Ұластыру арқылы көбейту
Жоспар:
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1. Қалемшелердi дайындау.
2. Құралдар жəне телітуші мен телiнушiнi ұластыруға дайындау
ІІІ. Қорытынды
ІҮ. Пайдаланылған әдебиеттер
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1. Қалемшелердi дайындау.
2. Құралдар жəне телітуші мен телiнушiнi ұластыруға дайындау
ІІІ. Қорытынды
ІҮ. Пайдаланылған әдебиеттер
І. Кіріспе
Ұластыру арқылы көбейту вегетативті көбейту тәсілдеріне жатады. Ол арқылы жеміс ағашының мәдени сорттарын сақтайды және көбейтеді, және телінушінің жеміс салуын жеделдетеді және өсу күші мен өмір сүруін біртекті өзгертеді.
Көзсабақтау мезгiлi. Көзсабақтау екi мезгiлде — көктемде жəне жазда жүргiзiледi.
Бiздiң елiмiздегi барлық жемiс шаруашылығы аймақтарында қабылданған ең қолайлы мезгiл, жазғы көзсабақтау болып табылады, оны “ұйқыдағы бүршiкпен” көзсабақтау деп те атайды. Бұл үшiн бүршiгi келесi жылы көктемде өнетiн сол жылғы сабақты (өнiстi) пайдаланады.
Көзсабақтаудың ең тиiмдi мезгiлi телітуші камбиiнiң активтi бөлiну кезеңiмен тура келедi. Осы мезгiлде телітуші қабығының сүрегiнен бөлiнуi жоғары болады (жазғы шырын қозғалысы кезеңi). Сондай-ақ, аналық жемiс ағаштарындағы ұластыруға дайындалатын өркендер де жеткiлiктi сүректелiп қатаяды. Оңтүстiк Қазақстан жемiс шаруашылығы аймағында жазғы шырын қозғалысы кезеңi 20 шiлдеден басталып тамыз айы толығымен жүредi.
Көктемгi көзсабақтау өнетiн бүршiктермен жүргiзiледi. Ол үшiн, өткен жылғы өсу кезеңiнде пайда болған қалемшеден алынатын қалқанша (көзсабақ) пайдаланылады. Олардағы бүршiктер ұластырудан 15-20 күн өткенде өне бастайды. Оңтүстiк жемiс шаруашылығы аймағында бұл мезгiлдi (тəсiлдi) көзсабақтаудың əлсiз өсуiне, бiрiгу процентi мен стандартты көшеттiң шығынының төмендiгiне байланысты пайдаланбайды дерлiк.
Қалемшелердiң жетiлуiне (телiнушiнiң) жəне өсу мерзiмiнiң ұзақтығына (қалай телітуші болса, солай телiнушiнiң де) байланысты əр түрлi жемiс дақылдарының көзсабақтау кезегi белгiленедi. Бiрiншi кезекте қалемшелерi (сабақтары) ерте сүректелетiн жəне өсу кезеңi қысқа болатын дақылдар ұластырылады. Оңтүстiкте көзсабақтауды (жазғы) өткiзу төменгi кезекте ұсынылады: алмұрт, беке (айва), шие, қызыл шие, алхоры, өрiк, шабдал, алма.
Бiр дақылды (сорт аралық) көзсабақтағанда жаздық сорттарынан бастап, кеш пiсетiн (қыстық) сорттарымен аяқтайды. Əр түрлi телiтушiлердi пайдаланғанда бiрiншi аласа өсетiндерiн (N9), сонан соң жартылай аласа өсетiндердi (ММ-106, т.б.), соңында себiндiлердi көзсабақтайды.
Ұластыру арқылы көбейту вегетативті көбейту тәсілдеріне жатады. Ол арқылы жеміс ағашының мәдени сорттарын сақтайды және көбейтеді, және телінушінің жеміс салуын жеделдетеді және өсу күші мен өмір сүруін біртекті өзгертеді.
Көзсабақтау мезгiлi. Көзсабақтау екi мезгiлде — көктемде жəне жазда жүргiзiледi.
Бiздiң елiмiздегi барлық жемiс шаруашылығы аймақтарында қабылданған ең қолайлы мезгiл, жазғы көзсабақтау болып табылады, оны “ұйқыдағы бүршiкпен” көзсабақтау деп те атайды. Бұл үшiн бүршiгi келесi жылы көктемде өнетiн сол жылғы сабақты (өнiстi) пайдаланады.
Көзсабақтаудың ең тиiмдi мезгiлi телітуші камбиiнiң активтi бөлiну кезеңiмен тура келедi. Осы мезгiлде телітуші қабығының сүрегiнен бөлiнуi жоғары болады (жазғы шырын қозғалысы кезеңi). Сондай-ақ, аналық жемiс ағаштарындағы ұластыруға дайындалатын өркендер де жеткiлiктi сүректелiп қатаяды. Оңтүстiк Қазақстан жемiс шаруашылығы аймағында жазғы шырын қозғалысы кезеңi 20 шiлдеден басталып тамыз айы толығымен жүредi.
Көктемгi көзсабақтау өнетiн бүршiктермен жүргiзiледi. Ол үшiн, өткен жылғы өсу кезеңiнде пайда болған қалемшеден алынатын қалқанша (көзсабақ) пайдаланылады. Олардағы бүршiктер ұластырудан 15-20 күн өткенде өне бастайды. Оңтүстiк жемiс шаруашылығы аймағында бұл мезгiлдi (тəсiлдi) көзсабақтаудың əлсiз өсуiне, бiрiгу процентi мен стандартты көшеттiң шығынының төмендiгiне байланысты пайдаланбайды дерлiк.
Қалемшелердiң жетiлуiне (телiнушiнiң) жəне өсу мерзiмiнiң ұзақтығына (қалай телітуші болса, солай телiнушiнiң де) байланысты əр түрлi жемiс дақылдарының көзсабақтау кезегi белгiленедi. Бiрiншi кезекте қалемшелерi (сабақтары) ерте сүректелетiн жəне өсу кезеңi қысқа болатын дақылдар ұластырылады. Оңтүстiкте көзсабақтауды (жазғы) өткiзу төменгi кезекте ұсынылады: алмұрт, беке (айва), шие, қызыл шие, алхоры, өрiк, шабдал, алма.
Бiр дақылды (сорт аралық) көзсабақтағанда жаздық сорттарынан бастап, кеш пiсетiн (қыстық) сорттарымен аяқтайды. Əр түрлi телiтушiлердi пайдаланғанда бiрiншi аласа өсетiндерiн (N9), сонан соң жартылай аласа өсетiндердi (ММ-106, т.б.), соңында себiндiлердi көзсабақтайды.
ІҮ. Пайдаланылған әдебиеттер
Жеміс шаруашылығы пәні бойынша агрономия мамандықтары студенттеріне лабороториялық, практикалық сабақтарын жүргізуге арналған оқу құралы: КАМПИТОВА Г А ,2007
Жеміс шаруашылығы пәні бойынша агрономия мамандықтары студенттеріне лабороториялық, практикалық сабақтарын жүргізуге арналған оқу құралы: КАМПИТОВА Г А ,2007
Жоспар:
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1. Қалемшелердi дайындау.
2. Құралдар жəне телітуші мен телiнушiнi ұластыруға дайындау
ІІІ. Қорытынды
ІҮ. Пайдаланылған әдебиеттер
І. Кіріспе
Ұластыру арқылы көбейту вегетативті көбейту тәсілдеріне жатады. Ол арқылы жеміс ағашының мәдени сорттарын сақтайды және көбейтеді, және телінушінің жеміс салуын жеделдетеді және өсу күші мен өмір сүруін біртекті өзгертеді.
Көзсабақтау мезгiлi. Көзсабақтау екi мезгiлде -- көктемде жəне жазда жүргiзiледi.
Бiздiң елiмiздегi барлық жемiс шаруашылығы аймақтарында қабылданған ең қолайлы мезгiл, жазғы көзсабақтау болып табылады, оны "ұйқыдағы бүршiкпен" көзсабақтау деп те атайды. Бұл үшiн бүршiгi келесi жылы көктемде өнетiн сол жылғы сабақты (өнiстi) пайдаланады.
Көзсабақтаудың ең тиiмдi мезгiлi телітуші камбиiнiң активтi бөлiну кезеңiмен тура келедi. Осы мезгiлде телітуші қабығының сүрегiнен бөлiнуi жоғары болады (жазғы шырын қозғалысы кезеңi). Сондай-ақ, аналық жемiс ағаштарындағы ұластыруға дайындалатын өркендер де жеткiлiктi сүректелiп қатаяды. Оңтүстiк Қазақстан жемiс шаруашылығы аймағында жазғы шырын қозғалысы кезеңi 20 шiлдеден басталып тамыз айы толығымен жүредi.
Көктемгi көзсабақтау өнетiн бүршiктермен жүргiзiледi. Ол үшiн, өткен жылғы өсу кезеңiнде пайда болған қалемшеден алынатын қалқанша (көзсабақ) пайдаланылады. Олардағы бүршiктер ұластырудан 15-20 күн өткенде өне бастайды. Оңтүстiк жемiс шаруашылығы аймағында бұл мезгiлдi (тəсiлдi) көзсабақтаудың əлсiз өсуiне, бiрiгу процентi мен стандартты көшеттiң шығынының төмендiгiне байланысты пайдаланбайды дерлiк.
Қалемшелердiң жетiлуiне (телiнушiнiң) жəне өсу мерзiмiнiң ұзақтығына (қалай телітуші болса, солай телiнушiнiң де) байланысты əр түрлi жемiс дақылдарының көзсабақтау кезегi белгiленедi. Бiрiншi кезекте қалемшелерi (сабақтары) ерте сүректелетiн жəне өсу кезеңi қысқа болатын дақылдар ұластырылады. Оңтүстiкте көзсабақтауды (жазғы) өткiзу төменгi кезекте ұсынылады: алмұрт, беке (айва), шие, қызыл шие, алхоры, өрiк, шабдал, алма.
Бiр дақылды (сорт аралық) көзсабақтағанда жаздық сорттарынан бастап, кеш пiсетiн (қыстық) сорттарымен аяқтайды. Əр түрлi телiтушiлердi пайдаланғанда бiрiншi аласа өсетiндерiн (N9), сонан соң жартылай аласа өсетiндердi (ММ-106, т.б.), соңында себiндiлердi көзсабақтайды.
ІІ. Негізгі бөлім
Қалемшелердi дайындау. Көзсабақтауға қалемшелердi ұластыратын күннiң қарсаңында немесе сол күнi таң сəрiден дайындаған орынды. Барлық жемiс өсiмдiктерiнiң қалемшелерi жемiс салатын, таза сорттылыққа тексерiлген жəне айырықша қыс жағдайына икемделген, аурулар мен зиянкестерге төзiмдi, жоғары өнiмдi, сортқа тəн жақсы боялған жемiсi бар ағаштардан дайындайды. Бөрікбасының ортаңғы немесе жоғары бөлiгiндегi жақсы, жарық түсетiн аумағынан ұзындығы 30 см-ден кем емес қалемшелердi қиып алады. Өркендi қиғаннан соң, су булануын азайту үшiн, жапырақ тақтасын ұзындығы 8-10мм сағағы қалдырып қиып тастайды. Сонан соң, қалемшелердi 50-100 данадан буып, оған сорты жəне дайындалған күнi көрсетiлген этикетка iлiнедi де, түбiне 3-5 см қалыңдықта су құйылған шелекке қалемше бумасын табанымен тұрғызып қояды. Қажет болған жағдайда қалемшелердi салқын бөлмелерде, жертөледе, тоңазытқышта, мұздатқышта немесе ылғалды жоңқаларда, немесе полиэтиленнен жасалған қалталарда сақтайды.
Көзсабақтау жұмыстарын ұйымдастыру. Телiтушiлердi көзсабақтаудан екi апта бұрын ауа райына қарамастан сiңiре суғару керек. Көзсабақтауға дейiн тетелітушілер сабағынан (дiңгекшесi) төменгi тамыр мойыншасынан 15-20 см биiктiкке дейiнгi бөлiгiндегi (сидамша) жанама бұтақтарын өткiр бақ пышағымен қиып тазартады. Қазақстанның оңтүстiк аймақтарында көзсабақты телітуші сидамның төменгi топырақтан 3-6 см биiктiктегi бөлiгiнде ұластырылады, ал клонды (бiртектес) сұламаталды баққа тереңдете отырғызу есебiмен, бiршамажоғарыұластыруға болады.
Көзсабақты ұластыру үшiн, тəулiктiң жарық уақыты мен салқын мезгiлiн таңертеңгi сағат 6-дан 10-ға дейiн, күннiң екiншi жартысында сағат 16-дан 20-ға дейiн пайдаланған жөн. Көзсабақтауды күштi жел тұрған жəне жаңбырлы күндерi жүргiзуге болмайды. Көзсабақтау жұмыстарын атқару үшiн, екi адамнан топ құрады, оның бiреуi тек көзсабақты ұластырады, ал екiншiсi оның соңынан орап бекiтедi. Көзсабақтаудың алдында телітушілердің түбiн ашады да, көзсабақ ұластырылатын сидам бөлiгiн ылғал шүберекпен тазалап сүртедi. Жұмыс барысында көзсабақтайтын пышақты өткiр қалпында (алмастың өткiрлiгiндей) ұстаған жөн.
Көзсабақтаудың тəсiлдерi мен əдiстерi. Телiнушiнiң өлшемi мен формасына қалқаншаны (щиток) телітушімен жалғастыру əдiсiне байланысты, көзсабақтаудың негiзiнен үш тəсiлi болады. 1. Т-үлгiсiндегi тiлмеге. 2. Дүмшелеп 3. Сақиналап жүргiзiледi. Көшеттiкте қабық астына Т-үлгiсiндегi тiлмеге көзсабақтауды жиi қолданады. Сақиналап жəне Т-үлгiсiндегi тiлмеге көзсабақтау үшiн, бұламаның қабығы сүрегiнен жақсы ажырау керек. Дүмшелеп көзсабақтағанда, телітуші қабығының ажырау дəрежесiне байланыссыз жүргiзе беруге болады.
Алдыңғы екi тəсiлмен ұластыру үшiн, бүршiктi қалқанша қолданады. Қалқанша -- өркеннiң буын аумағынан ұзындығы 25-35 мм жəне енi 4-5 мм етiп қиып алынған сабақ бөлiгi. Ол сабақ камбиiнiң физиологиялық жағдайына қарай сүрегiмен немесе сүрексiз алынады. Қалқаншаның құрамына қарай көзсабақты "сүректi" немесе "сүрексiз" деп екi түрге бөледi.
Қалқаншаны қию əдiстерi. Сүректi қалқаншаларды қию. Егер көзсабақтауға пайдаланылатын қалемшенiң камбиi тыныштық кезеңiнде болса, қалқанша өте жұқа сүрек қабыршағымен (жазуға арналған қағаздан да жұқа) қиылып алынады (өлшемi жоғарыда келтiрiлген). Ол үшiн, сол қолға қалемшенi (сабақты) бүршiгiнiң ұшымен өзiне қарата, сұқ саусақпен бүршiгi бар буынның астынан сүйей ұстайды. Оң қолдағы өткiр көзсабақтауға арналған пышақпен бүршiктiң табанынан төмен қарай 1-1,5 см қалдырып, пышақтың жүзiн қиғаштата, қалқаншаның төменгi ұшын сүйiрлей, енiн 3-4 мм жеткiзе сүрек қабыршағын жұқалай қамтып, жоғары қарай өрлей қияды. Бүршiк табанының тұсына жете бере пышақтың жүзiн аздап тереңдете қияды. Қалқаншаның бүршiк орналасқан бөлiгiнiң енiн 4-6 мм жеткiзедi де, одан жоғары 3,0-4 мм қалпына түсiредi. Қалқаншаның ұзындығын бүршiктен жоғары 1,5-2 см жеткiзiп, сабақтан қиып алады. Сонымен бүршiктi қалқаншаның жалпы ұзындығы 2,5-3,5 см жеткiзедi. Мұндай қалқаншаларды "Т" əрпi тəрiздi тiлiмге телiгенде пайдаланылады.
1. Қалқаншаны сүрексiз қию. Қолданылатын сабақтың камбиi өсу кезеңiнде болып, қалемшенiң қабығы сүрегiнен жақсы ажырайтын болса, қалқанша сүрексiз қиылып алынады. Мұндай сөзсабақтардың бiтiмi өте жоғары болады. Қалқаншаны сүрексiз қиюдың үш жолы бар. Бiрiншiден, буындағы бүршiкке қарама-қарсы жағынан ұзындығын қалемшенiң диаметрiнiң үш-төрт есесiне тереңдей етiп қиғаш кеседi. Бүршiк қимасының ортасында немесе төменiрек орналасуы қажет. қиғаш кесiктiң жоғарғы шетiнен дөңгелетiп, сабақтың қабығын қияды.
Екiншiсiнде, сүректi қалқаншаны қиған əдiстi пайдаланады, тек қалқаншаның қалыңдығы сабақтың диаметрiнiң 30-50%-дейiн жеткiзiледi.
Үшiншi əдiсте бүршiктi ортасына ала, қалқаншаның формасы мен өлшемдерiн сақтап қабықты тiледi. Үш əдiстi де қалқаншаны сабақтан оң қолдық бас бармағы мен сұқ саусағының қысымымен төмен қарата, қалемше бойымен спираль бағытында бұрап ажыратады. Бұл əдiстерде бүршiк талшықтарының бүтiндiгi, көзсабақтардың бiрiгуiнiң негiзi болып табылады. Олардың жұлынбауын бүршiктiң орнындағы ойшық арқылы анықтайды.
Көзсабақтаудың тəсiлдерi 1. Т-үлгiсiндегi тiлiмге көзсабақтау. Алдын ала дайындалған телітуші сидамның төменгi бөлiгiндегi (көзсабақтау жұмысын ұйымдастыру бөлiмiн қара) қабығын "Т" əрпiне ұқсас етiп тiледi. Алғашында көлденең, сонан соң бойлама тiлiк жүргiзiледi (астынан жоғары қарай). Бұлардың өлшемдерi қалқанша сиятындай болуы керек. Пышақтың сүйекшесiн пайдаланып, бойлама тiлiктiң екi жағындағы қабық ернеулерiн көтерiп сүректен ажыратады. Егер көзсабақ телітушіні тiлуден бұрын қиылса, оны пышақтың астына салады, ал кейiннен қиылса пышақтан салады. Бiрiншi əдiсте қиылып алынған көзсабақты сол қолға ұстап, оң қолдағы пышақтың сүйекшесiмен алдын ала тiлiнген телітушінің тiлiк бойындағы қабық ернеушелерiн көтерiп, қалқаншаның төменгi сүйiр ұшымен бiртiндеп қабық астына енгiзедi.
Бұл əдiс негiзiнен сүректi қалқаншаны ұластырғанда қолданылады. Ұластыру барысында қосылатын сыңарлардың камбиiн кебуден сақтау үшiн, алдымен телітушіде тiлiк жасалынады да, көзсабақ қиып алынады, сонан соң тiлмедегi қабық ернеулерi көтерiлiп, қалқанша қабық астына салынады. Ұластыру көзсабақты шекпiрмен (пленка тiлiктерi) орап байлаумен аяқталады.
2. Дүмшелеп көзсабақтау. Бұл тəсiлдi орындау барысында телітуші- сидамын көзсабақтау үшiн қабылданған биiктiктегi бөлiгiнде 450 бұрышпен көлденең, төмен қарата қиғаштап, аздаған тереңдiкке (2-3 мм) қабығы мен сүрегiн қоса тiледi. Сонан соң пышақты тiлiктен 2-3 см жоғары көтерiп, қалқаншаның ұзындығына тең, төмен қарата жұқалап, телітушінің қабығы мен сүрегiн қамтып кесiп алады. Оның орнына қалемшеден қиылып алынған қалқаншаны беттестiрiп бекiтедi. Қалқаншаны қию үшiн, қалемшенi төбесiмен өзiнен керi ұстап, бүршiктiң төменгi жағынан 10-14 мм қалдыра кесiк жасайды (450 ), сонан соң бүршiктен 10-15 мм жоғарыдан бастап, қалқаншаны сүрегiмен қиып алады да, телітушідегі кесiк орнына беттестiрiп байлайды. Дүмшелеп көзсабақтау қабық астына көзсабақтағаннан көп тиiмдi жəне одан 20-25% өнiмдiрек. Бұл тəсiлдiң тағы да төмендегiдей артықшылығы бар: көзсабақтауды активтi шырын қозғалысынан бiрнеше күн ерте бастауға болады, телiнушi мен телітуші бiрiгуi жылдамдайды əрi жақсарады, бiржылдық көшеттердiң өсуi 10-15% күшейедi. Қалқаншалар бұламаның астында еш уақытта (телітушінің қабығының астында) жабылмайды, сондықтан бұл тəсiлмен жуандығы 15-20 мм келетiн бұламаларды да үлестiруге болады. Дегенмен есте сақтайтын бiр жағдай, камбийдiң активтi бөлiнуi тоқталғаннан соң, бұл тəсiлдер де "Т" \ үлгiсiндегi тəсiл сияқты нəтижесiз болады. 11 сурет. Дүмшелеп 1-кесу орнын белігеу; 2-кесу; 3-ұластырылатын жерді дайындау; 4-қалқаншаны бөлу алу.
3. Сақиналы немесе сырнайлап көзсабақтау. Бұл тəсiл кейбiр қалың Грек жаңғағы сияқты дақылдарда көзсабақтануына қолданылады. Ол үшiн, арнайы екi тақталы (жүздi) пышақ қолданған тиiмдi. Мұндай құралды пайдаланып, бұлама сидамның қабығын алдыңғы тəсiлдерде көрсетiлген биiктiкте айналдыра кесiп, ұзындығы 2-3 см бөлiгiн (сақина) ажыратып алады. Оның орнына дəл осындай өлшеммен қалемшенiң (телiнушiнiң) буын аумағынан, бүршiгiн ортасына келтiрiп, сақиналап, қабығын қиып алып салады.
Көзсабақтарды орап байлау. Қалқаншаны орнына салысымен орап байлайды. Ол үшiн полиэтилендi жəне поливинилхлоридтi пленкаларды енiн 1 см. жуық жəне ұзындығын 25-30 см етiп қиып пайдаланады. Мұндай жабдықты "шекпiр" деп атайды. Көзсабақты ұластырған соң, ыңғайына қарай, төменнен немесе керi бағытта шекпiрдi шиыршықтап, тығыз орайды. Шекпiрдi орау үшiн, бiр ұшын қысқа ұстап, оны бiрiншi орамның астында қалдырады да, келесi орамдары тығыздап тартып, ернеулерiмен бiр-бiрiн бастыра қалқанша жəне жарақат толық жабылғанша орайды. Соңында шиыршық бағытымен iлмек арқылы қалған ұшын өткiзiп байлайды. Орау барысында өнетiн бүршiктер (көктемгi ұластыру) мен сүйектi дақылдардың бүршiктерiн ашық қалдырады, өйткенi олар артық сығымнан жарақаттануға ықтимал əрi өспей де қалуы мүмкiн.
Көзсабақты тексеру Ұластырудан 12-20 күн өткеннен соң, көзсабақтардың бiрiгуiн тексередi. Бiрiккен қалқаншалардың жапырақ сағақтары жеңiл түседi, қабықтары мен бүршiктерi бүрiспеген, түстерi қалпында, бiрiкпегендерiнiң сағақтары ажырамайды, қалқаншаның қабығы мен бүршiктерi кебедi əрi бүрiседi, түсi сұрғылттанады. Қалқаншалары ұласпаған телiтушiлердi қайталап көзсабақтайды. Бұл жұмыстарды тұрақты суық түсуден бiр ай бұрын аяқтайды. Бүршiктердiң бiрiгуi төмен болса көктемде, екiншi танапта қалемшемен ұластыруға болады -- бүйiр тiлiкке, беттестiрiп, т.б. тəсiлдермен.
Жемiс өсiмдiктерiн қалемшемен ұластыру Əдiстмелiк нұсқау жəне түсiнiктеме Қалемшемен ұластырғанда бiржылдық өркеннiң екi-үш бүршiгi бар бөлiгiн телітушігежалғастырады. Бұлжемiс өсiмдiктерiн вегетативтi көбейту тəсiлi, көшеттердi қыста ұластыру əдiсiнде, көшеттiктiң екiншi танабында көзсабақтарды бiрiкпеген телітушілерді ұластыруға, клонды телітушіден аралығы бар көшеттердi өсiруге, сорттарды ауыстыруда, бақтарда кемiрушiлерден зардап шеккен ағаштарды емдеуге кең қолданылады. Мұның көзсабақтаумен салыстырғанда ұласуы мен өнiмдiлiгi төменiрек болады, қалемше мен шекпiрдiң (орайтын материал) шығынын көп талап етедi, бiрiгу берiктiгiн əрдайымқамтамасыз ете алмайды. Дегенмен, өсiмдiктердiң кез келген жасында қалемшелеп ұластыруға болады, сондықтан оны бақтарда қайта құруға қолдануға мүмкiндiк бередi. Қойылған мақсатқа байланысты телітушідегі ұластыратын орын жемiс ағашының əр түрлi бөлiгi -- тамыр, сидам, дiңгек, бөрікбасы бола алады. Қалемшелеп телудiң мезгiлдерi: Оңтүстiк Қазақстан жағдайында қалемшелеп телудi келесi мезгiлдерде жүргiзген дұрыс: көктемде-ақпаннан сəуір айының аяғына дейiн, қыста- қаңтар мен ақпан айларының iшiнде жылы жайда ұластыру.
Қалемшенi (телiнушi) дайындау жəне сақтау. Қалемшелердi қыс басында қатты аяз түскенше əзiрлейдi, өйткенi шамалы ғана үсiген қалемшелер (əсiресе сүйектi дақылдарда) нашар немесе мүлдем бiрiкпейдi. Бұл үшiн сорттардан (дақылдардан) аурусыз, мол өнiм беретiн аналық ағаштарды таңдап алады. Ұластыру үшiн ағаш бөрікбасының шет жағында, жарықта орналасқан, сүрегi жақсы дамыған, ұзындығы 30-50 см, жуандығы 6-10 мм. келетiн бiржылдық өркенді пайдаланады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1. Қалемшелердi дайындау.
2. Құралдар жəне телітуші мен телiнушiнi ұластыруға дайындау
ІІІ. Қорытынды
ІҮ. Пайдаланылған әдебиеттер
І. Кіріспе
Ұластыру арқылы көбейту вегетативті көбейту тәсілдеріне жатады. Ол арқылы жеміс ағашының мәдени сорттарын сақтайды және көбейтеді, және телінушінің жеміс салуын жеделдетеді және өсу күші мен өмір сүруін біртекті өзгертеді.
Көзсабақтау мезгiлi. Көзсабақтау екi мезгiлде -- көктемде жəне жазда жүргiзiледi.
Бiздiң елiмiздегi барлық жемiс шаруашылығы аймақтарында қабылданған ең қолайлы мезгiл, жазғы көзсабақтау болып табылады, оны "ұйқыдағы бүршiкпен" көзсабақтау деп те атайды. Бұл үшiн бүршiгi келесi жылы көктемде өнетiн сол жылғы сабақты (өнiстi) пайдаланады.
Көзсабақтаудың ең тиiмдi мезгiлi телітуші камбиiнiң активтi бөлiну кезеңiмен тура келедi. Осы мезгiлде телітуші қабығының сүрегiнен бөлiнуi жоғары болады (жазғы шырын қозғалысы кезеңi). Сондай-ақ, аналық жемiс ағаштарындағы ұластыруға дайындалатын өркендер де жеткiлiктi сүректелiп қатаяды. Оңтүстiк Қазақстан жемiс шаруашылығы аймағында жазғы шырын қозғалысы кезеңi 20 шiлдеден басталып тамыз айы толығымен жүредi.
Көктемгi көзсабақтау өнетiн бүршiктермен жүргiзiледi. Ол үшiн, өткен жылғы өсу кезеңiнде пайда болған қалемшеден алынатын қалқанша (көзсабақ) пайдаланылады. Олардағы бүршiктер ұластырудан 15-20 күн өткенде өне бастайды. Оңтүстiк жемiс шаруашылығы аймағында бұл мезгiлдi (тəсiлдi) көзсабақтаудың əлсiз өсуiне, бiрiгу процентi мен стандартты көшеттiң шығынының төмендiгiне байланысты пайдаланбайды дерлiк.
Қалемшелердiң жетiлуiне (телiнушiнiң) жəне өсу мерзiмiнiң ұзақтығына (қалай телітуші болса, солай телiнушiнiң де) байланысты əр түрлi жемiс дақылдарының көзсабақтау кезегi белгiленедi. Бiрiншi кезекте қалемшелерi (сабақтары) ерте сүректелетiн жəне өсу кезеңi қысқа болатын дақылдар ұластырылады. Оңтүстiкте көзсабақтауды (жазғы) өткiзу төменгi кезекте ұсынылады: алмұрт, беке (айва), шие, қызыл шие, алхоры, өрiк, шабдал, алма.
Бiр дақылды (сорт аралық) көзсабақтағанда жаздық сорттарынан бастап, кеш пiсетiн (қыстық) сорттарымен аяқтайды. Əр түрлi телiтушiлердi пайдаланғанда бiрiншi аласа өсетiндерiн (N9), сонан соң жартылай аласа өсетiндердi (ММ-106, т.б.), соңында себiндiлердi көзсабақтайды.
ІІ. Негізгі бөлім
Қалемшелердi дайындау. Көзсабақтауға қалемшелердi ұластыратын күннiң қарсаңында немесе сол күнi таң сəрiден дайындаған орынды. Барлық жемiс өсiмдiктерiнiң қалемшелерi жемiс салатын, таза сорттылыққа тексерiлген жəне айырықша қыс жағдайына икемделген, аурулар мен зиянкестерге төзiмдi, жоғары өнiмдi, сортқа тəн жақсы боялған жемiсi бар ағаштардан дайындайды. Бөрікбасының ортаңғы немесе жоғары бөлiгiндегi жақсы, жарық түсетiн аумағынан ұзындығы 30 см-ден кем емес қалемшелердi қиып алады. Өркендi қиғаннан соң, су булануын азайту үшiн, жапырақ тақтасын ұзындығы 8-10мм сағағы қалдырып қиып тастайды. Сонан соң, қалемшелердi 50-100 данадан буып, оған сорты жəне дайындалған күнi көрсетiлген этикетка iлiнедi де, түбiне 3-5 см қалыңдықта су құйылған шелекке қалемше бумасын табанымен тұрғызып қояды. Қажет болған жағдайда қалемшелердi салқын бөлмелерде, жертөледе, тоңазытқышта, мұздатқышта немесе ылғалды жоңқаларда, немесе полиэтиленнен жасалған қалталарда сақтайды.
Көзсабақтау жұмыстарын ұйымдастыру. Телiтушiлердi көзсабақтаудан екi апта бұрын ауа райына қарамастан сiңiре суғару керек. Көзсабақтауға дейiн тетелітушілер сабағынан (дiңгекшесi) төменгi тамыр мойыншасынан 15-20 см биiктiкке дейiнгi бөлiгiндегi (сидамша) жанама бұтақтарын өткiр бақ пышағымен қиып тазартады. Қазақстанның оңтүстiк аймақтарында көзсабақты телітуші сидамның төменгi топырақтан 3-6 см биiктiктегi бөлiгiнде ұластырылады, ал клонды (бiртектес) сұламаталды баққа тереңдете отырғызу есебiмен, бiршамажоғарыұластыруға болады.
Көзсабақты ұластыру үшiн, тəулiктiң жарық уақыты мен салқын мезгiлiн таңертеңгi сағат 6-дан 10-ға дейiн, күннiң екiншi жартысында сағат 16-дан 20-ға дейiн пайдаланған жөн. Көзсабақтауды күштi жел тұрған жəне жаңбырлы күндерi жүргiзуге болмайды. Көзсабақтау жұмыстарын атқару үшiн, екi адамнан топ құрады, оның бiреуi тек көзсабақты ұластырады, ал екiншiсi оның соңынан орап бекiтедi. Көзсабақтаудың алдында телітушілердің түбiн ашады да, көзсабақ ұластырылатын сидам бөлiгiн ылғал шүберекпен тазалап сүртедi. Жұмыс барысында көзсабақтайтын пышақты өткiр қалпында (алмастың өткiрлiгiндей) ұстаған жөн.
Көзсабақтаудың тəсiлдерi мен əдiстерi. Телiнушiнiң өлшемi мен формасына қалқаншаны (щиток) телітушімен жалғастыру əдiсiне байланысты, көзсабақтаудың негiзiнен үш тəсiлi болады. 1. Т-үлгiсiндегi тiлмеге. 2. Дүмшелеп 3. Сақиналап жүргiзiледi. Көшеттiкте қабық астына Т-үлгiсiндегi тiлмеге көзсабақтауды жиi қолданады. Сақиналап жəне Т-үлгiсiндегi тiлмеге көзсабақтау үшiн, бұламаның қабығы сүрегiнен жақсы ажырау керек. Дүмшелеп көзсабақтағанда, телітуші қабығының ажырау дəрежесiне байланыссыз жүргiзе беруге болады.
Алдыңғы екi тəсiлмен ұластыру үшiн, бүршiктi қалқанша қолданады. Қалқанша -- өркеннiң буын аумағынан ұзындығы 25-35 мм жəне енi 4-5 мм етiп қиып алынған сабақ бөлiгi. Ол сабақ камбиiнiң физиологиялық жағдайына қарай сүрегiмен немесе сүрексiз алынады. Қалқаншаның құрамына қарай көзсабақты "сүректi" немесе "сүрексiз" деп екi түрге бөледi.
Қалқаншаны қию əдiстерi. Сүректi қалқаншаларды қию. Егер көзсабақтауға пайдаланылатын қалемшенiң камбиi тыныштық кезеңiнде болса, қалқанша өте жұқа сүрек қабыршағымен (жазуға арналған қағаздан да жұқа) қиылып алынады (өлшемi жоғарыда келтiрiлген). Ол үшiн, сол қолға қалемшенi (сабақты) бүршiгiнiң ұшымен өзiне қарата, сұқ саусақпен бүршiгi бар буынның астынан сүйей ұстайды. Оң қолдағы өткiр көзсабақтауға арналған пышақпен бүршiктiң табанынан төмен қарай 1-1,5 см қалдырып, пышақтың жүзiн қиғаштата, қалқаншаның төменгi ұшын сүйiрлей, енiн 3-4 мм жеткiзе сүрек қабыршағын жұқалай қамтып, жоғары қарай өрлей қияды. Бүршiк табанының тұсына жете бере пышақтың жүзiн аздап тереңдете қияды. Қалқаншаның бүршiк орналасқан бөлiгiнiң енiн 4-6 мм жеткiзедi де, одан жоғары 3,0-4 мм қалпына түсiредi. Қалқаншаның ұзындығын бүршiктен жоғары 1,5-2 см жеткiзiп, сабақтан қиып алады. Сонымен бүршiктi қалқаншаның жалпы ұзындығы 2,5-3,5 см жеткiзедi. Мұндай қалқаншаларды "Т" əрпi тəрiздi тiлiмге телiгенде пайдаланылады.
1. Қалқаншаны сүрексiз қию. Қолданылатын сабақтың камбиi өсу кезеңiнде болып, қалемшенiң қабығы сүрегiнен жақсы ажырайтын болса, қалқанша сүрексiз қиылып алынады. Мұндай сөзсабақтардың бiтiмi өте жоғары болады. Қалқаншаны сүрексiз қиюдың үш жолы бар. Бiрiншiден, буындағы бүршiкке қарама-қарсы жағынан ұзындығын қалемшенiң диаметрiнiң үш-төрт есесiне тереңдей етiп қиғаш кеседi. Бүршiк қимасының ортасында немесе төменiрек орналасуы қажет. қиғаш кесiктiң жоғарғы шетiнен дөңгелетiп, сабақтың қабығын қияды.
Екiншiсiнде, сүректi қалқаншаны қиған əдiстi пайдаланады, тек қалқаншаның қалыңдығы сабақтың диаметрiнiң 30-50%-дейiн жеткiзiледi.
Үшiншi əдiсте бүршiктi ортасына ала, қалқаншаның формасы мен өлшемдерiн сақтап қабықты тiледi. Үш əдiстi де қалқаншаны сабақтан оң қолдық бас бармағы мен сұқ саусағының қысымымен төмен қарата, қалемше бойымен спираль бағытында бұрап ажыратады. Бұл əдiстерде бүршiк талшықтарының бүтiндiгi, көзсабақтардың бiрiгуiнiң негiзi болып табылады. Олардың жұлынбауын бүршiктiң орнындағы ойшық арқылы анықтайды.
Көзсабақтаудың тəсiлдерi 1. Т-үлгiсiндегi тiлiмге көзсабақтау. Алдын ала дайындалған телітуші сидамның төменгi бөлiгiндегi (көзсабақтау жұмысын ұйымдастыру бөлiмiн қара) қабығын "Т" əрпiне ұқсас етiп тiледi. Алғашында көлденең, сонан соң бойлама тiлiк жүргiзiледi (астынан жоғары қарай). Бұлардың өлшемдерi қалқанша сиятындай болуы керек. Пышақтың сүйекшесiн пайдаланып, бойлама тiлiктiң екi жағындағы қабық ернеулерiн көтерiп сүректен ажыратады. Егер көзсабақ телітушіні тiлуден бұрын қиылса, оны пышақтың астына салады, ал кейiннен қиылса пышақтан салады. Бiрiншi əдiсте қиылып алынған көзсабақты сол қолға ұстап, оң қолдағы пышақтың сүйекшесiмен алдын ала тiлiнген телітушінің тiлiк бойындағы қабық ернеушелерiн көтерiп, қалқаншаның төменгi сүйiр ұшымен бiртiндеп қабық астына енгiзедi.
Бұл əдiс негiзiнен сүректi қалқаншаны ұластырғанда қолданылады. Ұластыру барысында қосылатын сыңарлардың камбиiн кебуден сақтау үшiн, алдымен телітушіде тiлiк жасалынады да, көзсабақ қиып алынады, сонан соң тiлмедегi қабық ернеулерi көтерiлiп, қалқанша қабық астына салынады. Ұластыру көзсабақты шекпiрмен (пленка тiлiктерi) орап байлаумен аяқталады.
2. Дүмшелеп көзсабақтау. Бұл тəсiлдi орындау барысында телітуші- сидамын көзсабақтау үшiн қабылданған биiктiктегi бөлiгiнде 450 бұрышпен көлденең, төмен қарата қиғаштап, аздаған тереңдiкке (2-3 мм) қабығы мен сүрегiн қоса тiледi. Сонан соң пышақты тiлiктен 2-3 см жоғары көтерiп, қалқаншаның ұзындығына тең, төмен қарата жұқалап, телітушінің қабығы мен сүрегiн қамтып кесiп алады. Оның орнына қалемшеден қиылып алынған қалқаншаны беттестiрiп бекiтедi. Қалқаншаны қию үшiн, қалемшенi төбесiмен өзiнен керi ұстап, бүршiктiң төменгi жағынан 10-14 мм қалдыра кесiк жасайды (450 ), сонан соң бүршiктен 10-15 мм жоғарыдан бастап, қалқаншаны сүрегiмен қиып алады да, телітушідегі кесiк орнына беттестiрiп байлайды. Дүмшелеп көзсабақтау қабық астына көзсабақтағаннан көп тиiмдi жəне одан 20-25% өнiмдiрек. Бұл тəсiлдiң тағы да төмендегiдей артықшылығы бар: көзсабақтауды активтi шырын қозғалысынан бiрнеше күн ерте бастауға болады, телiнушi мен телітуші бiрiгуi жылдамдайды əрi жақсарады, бiржылдық көшеттердiң өсуi 10-15% күшейедi. Қалқаншалар бұламаның астында еш уақытта (телітушінің қабығының астында) жабылмайды, сондықтан бұл тəсiлмен жуандығы 15-20 мм келетiн бұламаларды да үлестiруге болады. Дегенмен есте сақтайтын бiр жағдай, камбийдiң активтi бөлiнуi тоқталғаннан соң, бұл тəсiлдер де "Т" \ үлгiсiндегi тəсiл сияқты нəтижесiз болады. 11 сурет. Дүмшелеп 1-кесу орнын белігеу; 2-кесу; 3-ұластырылатын жерді дайындау; 4-қалқаншаны бөлу алу.
3. Сақиналы немесе сырнайлап көзсабақтау. Бұл тəсiл кейбiр қалың Грек жаңғағы сияқты дақылдарда көзсабақтануына қолданылады. Ол үшiн, арнайы екi тақталы (жүздi) пышақ қолданған тиiмдi. Мұндай құралды пайдаланып, бұлама сидамның қабығын алдыңғы тəсiлдерде көрсетiлген биiктiкте айналдыра кесiп, ұзындығы 2-3 см бөлiгiн (сақина) ажыратып алады. Оның орнына дəл осындай өлшеммен қалемшенiң (телiнушiнiң) буын аумағынан, бүршiгiн ортасына келтiрiп, сақиналап, қабығын қиып алып салады.
Көзсабақтарды орап байлау. Қалқаншаны орнына салысымен орап байлайды. Ол үшiн полиэтилендi жəне поливинилхлоридтi пленкаларды енiн 1 см. жуық жəне ұзындығын 25-30 см етiп қиып пайдаланады. Мұндай жабдықты "шекпiр" деп атайды. Көзсабақты ұластырған соң, ыңғайына қарай, төменнен немесе керi бағытта шекпiрдi шиыршықтап, тығыз орайды. Шекпiрдi орау үшiн, бiр ұшын қысқа ұстап, оны бiрiншi орамның астында қалдырады да, келесi орамдары тығыздап тартып, ернеулерiмен бiр-бiрiн бастыра қалқанша жəне жарақат толық жабылғанша орайды. Соңында шиыршық бағытымен iлмек арқылы қалған ұшын өткiзiп байлайды. Орау барысында өнетiн бүршiктер (көктемгi ұластыру) мен сүйектi дақылдардың бүршiктерiн ашық қалдырады, өйткенi олар артық сығымнан жарақаттануға ықтимал əрi өспей де қалуы мүмкiн.
Көзсабақты тексеру Ұластырудан 12-20 күн өткеннен соң, көзсабақтардың бiрiгуiн тексередi. Бiрiккен қалқаншалардың жапырақ сағақтары жеңiл түседi, қабықтары мен бүршiктерi бүрiспеген, түстерi қалпында, бiрiкпегендерiнiң сағақтары ажырамайды, қалқаншаның қабығы мен бүршiктерi кебедi əрi бүрiседi, түсi сұрғылттанады. Қалқаншалары ұласпаған телiтушiлердi қайталап көзсабақтайды. Бұл жұмыстарды тұрақты суық түсуден бiр ай бұрын аяқтайды. Бүршiктердiң бiрiгуi төмен болса көктемде, екiншi танапта қалемшемен ұластыруға болады -- бүйiр тiлiкке, беттестiрiп, т.б. тəсiлдермен.
Жемiс өсiмдiктерiн қалемшемен ұластыру Əдiстмелiк нұсқау жəне түсiнiктеме Қалемшемен ұластырғанда бiржылдық өркеннiң екi-үш бүршiгi бар бөлiгiн телітушігежалғастырады. Бұлжемiс өсiмдiктерiн вегетативтi көбейту тəсiлi, көшеттердi қыста ұластыру əдiсiнде, көшеттiктiң екiншi танабында көзсабақтарды бiрiкпеген телітушілерді ұластыруға, клонды телітушіден аралығы бар көшеттердi өсiруге, сорттарды ауыстыруда, бақтарда кемiрушiлерден зардап шеккен ағаштарды емдеуге кең қолданылады. Мұның көзсабақтаумен салыстырғанда ұласуы мен өнiмдiлiгi төменiрек болады, қалемше мен шекпiрдiң (орайтын материал) шығынын көп талап етедi, бiрiгу берiктiгiн əрдайымқамтамасыз ете алмайды. Дегенмен, өсiмдiктердiң кез келген жасында қалемшелеп ұластыруға болады, сондықтан оны бақтарда қайта құруға қолдануға мүмкiндiк бередi. Қойылған мақсатқа байланысты телітушідегі ұластыратын орын жемiс ағашының əр түрлi бөлiгi -- тамыр, сидам, дiңгек, бөрікбасы бола алады. Қалемшелеп телудiң мезгiлдерi: Оңтүстiк Қазақстан жағдайында қалемшелеп телудi келесi мезгiлдерде жүргiзген дұрыс: көктемде-ақпаннан сəуір айының аяғына дейiн, қыста- қаңтар мен ақпан айларының iшiнде жылы жайда ұластыру.
Қалемшенi (телiнушi) дайындау жəне сақтау. Қалемшелердi қыс басында қатты аяз түскенше əзiрлейдi, өйткенi шамалы ғана үсiген қалемшелер (əсiресе сүйектi дақылдарда) нашар немесе мүлдем бiрiкпейдi. Бұл үшiн сорттардан (дақылдардан) аурусыз, мол өнiм беретiн аналық ағаштарды таңдап алады. Ұластыру үшiн ағаш бөрікбасының шет жағында, жарықта орналасқан, сүрегi жақсы дамыған, ұзындығы 30-50 см, жуандығы 6-10 мм. келетiн бiржылдық өркенді пайдаланады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz