Қазақстандағы кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы ислам дініне қарсы бағытталған саясат және оның салдары

М а з м ұ н ы

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1.тарау. Кеңес үкіметінің идеологиялық негізі және оны қоғамға енгізудің алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.1. Большевизм және атеистік идеология ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.2. Қазақстанды атеистендірудің алғышарттары ... ... ... ... ... .22

2. тарау. Кеңес үкіметінің Қазақстанда мұсылман дініне қарсы жүргізген саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.1. Мұсылман дініне қарсы жүргізілген іс.шаралар ... ... ... ... .29
2.2. Атеистендірудің рухани.мәдени салдары ... ... ... ... ... ... .38

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46

Пайдаланған әдебиеттер мен деректер тізімі ... ... ... ... ... ... ...48

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі: ХХ ғ. алғашқы жартысында қазақ халқы бодан болып отырған Ресей империасында ревалюциялық төңкеріс жасап билікке келген большевиктердің атеистік түсінікте болуы және ғылыми тұжырымдамаларының матералистік көзқарасқа негізделуі кеңестік қоғамтану ғылымында теріс тұжырымдар мен түсініктер қалыптастырды. Ол мәселен, дінді мәдениетке қарсы қою, көнеден келе жатқан діни дәстүрді жоққа шығару, оған қарсы құрал ретінде атеистік үгіт-насихатты кең түрде жүргізу, мәдениет пен руханияттың өзегі - әлем мойындаған діннің өзін түбегейлі жоққа шығарушылық, оның адамгершілік, ізгілікке бастар мәнін түсінбеу, оның орнына ешқандай тамыры да, бастау-көзі де жоқ «коммунистік қоғам» және «жаңа атеист адам» тәрбиелеу партияның түпкі мақсаты болды. Нәтижесінде КСРО-да бейрухани тарих пен дінсіз «социалистік» мәдениет жасалынды.
Бүгінгі таңда жетпіс жыл бойы адам санасына діннің күні бітті деген ойларды сіңірген, дінсіз Кеңес үкіметі жоқ. Саяси құрсаудан құтылған халық ой еркіндігін алғаннан кейін, қоғамдық санада діни мәселелермен байланысты ізденістер пайда болды. Қоғамдық ғылымдар саласында қоғам өміріндегі діннің қызметі және орны; қоғамдық тәрбие ісіндегі әр түрлі діндердің өнегелі құндылықтарын пайдалану мәселесі; діни бірлестіктер мен мемлекет арасындағы қарым-қатынас принціптеріне байланысты сұрақтар қарастырыла бастады. Көп ұлтты және көп дінді Қазақстан Республикасы үшін мұндай сұрақтардың нақты жауабын табудың қажеттілігі мол. Соның ішінде мемлекет пен дін арасындағы қатнастар мәселесін зерттеудің зор маңызы бар. Өйткені мемлекеттің тыныштығы мен халықтардың ынтымағын нығайту үшін мемлекетіміз өзінің діни ұйымдарға қатысты саясатын бүгінгі күннің талабына сай жүргізуі қажет. Ал бұл істі жүзеге асыруда өткен тарих тәжірибесін пайдаланған, яғни еліміздің тарихындағы белегілі бір кезеңдегі билік жүйесі мен діни ұйымдар арасындағы қатнастың тарихын зерттеп нәтижелерін пайдаға асырған жөн. Мемлекеттік басқару жүйесі мен діни ұйымдар арасындағы саяси қатнастың орнауы большевиктердің билікке келуімен тығыз байланысты болғандықтан зерттеудің хранологиялық шеңберін сол кезеңнен бастаған дұрыс.
Тәуелсіздік алғалы Қазақстанда мұсылман дінінің қайта өркендеу құбылысы байқалуда. Біріншіден, бұл біздің қоғамымыздағы еркіндікті қамтамасыз еткен демократияның жемісі болса, екіншіден, халқымыздың еркінен тыс айырылып қалған дәстүрлі рухани құндылықтарын жаңғыртуға деген ұмтылысының нәтижесі. Дәстүрлі рухани құндылықты жаңғыртуға деген ұмтылыс ұлттық сана-сезіміміздің қайта қайта қалыптасу құбылысының бір бөлігі болып табылады. Сондықтан бүгінгі таңда дін тарихының түрлі мәселелерін жаңаша зерттеу қажет. Қазақстандағы мұсылман діні мен большевиктер үкіметінің арасындағы саяси қарым-қатнасты зертеу еліміздің әр түрлі конфессиялармен қатнасындағы болашақ саясатын қалыптастыруда қателіктер жібермеуге көмектеседі. Ең негізгісі бұл мәселені зертеудің нәтижесі ұлтымыздың тарихи санасын қалпына келтіруде және ұлттық сана сезімді жаңғыртуда зор пайда келтіреді.
Тоталитаризм құрсауынан саяси азат болғаннан кейінгі сананы арылту мемлекет пен ғылым алдындағы үлкен мәселе. Төл тарихымыз бен төлтума мәдениетімізге қайта оралып, рухани жаңғыру үрдісінде осы діни тарихтың өзіндік орны бар. Осы орайда, Елбасы Н.Назарбаев «Тарих толқынында» атты еңбегінде: «Сөз жоқ, мәдени мұраның мәнді салаларының бірі ретінде діннің қалпына келуі, қазақ халқының рухани жаңғыруына тегеурінді ықпал етті...
Бұл тұрғыдан келгенде, Қазақстан формальді тұрғыда ғана зайырлы мемлекет емес, сонымен бірге іс жүзінде Қазақстан халқының төл табиғаты мен рухы, сана-сезімі дінге деген тарихи кеңшілікте қалыптасқан» деген ойлары осы мәселеге терең ден қоюға жетелейді. [1]
Осы негізде айту керек, күні кешегі кеңестік дәуірдегі қазақ халқының діни-рухани дамуының қасіретті тарихы өкінішке орай, назарымыздан тыс қалып келеді. Кеңес мемлекетінің Қазақстанда дінге қарсы жүргізген саясаты мен қимыл-әрекеттері мүлдем зерттелмеген. Басылып шыққан еңбектерде Кеңестік партия басшылығының дінге қатысты репрессиялық және идеологиялық-насихаттық негіздегі атеистік саясаты осы кезге дейін ашық көрсетілген емес. Сондықтан да тарих ғылымының кеңестану саласында КСРО-ның атеистік саясатының Қазақстандағы мән-мазмұны мен салдарын ашып көрсетуді бітіру жұмысымызға арқау еттік.

Мәселенің зерттелу деңгейі. Жалпы, дінге қатысты саясаты жөнінде тарихнама бұрыннан қалыптасқан. Осы кезге дейінгі мемлекет пен дін қатынасы контексінде қарастырған классик зерттеушілердің еңбектеріне ерекше тоқталған жөн. П.Марешаль, Э.Канэтти т.б. дін мен мемлекет байланысын ашып көрсеткен [2]. Ал қазіргі Ресей зерттеушілері: К.С.Гаджиев, А.Кураев, М.П.Мчедлов, Л.Р.Полонский, Е.П.Салыгин, Г.И.Эзрин, И.Н.Яблоков және қазақстандық зерттеушілер: А.И.Артемьев, Г.Н.Билялова, А.Косиченко, Г.А.Лупарева, Ж.А.Мурзалин, К.Л.Сыроежкин, Е.И.Шехтерман т.б. өз еңбектерінде мемлекеттің дінге қатысты саясатының бағыт-бағдарын талдап берген [3]. КСРО партиялық жүйесінің діни істерге араласуын қарастырып, оның саяси-құқықтық аспектілеріне тоқталып өтеді. Бұл бағыттағы зерттеулер мемлекет-дін арақатынасын және тарихын түсінуге мүмкіндік береді. Тарихнамада бұл зерттеулерді «дін-мемлекет қатынастары» шеңберіне жатқызуға болады.
Кеңес үкіметі мен мұсылман дінің саяси қарым-қатынасы туралы сөз қозғаған ғылыми еңбектердің негізгі тобы КСРО кезеңінде жарық көрген. Бұл еңбектердің барлығында партиялық өкіметтің әр түрлі конфессияларға қатысты саясаты мемлекет пен партия көзқарасы тұрысынан қаралды.
Кеңестік исламтанудың методологиясын қалыптастырудағы ғылымды идеологиаландыру 20-шы жылдардың басында қолға алынды. Себебі таптық күрес және пролетариат диктатурасын орнату идеясын бүкіл қоғамдық ғылым саласына енгізу большевиктердің негізгі міндеті болды. Исламтануды идеологияландыру ғылымның методологиялық негізін түбегейлі өзгерістерге ұшыратты. Атап айтсақ, ғылымда қоғамдық дамуды диалектикалық-матералистік тұрғыдан түсіну және оның басты түйінін қоғамдық-экономикалық фармация теориясы деп есептеу орын алды. Кеңестік исламтанушылар мұсылман дінінің пайда болуын және дамуын «маркстік-лениндік теорияда» беру талабында мұсылман дінінің тарихындағы негізгі оқиғаларды таптық күрес кескінінде түсіндіру жүйесіне келтірді.
20 жылдардың аяғы мен 30 жылдардың басында ислам дінін жоғарыдағыдай түсіндірумен қатар кеңес үкіметінің дін мен арадағы ұстанатын саясаты мәселелерін қарастырған еңбектер жарық көрді [4]. Бұл еңбектердің мазмұны, негізінен мұсылман дінінің кемелденген социалистік қоғамға қарсылық мәніндегі жағдайын және «діни контрревалюциямен» күрестің қажеттілігін түсіндіруге бағытталған. Аталмыш мәселеге байланысты кеңес үкіметінің алғашқы жылдарындағы Қазақстандық большевиктер партиясының қайраткерлері көтерген мұсылман дініне қатысты жеке пікірлері осы кездегі еңбектерге енгізілді [5]. 20-30 жылдардағы социалистік мемлекет пен мұсылман дінінің қарым-қатнасы жайындағы алғашқы еңбектерді көлемі жағынан аз және теориялық қорытындысы шашыраңқы болғанымен де, саяси ұшталған және дәлелді құжаттардың үлкен бастамасы ретінде бағалауға болады.
Қарастырылып отырған мәселе соғыс жылдарында зерттелмеді. Соғыстан кейінгі кезеңдегі кеңестік тарих ғылымының сапалық негізіне ретінде «Краткого курса истории ВКП(б)» концепциясы бекітілді.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ

1. Н.Назарбаев. Тарих толқынында.А.Атамұра. 1999. 202 бет.
2. Марешаль Ш.Л. Избранные произведения. М.Госполитиздат. 1955. 800стр. Канэтти.Э. Масса и власть. М.Маргинем. 1997, 528 стр;
3. Кураев.А. Православие и право. Церковь в светском государстве. М, Из Сретенского монастыра. 1997, 64 стр; Мчедлов М.П. Политика и религия. М, 1987; ПолонскаяЛ.Р. Религия в формировании современного политического мышления.// Мусульманские страны. Религия и политика.(70-80-еоды.) М,Наука, 1991, 183стр; Салыгин.Е.П. Теократическое государство. М, 1999. 128 стр; Эзрин.Г.И. Государство и религия. Религиозные организации и политическая структура общества. М, 1974; Яблоков.И.Н. Религия: сущность явления. М, 3нание, 1982, 64стр; Шехтерман.Е.И. Религия и политика. А-А, 1970, 43 стр.
4. Ярославский.Е.М. Как вести антирелиозную пропаганду. М, 1925. Климович Л. Социалистическое строительство на Вастоке и религия. М.-Л., 1929; Дитякин В. Ислам и современность. М., 1931; Николаев Б.Н. Ислам игосударство. М., 1931; Толстов С.П. очерки первоначального ислама.// Советская этнография. 1932, №2; Василевский К. Ислам на службе контрревалюции. М., 1930; Олещук Ф.О. О реакционной роли мусулманского духовенства. А., 1937;
5. Голошекин Ф.И. Партийнное сроительство в Казахстане. М.-А., 1930; Соныке. Казахстан на путях социалистического переустройство. Сб. Статей и речей. М.-А., 1931; Джангильдин А.Т. К двадцатипятилетию партии. Сб. Док. и мат. А., 1961, с. 174-178; Курамысов И. Парторганизация Казахстана за 5 лет. 1930;
6. Декреты Советской власти. М., 1957, т.1.; Коммунистическая партия и Советское правительство о религии и церкви. М., 1961; Социалистическое Строительство в Казахстане в Восстановительный период (1921-1925 гг.) Сб. док. и мат. А., 1962; Культурное стройтельсво в Казахстане 1918-1932 гг. Сб. док. и мат. А., 1965. т.1; О религии и церкви: сб. док. М., 1965;
7. Елеуов Т. Установление и упрочнение Советской власти в Казахстане. А., 1961; Нурпеисов К.Н. Советы Казахстана в Борьбе за упрочнение власти рабочиз и крестьян. А., 1968; Сулейменов Р.Б., Бисенов Х.И. Социалистический путь культурного прогресса отсталых народов. А., 1967;
8. Персиц И.М. Отделение церкви от государства и школы от церкви в СССР. М., 1956; Плаксин Р.Ю. Крах церковной контрреволюции. 1917-1923 гг. М., 1968; Зайцев Г.Н. Религиозный вопрос в программе и тактике КПСС. М., 1963; Макаров И.Ф. Отношение Коммунистической партии и Советского государства к религии и церкви. Ленинград, 1967;
9. Евдокимов В.И. Научная организация атеистического воспитания. М., 1968; Колесов Г.И: Социалистический коллектив и атеистическое воспитание. М., 1967; Воронцов Г.В. Ленинская праграмма атеистического воспитание в действии (1917-1937 гг.) Ленинград, 1973; Вагабов М.В. Ислам ивопросы атеистического воспитания. М., 1984; Тоқбергенов.А. Жастарға ғылыми-атеистік тәрбие беру. А, Мектеп, 1987;
10. Барменко А.И. Свабода совести в СССР. М., 1973; Луначарский.А.В. Об атеизме и религии. М, 1972. Клочков В.В. Религия, государство, право. М., 1978; Соныке. Закон ирелигия. М., 1982; Бражник.И.И. Право, религия, атеизм. Киев. 1983; Колесник.Н.А. Социалистическая свобода совести. 1983; Круглов.А.А. Свобода совести. Минск, 1986; Сегизбаев О.А. Народное самосознание и религия. А., 1984; Тимофеев.В.Д. Марксистко-ленинское учение о свободе совести. М,1983; Савельев.В.Н. Свободе совести: история и теория. М, Высшая школа. 1991;
11. Розенбаум.Ю.А. Советское государство и церковь. М, Наука, 1985. Воронцов.Г.В. Массовой атеизм: становлсние и развитие. Лениздат, 1983.
Персиц И.М. Особенности процесса секулиризации в республиках Советского Вастока. М., 1983;Сулейменов Р.Б. Ленинские идеи культурной ревалюции и их осуществление в Казахстане. А., 1972; Куроедов.В.А. Религия и церковь в советском обществе. М, 1981;
12. Амантурлин Ш.Б. Пред рассудки и суеверия, их преодоления. А., 1985; Акназаров Х.З. Проникновеғние ислама в Казахстан, его эвалюция и пути преодоления. А., 1973; Шулембаев К.Ш. Маги, боги и действительность. А., 1975; Шулембаев К.Ш. Образ жизни. Религия Атеизм.А., 1983; Сегизбаев О.А. Традиции свободомыслия и атеизм в духовной культуре казахского народа. А., 1973;
13. Осипов В.П. Полномочный орган ЦК РКП(б) в Казахстане. А., 1979; Григорьев В.К., Джагфаров Н.Р., Осипов В.П. Идеино-политическая работа партиных организации Казахстана (1917-1925) А., 1989; Григорьев В.К. Противостаяние. Большевики и непролетарские партии в Казахстане. А., 1989;
14.Бейсембиев К.Б. Очерки истории общественно-политической и философской мысли Казахстана. А., 1976; Соныке. Победа марксистко-ленинской идеологии в Казахстане. А., 1970; елькеев Б. Из истории идейно-политической борьбы в Казахстане в период установления Советской власти. Ташкент, 1974;
15.Алексеев В.А. Иллюзии и догмы. М., 1991; Бабинов Ю.Я. Государственно-церковные отношения в СССР: история исовременность. Симферополь, 1991; Балтанова Г.Р. Ислам в СССР: анализ зарубежных концепций. Казань, 1991; осипов В.П. Всматриваясь в 20-30 годы. А., 1991; Фурман Д.Е. Религия, атеизм, пепестройка./ На пути свободе совести. М., 1989;
16.Лупарев Г.П. Отделения церкви от государства: советские и постсоветские религии.// Мысль. 1995,№11; Султангалиева А. Ислам в Казахстане.// Восток. 1994, №3; Абусеито К., Лаумулин М. Казахи и ислам. // Азия. 1993, №3; Михайлов в. Большевистский штурм религии. // азия. 1993, №41;
17. Маркс.К, Энгельс. Ф, Ленин.В.И. О религии. 2-е изд. М, 1983; В.И.Ленин. Об атеизме. Религии и церкви. Сборник произведений, писем и других материалов. М, 1980; Полное собрание сочинений. В 55-х т. м, 1958; В.И.Ленин. Социализм и религия.- Полн собр соч. том12;Об отношении рабочей партии к религии.Том 17; Государство и религия.том 23; Духовенство и политика. Том 22; К.Маркс и Ф.Энгеьлс О религии. М, Политиздат, 1955.
18. Декреты Советкой власти. 2-хт.М, 1957. Том 1.
19. КПСС в резолюциях и решениях съездов, пленумов ЦК. М, 1970, 1972. 6-томах.
20. Материалы Пленума ЦК КПСС. 14-15июня. 1983; Материалы ХХУПсъезда КПСС. М, 1986.
21. ҚР ОМА. 5, 81, 789, 1711 қорлар;
22. Советское правительство о религии и церкви. М, Госполитиздат, 1959.
23. Преодолевая религиозное влияние ислама. Сб док-в и материалов.(Из опыта Компартии Каз-на) 1917 г. начало 1930г. А-А, 1990.
24. Атеистический словарь. М,Политиздат, 1985, стр32-34.
25. К.Маркс, Ф.Энгельс. Шығармалар. 3-том. 632 бет.
26. Ленин.В.И. Сочинение. том 10, стр 71-72.
27. О религии и церкви. Сб. М., 1981, стр. 24.
28. Шварцман К.А. Теоретические проблемы этики. М., 1969, стр. 22-23.
29. Костенко Н.А. Атеизм и нровственность. М., 1982, стр. 82-83.
30. Троцкий Л.Д. К истории Русской революции. М., 1990, стр. 192.
31. Об ошибках среди трудящихся в научно-атеистической пропаганде.// Правда. Юноября 1954г.
32. Баскин.М.П Материализм және дін. А, Қазмембас, 1956, 48-54 бб.
33. Ақназаров.Х.З. Ғылыми атеизм негіздері. (ЖОО-ға студенттеріне арналған оқу құралы). А, Мектеп, 1968, 6-бет.
34. Блақбаев.З. Дін және мораль. А, Қазақстан, 1973, 78-бет.
35. Бердяев Н.А. Истоки и смысл Руского коммунизма. М., 1990, стр. 211.
36. Луначарский А.В. Почему нельзя верит в бога. М., 1965, стр. 287.
37. Лауренайтис.Ф.К. По поводу даты и названия ленинского декрета о свободе совести. //Вопросы истории КПСС. 1983. №4, стр 73-76.
38. Коммунистическая партия и советское правительство о религии и церкви. М, Политиздат, 1959, стр 59.
39. Материалы XXIV Съезда КПСС. М, 1972, стр 215-216.
40. Из обрашения СНК РКФСР ко всем трудящимся мусульманам России и Востока. Декреты Советской власти. М, том 1, 1957, стр 273.
41. Коммунистическая партия Советского Союза в резолюциях и решениях съездов, конференций и пленумов ЦК (1898-1986). М, 1917-1922 гг. 1983, том 2.стр 237.
42. Преодолевая религиозного влияния ислама. Сб док-в. А-А, 1990. 89-97.