Бұны драма
мен поэманың тоғысқан, араласқан жерінен шыққан жаңа жанр деп қарауға
тиіспіз. Осы тұрғыдан алғанда Мұхтар Шахановтың бұл поэмасы ұлттық поэзияда
жаңа-жаңа көктей бастаған драмалық поэманың тәуір үлгілерінің қатарынан
орын алуға толық хақылы.
Қазіргі поэзиясындағы сюжетті өлеңнің мүмкіншілігін жете пайдаланып,
оны ұштай, жетілдіре түсудегі автордың көркемдік тәсілдері әр алуан. Оның
Ұйқысыз өткен түн , Журналист сыры, Дариға, Достық өлкесінің заңы,
Ғашықтық ғаламаты, Тоқшылық атта т.б. туындылары қызғылықты да
тартымдылығымен, кейіпкерлердің тағдырын, мінезін танытудағы шеберлігімен
көз тартарлық шығармалары. Осындай туындылары арқылы Мұхтар Шаханов
қазірігі қазақ поэзиясындағы сюжетті өлеңнің көкжиегін кеңейтуге айтылы
үлес қосып келе жатыр.
Оның өлеңдерінің тағы бір басты ерекшелігі деп – өмірдегі,
табиғаттағы жансыз, шартты, абстракциялы ұғымдарға жан бітіре суреттеуге
жиі баруы дер едік.
Өлең балладаларында шартты, абстракциялы ұғымдарға қалауын тауып жан
бітіре суреттеу арқылы ол өмірлік ірі-ірі проблемаларды жыр етудің әсерлі
де, ұтымды жолдарын шеберлікпен бере білген.
Әдебиеттегі теңеудің басты бір саласы – кейіптеудің мүмкіншілігін
кеңейте отырып, ақын сол көркемдік амалды пайдаланудағы өзіңдік бояу –
өнернектерді құлпырта, түрлендіре түседі. Мәселен: Тастар неге
тілсізсіңдер? деген өлеңінде:
Туған жердің тасы болу тамаша-ақ.
Егер жұртқа ой салуға жарасақ –
деген сөз түйінінің өзі түсіне білген кісіні қилы-қилы ой-пікірге
жетелеп тұр, немесе Намыс намыс, мұның қалай? атты өлеңдегі намыс пен
ақын диалогы да оқушысын ойландыратын, толғандыратын ой-пікірге толы. Адам
бойындағы ерлік пен махаббаттың тірегі намыс деген өлеңнің философиялық
түйіні де салмақты.
Кім қайратты?
Кім-кімге асқар тұлға?
Мүмкін бе екен тағдырдан бас тартуға?
Неткен ғажап!
Биіктен құлаған тас,
Сынғанменен қалады тас қалпында.
Жігіттің екі сипатын ашу үшін алынып отырған кіріспе сөзде үлкен
философиялық ой айтылып отыр.
Ақынның тіл байлығы да назар аударарлық. Оның шығармаларында қанатты
нақыл сөзге бара-бар өлең шумақтары аз емес. Мәселен:
Кейде тіпті биік болу қайғы екен,
Биігіне тұрса ешкім шыға алмай,
***
Мүгедектер тән саулығын аңсаған,
Біреуге аяқ, ал біреуге қол қайғы.
Өз борышын сезінуден қалса адам,
Бұдан асқан мүгедектік болмайды.
***
Намыстанам бүркіт ұшқан қияда,
Жапалақтың ұясы бар дегенге
***
Өз күшіне сенгендер күндемейді өзгені.
Бұл сияқты шумақтар ақынның шешендігін, дарынының алғарлығын таныта
түседі.
Мұхтар поэзиясын бізге жақын ететін тағы бір қасиет – оның өз
тақырыбын табуында. Оның таңдайтыны – ең қажет тақырып, ақын өлеңдерін оқып
отырғанда ол көтерген тақырыпты аттап өтіп, өмірдің бүгінгі күнін келесі
күнмен жалғау мүмкін еместей көрінеді.
Осы тұрғыдан келгенде М.Шахановты соңғы жылдардағы қазақ
поэзиясына жанрлық, стильдік сипатта бірқатар жаңалық әкелген ақын деуге
толық негіз бар. Біз Мұхтарды лирик дейміз бе, эпик дейміз бе? Екеуіне де
негіз бар. Эпик деуімізге болатын себебі: өлеңдерінің дені сюжетке
құрылған. Баллада, поэмалары оның творчествосының негізгі тараулары.
Мұхтар эпик ақын дегенде оның лириктік негізгі қасиеті тасада қалып
қойғандай сезілді. Ол ең алдымен мықты лирик қой. Мұхтар эпика мен лириканы
ұштастыруда талантын танытады, шеберлік көрсетеді, өзіндік жаңалығын
енгізеді. Яғни, Шаханов творчествосын бір жанр ерекшелігіне ғана сыйғызып
талдау қиянат. Оның творчествосынан өмір мен өнердің бір-бірімен
жақындасуы, ой, мақсат, бояу өрнектерінің бір мүддеге қарай шоғырланып,
тұтасқан бүгінгі өнердің күрделі көрінісі жота көрсетеді.
М.Шахановқа деген жұрттың ыстық ықыласының екінші бір себебі – оның
отты жырларындағы өткірлік. Алдымен ақынның батылдығы, шындыққа еш
бүкпесіз тура қарайтын батырлығы. Батылдық алдымен поэзияға қажет.
Есіңде ме,
Кімге-кімді теңгердің?
Қаптаған көп бала тайдан
Суырылып шықан кезде дара тай,
Демедің ғой Алақай
Жеткергенов Жебегенге
Айбергенов Төлегенге
Бір көзбен қарап обал жасадың ғой, ағатай!
Бұл мысалды ақын поэзиясының мөлдір-моншағы деп отырғанымыз жоқ.
Ақынның таза өз тәжірбиесінен нәтиже берген поэзиямыздағы жаңа сөз екенін
айтқымыз келеді. Өйткені, өлеңнің поэтикалық астары, шешуші күші идея үшін
күрес идеясымен тыныстайтыны ақиқат. Ия, ол көркемдік көгіне шыңырау
түбіндегі көзден қуат ала отырып көтеріледі.
Шаханов творчествосы ең алдымен сол ұлттық сипаттарының даралығымен
бағалы. Уақыт қайткенде де жаңалық талап етеді. Ақын барлық ұлттық
қасиетімізді өз әлемінде қайта тірілту арқылы жаңаға жауап береді.
М.Шаханов поэзияға сіңісті эпитеттерді жаңартып, метафора, өлеңнің
композициялық құрылысы, троптың түрлері, ең бастысы – жаңа ырғақ әкелді.
Абстракциялық ұғым нақтыланып, идеялық нысана айқындала түсті, өмірмен
қарым-қатынас күшейді.
Міне, мұның бәрі Мұхтар өлеңінің өзегіндегі динамиканы іске қосатын
сан-салалы тамырлы күштер.
Иық бұрмай тек білімнен басқаға
Қатар өсті екі бірдей жас бала
Қатар өсті,
Қатар жүріп ән салды,
Қатар тұрып, құба таңды қарсы алды.
Мұнда құрғақ баяндау емес, сол өлкенің жан әлемінен хабар беретін
лирикалық лепті баяндау. Лиризм бұл жерде, қатар тұрып, құба таңды қарсы
алдыдағы эпитет арқылы туып тұр. Сөз жоқ осы жердегі эпитеттің ролі ерен,
сонымен бірге сол эпитетті автордың қалай пайдаланғанын сіздің сезбей
қалуыңызда. Егер сол эпитеттер соқырға таяқ ұстатқандай мен мұндалап
тұрса, құны болмас та еді. Жаңалық та сезілмес еді. Автор дараланбас еді.
Шын мәнінде құба таң бағзы бір уақыттарда не нәрсенің болсын
мөлдіреген таза, балғын шағынан елес беретін бір сәттік көрініс.
Екіншіден, бұл – халқымызға етене тән ұғым. Біздің ғана ет-сүйегімізге
сіңісіп кеткен сына. Яғни, ана тілінің астарлы құдіреті ғана ұлттық сипатқа
тереңдеп бойлай алады. Ұлттық ұғымымызды тереңдететін де, мағынасын
түсіндіретін де эстетикалық қасиетін санамызға сіңіретін де – тіл екен.
Әрбір көркем шығарма идеялығымен, көркемдігімен құнды. Кез келген
шығармада автордың бастан-аяқ нысана етіп ұстайтын негізгі идеялық пікірі
болатыны белгілі. М.Шахановтың сондай шығармаларының бірі – Танакөз
поэмасы. Оның басты идеялық түйіні – адамдар арасындағы достық сезімдерді
ардақтау, құрметтеу проблемасы. Ақынның бұл шығармасын бір сөзбен достық,
махаббат туралы асқақ жыр деуімізге болады.
Ақын поэманың прологында алдына үлкен мақсат-міндет қойғанын бірден-ақ
аңдатып оқушысын елең еткізеді. Бұл тұста ол символикалық өрнекті де ұтымды
пайдалана білген.
Ізгілік пен ізеттің байлауында,
Мама қаздар самғайтын қойнауында,
Достық атты қазына аралы бар
Сонау Мақсат тауының жайлауында –
деп, ақын оқырманын Мақсат тауының жайлауындағы, Достық атты қазына
аралына барып, бақытқа жетуге ұмтылдырады. Символдық бейнедегі Достық
аралында сатқындардың, опасыздардың, алаяқтардың болмайтынын да жеріне
жеткізе айта білген.
Бірде кілт, бірде кіріспе, енді бірде шалқу деп әр түрлі атала беретін
поэма прологының мән-мағынасына М.Шаханов жете көңіл бөле отырып, оны өз
поэмасының идеялық мазмұнын аша түсуге ұтымды пайдаланған.
Поэмада ақын шағын шегініспен жас кейіпкерлер әкелерінің кешегі Ұлы
Отан соғысының дауылды жылдарындағы қасиетті ұлы достығын да тебірене
толғайды.
Біздің қатал тағдырымыз қалай шебер тоғысқан,
Екеуміздің әкеміз де оралмады соғыстан.
Бір-бірінен жан аяспас дос болыпты олар да
Дос болыпты. Біздің достық содан өнген болар ма?
Айналасы қалың өлік, қалың орман өрт толған,
Сол орманда екеуі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе
60-80 жылдардағы қазақ поэзиясы және Мұхтар Шаханов
шығармашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...3-7
ІІ. Негізгі бөлім
1 – тарау. Мұхтар Шаханов поэзиясындағы көркемдік ізденістер
тақырыптары, поэтикалық образдар, нақтылы метафоралар дәстүр мен
жаңашылдық
негізінде ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .8-33
2 – тарау. Мұхтар Шахановтың махаббат лирикасы ... ... ... ... ..34-50
ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..51-52
ІV. Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .53
Кіріспе
Мен бүгін сонау көгілдір көлге сағынып ұшып
барамын,
Бірге қақ қанат, қасымнан қалмай сағынып
көрген қарағым,
Жалғасын сен айт бұл асқақ әннің, жалығып
кетсем егер мен,
Ғұлама жылдар судырлатқанда парағын. (1,9)
Т.Айбергенов.
Тақырыптың өзектілігі. Төлеген ақынның аманатын, сол асқақ әні
поэзияны парасат деңгейіне көтеріп келе жатқан ақындарымыздың бірі –
Мұхтар Шаханов. Ақын шығармашылығын сөз етпес бұрын сол дәуірдің, яғни 60-
70 жылдардың сыр-сипатына, әлеуметтік жағдайына аз-кем тоқтала кетудің
артықтығы жоқ деп білеміз.
Қазіргі қазақ поэзиясының сапалық деңгейінің күрт өрлеп, жедел
кемелденуі негізінен 60-шы жылдардан басталады.
Бұл өзі социалистік құрылыс ауқымында демократияның сәл де болса,
кеңейе түскен, И.Эренбург жылымық деп ат қойған кезеңде, жеке адамға,
оның жан дүниесі мен рухани ділгірлігіне тереңдей үңілуге шақырған уақыт
талабына, қоғамдық сана-сезімнің өрлеуіне тұспа-тұс келген, сонымен тікелей
байланысты құбылыс болатын. Жалпы 60-70 жылдарда қазақ поэзиясы жаңа сапада
дамыды. Бұл ең алдымен жеке адамға табыну деген ілгері дәуірдің нәубетінен
арыла бастаған кезең еді де, шығармашылықта біраз еркіндік орын ала
бастаған. 1960 жылдары қазақ поэзиясы әлеміне Қ.Мырзалиев, М.Мақатаев,
Т.Молдағалиев, С.Жиенбаев, Ж.Нәжімеденов, Т.Айбергенов т.б. ақындар көріне
бастады да, жаңаша ойлау қырын, көркемдік түсінік қабілеттерін танытты.
Әрқайсысы өзіндік үнімен, өзіне лайық табиғи болмысымен өнер дүниесіне
келіп қосылды.
60-шы жылдар қазақтың қазіргі заман поэзиясына жаңа есімдерді алып
келумен қатар рухани және әлеуметтік өміріміздің, қоғамымыздың дәуіріне
лайық шындығын ашуда, поэтикалық формалар мен бейнелеу құралдарын дамытуда
жаңа бір күрделі сәт туды. Мұның өзі поэзиядағы айтарлықтай құбылысқа
айналды.
Суреттеу, бейнелеу, көркемдік тәсілдердің, өлеңнің формалық, мазмұндық
жағы, тақырыптық баюы, лирикалық композициялық жағынан күрделенуі, ұлт
сипатын білдіретін лирикалық қаһарманның есеюі – бәрі 60-шы жылдардағы
қазақ лирикасының көркемдік ізденісінің жемісі.
Адам бар жерде поэзия бар. Табиғаттың таңғажайып құбылыстарын
алдымен сезініп, алдымен ләззаттанып, алдымен жеркенетін де сол адам десек,
ендеше поэзияның бүкіл болмысының өзі сол адамның ақыл-парасаты мен сезім
түйсігінен жаралған, - дей келе ақиық ақын М.Мақатаев Қазақ жырының бір
жылы деген мақаласында одан әрі; – Демек, адамның қатынасуынсыз поэзия
жоқ. Барлық табиғатымен өмірдің өзі тұнып тұрған поэзия дейміз, алайда сол
өмірді, сол керемет табиғатты көретін көз, танитын талант, сезетін сезім
керек. Сезім бар да, сезімін сезімдерге айтып жеткізу, мойындату бар ғой.
Міне, осы тұста адамдар дараланады. Әр халық өзінің сезім дүниесінен енші
бөліп беріп, сеніп тапсырып, дүниеге өзінің сезімтал елшілерін жібереді.
Оның аты – Ақын 2.173-174.
Ерекше сезім иелері ақынды Мұқағали осылай даралай көрсетеді. Әрине
бұл ойлар жайдан-жай айтылмаған еді.
Бұл Түрі ұлттық, мазмұны социалистік әдебиетті жасаймыз деген қағида
әлі күшін жоймаған кезең еді. Бірақ, 60-шы жылдардың жаңа толқыны бұл
тұйықтан шығып, шынайы өмірдің ақиқатына үңілуге ұмтылды. Айта алмаған
жерлерін астарлап жеткізді. Табиғатпен тұтастық адамға тән шынайылыққа бет
бұрды. Өтірік көлгірсуден, жалған ұраншылдықтан арыла бастады. Шынайы
сезімге құрылған лирикалық жырлар – әлеуметтік өмірге де өз әсерін тигізбей
қалған жоқ.
Бұл кезеңдегі лирикада жалпы адамдық, азаматтық жайлар, бейбітшілік,
ғылыми-техникалық прогресс, экология және табиғат мәселелері жырланды.
Поэзияда философиялық ой түйін айту тереңірек көріне бастады.
Әдебиетке Тұманбайдың келуімен сыршылдық лирикаларды жазу белең алса, Қадыр
поэзиясының әсерімен ой айтушылық бағыт басым бола түсті. Т.Айбергенов
поэзиясымен әдебиетке жаңа серпін, жаңаша күш пайда болды.
Жалпы лирикада көңіл күй арқылы ақындар бүкіл бір кезеңнің шындығын,
бүкіл бір ұрпақтың тағдырын, өмірі мен тыныс-тіршілігін көрсетуге ұмтылды.
Қалқам,
Мен Лермонтов, Пушкин де емен,
Есенинмін демедім ешкімге мен,
Қазақтың қара өлеңі құдіретім
Онда бір сұмдық сыр бар естілмеген, –
деп Мұқағали жырлағандай, ұлттық поэтикалық дәстүр барлық
шығармалардың алтын діңгегіне айналды.
60-шы жылдары әдебиетке келген ақындар шоғыры дәстүрге сүйене отырып,
поэзиямызға көптеген жаңалық әкелді. Өлеңнің ішкі ырғақ құрылымы мен сыртқы
сымбатына мән беріп, мазмұнын байытып, тұтас бір организмге айналдырып
жырлауда сөздің мелодиялық-интонациялық кестесін, ұйқас табиғатына,
әуезділігіне, ырғақтық құрылымына басты назар аударған бұл кезеңдегі
ақындар өзінен бұрынғы толқындардың ең озық үлгілерін ілгері дамытты.
Осы тұрғыдан келгенде М.Шахановтың сан-салалы поэзиясының көркемдік
ерекшеліктері, тақырыптары, поэтикалық образдар жүйесі, нақтылы
метафораларды дәстүр мен жаңашылдық тұрғысынан, сондай-ақ ақынның махаббат
тақырыбындағы өлең, балладаларына ғылыми тұрғыдан талдау жасаудың уақыты
келді. Себебі, М.Шаханов поэзиясын жас ұрпақты патриоттық рухта
отаншылдыққа тәрбиелеуде аса құнды мұра ретінде қарастырудың маңызы зор.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бұл кезге дейін Шаханов творчествосы
жайлы аз жазылған жоқ. Дей тұрғанмен, Шаханов шығармашылығы өз деңгейінде,
жан-жақты талданды деп тағы айта алмаймыз. Баспасөз беттерінде, ұжымдық
жинақтар мен жеке ғалым-сыншылардың еңбектерінде әр түрлі сын-пікірлер
айтылды. Оған кезінде поэзиясын дұрыс түсінбеушіліктің салдарынан поэзиясы
қарабайырлау ақын деген сөздерге дейін айтылып қалып жатты. Тіпті, оның
шығармашылығынан былай қойғанда жеке басына қатысты айтылған сындар да аз
емес. Әрине, бізге керегі ақынның жеке басы емес, поэзиясы, яғни ақын
Шаханов. Оның талантты ақын екенін мойындап, мойындап қана емес жан-жақты
талдап, әділ бағасын берген сыншы-ғалымдар, айтулы әдебиетшілер де аз емес.
Ал, қарапайым оқырманы М.Шахановтқа әділ бағасын әлдеқашан-ақ беріп қойған.
М.Шахановтың шығармашылығын ғылыми тұрғыдан талдаған ғалымдардың
қатарында талантты сыншы-ғалым, марқұм С.Әшімбаевты, Ә.Нарымбетовты,
Б.Кәрібаеваны, Б.Майтановты ерекше ілтипатпен атауға болады. Біз де өз
кезегімізде жоғарыда аталған ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып
М.Шаханов поэзиясының поэтикасына, махаббат тақырыбындағы өлең,
балладаларына шама-шарқымыздың жеткен жеріне дейін талдамақпыз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Ақын М.Шаханов поэзиясындағы
көркемдік ізденістерді тақырыптары, поэтикалық образдар, нақтылы
метафоралар дәстүр мен жаңашылдық негізінде, махаббат тақырыбындағы
лирикаларын сұрыптап жүйелі түрде талдау арқылы замана шындығы мәселелерін
бейнелеудегі ақын шеберлігінің поэтикалық қуатын таныту. Ақын өлең,
балладаларының ешкімге ұқсамайтын өзіндік биік шоғыр екендігін,
поэзиясындағы тақырыптық-идеялық ізденістер мен жанрлық, көркемдік,
стильдік ерекшеліктерін айқындау.
Суреткердің ұлттық поэзияның көркемдік дамуына қосқан үлесін, өлең,
балладаларының қазіргі қазақ лирикасынан алатын орны мен жаңашыл сипаттарын
ашу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бұл диплом жұмысында қазіргі қазақ
лирикасының көрнекті өкілдерінің бірі – М.Шаханов поэзиясындағы көркемдік
ізденістер атап айтқанда, тақырыптары, поэтикалық образдар, нақтылы
метафоралар дәстүр және жаңашылдық негізінде, сондай-ақ, ақынның махаббат
тақырыбындағы лирикаларының көркемдік ерекшеліктері мен оған автордың
концептуалдық көзқарастары жан-жақты, жүйелі түрде сөз болады.
Зерттеудің дерек көздері. Зерттеудің дерек көздері ретінде
М.Шахановтың Ғасырларды безбендеу. Алматы: Жазушы – 1988, Т.Айбергеновтің
Құмдағы мұнаралар. Алматы: Жазушы – 1968, М.Мақатаевтың 4 томдық
шығармалар жинағы. Алматы: Жалын – 2002, Қ.Мырзалиевтың 3 томдық шығармалар
жинағы. Алматы: Жазушы – 1990 атты жыр жинақтары пайдаланылды. Сонымен
қатар ақынның еңбектеріне пікір білдіріп, өз ойларын айтқан кейбір
ғалымдардың, әдебиет зерттеушілерінің, жазушылардың мақалалары қажетіне
қарай пайдаланылды.
Зерттеудің практикалық мәні. Зерттеу нәтижелерін қазақ әдебиетінің
жаңа тарихын жасауда, орта, арнайы мектептерге оқулықтар, оқу құралдарын
жазуда, сондай-ақ әдебиет тарихы пәнінен арнаулы курс, арнаулы семинар
өткізу барысында пайдалануға болады.
Зерттеудің құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлім екі тарау
мен қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі беріледі.
І – тарау. М.Шаханов поэзиясындағы көркемдік ізденістер
тақырыптары, поэтикалық образдар нақтылы метафоралар дәстүр мен жаңашылдық
негізінде
60-шы жылдардың ерекшелігі – жеке адамға табынудан адамның мойны сәл де
болса босанған шақ еді. Зиялы қауым жан-жағына ойлы көзбен қараса да,
ежелгідей сақтықтан, үркектіктен әлі де болса құлан таза арыла қоймады.
Жалпы қоғам әдебиетке деген тоталитарлық үстемдігін үзбесе де, қоғамдық
сананы едәуір өзгертуде поэзияның да, оның ішінде қазақ лирикасының да
әсері болды.
Әр талант табиғаты әр-алуан. Олардың әрқайсысының әдебиетке ендірген
жаңалық, қосқан үлестерін, келешекке қалдырар үлгі-өнегесін айқындау – өте
күрделі мәселе. Мұхтардың өз сөзімен айтқанда, ақын болған соң адамдарға
өз айтарың болуы шарт. Айтарың болмаса, әдебиетке келме. Әрине, мәселе сол
өмірлік шындықты қалай айтып, қандай көркемдік әдіспен жеткізе білуде десек
те, М.Шахановты өз беті, өз ерекшелігі, өзіндік үні бар ақын деуге болады.
Тақырып жағынан келгенде М.Шаханов поэзиясын шартты түрде болса да,
сан-салаға жіктеуге болар еді. Алайда, сол шығармалардың негізгі түйіні бір
арнадан табылып, гумманизм атты алып теңізге кеп құятындай.
М.Шаханов поэзиясы ерекшеліктерінің бірі деп, шығармаларының белгілі
бір сюжетке құрылатындығын айтуға болады. Оны да ол, біз күнделікті күйбең
тірлікте онша мән бере бермейтін оқйғалардан өрбітіп, соған ерекше назар
аударта отырып, өзінше философиялық түйіндер жасайды. Осы тұрғыдан келгенде
М.Шахановтың Түсінісу теоремасы, Шың басындағы оқиға, Ғашықтық
ғаламаты, Барселона аэропортындағы сұңқарлар Жароков көшесіндегі
кездесу Қасымды қабылдамаған адам қақында Достық өлкесінің заңы т.б.
да шығармаларын бөліп айтуға болады. Бұлардың қай-қайсысы да бүгінгі
поэзиямыздағы шоқтығы биік туындылар.
Тақырып жағынан келгенде, – дейді белгілі ғалым Ә.Нарымбетов, –
М.Шаханов бұрыннан жырланып жүрген көпке таныс мәселелерді шығармасына өзек
етеді. Алайда, өзіне дейінгі көркем әдебиеттегі сүрлеуді қайталамай,
көркемдік шешімге келгенде ол тыңға бет бұрып, өзіндік соны өрнектер
салады, жаңа пікірлер түйіп отырады. Осы тұста ол поэзиядағы жаңашыл
суреткер болып шыға келеді 3.165.
Ал, белгілі сыншы С.Әшімбаев: Мұхтар Шаханов поэзиясында белгілі
тақырыптардың өзі қайталанғанымен ақынның ой айту дәстүрі бұрынғылардың
ешқайсысына ұқсамайды. Ақын ой толғаудың поэзиялық жаңа бейнелеу тәсілдерін
іздеу үстінде екендігін әр кітабында көрсетіп-ақ келеді, – дейді (4,461).
Шынында, Қасым, Тайыр туралы жазылған өлеңдер әдебиетте көп екені
мәлім. М.Шахановтың жоғарыда аталған өлеңдері солардың ешқайсысына
ұқсамайтын, дара туындылар. Оның мәнісі Мұхтардың шығармашылықтың
таптаурын, оңай жолына жуымай, көп ойланып, қиналып ізденуінде,
тапқырлығында, шеберлігінде, суреткерлік мәнерінің даралығында жатыр.
Мысалы; Жароков көшесіндегі кездесу атты сюжетті өлеңіндегі маздақ жыры
қашанда тойға дайын дарынды ақын Тайырдың, Тайыр арқылы Мұхтардың кекірігі
азған, тоң мойын, топас жандарды тәубесіне келтірген поэзияның құдіретті
күшіне қалай таң қалмассың.
М.Шаханов шығармаларының дені белгілі бір сюжетке құрылатынын жоғарыда
айтып өттік. Бұл ерекшеліктерді оның творчествосына пікір білдірген сыншы-
ғалымдар сәтті табысы деп бағалап жүр. Мәселен, белгілі ғалым Б.Кәрібаева:
М.Шаханов өз творчествосын сазды лирикадан бастап, лириканың баллада
жанрына, сюжетті өлеңге ойысып кетуі оның өзін табуы, – дейді 5.127.
Ия, әр талант өмір бойы өзін-өзі іздеумен өтеді екен. Әр талант өзін,
яғни, өз қабілетін толық ашқанда барып, өзіне тән стиль қалыптастырады
екен. Ал стиль қалыптастыру екінің бірінің қолынан келе бермесі тағы да
анық нәрсе.
Немене өзі?
Қорқақ болып кеттік пе?
Біреулерде ерлік деген жоқ тіпті!
Ешкімді де ақтай алмас
Сөйлемнің
Аяғына қоя берген көп нүкте (6,43).
Ең алдымен ойдың өзектілігі, ақынның тікелей өмірмен арақатынасы жанды
әсер тудырады. Қарапайым сөйлеп отырып-ақ шыңырау шындыққа қол созады.
Ешбір бейнелі тіркес, образды сөз қоспай-ақ поэзия қалай туып тұр? Поэзия
бұл жерде интонация, соған лайық ырғақпен ғана жасалған. Сөзді интонация
ізімен иіп, бұтарлап сындыра отырып поэзияда өзіндік жол салады. Бұл ақын
Қ.Мырзалиев өте көп барып, жиі қолданған тәсілдің бірі.
Шын мәнінде Қадыр өзінің поэзия тілінде сөйлеу стилімен қаншама идеал
тереңіне бойлап, әлеуметтік мәні бар мәселелерді айта алды. Азаматтық
деңгейге көтерілді. Осының бәрін Қадыр тапқырлық, шешендік стилінде
бейнелілікпен жеткізді.
Иттігін көріп жақынның,
Жүдейсің іштей
Жылайсың.
Айтқанын істеп ақылдың
Шыдайсың бірақ,
Шыдайсың! (7,267)
Міне, Қ.Мырзалиев қарапайымдылығының тасасында қаншама қазына бар.
Осы тәсілмен Қадыр уақыт тынысын танытып, философиялық ой айтады.
Қ.Мырзалиев сөз ойнату, сөзге жан бітіру шеберлігімен дараланса, Мұхтар
шешендіктен гөрі ой ұшығын көп қуатындай. М.Шахановтың балладаға, сюжетті
өлеңге келуінің түпкі себебі де – міне, осы деп білеміз. Табиғатында лирик
ақын сезімнен гөрі ойға көп жүгінетінін осы творчестволық бет бұрысымен
дәлелдеп отыр. Бұл жағынан келгенде Т.Айбергенов те М.Шахановпен көп
жағдайда үндеседі.
Мысалы:
Мен әлі алғаным жоқ тыныс-тыным,
Жан-жаққа сеуіп келем нұр ұшқынын.
Адамзат тыныштығын қоғау үшін,
Ғаламның бұзып келем тыныштығын (1,85).
Осы әдемі лирикалық жолдарда ақындық кредо, теңізге құяр бұлақтың тұп-
тұнық көзі тұр. Төлеген бастау алар көзді жазбай таниды. Күрделі ой оның
тіл айшығына да әсерін тигізбей қоймайды. Көбіне ол метафоралық тәсілдерді
қолданады.
Мәселен:
Мен – Жермін арман толы аңқылдаған,
Мен –Жермін мың сөніп, мың жарқылдаған.
Біресе әлем менен ән тыңдаған,
Біресе дүние менен зар тыңдаған (1,99).
Мұндағы күрделі эпитетті метафоралар ұйқасының өзі Төлегеннің күрделі
ойына лайық ырғақ туғызады.
Ал, кең құлаштылық жағынан қазіргі қазақ лирикасында Төлегенге тым
жақын ақын – М.Шаханов. Талант қайнарының деңгейлес, поэтикалық ортақтықты
сезінген М.Шаханов Төлеген ақынмен жарысқа түсіп стилін жасытпайды.
Біздіңше поэзияда мына ақын ана ақынға ұқсайды деп салыстыру әрине шартты.
Себебі, тақырып ортақтығы, идеялық ой ортақтығы бола тұра кез келген ақын
көркемдік шешімге келгенде өзіндік айшық іздейтіні белгілі. Осы тұрғыдан
келгенде Мұхтардың саналы түрде қазақ поэзиясынан өзіндік өрнек, өз жолын
іздеуі парасаттылық. Олай деуімізге оның бүкіл ақындық кредосы айғақ.
Даралыққа не жетсін көңілдегі,
Бақытты жан мен болам төріңдегі
Өлеңде де ешкімге ұқсамайтын
Мұрынымнан танысаң елім мені! – (6,295).
Бұл жолдар ақын тіліне тегін оралып тұрған жоқ. Шынында да М.Шаханов
ізденіс жолына көп түскен ақын. Мұхтар ойдың интонациялық реңіне лайық өлең
өлшемін бір өлеңнің ішінде шектеусіз пайдалана береді. Біркелкілік
симетрияны көбіне сақтай бермейді. Одан өлеңнің логикалық жүйесі
бұзылмайды. Динамикасы күшейіп, табиғи сипаты молая түседі. Мәселен,
Жанерке атты балладасын негізінен он бес буын өлшеммен жазып келе жатып:
Шіркін ана көргендей боп арманының таң құсын,
Жырға құмар жәудір көзге жаудыратып алғысын.
– Кел Жанерке,
Кел, жарығым,
Қане төрлет,
Тоқтама
Жақсы келдің, айналайын!
– деп қалбалақтап жатты ана (6,156), –
деген ұзынды-қысқалы тармақ кездейсоқтық немесе форма жаңалау сияқты
арзан мақсаттан туған жоқ. Мазмұн тереңдігін көздеген шын көркемдік ізденіс
кепілі. Небәрі екі парақ өлеңге төрт тарау арнап Саттар өмірінің түйінді
тұстарын, кісілік қасиетін қыз есімі арқылы шебер жеткізеді.
Көп ақындар әдетте сүйіктісінен онда да Саттардай азамат асылдан
айрылған қыз күйін беруде, көбіне баяндау тәсілін құрал етеді. Ал Мұхтар
белгілі тәсілден бойын аулақ ұстайды. Әрі өлеңнің финалы ретінде, әрі жеке
тарауда айтылатын тұтас ойдың тобықтай түйіні ретінде осы төрт жолмен
қаншама ой мен сезімді жеткізіп тұр. Айту мәнерімен өлеңге өзгеше тыныс
беріп, ширақтық танытып тұр. Өлең композициясындағы осындай оқыс шешім
Шаханов поэзиясына жаңа сапа береді деп толық айта аламыз.
Мен қыз үшін ұялдым деген сюжетті өлеңінде де он бір буын мен 7-8
буын аралас келеді. Экспозициясы, шарықтау шегі, шешімі бар тұтас дүние,
жалғыз-ақ беттен тұрады. Өлеңнің экспозицясы аса байыппен эпикалық тыныспен
баяндалады. Кәдуілгі ертегі, жырдың, кәнігі қиссашының бастауын еске
түсіреді.
Байқатпастан уақытты тез өткен,
Өнер толы өзекпен,
Жыр қанатын безеп кең,
Әнге басты жиналғандар кезекпен (6,274).
Алайда, өлеңнің ішкі динамикасы шапшаң да ұшқыр. Оқиға белгілі
поэтикалық өріс жасауға, белгілі бір психологиялық жағдай туғызуға ұмтылыс
анық байқалады. Мұның бәрі тілдік жанрды дамытудағы ақынның өзіндігі,
бейнелі тіл сырын игеруі. Ал, өлеңнің ширығу, шарықтау шегі тұсында ақын
мүлде бөлек тәсіл қолданады.
Сен ән салдың арындатып, зарлатып,
Көздің жасын парлатып,
Айналайын нар тұлға,
Теңіз болсаң тартылма.
Өзен біткен шапқылап,
Еріп жүрсін артыңда (6,275).
Өлеңге динамика беріп тұрған бұл жолдар негізінен ұлттық
поэзиямыздағы импровизаторлық дәстүрдің ізі. Импровизаторлық стильде сезім
тереңі мен сурет негізгі обьект бола бермейтінін ескерсек, ақын ұйқас пен
ырғаққа шапшаңдық дарыта отырып, сезім суретін айшықтайды.
Ия, өнер біткеннің бастауы – өмір. Бірақ әркімнің өнері әр деңгейде.
Өмірден ала білу мен бере білудің әр түрлі жолдары, тәсілдері бар. Бұл
қарапайым пендеге де, өнер адамына да қатысты жалпы ұғым, жалпы шындық.
Әр кезде де солай, кезеңнің шынайы шындығына екінің бірі қол соза
бермейді. Өйткені ол қиынның қиыны. Ол үлкен қажыр-қайратты, шынайы
шеберлікті талап етеді. Өзгеше махаббат, бөлекше сезім-күйді керек етеді.
Қысқасы уақыт тынысын тап басып, оның тамыр соғысына ықпал ету өмірде де,
өнерде де – ерлік.
Қазақ поэзиясының, оның ішінде қазақ лирикасының эстетикалық аренасы
кеңейгендігі бүгінде талас тудырмайтын шындық.
Қазіргі қазақ лирикасының даму тенденциясы мен содан туындайтын
түрлік өзгешеліктерді айқын көрсеткен лириктеріміз баршылық. Олар:
Т.Айбергенов, М.Мақатаев, Қ.Мырзалиев, Т.Молдағалиев, Ж.Нәжімеденов т.б
стильдік ерекшеліктері, ойлау арсеналдары дара-дара болғанымен олардың
басын біріктіретін уақыт өлшемі бар. Сондықтан олар бір-бірінен поэтикалық
жағынан алшақ кете алмайды.
Ал өнерлік дәстүр, тілдің жанрлық ішкі ерекшелігіндегі ізденстері
жағынан тіпті де бір-бірімен жақындай түседі. Мысалы: Мұқағали, Төлеген,
Мұхтардың он бір буынды қара өлең ұйқасына жазған сезімдік өлеңдері ішкі
иірім, ырғақ, интонация жағынан бір-бірімен үндес. Төлегеннің:
Есен-сау бармысыңдар, армысыңдар,
Армысыңдар, қария қарлы шыңдар.
Төсінен керуен-керуен көш өткен тау
Сен менің керуен-керуен алғысымды ал – (1,82),
деген шумағын Мұқағалидың:
Кең дүние, төсіңді аш мен келемін
Кең дүние керемет қалпыңменен,
Жүрек болып кеудеме кірші менің (8,227)
Сияқты жолдар бір-бірімен тым ертеден туыс, бір-бірінен көп айырмасы
жоқ жолдар сияқты. Қара өлеңнің бұл ырғақтық өлшемі Қаратаудың басынан көш
келедіден басталады. Мұқағалидың: Күпі киген қазақтың қара өлеңін, шекпен
жауып өзіне қайтарамын деуі содан. Ал енді Мұхтар Шахановтың Танакөз
поэмасының жолдарын салыстырайық:
Ізгілік пен ізеттің байлауында,
Мама қаздар самғайтын қойнауында.
Достық атты қазына аралы бар,
Сонау Мақсат тауының жайлауында (6,98).
Мұнда негізінен қара өлеңнің буын өлшемі ғана роль ойнап тұрған жоқ.
Негізгі тетік сол болғанымен, әр ақынның өзіндік ерекшеліктеріне байланысты
кейбір факторлардың да нәзік үндесуінде жатыр. Бұлардың арасын белгілейтін
негізгі өлшем интонациялық айырмашылық. Осы жерден келіп әр ақын стильдік
даралық таныта бастайды.
Лириктеріміздің тілдік, образдық, жанрлық ізденістері осы қара
өлеңнен тарап жатыр. Жоғарыда аты аталған ақындардың барлығы да қара
өлеңнен бастаған. Сол арқылы жетіліп, қалыптасты. Мысалы: Қадыр, Мұхтар,
Төлегендер қара шаңырақ қара өлңнен отау тігіп, енші алсе. Мұқағали қара
өлеңді өле-өлгенше құдірет көрді.
Қазақтың қара өлеңі – құдіретім,
Онда бір сұмдық сыр бар естілмеген – (9,76)
деп, қара өлең арқылы ол көркемдік көгіне көтерілді, өнердің
тылсымына бойлады.
Ал Мұхтар Шаханов қазақтың қара өлеңінен бастау алған балладалары
арқылы өзіңдік поэтикалық мүмкіндігін толық ашып, қазақ лирикасына тыңнан
бір соқпақ салды. Жанр арқылы жаңарған тіл құнары, ұлттық тіліміздің
поэтикалық тұтас қабаты қайта түлегендей болды. Осы жағынан М.Шахановты
наватор ақын деуге болады. Оның эпикалық баяндауының өзінде лирикаға тән
шапшаңдық, өткірлік үстем отырады. Ол шеберлік шыңдау үстінде тілдік,
жанрлық жаңалықтар енгізеді.
Мосқал шебр күйіп-пісті;
Қарағым-ау мұның не?
Көпсінгенің осы нұрсыз,
Шабаталы күнің бе?
Енді қайттің?
Әлде басың өкпелі ме иығыңа?
Міне, мұндағы драмалық элементтер өлеңге айналып тұр. Ұйқас, ырғақ,
динамика лирика табиғатынан бұра тартпайды. Керісінше қара сөзге лайық ұғым
мен мазмұн лириканың үлесіне айналады. Бұл әрине жаңашылдық. Біріншіден,
баллада жанры қазақ поэзиясында өте кеш дамыды. Және ондағы эстетикалық
баяндау сарыны немесе ақ өлең, толғау, түйдектерде кездесетін екпін
интонация Мұхтарда жаңа сипат алып тұр. Мұхтарда солармен бірге сөз,
бейнелі тіл құдіреті айрықша орын алады. Сезімнің төзім жібін албарттығың
қиды ма? Деген өлеңнің жалғыз тармағындағы образға қаншама сезім мен ой
сыйып тұр. Яғни, сезімді келістіре жырлау поэзияның түпкі мақсаты, негізгі
тенденциясы. Ал, Мұхтар осы ұғымға контраст бейнлілік енгізіп отыр.
Ал, Қадыр өлеңдеріндегі драматизм табиғаты өзінше. Ондағы контраст ой
мен ойдың, ұғым мен ұғымның арасынан емес, жаратылыстың, өмірдің
философиялық қойнауынан іріктеледі. Осы тұрғыда ол деталь ойнатуға шебер.
Суретке ұста. Сонан соң оның тіліндегі осы шешендік қай түкпірдегі шындық
болса да суырып алардай соқталы.
Шын көркем туындыны форма мен мазмұнға бөле алмайтынымызды
Белинскийден дәл түсінген ешкім жоқ. Ал қазақ әдебиеттану ғылымында бұл
мәселеге ерекше мән берген ғалымның бірі – сыншы М.Қаратаев.
Ол кісі: Мынау мазмұн, мынау форма деп оңай ажырататын шығармалар
бар. Олар жасық шығармалар. Олардың ниеті жақсы болғанымен, тілі солғын,
сюжет болбыр, шұбалаң, характері шықпаған шығармалар болады. Ал, жақсы
шығармалардың формасы мен мазмұнын ажырату қиынның қиыны – дейді (10,97).
Қай кезде де болсын, шын талант дүниесі тұтас қой. Осы тұрғыдан
келгенде Шаханов поэзиясын тақырыптық жағынан топтау, сыртқы белгі-бедеріне
қарай бөлу тым шартты. Себебі, Мұхтар өлеңінде махаббат, көңіл-күй, табиғат
деп ат қойып, айдар тағатын түрлер жымдасып кетеді. Ол оның жалпы ақындық
рухымен тамырлас. Мәселен Отан атты сюжетті өлеңінде лирикалық Меннің
нәзік әркеті мол-ақ:
Ісім аздау болса да әлі мандытқан,
Жел өтіне егілген ерен талдай
Гүлді ызғардан қалқалай келем талмай,
Қаншама рет жалын жасты
Қорғап қалдым зорлықтан.
Сенің ойсыз ұлдарының кей кезде
Маған тісін қайратыны сондықтан.
Көк майсалы өнер тауын шаңытқан
Күрес аштым жалынсызға
Қулықпенен жанды ұтқан.
Бұл өлең жасалып тұрған жоқ. Өмірдің өзінен туып тұр. Сондықтан
мұндағы асқақ романтика өмірдің өзінен, шындықпен туысқан романтика.
Ал, Мұхтардың интимдік лирикалары тіпті бөлек. Ақынның эстетикалық
деңгейнін, әсемдікке арақатынасын айқындайтын осы қатардағы лирикалары.
Эстетикалық кредо – ақын біткеннің негізгі өлшемі.
Сен бар жерде керегем кең сияқты,
Сен бар жерде терезем тең сияқты. –
деген жолдарды ең сұлу ән сұрайтын жолдар деуге болады.
Белгісін балалық шағынның,
Айтшы сен, қай жерде қалдырдың,
Немесе
Аңсаған арманым сияқтанып,
Ай туып келеді қияқтанып –
деген жолдар Мұхтар Шаханов сияқты тума лириктің сезімімен қалай
жымдасып тұр. Сөзі мен әнін бөліп ала алмаймыз.
Ән мен күйдің бәрін тыңдауға болады, рахатануға, шаттануға болады,
бірақ шынайы рухани ләзаттану, тазару әр әннің еншісі емес; әр өлең тартар
сыбаға емес.
М.Шаханов лирикаларының біразының әні бар. Мұхтар деңгейлес
ақындарымыздың көбі әнмен Мұхтарша қойындасты деп тағы айта алмаймыз. Ал
ақынның ән жазылмаған таза интимдік лирикасының өзінен ақылдың емес, әннің
иісі бұрқырап тұрады.
Арман құсым, сен мені адал түсін,
Саған теңдес мен қайдан табам мүсін,
Жылдар бойы көркіңе көз байлаған
Алғашқы іңкәр махаббат, аманбысың?
Он бір буынды қара өлең сүрлеуінде кәнігі тұлпардай көсілген
поэзиялық жолдар жан дүниеңді елтітеді.
Сезім Мұхтар үшін кездейсоқ, өткінші құбылыс емес. Ол – адамның ең
асылы, ең қымбаттысы. Оның интимдік лирикасының басты тақырыбы – сол асыл
сезім, идеясы – тұрақтылық.
Бұлақ өмір сүргенімен құрақсыз,
Ерлік өмір сүре ала ма мұратсыз?
Жүрегінде байлауы жоқ адамның
Барлығы да махаббатқа тұрақсыз.
Немесе
Көкейіңде жатса да сұрақ туып,
Қандай жақсы, жақсы ғой тұрақтылық.
Біреу мені ұсақтап кетті десе,
Мүмкін емес дедің сен жылап тұрып,
Қандай анық, қандай адал жолдар.
Мұхтардың махаббат лирикалары абстракт ұғымнан емес, оқиғадан өрбиді.
Сонау қызыл гүлдей құлпырып өзегіне өрт болып түскен гүл мінезді құдаша
бейнесі:
Күлкіңнен нәр алып бір
Аулыңа барғанымда,
Жүргенсің балалықтың
Балауса орманында
Сол сезім күйінде жыр болып төгілмей ме?
Ақынның түпкі мақсаты – махаббатқа тас түйін ақсұңқарды жырлау.
Мен әнімді өжет батыл сезімнің
Құрбаны боп кеткен қызға арнадым –
деген жолдар жоғарыда біз келтірген көптеген өлеңдердің қорытындысы.
Адалдық үшін өзін құрбандыққа шалған қайсар қыз – Мұхтардың идеалы. Әнді
де, ақындық шабытты да ол солардан алады, оны ақын ететін де солар. Мұхтар
өзінің осы бір сезімін әрі қарай өз поэзияларында тереңдете түсуді мақсат
тұтатындай.
Өзінің ең қасиетті әнін қорғай алмаған жан, басқа істе де
қабілетсіз, бағы мәңгі жанбаған жан – дейді. Жалпы адамшылық парасаттан
махаббатты бөлмейді. Өмірдің бар мағынасы – махаббат арқылы көрінеді
дегеннді ашық айтады. Сөйтіп ықылым заманнан бері анықтамасы табылмай,
әркім өз тұрғысында табынумен келе жатқан махаббат Мұхтар поэзиясынан
нақтылық табады.
Артық қорлық бар ма әлемде сенгеніңнен безінуден,
Құлай сүйген адамныңның осалдығын сезіуден...
Көз жасымды көрсетпеуге тырыстым мен саған бірақ,
Сен деп шыққан сенімімнің биігінен барам құлап.
Махаббатқа жан пидалық етпедің бе,
Бәрі бекер.
Енді қалған қызығыңның нарқы кеміп, мәні кетер.
Жалпы, адамгершілікті, адалдықты, ізгілікті, жомарттық пен
дарқындықты, достықты, махаббатты дәріптеу автордың барлық шығармаларының
түп қағазы. Ол өзінің алдына қойған мұндай ірі проблемаларды жалпы, жадағай
алмай, нақтылы адамдардың іс-әрекеті, ішкі дүниесінің иірімдрі арқылы
суреттейді. Мұны оның кез келген сюжетті өлеңдерінен, драмалық поэмаларынан
айқын көреміз. Мәселен, Сенім патшалығы атты драмалық поэмасын алып
қарайық. Поэмада ақын адамзат тарихындағы ұлы идеяны – әділеттік үшін
жанқиярлық күресті, сол күрес жолындағы адамдардың жан аямас достығын биік
романтикалық леппен шабытты жырға қосқан;
Біз әрқашан жан байлығын адамның
Болашағы деп қарадық ғаламның
Танытатын, адамзатты арлыны,
Бай ететін жарлыны
Достық сезім – мәңгі жасыл желегі
Тек тұрақты қасиеттер елегі
Достыққа осыл болғандардың барлығы
Ел тағдырын ойлауға
Қабілетсіз келеді –
деген поэма кейіпкері Мерейдің сөздері бүкіл шығарманың ұстаған басты
лейтмотиві (құлақ күйі) екенін көреміз.
Поэманың алғашқы бөлімінде сақтар дәуірінің, соңғы бөлімінде қазіргі
дәуірдің оқиғасы суреттеледі. Екі дәуірдің оқиғасын, екі дәуірдің әр түрлі
мінезді адамдарын көрсете отырып, ақын сол негізгі идеясын, яғни адамдардың
ұлы мақсат жолындағы достық атты жан байлығының құдірет күшіне бас иеді.
Қылышынан қан тамған хан, дүниеқоңыз сараң бай Көңбай, еңбек адамдары
Жайық, Мерей – өз әрекет, мінездерімен дараланып есте қалатын көркем
бейнелер. Монолог, диалогтар арқылы көне дәуір адмдарының әр түрлі мінезі
жақсы ашылып, олардың сом әдеби тұлғалары жасалған. Әсіресе, болаттай берік
достықтың, биік адамгершіліктің туын ұстаушы Жайық, Мерейдің оқушының ой-
сезімін қозғап, тағылым берерлік жарқын сипаттары мол.
Поэмада автор ертегі, аңызды кең де мол пайдаланады. Поэманың бірінші
бөліміндегі ауыз әдебиетінің көркемдік әдісін творчестволықпен пайдалануы
сәтті, ұтымды шыққан. Ол өз монологы, яғни диолог арқылы сөйлейді, пікір
таластырады, болып жатқан оқиғаларға араласып, адамдарға баға береді.
Дәуірдің өткені, бүгіні, келешегі жайлы тебіреніп, сыр шертеді. Бұл ретте
ақын өзіне дейінгі дәстүрді жаңартушы, байытушы болып шыққан.
Мысалы, М.Шахановтың сөз болып отырған поэмасында Махамбет
поэзиясының дәстүрі бар. Ханмен беттескенде поэма кейіпкері Жайық, Мерейдің
сөз толғаныстарында Махамбет поэзиясының сарыны есіп тұр. Мерейдің:
Киеліні табанына тастаған,
Ізеттісін тасқа ұрған,
Онда нағыз безбүйрек,
Онда нағыз хас надан,
Сіз болдыңыз, тақсыр хан! –
деген сөзінен Махамбеттің:
Хан емессің – қасқырсың,
Қара албасты басқырсың (11,99) –
деген отты шумағының, немесе Мерейдің:
Ордаңызды, дауыл бұзған ұясындай қарғаның
Талқандар ем, қол астымда әскер жоқ,
Жоқ және де қорғаным.
Сондықтан да секілді бұл орындалмас арманым.
Пешенеден көрерсіз де,
Бұдан былай егер сізге,
Жер бетінде біреу болса діні қас,
Ол – мен болам.
Ал кессеңіз, міне бас!
Деген сөзінен Махамбеттің:
Сүйегім тұтам қалғанша
Тартынбай сөйлер асылмын.
Ей тақсыр-ау, ей тақсыр!
Бойың жетпес биікпін –
Бұлтқа жетпей шарт сынбан
Қыларың болса, қылып қал, –
Күндердің күні болғанда
Бас кесермін – жасырман! (11,87).
Деген жолындағы монологының тамырлас, үндес екені анық. Алайда осылай
дей тұрсақ та. Мұхтар Шаханов Махамбет ақынды сол күйінде қайталап тұрған
жоқ. Қайта сол Махамбеттің отты лебін, өшпес дәстүрін өз шығармасында
творчестволықпен құлпыртып қайта түлете, жаңғырта пайдаланғанын көреміз.
Драмалық поэма – қазіргі қазақ поэма жанрының тың саласы. Бұны драма
мен поэманың тоғысқан, араласқан жерінен шыққан жаңа жанр деп қарауға
тиіспіз. Осы тұрғыдан алғанда Мұхтар Шахановтың бұл поэмасы ұлттық поэзияда
жаңа-жаңа көктей бастаған драмалық поэманың тәуір үлгілерінің қатарынан
орын алуға толық хақылы.
Қазіргі поэзиясындағы сюжетті өлеңнің мүмкіншілігін жете пайдаланып,
оны ұштай, жетілдіре түсудегі автордың көркемдік тәсілдері әр алуан. Оның
Ұйқысыз өткен түн , Журналист сыры, Дариға, Достық өлкесінің заңы,
Ғашықтық ғаламаты, Тоқшылық атта т.б. туындылары қызғылықты да
тартымдылығымен, кейіпкерлердің тағдырын, мінезін танытудағы шеберлігімен
көз тартарлық шығармалары. Осындай туындылары арқылы Мұхтар Шаханов
қазірігі қазақ поэзиясындағы сюжетті өлеңнің көкжиегін кеңейтуге айтылы
үлес қосып келе жатыр.
Оның өлеңдерінің тағы бір басты ерекшелігі деп – өмірдегі,
табиғаттағы жансыз, шартты, абстракциялы ұғымдарға жан бітіре суреттеуге
жиі баруы дер едік.
Өлең балладаларында шартты, абстракциялы ұғымдарға қалауын тауып жан
бітіре суреттеу арқылы ол өмірлік ірі-ірі проблемаларды жыр етудің әсерлі
де, ұтымды жолдарын шеберлікпен бере білген.
Әдебиеттегі теңеудің басты бір саласы – кейіптеудің мүмкіншілігін
кеңейте отырып, ақын сол көркемдік амалды пайдаланудағы өзіңдік бояу –
өнернектерді құлпырта, түрлендіре түседі. Мәселен: Тастар неге
тілсізсіңдер? деген өлеңінде:
Туған жердің тасы болу тамаша-ақ.
Егер жұртқа ой салуға жарасақ –
деген сөз түйінінің өзі түсіне білген кісіні қилы-қилы ой-пікірге
жетелеп тұр, немесе Намыс намыс, мұның қалай? атты өлеңдегі намыс пен
ақын диалогы да оқушысын ойландыратын, толғандыратын ой-пікірге толы. Адам
бойындағы ерлік пен махаббаттың тірегі намыс деген өлеңнің философиялық
түйіні де салмақты.
Кім қайратты?
Кім-кімге асқар тұлға?
Мүмкін бе екен тағдырдан бас тартуға?
Неткен ғажап!
Биіктен құлаған тас,
Сынғанменен қалады тас қалпында.
Жігіттің екі сипатын ашу үшін алынып отырған кіріспе сөзде үлкен
философиялық ой айтылып отыр.
Ақынның тіл байлығы да назар аударарлық. Оның шығармаларында қанатты
нақыл сөзге бара-бар өлең шумақтары аз емес. Мәселен:
Кейде тіпті биік болу қайғы екен,
Биігіне тұрса ешкім шыға алмай,
***
Мүгедектер тән саулығын аңсаған,
Біреуге аяқ, ал біреуге қол қайғы.
Өз борышын сезінуден қалса адам,
Бұдан асқан мүгедектік болмайды.
***
Намыстанам бүркіт ұшқан қияда,
Жапалақтың ұясы бар дегенге
***
Өз күшіне сенгендер күндемейді өзгені.
Бұл сияқты шумақтар ақынның шешендігін, дарынының алғарлығын таныта
түседі.
Мұхтар поэзиясын бізге жақын ететін тағы бір қасиет – оның өз
тақырыбын табуында. Оның таңдайтыны – ең қажет тақырып, ақын өлеңдерін оқып
отырғанда ол көтерген тақырыпты аттап өтіп, өмірдің бүгінгі күнін келесі
күнмен жалғау мүмкін еместей көрінеді.
Осы тұрғыдан келгенде М.Шахановты соңғы жылдардағы қазақ
поэзиясына жанрлық, стильдік сипатта бірқатар жаңалық әкелген ақын деуге
толық негіз бар. Біз Мұхтарды лирик дейміз бе, эпик дейміз бе? Екеуіне де
негіз бар. Эпик деуімізге болатын себебі: өлеңдерінің дені сюжетке
құрылған. Баллада, поэмалары оның творчествосының негізгі тараулары.
Мұхтар эпик ақын дегенде оның лириктік негізгі қасиеті тасада қалып
қойғандай сезілді. Ол ең алдымен мықты лирик қой. Мұхтар эпика мен лириканы
ұштастыруда талантын танытады, шеберлік көрсетеді, өзіндік жаңалығын
енгізеді. Яғни, Шаханов творчествосын бір жанр ерекшелігіне ғана сыйғызып
талдау қиянат. Оның творчествосынан өмір мен өнердің бір-бірімен
жақындасуы, ой, мақсат, бояу өрнектерінің бір мүддеге қарай шоғырланып,
тұтасқан бүгінгі өнердің күрделі көрінісі жота көрсетеді.
М.Шахановқа деген жұрттың ыстық ықыласының екінші бір себебі – оның
отты жырларындағы өткірлік. Алдымен ақынның батылдығы, шындыққа еш
бүкпесіз тура қарайтын батырлығы. Батылдық алдымен поэзияға қажет.
Есіңде ме,
Кімге-кімді теңгердің?
Қаптаған көп бала тайдан
Суырылып шықан кезде дара тай,
Демедің ғой Алақай
Жеткергенов Жебегенге
Айбергенов Төлегенге
Бір көзбен қарап обал жасадың ғой, ағатай!
Бұл мысалды ақын поэзиясының мөлдір-моншағы деп отырғанымыз жоқ.
Ақынның таза өз тәжірбиесінен нәтиже берген поэзиямыздағы жаңа сөз екенін
айтқымыз келеді. Өйткені, өлеңнің поэтикалық астары, шешуші күші идея үшін
күрес идеясымен тыныстайтыны ақиқат. Ия, ол көркемдік көгіне шыңырау
түбіндегі көзден қуат ала отырып көтеріледі.
Шаханов творчествосы ең алдымен сол ұлттық сипаттарының даралығымен
бағалы. Уақыт қайткенде де жаңалық талап етеді. Ақын барлық ұлттық
қасиетімізді өз әлемінде қайта тірілту арқылы жаңаға жауап береді.
М.Шаханов поэзияға сіңісті эпитеттерді жаңартып, метафора, өлеңнің
композициялық құрылысы, троптың түрлері, ең бастысы – жаңа ырғақ әкелді.
Абстракциялық ұғым нақтыланып, идеялық нысана айқындала түсті, өмірмен
қарым-қатынас күшейді.
Міне, мұның бәрі Мұхтар өлеңінің өзегіндегі динамиканы іске қосатын
сан-салалы тамырлы күштер.
Иық бұрмай тек білімнен басқаға
Қатар өсті екі бірдей жас бала
Қатар өсті,
Қатар жүріп ән салды,
Қатар тұрып, құба таңды қарсы алды.
Мұнда құрғақ баяндау емес, сол өлкенің жан әлемінен хабар беретін
лирикалық лепті баяндау. Лиризм бұл жерде, қатар тұрып, құба таңды қарсы
алдыдағы эпитет арқылы туып тұр. Сөз жоқ осы жердегі эпитеттің ролі ерен,
сонымен бірге сол эпитетті автордың қалай пайдаланғанын сіздің сезбей
қалуыңызда. Егер сол эпитеттер соқырға таяқ ұстатқандай мен мұндалап
тұрса, құны болмас та еді. Жаңалық та сезілмес еді. Автор дараланбас еді.
Шын мәнінде құба таң бағзы бір уақыттарда не нәрсенің болсын
мөлдіреген таза, балғын шағынан елес беретін бір сәттік көрініс.
Екіншіден, бұл – халқымызға етене тән ұғым. Біздің ғана ет-сүйегімізге
сіңісіп кеткен сына. Яғни, ана тілінің астарлы құдіреті ғана ұлттық сипатқа
тереңдеп бойлай алады. Ұлттық ұғымымызды тереңдететін де, мағынасын
түсіндіретін де эстетикалық қасиетін санамызға сіңіретін де – тіл екен.
Әрбір көркем шығарма идеялығымен, көркемдігімен құнды. Кез келген
шығармада автордың бастан-аяқ нысана етіп ұстайтын негізгі идеялық пікірі
болатыны белгілі. М.Шахановтың сондай шығармаларының бірі – Танакөз
поэмасы. Оның басты идеялық түйіні – адамдар арасындағы достық сезімдерді
ардақтау, құрметтеу проблемасы. Ақынның бұл шығармасын бір сөзбен достық,
махаббат туралы асқақ жыр деуімізге болады.
Ақын поэманың прологында алдына үлкен мақсат-міндет қойғанын бірден-ақ
аңдатып оқушысын елең еткізеді. Бұл тұста ол символикалық өрнекті де ұтымды
пайдалана білген.
Ізгілік пен ізеттің байлауында,
Мама қаздар самғайтын қойнауында,
Достық атты қазына аралы бар
Сонау Мақсат тауының жайлауында –
деп, ақын оқырманын Мақсат тауының жайлауындағы, Достық атты қазына
аралына барып, бақытқа жетуге ұмтылдырады. Символдық бейнедегі Достық
аралында сатқындардың, опасыздардың, алаяқтардың болмайтынын да жеріне
жеткізе айта білген.
Бірде кілт, бірде кіріспе, енді бірде шалқу деп әр түрлі атала беретін
поэма прологының мән-мағынасына М.Шаханов жете көңіл бөле отырып, оны өз
поэмасының идеялық мазмұнын аша түсуге ұтымды пайдаланған.
Поэмада ақын шағын шегініспен жас кейіпкерлер әкелерінің кешегі Ұлы
Отан соғысының дауылды жылдарындағы қасиетті ұлы достығын да тебірене
толғайды.
Біздің қатал тағдырымыз қалай шебер тоғысқан,
Екеуміздің әкеміз де оралмады соғыстан.
Бір-бірінен жан аяспас дос болыпты олар да
Дос болыпты. Біздің достық содан өнген болар ма?
Айналасы қалың өлік, қалың орман өрт толған,
Сол орманда екеуі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz