Қазақстанның инвестициялық саясатын талдау
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫ.
1.1.Инвестицияға жалпы мазмұндама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Қазақстан Республикасының инвестициялық саясатының алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
II БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫН ТАЛДАУ.
2.1. Қазақстан Республикасының инвестиция тартудан әлемде алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2. Қазақстандағы Республикасының инвестициялық белсенділігін арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.3. Инвестицияны негізгі басым өндіріс салаларына тарту ... 28
III БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ.
3.1. Инвестицияны елімізге тарту және инвесторлар үшін жағдай жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3.2. Қазақстандық кәсіпорындардың инвестициялық саясатын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: ... ... ... ... ... ... ...76
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫ.
1.1.Инвестицияға жалпы мазмұндама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Қазақстан Республикасының инвестициялық саясатының алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
II БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫН ТАЛДАУ.
2.1. Қазақстан Республикасының инвестиция тартудан әлемде алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2. Қазақстандағы Республикасының инвестициялық белсенділігін арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.3. Инвестицияны негізгі басым өндіріс салаларына тарту ... 28
III БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ.
3.1. Инвестицияны елімізге тарту және инвесторлар үшін жағдай жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3.2. Қазақстандық кәсіпорындардың инвестициялық саясатын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: ... ... ... ... ... ... ...76
КІРІСПЕ
Кез келген мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, және қаржылық тұрақтылығын және әрі қарай өсуін анықтайтын шешуші факторлардың бірі – бұл оның инвестициялық белсенділігі. Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастарға көшкелі бері жүргізілген экономикалық бетбұрыстар халық шаруашылығының негізгі буыны болып саналатын кәсіпорындардың құқықтық, қаржылық-экономикалық және әлеуметтік жағдайын, олардың шаруашылық және азаматтық жүйелердегі дәрежесін айтарлықтай өзгерістерге ұшыраттты. Жеке меншікте, аралас, акционерлік меншікте құрылған миллиондаған кәсіпорындар пайда болды және қазіргі таңда қызмет етуде, көбею үстінде, даму барысында. Осылардың барлығы кәсіпорындардың инвестициялық қызметін ұйымдастыру және басқару механизмінің өзгеруіне себеп болды. Мемлекеттің инвестициялық қызметі оның экономикалық өсуінің, ішкі және сыртқы нарықтарда бәсекелестікке қабілетті болуының алғы шарттарының бірі болып табылатындығы сөзсіз.
Нарықтық қатынастардың дамуымен қатар барлық ұйымдық-құқықтық кәсіпорындардың қаржылық-шаруалылық тәжірибесінде қаржылық инвестициялар да кеңінен етек жайып келеді. Акционерлік қоғамдар жыл өткен сайын көптеп ашылу үстінде, банктер, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары, кәсіпорындар мен ұйымдар, сондай-ақ мемлекет те уақытша бос ақша қаражаттарын тарту үшін қарыздық құнды қағаздарды кеңінен пайдаланатын болды. Туынды құнды қағаздар (фьючерстер, опциондар және т.б.) нарығы да дамып келе жатыр.
Осы айтылғандар мемлекет тарапынан қазіргі заман талаптарына, нарықтық экономика талаптарына сай инвестициялық саясат жүргізуді қажет етеді. Кез-келген мемлекет инвестициялық саясаты мүмкін болған инвестициялық жобалардың ішінен өзінің стратегиялық мақсаттарына сай нұсқаларын таңдап ала білумен сипатталады. Сонымен қатар, инвестициялық саясат жобаларды қаржыландырудың оңтайлы көздерін тартуды, оларды тиімді орналастыруды, нәтжижесінде инвестициялық табыс табуды немесе капитал өсімін қамтамасыз етуі керек. Сондықтан да инвестицияларды дұрыс басқару қазіргі таңдағы көкейтесті мәселелердің бірі болып отыр.
Дипломдық жұмысымның тақырыбы – «Қазақстан Республикасының инвестициялық саясаты» болып табылады. Жұмыстың негізгі мақсаты - Қазақстан Республикасының ұстанатын инвестициялық саясаты, оның қызметін басқару, инвестиция тартудың күрделі мәселелерін шеше отырып елімізге тарту. Инвестицияны өз елімізге тартудың негізгі себептері, қиыншылықтары мен кедергілері, инвестицияны негізгі тетік көздеріне, экономикалық-қаржылық, стратегиялық және тактикалық маңызы бар басым салаларға бағыттау менің дипломдық жұмысымның басты мақсаты болып табылады. Нарықты зерттеп, еліміздің экономикасына тура баға беріп, жоспарлы стратегия негіздеріне сүйене отырып, инвестициялық сипаттағы тиімді шешімдер қабылдаулың бастапқы негіздерін игеру болып табылады.
Жұмыс үш тараудан тұрады. Бірінші тарауда Қазақстан Республикасының инвестициялық қызметін басқарудың негіздері, инвестициялық саясатты қалыптастырудың және жүзеге асырудың принциптері қарастырылады.
Екінші тарауда инвестициялар бойынша шешімдер қабылдаудың әдістері қарастырылып, оларды нақты тәжірибе жүзінде қолдану жағдайлары қарастырылады. Әлемдік тәжирибеде кеңінен қолданылатын инвестициялық жобаларды талдау әдістері мысалдармен өрнектей отырып кестелермен толықтырдым.
Үшінші тарау қазіргі таңдағы еліміздегі артта қалып қойған немесе дамымай қалған салаларды дамыту және сол салаларға инвестиция құю қызметімен, белсенділігімен, олардың инвестициялық қызметін қаржыландыру ерекшеліктерімен байланысты мәселелері және оларды шешудің жолдарына арналады.
Кез келген мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, және қаржылық тұрақтылығын және әрі қарай өсуін анықтайтын шешуші факторлардың бірі – бұл оның инвестициялық белсенділігі. Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастарға көшкелі бері жүргізілген экономикалық бетбұрыстар халық шаруашылығының негізгі буыны болып саналатын кәсіпорындардың құқықтық, қаржылық-экономикалық және әлеуметтік жағдайын, олардың шаруашылық және азаматтық жүйелердегі дәрежесін айтарлықтай өзгерістерге ұшыраттты. Жеке меншікте, аралас, акционерлік меншікте құрылған миллиондаған кәсіпорындар пайда болды және қазіргі таңда қызмет етуде, көбею үстінде, даму барысында. Осылардың барлығы кәсіпорындардың инвестициялық қызметін ұйымдастыру және басқару механизмінің өзгеруіне себеп болды. Мемлекеттің инвестициялық қызметі оның экономикалық өсуінің, ішкі және сыртқы нарықтарда бәсекелестікке қабілетті болуының алғы шарттарының бірі болып табылатындығы сөзсіз.
Нарықтық қатынастардың дамуымен қатар барлық ұйымдық-құқықтық кәсіпорындардың қаржылық-шаруалылық тәжірибесінде қаржылық инвестициялар да кеңінен етек жайып келеді. Акционерлік қоғамдар жыл өткен сайын көптеп ашылу үстінде, банктер, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары, кәсіпорындар мен ұйымдар, сондай-ақ мемлекет те уақытша бос ақша қаражаттарын тарту үшін қарыздық құнды қағаздарды кеңінен пайдаланатын болды. Туынды құнды қағаздар (фьючерстер, опциондар және т.б.) нарығы да дамып келе жатыр.
Осы айтылғандар мемлекет тарапынан қазіргі заман талаптарына, нарықтық экономика талаптарына сай инвестициялық саясат жүргізуді қажет етеді. Кез-келген мемлекет инвестициялық саясаты мүмкін болған инвестициялық жобалардың ішінен өзінің стратегиялық мақсаттарына сай нұсқаларын таңдап ала білумен сипатталады. Сонымен қатар, инвестициялық саясат жобаларды қаржыландырудың оңтайлы көздерін тартуды, оларды тиімді орналастыруды, нәтжижесінде инвестициялық табыс табуды немесе капитал өсімін қамтамасыз етуі керек. Сондықтан да инвестицияларды дұрыс басқару қазіргі таңдағы көкейтесті мәселелердің бірі болып отыр.
Дипломдық жұмысымның тақырыбы – «Қазақстан Республикасының инвестициялық саясаты» болып табылады. Жұмыстың негізгі мақсаты - Қазақстан Республикасының ұстанатын инвестициялық саясаты, оның қызметін басқару, инвестиция тартудың күрделі мәселелерін шеше отырып елімізге тарту. Инвестицияны өз елімізге тартудың негізгі себептері, қиыншылықтары мен кедергілері, инвестицияны негізгі тетік көздеріне, экономикалық-қаржылық, стратегиялық және тактикалық маңызы бар басым салаларға бағыттау менің дипломдық жұмысымның басты мақсаты болып табылады. Нарықты зерттеп, еліміздің экономикасына тура баға беріп, жоспарлы стратегия негіздеріне сүйене отырып, инвестициялық сипаттағы тиімді шешімдер қабылдаулың бастапқы негіздерін игеру болып табылады.
Жұмыс үш тараудан тұрады. Бірінші тарауда Қазақстан Республикасының инвестициялық қызметін басқарудың негіздері, инвестициялық саясатты қалыптастырудың және жүзеге асырудың принциптері қарастырылады.
Екінші тарауда инвестициялар бойынша шешімдер қабылдаудың әдістері қарастырылып, оларды нақты тәжірибе жүзінде қолдану жағдайлары қарастырылады. Әлемдік тәжирибеде кеңінен қолданылатын инвестициялық жобаларды талдау әдістері мысалдармен өрнектей отырып кестелермен толықтырдым.
Үшінші тарау қазіргі таңдағы еліміздегі артта қалып қойған немесе дамымай қалған салаларды дамыту және сол салаларға инвестиция құю қызметімен, белсенділігімен, олардың инвестициялық қызметін қаржыландыру ерекшеліктерімен байланысты мәселелері және оларды шешудің жолдарына арналады.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. Қазақстан Республикасының 2003-жылдың 8-қаңтарындағы «Инвестициялар туралы» Заңы Қазақстан,
2. 28. 06. 1998.Қазақстан Республикасының "Ұлттық қауіпсіздік туралы" Заңы. 26. 06. 1998 // Егемен
3. Балабанов И.Т., «Основы финансового менеджмента», Москва – 2002
4. Игликов Е., «Инвестиционный потенциал финансовых институтов Республики Казахстан: состояние и перспективы», Рынок ценных бумаг Казахстана, 2005, №2
5. Ковалев В.В., «Финансовый анализ», Москва – 2000
6. Ковалева А.М., «Финансы фирмы», Москва – 2002
7. Кучукова Н., «Стимулирование инвестиций и повышение конкурентоспособности казахстанской экономики», Қаржы-қаражат – Финансы Казахстана, 2004, №1
8. Попов В. М., «Бизнес-план инвестиционного проекта», Москва – 2001
9. Романовский М.В., Сабанти Б.М., «Финансы», Москва – 2002
10. Сейтказиева А. М., «Инвестиционная деятельность предприятия», Алматы - 2006
11. Сембеков Е., «Об отдельных вопросах совершенствования инвестиционного проектирования в Казахстане», Қаржы-қаражат – Финансы Казахстана, 2004, №2
12. Тургулова А.К., «Проблемы и пепспективы обеспечения финансовыми ресурсами предприятий реального сектора экономики», Банки Казахстана, 2005, №3
13. Шим Джей. К, «Финансовый менеджмент», Москва – 2004
14. Н.Ә. Назарбаев. Қазақстан 2030. Білім баспасы 2001 жыл.
15. Назарбаев Н.А. Стратегия ресурсосбережения и переход к рынку. — М., 1993.
16. Нұрғалиев Қ.Р. Қазақстан экономикасы. Алматы 2000.
17. Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства. Алматы 1998.
18. Ашимбаев Т.А. Экономика Казахстана. Алматы 2003.
19. Қазақстан Республикасының Президентінің 2004 жылғы 19 наурыздағы халыққа жолдау.
20. Есимов А.С. Стратегическое развитие экономики Казахстана // Саясат-Политика, 1998, №3
Байкенова С.М. Сратегия как объект управления // Саясат-Политика, 2001, №5.
21. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан Халқына Жолдауы Алматы 2005 ж.
Назарбаев Н. Ә. Қазақстан - 2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі қауіпсіздігі және әл - ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы, Білім, 2006ж.
22. Антикризисное управление. Учебник под ред. Короткова Э.М. М.: ИНФРА-М, 2001.
23. Антикризисный менеджмент Под ред. Грязновой А.Г.М:Экмос,1999.
24. Теория и практика антикризисного управления. Учебник под ред. Беляева С.Г. М.:ЮНИТИ, 1996.
25. Мухамбетов Т.И., Нукушев А.Г. Банкротство и антикризисное управление предприятием (учебное пособие). Алматы, 2000.
26. Справочник кризисного управляющего. Под ред. Уткина Э.А. М.: Экмос, 1999.
27. Управление развитием организации: модульная программа для менеджеров. Модуль "Антикризисное управление", М.,2000.
28. Клейнер Г.Б., Качалов Р.М. Предприятие в нестабильной
экономической среде: риски, стратегии, безопасность. М.:Экономика, 2001.
29. Экономическая стратегия фирмы. Под ред, Градова А.П. СПб.: специальная литература, 2000.
30. Востриков П. О банкротстве предприятий заемщиков и банков за рубежом // Хозяйство и право, №3,2002.
31. Монич Ю. Банкротство предприятий в странах Центральной и Восточной Европы: цели, проблемы, результаты //Проблемы прогнозирования, №5, 2002.
1. Қазақстан Республикасының 2003-жылдың 8-қаңтарындағы «Инвестициялар туралы» Заңы Қазақстан,
2. 28. 06. 1998.Қазақстан Республикасының "Ұлттық қауіпсіздік туралы" Заңы. 26. 06. 1998 // Егемен
3. Балабанов И.Т., «Основы финансового менеджмента», Москва – 2002
4. Игликов Е., «Инвестиционный потенциал финансовых институтов Республики Казахстан: состояние и перспективы», Рынок ценных бумаг Казахстана, 2005, №2
5. Ковалев В.В., «Финансовый анализ», Москва – 2000
6. Ковалева А.М., «Финансы фирмы», Москва – 2002
7. Кучукова Н., «Стимулирование инвестиций и повышение конкурентоспособности казахстанской экономики», Қаржы-қаражат – Финансы Казахстана, 2004, №1
8. Попов В. М., «Бизнес-план инвестиционного проекта», Москва – 2001
9. Романовский М.В., Сабанти Б.М., «Финансы», Москва – 2002
10. Сейтказиева А. М., «Инвестиционная деятельность предприятия», Алматы - 2006
11. Сембеков Е., «Об отдельных вопросах совершенствования инвестиционного проектирования в Казахстане», Қаржы-қаражат – Финансы Казахстана, 2004, №2
12. Тургулова А.К., «Проблемы и пепспективы обеспечения финансовыми ресурсами предприятий реального сектора экономики», Банки Казахстана, 2005, №3
13. Шим Джей. К, «Финансовый менеджмент», Москва – 2004
14. Н.Ә. Назарбаев. Қазақстан 2030. Білім баспасы 2001 жыл.
15. Назарбаев Н.А. Стратегия ресурсосбережения и переход к рынку. — М., 1993.
16. Нұрғалиев Қ.Р. Қазақстан экономикасы. Алматы 2000.
17. Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства. Алматы 1998.
18. Ашимбаев Т.А. Экономика Казахстана. Алматы 2003.
19. Қазақстан Республикасының Президентінің 2004 жылғы 19 наурыздағы халыққа жолдау.
20. Есимов А.С. Стратегическое развитие экономики Казахстана // Саясат-Политика, 1998, №3
Байкенова С.М. Сратегия как объект управления // Саясат-Политика, 2001, №5.
21. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан Халқына Жолдауы Алматы 2005 ж.
Назарбаев Н. Ә. Қазақстан - 2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі қауіпсіздігі және әл - ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы, Білім, 2006ж.
22. Антикризисное управление. Учебник под ред. Короткова Э.М. М.: ИНФРА-М, 2001.
23. Антикризисный менеджмент Под ред. Грязновой А.Г.М:Экмос,1999.
24. Теория и практика антикризисного управления. Учебник под ред. Беляева С.Г. М.:ЮНИТИ, 1996.
25. Мухамбетов Т.И., Нукушев А.Г. Банкротство и антикризисное управление предприятием (учебное пособие). Алматы, 2000.
26. Справочник кризисного управляющего. Под ред. Уткина Э.А. М.: Экмос, 1999.
27. Управление развитием организации: модульная программа для менеджеров. Модуль "Антикризисное управление", М.,2000.
28. Клейнер Г.Б., Качалов Р.М. Предприятие в нестабильной
экономической среде: риски, стратегии, безопасность. М.:Экономика, 2001.
29. Экономическая стратегия фирмы. Под ред, Градова А.П. СПб.: специальная литература, 2000.
30. Востриков П. О банкротстве предприятий заемщиков и банков за рубежом // Хозяйство и право, №3,2002.
31. Монич Ю. Банкротство предприятий в странах Центральной и Восточной Европы: цели, проблемы, результаты //Проблемы прогнозирования, №5, 2002.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Экономика факультеті
Қаржы және есеп кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫ
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .3
I БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫ.
1.1.Инвестицияға жалпы
мазмұндама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..5
1.2. Қазақстан Республикасының инвестициялық саясатының алғы
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 9
II БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ инвестициялық саясатын талдау.
2.1. Қазақстан Республикасының инвестиция тартудан әлемде алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .17
2.2. Қазақстандағы Республикасының инвестициялық белсенділігін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 22
2.3. Инвестицияны негізгі басым өндіріс салаларына тарту ... 28
III БӨЛІМ. Қазақстан Республикасының инвестициялық саясатының даму
перспективалары.
3.1. Инвестицияны елімізге тарту және инвесторлар үшін жағдай
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .45
3.2. Қазақстандық кәсіпорындардың инвестициялық саясатын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 72
Қолданылған әдебиеттер тізімі: ... ... ... ... ... ... ...7 6
Кіріспе
Кез келген мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, және қаржылық
тұрақтылығын және әрі қарай өсуін анықтайтын шешуші факторлардың бірі – бұл
оның инвестициялық белсенділігі. Қазақстан Республикасында нарықтық
қатынастарға көшкелі бері жүргізілген экономикалық бетбұрыстар халық
шаруашылығының негізгі буыны болып саналатын кәсіпорындардың құқықтық,
қаржылық-экономикалық және әлеуметтік жағдайын, олардың шаруашылық және
азаматтық жүйелердегі дәрежесін айтарлықтай өзгерістерге ұшыраттты. Жеке
меншікте, аралас, акционерлік меншікте құрылған миллиондаған кәсіпорындар
пайда болды және қазіргі таңда қызмет етуде, көбею үстінде, даму барысында.
Осылардың барлығы кәсіпорындардың инвестициялық қызметін ұйымдастыру және
басқару механизмінің өзгеруіне себеп болды. Мемлекеттің инвестициялық
қызметі оның экономикалық өсуінің, ішкі және сыртқы нарықтарда
бәсекелестікке қабілетті болуының алғы шарттарының бірі болып табылатындығы
сөзсіз.
Нарықтық қатынастардың дамуымен қатар барлық ұйымдық-құқықтық
кәсіпорындардың қаржылық-шаруалылық тәжірибесінде қаржылық инвестициялар да
кеңінен етек жайып келеді. Акционерлік қоғамдар жыл өткен сайын көптеп
ашылу үстінде, банктер, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары,
кәсіпорындар мен ұйымдар, сондай-ақ мемлекет те уақытша бос ақша
қаражаттарын тарту үшін қарыздық құнды қағаздарды кеңінен пайдаланатын
болды. Туынды құнды қағаздар (фьючерстер, опциондар және т.б.) нарығы да
дамып келе жатыр.
Осы айтылғандар мемлекет тарапынан қазіргі заман талаптарына, нарықтық
экономика талаптарына сай инвестициялық саясат жүргізуді қажет етеді. Кез-
келген мемлекет инвестициялық саясаты мүмкін болған инвестициялық
жобалардың ішінен өзінің стратегиялық мақсаттарына сай нұсқаларын таңдап
ала білумен сипатталады. Сонымен қатар, инвестициялық саясат жобаларды
қаржыландырудың оңтайлы көздерін тартуды, оларды тиімді орналастыруды,
нәтжижесінде инвестициялық табыс табуды немесе капитал өсімін қамтамасыз
етуі керек. Сондықтан да инвестицияларды дұрыс басқару қазіргі таңдағы
көкейтесті мәселелердің бірі болып отыр.
Дипломдық жұмысымның тақырыбы – Қазақстан Республикасының
инвестициялық саясаты болып табылады. Жұмыстың негізгі мақсаты -
Қазақстан Республикасының ұстанатын инвестициялық саясаты, оның қызметін
басқару, инвестиция тартудың күрделі мәселелерін шеше отырып елімізге
тарту. Инвестицияны өз елімізге тартудың негізгі себептері, қиыншылықтары
мен кедергілері, инвестицияны негізгі тетік көздеріне, экономикалық-
қаржылық, стратегиялық және тактикалық маңызы бар басым салаларға бағыттау
менің дипломдық жұмысымның басты мақсаты болып табылады. Нарықты зерттеп,
еліміздің экономикасына тура баға беріп, жоспарлы стратегия негіздеріне
сүйене отырып, инвестициялық сипаттағы тиімді шешімдер қабылдаулың бастапқы
негіздерін игеру болып табылады.
Жұмыс үш тараудан тұрады. Бірінші тарауда Қазақстан Республикасының
инвестициялық қызметін басқарудың негіздері, инвестициялық саясатты
қалыптастырудың және жүзеге асырудың принциптері қарастырылады.
Екінші тарауда инвестициялар бойынша шешімдер қабылдаудың әдістері
қарастырылып, оларды нақты тәжірибе жүзінде қолдану жағдайлары
қарастырылады. Әлемдік тәжирибеде кеңінен қолданылатын инвестициялық
жобаларды талдау әдістері мысалдармен өрнектей отырып кестелермен
толықтырдым.
Үшінші тарау қазіргі таңдағы еліміздегі артта қалып қойған немесе
дамымай қалған салаларды дамыту және сол салаларға инвестиция құю
қызметімен, белсенділігімен, олардың инвестициялық қызметін қаржыландыру
ерекшеліктерімен байланысты мәселелері және оларды шешудің жолдарына
арналады.
I БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫ.
1.1.Инвестицияға жалпы мазмұндама.
Инвестиция - лизинг келісімшартын жасасқан сәттен бастап, қаржы лизингі
құралдарын қосқандағы мүліктің барлық түрі (жеке қолданысқа арналған
тауарлардан басқа), сонымен қатар, заңдық тұлғалардың жарғылық капиталына
инвестордың салатын оларға деген құқығы немесе кәсіпкерлік қызмет үшін
қолданылатын тіркелген активтердің өсуі. Бағалы қағаздар нарығына сәйкес
инвестиция деген акциялар, облигациялар және т.б. қаржы құралдарын алуды
білдіреді.
Тікелей инвестициялар: тікелей инвестициялау кәсіпорны тікелей шетел
инвесторына жай акциялардың немесе акционерлер дауысының кем дегенде 10
пайызы немесе осындай қатысудың баламасы тиесілі.
Портфельдік инвестициялар: Қазақстан қор биржасында бағалы қағаздардың
бағасын белгілеу баға белгіленетін акциялардың құнын түзету үшін
қолданылады. Шетел инвестицияларын тіркеу, компаниялардың шоттары, сондай-
ақ екі жақты көздер деректерді салыстырып тексеру үшін пайдаланылады.
Қаржылық туынды құралдар: жүргізілген мәмілелердің көлемі аз және бөлек
санатта көрсетілмеген (Портфельдік инвестициялар бабы бойынша борыштық
бағалы қағаздардың құрамында көрсетіледі).
Басқа инвестициялар: Басқа инвестициялар бойынша деректер, ең алдымен,
банктер мен кәсіпорындардың сыртқы активтері мен міндеттемелері жөніндегі
есеп нысанымен қамтамасыз етіледі. Есептің нысаны ТБ және ХИП компиляциялық
талаптарына сәйкес әзірленді және баға мен бағам ауытқулары нәтижесінде
операциялық өзгерістер мен құн өзгерістерін бөліп көрсетуге мүмкіндік
береді.
Мемлекеттiк инвестициялар: Индустриялық-инновациялық даму саласында
жүзеге асырылатын мемлекеттiк инвестициялардың көздерi республикалық және
бюджет қаражаты, сондай-ақ мемлекет бақылауындағы кәсiпорындардың (дамудың
мемлекеттiк қаржылық ұйымдары, ұлттық компаниялар, мемлекеттiк
кәсiпорындар) қаражаты болады.
Бюджеттiк инвестициялар басымдықтарының арасында индустриялық-
инновациялық даму үшiн зияткерлiк және инфрақұрылымдық негiз құратын
салалар қалуы тиiс. Бюджеттiк инвестициялар олардың болуы жоғары
технологиялы өндiрiстiң қалыптасуының маңызды қосымша шарты болатын қажеттi
базалық және әлеуметтiк инфрақұрылым дамытуға бағытталып, өңiрлерде
iскерлiк және инвестициялық белсендiлiктi күшейтуге ықпал ететiн болады.
Бюджеттiк инвестицияларды тiкелей индустриялық-инновациялық сектор
салаларына жiберу негiзгi қызметi несие капиталының сыртқы және iшкi
рыноктарына қаражатын тарту болып табылатын қазiргi және құрылатын дамудың
мемлекеттiк қаржылық ұйымдары арқылы, сондай-ақ экономиканың басым
салаларындағы инвестициялық жобаларды қаржыландыру үшiн институционалдық
инвесторлар қаражаттары арқылы жүзеге асырылатын болады. Әр өндiрiстiң
әлеуетiн айқындағаннан кейiн инвестициялық саясатты Қазақстан
экономикасының шикiзаттық емес секторының барынша тар учаскесiне бағыттауға
күш салу керек. Осындай жағдайда ғана өндiрушi сектормен бiрге ұзақ
мерзiмдi перспективада Қазақстандық экономиканың негiзiн құрайтын бiрнеше
жаңа қуатты салалар пайда болуы мүмкiн.
Басқаша айтқанда, мемлекеттің инвестициялық және әкiмшiлiк ресурстары
шектеулi және барлық ресурстарды көптеген салаларға бөлшектеу қосылған құны
жоғары, бiрақ салыстырмалы түрде алғанда, халықаралық ауқымда бәсекеге
қабiлетi жоғары eмec деңгейдегi орташа дамыған бiрқатар салалардың пайда
болуына әкеп соғады.
Индустриялық - инновациялық дамуда мемлекеттiк индустриялық саясатты
жүзеге асырудың басқа құралы ұлттық компаниялар болуы тиiс. Мемлекет
экономиканың стратегиялық салаларында осы компаниялардың меншiк иесi
ретiндегi оларды ресурстарын шикiзаттық емес сектордың жоғарғы технологиялы
өндiрiсiн дамытуға инвесторлар, сондай-ақ өнiмдi тұтынушылар ретiнде де
белсендi түрде тартуы тиiс.
Қазақстан Республикасының Тікелей инвестицияларды қолдау туралы Заңын
инвестициялық жобаларды сараптауды ұйымдастыру мен жүргізу бойынша баптарын
жетілдіру;
отандық және шетелдік инвесторлардың құқықтарын теңдестіру мақсатында жаңа
Инвестициялар туралы заңды жетілдіру;
Құнды қағаздар нарығындағы инвесторлардың құқықтары мен мүдделерін қорғау
туралы Заң қабылдау;
инвестициялық жобалардың қаржылық тиімділігін бағалау бойынша әдістемелік
нұсқаулар әзірлеу, жобаларды талдау үшін нақты қаржылық көрсеткіштер мен
қаржылық ақша ағындарын негізге алу;
инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау үшін экономикалық көрсеткіштер
жүйесін әзірлеуде экономикалық, әлеуметтік, құрылымдық сипаттағы
факторларды ескеру; инвестициялардың тиімділігінің экономикалық негіздерін
анықтау барысында өндірістік шығындарын толық есепке алып, кәсіпорынды да,
тұтынушыны да қанағаттандырарлық табыс алынуы тиіс;
инвестициялық жобаларды бағалау бойынша әдістемелік нұсқауларда
тәуекелділік факторларының міндетті түрде ескерілуі, инвестициялық
жобаларға инфляция деңгейін ескере отырып түзетулер енгізу;
инвестициялық жобалардың тиімділігін анықтаудың уақытша әдісін әзірлеу.
Аталған шаралардан басқа инвестициялар және инвестициялық жобалау
туралы біртұтас заңдық және нормативтік-құқықтық негіздерді дәлірек
айтқанда, инвестициялық кодексті қалыптастыру қажет. Бұл инвестициялық
саясаттың және инвестициялық жобалауды жетілдірудің негізгі бағыттарын
нақты анықтауға мүмкіндік береді.
1.2. Қазақстан Республикасының инвестициялық саясатының алғы шарттары.
Қазақстан біздің экономикамыздың дамуына инвестиция тартуға айрықша
маңыз береді. Республикада даму үшін барлық қолайлы мүмкіндіктер жасалған,
ал ол мүмкіндіктер жылдан-жылға жақсара түсуде.
“Глобал Инсайттың” жуырдағы есебіне сәйкес, Қазақстандағы саяси,
экономикалық және қаржы тәуекелдерінің болжамы ТМД-ның барлық елдері
бойынша орташа көрсеткіштен әлдеқайда төмен. Қазақстанда нақты жұмыс
істейтін нарық экономикасы бар. Өткен бесжылдықта Қазақстан экономикасының
орташа жылдық өсуі 10%-дай болды.
Өскелең экономикалық өсім мемлекеттік саясаттың әлеуметтік бағыттылығын
елеулі түрде кеңейтуге мүмкіндік берді, мұның өзі отандық экономиканың
беріктігін дәлелдейді. Үш жылда ғана елімізде жан басына шаққандағы ІЖӨ 30%-
ға өскен.
Экономика өсуінің жоғары қарқыны бізге 2008 жылдың өзінде ІЖӨ-нің өсуін
2000 жылмен салыстырғанда 2 есе өседі деп жоспарлауға мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде Қазақстан экономикасының түрлі секторларында аса ірі
трансұлттық компаниялар мен әлемге танымал брендтер ойдағыдай жұмыс
істеуде.
Мәселен, швейцариялық “Корика Эйджи” компаниясымен бірлесіп, алюминий
электролиз зауытының құрылысын жүргізудеміз; “Базель” компаниясымен газ
химиясы кешені салынатын болады; “Дженерал Электрик” локомотивтер
жинастыруды жоспарлауда; “Самсунг” компаниясымен бірге сұр бетон өндіру
жөніндегі жұмыстар басталды; “Хевен Хаус” тұрмыстық және офистік жиһаздар
шығарады; “Шкода” маркасының автомобильдерін жинау конвейері жолға қойылды.
“Пилкингтон” және “Штайнерт” секілді әлемдік компаниялармен бірлесіп,
елімізде әйнек өндірісін салу көзделуде.
Мен қазір Қазақстанның мұнай-газ саласын инвестициялайтын аса ірі
трансұлттық компанияларды атаған жоқпын. Әлемде мұнай-газ кешені
Қазақстанға инвестициялар тартатын негізгі сала деп санау қабылданған.
Бірақ та бүгінде біздің бюджетте осы сектордан түсімдер 25%-дан аспайды.
Тау-кен өндірісі саласы, түсті және қара металлургия, феррохромды өндіріп,
әлемдік рынокқа ұсыну қазіргі таңда еліміз табыстарының негізгі бөлігі
болып табылады. Және бұл салалар тұрақты түрде дамып келеді. “Қазақмыс”
компаниясының Лондон биржасына шығуына орай біздің тауарларымыз әлемдік
рынокқа танымал болды.
1993 жылдан бастап тікелей шетелдік инвестициялардың бүкіл көлемі 50
миллиард АҚШ долларына жуықтады. Елімізге шетелдік инвестициялар ағынының
динамикасы тұрақты түрде ұлғайып келеді: егер 2003 жылы 5 миллиард АҚШ
долларына жуық инвестиция тартылса, 2005 жылы оның көлемі 1,5 есе ұлғайып,
6,4 миллиард АҚШ долларын құрады. Осы тұста Мемлекет басшысы Қазақстан
экономикасына бүгінгі таңда өзінің қаржы ресурстарын әлемнің 60-тан астам
елі бағыттап отырғанын айтқан болатын. Инвестициялардың барынша үлкен ағыны
АҚШ-тан, Нидерландыдан, Ұлыбританиядан, Италия мен Қытайдан бағытталған.
Осымен бір мезгілде ішкі инвестициялар да ұлғайып келеді. 2005 жылы
ғана негізгі капиталға инвестициялар 20 миллиард АҚШ долларына шамалас
болған. Үстіміздегі жылдың төрт айында олар 1,3 есе өскен.
Мұның бәрі - еліміздің осы заманғы экономикалық жүйе құрудағы табыстары
мен одан әрі дамудың мол әлеуетін дәлелдейді. Бұл мемлекет пен бизнестің
бірлескен күш-жігерінің нәтижесі.
Бүгінде еліміздің алдында жаңа, өршіл міндеттер тұр. Қазақстанда
әлемнің бәсекеге барынша қабілетті 50 елінің қатарына кіру үшін барлық
алғышарттар бар. Үстіміздегі жылдың 1 наурызындағы президентіміздің
Қазақстан халқына жолдауында ол осы мақсатқа жетуге мүмкіндік беретін
стратегияның басымдықтарын атаған болатын..
Бұл міндетті орындау үшін және шикізаттық бағыттан арылу үшін елімізде
2015 жылға дейінгі Индустриялық-инновациялық даму стратегиясы әзірленді.
Оны іске асыру ел экономикасын 3,5 есе ұлғайтуға мүмкіндік береді. Бұл үшін
Қазақстанда Даму банкі, Инновациялық қор және басқа даму институттары
құрылып, оларды капиталдандыруға мемлекеттік қаражаттан 1 миллиард
доллардан астам жұмсалды. Мұнда да шетелдік инвестициялардың капиталы үшін
қызметтің кең ауқымы бар. Мемлекет басым бағыттарда айрықша преференциялар
жасауда.
Бұл, ең алдымен, Қазақстанның экономикалық дамуындағы сапалық
“секірістерге” негізделген елді дәйектілікпен экономикалық жаңарту. Мұндай
“секіріс” сыртқы дүниеге ашық ұлттық экономика жағдайында ғана қамтамасыз
етіле алады, мұндай экономика әлемдік тауарлар, қызметтер, еңбек
ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен технологиялар рыногының
табысты да серпінді бөлігі бола алады және болуға тиіс. Бұл үдерісте біз
халықаралық компаниялар тарапынан келетін инвестицияларға үлкен рөл
жүктейміз. Сондықтан да елдің инвестициялық ахуалын жақсарту үшін тұрақты
жұмыс істеудеміз.
Президентіміздің Қазақстандық III инвестициялық саммитінде мемлекет
басшысы сегіз жыл бойы ойдағыдай жұмыс істеп келе жатқан Шетелдік
инвесторлар кеңесінің кезекті отырысы болатынын еске салып өткен болатын.
Біз әр кездесуде шетелдік инвесторлар үшін туындайтын барлық кедергілерді,
соның ішінде салық және заңнамалық кедергілерді жою үшін елдің ішіндегі
барлық проблемаларды егжей-тегжейлі талқылаймыз, деп атап айтты Нұрсұлтан
Әбішұлы.
Мемлекеттің инвестициялық саясатында даму институттарына белсенді рөл
жүктеледі, олардың қызметі 2015 жылға дейінгі Индустриялық-инновациялық
даму стратегиясын іске асыруға бағытталған.
Бүгінде бұл институттардың инвестициялық жобалар портфелі
қаржыландырылуы мақұлданған 134 жобадан тұрады, олардың жалпы сомасы 4
миллиард АҚШ долларына жуық болса, даму институттарының қатысуымен 1,5
миллиард доллар болады.
Даму банкі Оңтүстік Қазақстан облысында тоқыма кластерін жасау бойынша
бірнеше жобаларды қаржыландыруда, сондай-ақ Ақтау халықаралық теңіз сауда
портын дамытуда. Бұл екі жоба шетелдік инвестицияларды тиімді жағдайда
тартуға әзір.
Қазақстанның Инвестициялық қоры отандық жобалармен қатар Қытайда, Ресей
мен Қырғызстанда халықаралық жобаларды қаржыландыруға кірісті.
Ұлттық инновациялық қор капиталдану көлемі 100 миллион АҚШ доллары
болатын қазақстандық 5 венчурлық қор құрды. Ол сондай-ақ капиталдану көлемі
жарты миллиард АҚШ доллары болатын 4 шетелдік: Еуропалық, Америкалық,
Орталықазиялық және Малайзиялық венчурлық қорларға қатысуда.
Даму институттары әлдеқайда тиімді жұмыс істеуі, жалпыұлттық
басымдықтарға шоғырлануы үшін “Қазына” тұрақты даму қоры” АҚ құрылды.
Бүгінде туризм, тамақ өнеркәсібі, тоқыма өнеркәсібі, металлургия, мұнай-
газ мәшинесін жасау, құрылыс материалдары және көлік логистикасы секілді 7
басым кластерді қалыптастыру жөніндегі жұмыстар басталды. Бұл бағыттағы
алғашқы қадам Оңтүстік Қазақстан облысында арнаулы экономикалық аймақ құру
болды, біз мұнда тоқыма кластерін дамытамыз. Атырау облысында мұнай-химия
технопаркін дамыту үшін осындай шаралар жоспарланған.
Кәсіпкерлікті, экономиканы әртараптандыру мен инвестициялар тартуды
белсенді ету мақсатында - таяудағы уақытта елде іскерлік ортаны жетілдіру
және бизнес жүргізу жағдайларын жақсарту жөнінде бірқатар шешуші шаралар
қабылдау жоспарланған.
Біріншіден, мемлекет инфрақұрылымды – жолдарды, көпірлерді,
әуежайларды, телекоммуникациялар мен электр энергетикасын белсенді
дамытатын болады. Осы айда “Байқоңыр” космодромынан ақпараттық саланы
дамыту, байланыс пен Интернеттің тарифтерін төмендету үшін қазақстандық
тұңғыш Жер серігі ұшырылды. Біз осымен бірге екінші спутникті әзірлеуге
кірістік, ол еліміздің аумағы мен жер қойнауының мониторингін қамтамасыз
етеді. Қазақстан ғарыштық державаға айналып, өзінің ұшыру қондырғысын
дамытатын болады.
Инфрақұрылымда мұнай мен газды әлемдік рыноктарға тасымалдау
мәселесінің зор маңызы бар екені сөзсіз. 2010-2015 жылдарға қарай
Қазақстанда мұнай өндіру 2 есе ұлғайып, газ өндіру көлемі 40-50 миллиард
текше метрге жететіні белгілі. Солтүстік Каспий мұнай құбырын дамыту және
оның қуатын бүгінгі 23 миллион тоннадан 60 миллион тоннаға дейін ұлғайту –
бұл бірінші маршрут. Екіншісі – Ресей арқылы Балтық бойына. Өздеріңізге
мәлім, былтырғы жылы Қытайға 1000 шақырымдық мұнай құбыры пайдалануға
берілді, ол жылына 20 миллион тонна мұнай өткізуге қабілетті және бұл бағыт
дамытылатын болады. Қазақстан аумағы арқылы Батыс Қытай жағына қарай газ
құбырын салу мәселесі қарастырылуда. Сонымен бірге осы айда біз Әзірбайжан
үкіметімен Қазақстанды Баку-Жейһан тұрба құбырына қосу туралы келісімге қол
қоямыз. Ішкі және сыртқы мұнай, газ құбырлары – инвестициялау үшін өте
қызықты нысандар.
Қазіргі кезде мемлекеттің жол салуға орасан мол қаржы бөліп отырғанын
айтып өткеніміз жөн. Жыл сайын біз 1500 шақырым автомобиль жолдарын жөндеп,
қалпына келтіреміз, 300-400 шақырым темір жолдар саламыз. ҚХР-ға қарай
теміржол магистралін кеңейту басталмақ. Батыс Қытай өте қауырт дамып
келеді, сондықтан да қазақстандық компаниялар бұл үдеріске белсене қатысуға
ұмтылады.
Жуырда қабылданған Қазақстанның 2015 жылға дейінгі көлік стратегиясы
аясында мемлекет Алматы, Астана және Атырау қалаларындағы тораптық әуежай-
жинақтаушыларды дамытатын болады, мұның өзі әуе тасымалдарының тиімділігін
арттыруға және елдің көліктік әлеуетін іске асыруға жәрдемдеседі. Ірі
ауқымдағы жобалардың бірі – Ұлттық ақпараттық супермагистральді іске асыру
жөніндегі жұмыс жүріп жатыр.
Екіншіден, фискалдық ахуал бизнес пен халықтың сұранысына барынша
сәйкестену жағына қарай өзгеріске түседі. Атап айтқанда, ішкі төлемге
қабілетті сұранысты ұлғайту және сату жөніндегі айналымды жариялы ету
мақсатында ҚҚС ставкасын 15 пайыздан 2008-2009 жылдары 13-12 пайызға дейін
кезең-кезеңмен төмендету көзделіп отыр. 2008 жылдан бастап сондай-ақ
әлеуметтік салық ставкасы орта есеппен 30%-ға төмендейді деп күтілуде.
Сондай-ақ таяу уақытта өңдеу өнеркәсібінің салалары, соның ішінде мұнай
химиясы кәсіпорындары үшін инвестициялық преференциялар тетігін енгізу
жоспарланған. Құрал-жабдықтар импортын кеден төлемдерінен босату да
инвесторларға елеулі қолдау болмақ. Сол секілді инвестициялық жобаларға,
инженерлік құрылыстарға арналған жер учаскелерін инвесторлардың меншігіне
мемлекеттік грант түрінде тегін беру ниеті бар.
Үшіншіден, мемлекеттік аппараттың тиімділігін арттыру және
бюрократиялық кедергілерді азайту жөніндегі қызметке айрықша назар
аударылады. Біз қабылданатын мемлекеттік шешімдердің барынша мөлдірлігін
және ашықтығын қамтамасыз етуге ұмтылудамыз. Электронды үкімет құру және
әкімшілік реформалар пакеті осыған бағытталған. Халыққа “бір терезе”
қағидаты бойынша қызмет көрсету одан әрі дамиды.
Төртіншіден, мемлекет пен жеке меншік әріптестігі тетігінің де шетелдік
әріптестермен өзара тиімді ынтымақтастық үшін үлкен әлеуеті бар. Бизнес пен
қоғам арасында өзара тығыз байланыс орнату әлемдік практикада қалыпты
құбылысқа айналды. Мұндай ынтымақтастық осы секторлардың тұрлаулы дамуына
жағдай жасап, қоғамдағы тұрақтылыққа және қоғамдық мүдделерге қол жеткізуге
жәрдемдеседі.
Бесіншіден, ішкі өңірлік жобалар перспективалық жобалар болып табылады.
Кез келген елдің ойдағыдай дамуы бүкіл өңірлерді дамытпайынша мүмкін
еместігі баршаға белгілі. Қазақстан көрші мемлекеттермен өзара тиімді
ынтымақтастықты дамытуға көп күш-жігер жұмсауда. Мәселен, биылғы жылы
Ресеймен бірлесіп, жарғылық капиталы 1,5 миллиард АҚШ доллары болатын
Еуразиялық даму банкі құрылды. Бұл қуатты құрал ЕурАзЭҚ аясында нақты
міндеттерді шешуге көшу мүмкіндігін туғызады. Еуразиялық банк сауда-
экономикалық байланыстарды кеңейтуге, өңірлерде инвестициялық жобалар мен
бағдарламаларды іске асыруға жәрдемдеседі деп білемін. Банк ЕурАзЭҚ аясында
ғана емес, сонымен бірге бүкіл ТМД аумағында қызмет көрсететінін атап
айтқым келеді. Тұтастай алғанда, Қазақстан экономикалық интеграция
саясатын, соның ішінде төрт мемлекеттің – Белоруссияның, Қазақстанның,
Ресейдің, Украинаның Біртұтас экономикалық кеңістігі аясында жүргізіп отыр.
БЭК аясында негізгі құжаттарға көп кешікпей қол қойылады деп ойлаймын.
Демек, Қазақстанның шетелдік әріптестермен өзара тиімді ынтымақтастығы
үшін елеулі әлеуеті бар. Бұл ретте бизнес жүргізу үшін қолайлы жағдайлар
туғызу мемлекеттің басым міндеті болып табылады.
Қазақстан капиталдар мен инвестицияларды тартудың, өңірлік өндірістер
мен аса ірі әлемдік компаниялар филиалдарын, ең жаңа технологиялар мен ноу-
хаулар орналастырудың орталығы бола алады және болуға тиіс. Инвестициялық
тартымдылық – бәсекеге қабілеттілік қасиеті деп білеміз.
Осында, Алматы қаласында өңірлік қаржы орталығы құрылатынын сіздер
білесіздер деп ойлаймын. Қазірдің өзінде тиісті заңдар қабылданды, қала аса
ірі әлемдік банктер мен компаниялар жұмыс істей алатын осындай орталық
болуы үшін жағдайлар жасалуда.
Біз Еуразияның кіндігінде орналасқанбыз, серпінді дамып келе жатқан
экономикамыз бар, демократиялық қоғам құрып жатырмыз – осының бәрі кез
келген бизнес үшін табысқа жетудің кепілі болып табылады, дей келіп
шетелдік әріптестерімізге қазақстандық іскерлермен тығыз ынтымақтастық
орнатуға жаңа мүмкіндіктер беріп, іскерлік топтар арасындағы байланысты
нығайтатынына сенімімді білдіремін..
Бүгінгі Қазақстан бұдан 15 жыл бұрынғыдай емес. Қазір Қазақстан бүкіл
әлемге белгілі. Солай болса-дағы, шетелге шыққанда біз кейде Қазақстанның
мүмкіндіктері, оның бүгінгі күні мен болашақ жоспарлары туралы Батыста
әрдайым және барлық жерде жеткілікті біле бермейтінімен кездесіп жүрміз.
Бұдан былай біз одан да биік асуларды бағындырамыз деген сенімдемін.
II БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ инвестициялық саясатын талдау.
2.1. Қазақстан Республикасының инвестиция тартудан әлемде алатын орны.
Егер еске түсірер болсақ, 1991 жылы әлемдік қоғамдастық үшін Қазақстан
бұрынғы Кеңес Одағының басқа мемлекеттерінен айырмашылығы аз және бастапқы
мүмкіндіктері ең қолайлы бола қоймаған “жарықшақтарының” бірі болып
көрінетін.
Ал бүгінде біздің еліміз әлемнің барынша серпінді дамып отырған
мемлекеттерінің бірі ретінде сипатталады. Қазақстан инвестициялар үшін
өңірдегі барынша тартымды елге айналды. Халықаралық сарапшылардың бағалауы
бойынша, Орталық Азияға келген барлық шетелдік инвестициялардың 80 пайыздан
артығы Қазақстанда шоғырланған.
Елге тартылған тікелей шетелдік инвестициялардың жан басына келетін
көлемі бойынша Қазақстан ТМД мемлекеттерінің арасында көшбасшы болып
қалуда, сондай-ақ ТМД елдерінің арасында инвестициялық сыныптың халықаралық
рейтингін алған бірінші ел болып табылады. Бүкіләлемдік банк Қазақстанды
әлемнің инвестициялар үшін барынша тартымды жиырма елінің қатарына қосты.
Қазақстанның дүние жүзілік шаруашылыққа интеграциялануға ұмтылысы оның
халықаралық валюта-қаржы және несие қатынастарына белсенді түрде қатысуын
талап етеді. Бұл қатынастардың толыққанды мүшесі болу үшін Қазақстанға
бірталай проблемаларды шешуге тура келді. Heгізгі валюталық саясаттың бipi
- теңге құнының тұрақтылығын орнықтыру және оны еркін ауысатын валюталарға
айырбастауды мейлінше ырықтандыру. Мұның өзі бip жағынан, теңдестірілген
(баланстылған), екінші жағынан, шетелдік тауарлар мен валюталар үшін ашық
ұлттық рыноктың болуын талап етеді. Теңгенің еркін ауысатын
валюталармен салыстырғандағы курсының (құнының) орнықтылығы. Қазақстан
экономикасы үшін дүниежүзілік рынокқа шығудың тиімді жолы.
Қазақстанда қазірдің өзінде теңгенің ел ішінде еркін ауысуына
(внутренняя конвертируемость) ic жүзінде қол жеткізіліп отыр. Ішкі еркін
ауысу дегеніміз - ол теңгенің ішкі валюта рыногында шетелдік валютаға
өзгермелі курс бойынша еркін айырбасталу мүмкіндігі. Ал, теңгенің толық
ауысу (полная конвертируемость) мүмкіндігіне жетуі үшін елдің саяси-
экономикалық және қаржы-қаражат турақтылығы, алтын, валюта резервтерінің
қорлануы, ТМД елдерімен валюталық ынтымақтастық механизмінің қалыптасуы
қажет.
90-жылдардың ортасына қарай теңгенің ішкі ауысуының тұрақсыздығы
экономиканың, сонымен қатар қолда бар ақша айналымының едәуір
“долларлануына" әкелді.
Қазақстанның дүниежүзілік шаруашылыққа интеграциялануға ұмтылыстары
қарыз капиталының дүниежүзілік рыногына шығуына, портфельдік және тікелей
инвестициялар операцияларына қатысуына мол мүмкіндіктерт береді. Керісінше,
егер валюталық шектеулерге, шетелдік капитал үшін қолайсыз инвестициялық
ахуалға, ұлттық валютаға тұрақты сенімсіздік жағдайларына жол бepiлce
аталған мүмкіндіктерден айырыларымыз анық. Бұл факторлардың бір-бірімен
тығыз байланысты екендігіне ешкімнің кумәні болмаса керек. Осы тізбекті
үзіп алмай, экономикалық реформалар бағытымен тынбай қозғалу, шаруашылық
жүргізу механизмін, соның ішінде валюта рыногын дамыта беру Қазақстанның
дүниежүзілік рынокта өз орнын табуының кепілі.
Қазақстанның валюта саясатының маңызды бағыттарының бipi ТМД елдермен
экономикалық және валюта одағын қалыптастыру. Бұл арада Еуропалық Одақ
шеңберінде қалыптасқан бай тажірибені пайдалану қажет.
Қазақстанның Халықаралық валюта Қоры (МВФ) сияқты халықаралық қаржы
ұйымдарына мүше болып Kipyi ел экономикасын жандандыру үшін қарыз,
касіпкерлік капиталдарын келтірудің оңтайлы жолы болып отыр. Халықаралық
экономикалық және қаржы ұйымда-ры біздің елге бірқатар несиелер береді.
Дегенмен, Қазақстанның қазіргі кезеңдегі төлем мүмкіндіктің төмендегі оған
бөлінген кредиттердің тауар жеткізуге байланыстырылып, немесе белгілі бip
нормалармен (инфляция деңгейі), бюджет тапшылығы т. б.) шектеліп,
инвестициялық жобаларға бекітіліп отыр. әрине мұндай жобаларды жедел жүзеге
асыру мүмкін емес, ал оның кейбір бвліктерінің пайдаланылмай қалуы да ғажап
емес.
1997 жылдан бастап Қазақстан үкіметі өз жұмысының басты бағыттарының
бipi шетелдік Инвестицияларды тарту және оларды тиімді орналастыру деп
ұйғарып отыр. Инвестицияларды дамушы мемлекеттерді былай қойганда, дамыған
елдердің өзінің пайдаланатындығы белгілі.
Шетелдік инвестициялар рыногындағы ахуал оларға деген Шығыс Еуропа және
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің орасан зор сұранысына байланысты
елеулі шиеленісіп келеді. Осының нәтижесінде капиталды импорттаушылар
арасында үлкен бәсеке к,алыптасып отыр. Қазіргі уақытта әзірге капиталды
тарту мәселесінде Қазақстанның бәсекелестик қабілеті төмен болып отыр.
Қазақстан әлі де болса қызмет көрсету және инфрақұрылымды дамытудың
шетелдік инвесторларға қолайлы деңгейіне жеткен жоқ. Кептеген заңдарда,
нормативтік актілерде шетелдік капиталмен жұмыс істеу жүйесінің өзінде де
әлі айқындық жоқ. Біз әрбір инвестормен жеке келісуге мүмкіндік беретін
жеңілдіктер мен преференциялардың (жеңілдетілген кеден бажы) икемді жүйесін
қалыптастырып, орнықтыруға ұмтылуымыз қажет.
Қазақстанға шетелдік инвестицияларды тарту бағдарламасын әзірлеу қажет,
ол мынадай қағидаларды қамтуға тиіс:
- Біздің елімізге шетелдік бизнесмендердің келуіне байланысты барлық
рәсімдерді оңайлату. Біз визалар алу, шекара және кеден бақылауымен ету,
жұмыс істеу құқығына және ел ішінде жүріп-тұруға руқсаттар беру женіндегі
барлық ережелерді және тағы басқаларын қайта қарауымыз керек.
Күллі іскер әлем қарым-қатынас жасасатын ағылшын тіліне
қазақстандықтарды жаппай оқытуды ұйымдастыру қажет. Бұл бәрінен бұрын
мемлекеттік қызметшілер мен қызмет көрсету саласында істейтін адамдарға
қатысты, өйткені, тәжірибе кврсетіп отырғандай, ipi бизнес тілдік
кедергілері бар елде нашар бейімделеді. Нақ сондықтан да дамушы елдердің
көпшілігі осындай, бip қарағанда ұсак, мәселеге мейлінше салиқалы назар
аударады.
Біздің авиажелілеріміздің, әуежайларымыздың, ондағы қызмет керсетудің
қолайлылырына, жоғары сапалы мейманханаларының, телекоммуникациялардың
болуына көп нәрсе байланысты. Біздің мақсатымыз шетелдік бизнесменге
неғұрлым жеткілікті ықылас көрсету, оның уақытын үнемдеу болуға тиіс. Бұл
қызметтердің құны оны әдетте екінші кезекте ғана толғандырады.
- Инвестицияларға немесе кредиттерге салық үзілістердің жеңілдікті
ставкаларды, салық шегерімдерін беруді қоса алғанда, салық жеңілдіктерін,
жеделдетілген амортизацияны, жеңілдікті кеден бажын және тағы басқаларын
енгізуге баруға тұрады. Олар мемлекеттік басымдықтарды іске асыру үстінде
жаңа құрылыс салу жайында әңгіме қозғалған жерде және тек қана сонда болуға
тиіс.
Тым жан-жаққа шашырай берудің қажеті жоқ қарапайымнан курделіге қарай
жүріп отыру қажет. Бүгін біздің инфрақұрылым объектілеріне — энергетикаға,
газ және мұнай құбырларына, әуежайларға, мейманханаларға, байланыс
құралдарына, автомобиль және темір жолдарға, су құбырларына назар
аударуымыздың қажеттігі айқын. Бұл міндеттерді шешпейінше, елде қолайлы
инвестициялық, ахуалдың экспорт пен сауданың, бизнестің өмір суруін
қамтамасыз етудің куллі жүйесінің жақсы жұмыс icтeyi мүмкін емес.
Импортты алмастыру және бәрінен бұрын халық тутынатын тауарларды, тағам
мен ауыл шаруашылық шикізатын өңдеу өнімдерін алмастыру жайында байсалды
түрде ойлану қажет.
Ақыр соңында, аймақтық басымдықтарды әрі ең алдымен халықты жұмыспен
қамту тұрғысынан айқындау қажет. Жеңілдіктер мен преференциялар жүйесі
басымдықтар жүйесімен қатар ұластырылуға тиис. Бұл ретте жеңілдіктер
берудің барлық ықтимал қиянаттарына сенімді тосқауыл қоя отырып, мейлінше
ұқыпты түрде ойластырған жөн.
- Жер мен жылжымайтын мүлікке берілетін құқық түріндегі гранттар,
қызметкерлерді оқытуға арналған демеу қаржы, әр турлалымдарды азайту
түріндегі субсидиялар сияқты нысанды да пайдалану қажет. Бірақ тағы да
басым болып табылатын салаларда ғана.
- Үкіметтің капиталды сыртқа шығаруға, әр түрлі қызметтер мен
жергілікті шикізатты артықшылықты пайдалануга арналған кепілдіктерін
күшейту қажет.
- Үйлестірілген және оралымды жұмыс жүргізу үшін тікелей шетелдік
инвестициялармен айналысатын арнайы мемлекеттік орган құру қажет.
Шетелдік инвестицияларды тарту бағдарламасымен қазірдің өзінде мамандар
жұмыс icтeп жатыр. өз уақытында ол жария етіледі.
2.2. Қазақстандағы Республикасының инвестициялық белсенділігін арттыру.
Қазақстанда өзіндік өндірісті дамыту экономикамыздың шикізат секторынан
тәуелділік мәселесін шешуде маңызды орын алады. Осы жағдайларға байланысты
отандық кәсіпорындарды техникалық жаңаландыру сауалдары көкейтесті болып
отыр. Әр түрлі дереккөздерге сүйенсек, Қазақстанда негізгі құралдардың
тозу деңгейі 60%-дан 80%-ға дейін жететін көрінеді. Бұл, әрине,
кәсіпорындардың тиімді инвестициялық саясат жүргізуіне қолайлы жағдайлар
жасауды талап етеді.
Кәсіпорындар үшін инвестициялық жобаларды қандай қаражат көздері арқылы
қаржыландыру және оларды қалай жүзеге асыру мәселесі өте маңызды. Осы
тұрғыдан қарағанда кәсіпорындардың инвестициялық әлуеті меншікті және
тартылған қаражаттар есебінен қалыптасады.
Егер Қазақстандағы кәсіпорындардың өздерінінің өндірістік деңгейін
дамыту мақсатында инвестициялық жобаларын қаржыландыру құрылымына көз
жүгіртер болсақ, онда тартылған қаражаттардың жыл санап басым үлес алып,
өзінің маңыздылығын көрсетіп келе жатқандығын байқауға болады
1-кестеден байқайтынымыз, өндірісті инвестициялауға салынған меншікті
қаражаттардың үлесі 2003-жылы 64,3% құраса, 2007-жылы бұл көрсеткіш 61,0%
дейін төмендеген. Сәйкесінше, инвестициялауға тартылған қарыз қаражаттардың
үлесі 35,7%-дан 39,0%-ға жетіп жығылған. Сонымен қатар, меншікті
қаражаттардың абсолюттік өсімі 2003-2007 жылдары 209% құраған.
Кәсіпорындардың инвестициялық қаражаттар тарту құрылымы да көңіл
аудартады. Әдетте, қарыз қаражаттар тарту экономиканың қаржы институттары
жүйесі – банктер, зейнетақы қорлары, сақтандыру компаниялары, лизингтік
компаниялар, шағын несие ұйымдары. Қаражаттар тартудың нысандары алуан
түрлі болады.
1 – кесте
Инвестициялық жобаларды қаржыландыру көздері
млн. теңге
Көрсеткіштер 2003-жыл 2004-жыл 2005-жыл 2006-жыл 2007-жыл
Меншікті қаражаттар 492 683,0751 801,0792 909,0917 061,01 080 000
үлесі, % 64,3 62,5 58,6 59,5 61,0
Тартылған қаражаттар: 273 182,7451 503,3559 202,4625 207,4690 131,0
Банктік несиелер 39 683,0 115 889,0103 768,0129 237,0139 000,0
үлесі, % 14,5 25,7 18,6 20,7 20,1
Шет елдік инвестициялар 169 594,0197 949,0281 716,0239 594,0246 500,0
үлесі, % 62,1 43,8 50,4 38,3 35,7
Бюджеттік қаражаттар 45 517,0 76 267,0 104 501,0164 982,0185 000,0
үлесі, % 16,7 16,9 18,7 26,4 26,8
Өзге инвестиция көздері 18 388,8 61 388,3 69 217,4 91 394,4 119 631,0
үлесі, % 6,7 13,6 12,4 14,6 17,3
Жалпы инвестициялар 765 867,01 203 3041 352 1111 542 2681 770 131
Тартылған қаражаттардың құрылымында банктік несиелердің үлесі артып
келеді. Айталық, 2003-жылы тартылған қаражаттардың құрылымында банктік
несиелердің үлесі 14,5% болса, 2007-жылы бұл көрсеткіш 20,1% жеткен.
Өзге инвестиция көздерінің құрылымында лизингтік несиелердің ерекше
орын алатынын айта кету керек. Негізгі құралдарға салынған инвестициялардың
құрамында лизингтік несиелердің үлесі дамыған елдерде 20-30% құрайды,
дамушы елдерде 10-20% дейінгі шамамен сипатталады. Қазақстанда аталған
көрсеткіш 2003-жылы небәрі 1% құраса, 2004жылы 2% жеткен. Көршіміз Ресейде
бұл көрсеткіш 5% құрайды. Бұл, әрине, отандың тауар өндірушілердің негізгі
қорларын жандандыру мәселесіне қажетті көмек бере алмайтындығының куәсі.
Бүкіләлемдік банктің мәліметтері бойынша, кәсіпорындарға шағын несиелер
берумен айналысатын ұйымдар екі миллионнан астам кәсіпорындарға қызмет
көрсетеді, ал олардың несиелерінің жалпы сомасы 2 млрд. АҚШ долларын
құрайды. Ал шағын несиелердің жалпы экономикадағы несиелердегі үлесі
дамыған елдерде 20% құрайды. Біздің елімізде шағын несиелердің үлесі небәрі
2% ғана жетеді.
Қазақстан экономикасының негізі болып саналатын шағын бизнес
субъектілеріне тоқталар болсақ, олар үшін инвестициялық қаражаттар тарту
қазіргі таңда ең көкейтесті мәселе болып отырғаны анық. Олар үшін бүгінде
инвестицияларды қаржыландырудың бірден-бір көзі – банктік несиелер болып
отыр. Шағын несие ұйымдары мен лизингтік компаниялар елімізде енді ғана
қалыптасу үстінде. Шағын кәсіпорындарға берілетін банктік несиелердің үлесі
де жыл санап азайып келеді (1.1-кесте).
1.1-кестенің мәліметтеріне сүйенсек, банктік мекемелердің шағын бизнес
субъектілерін қаржыландыруға жұмсаған қаражаттары соңғы жылдары абсолюттік
көрсеткіші бойынша динамикалық түрде артып келеді. Айталық, аталған
секторға берілген несиелер 2003-жылы 39,9 млрд. теңгені құраса, 2006-жылы
бұл көрсеткіш 196,2 млрд. теңгеге жеткен, яғни, бір көзбен қарағанда, соңғы
бес жыл ішінде шағын кәсіпорындарға берілген банктік несиелердің сомасы 5
есе өскен.
Алайда, осы несиелерді жалпы несиелер құрылымындағы үлесі тұрғысынан
қарастыратын болсақ, онда кері көріністі байқаймыз. Жалпы экономикаға
берілген несиелердің құрылымында шағын кәсіпорындарға берілген несиелердің
үлесі 2003-жылғы 26,8%-дан 2006-жылы 20,0%-ға дейін төмендеп кеткен. Бұл
еліміздегі шағын бизнесті қолдау және дамыту бағдарламасының әлі де болса
жаяу баяңмен іске асырылып жатқандығын көрсетеді.
2.1-кесте
Банктердің шағын бизнес субъектілеріне несиелік салымдары
млрд. теңге
Несиелік салымдар 2003-жыл 2004-жыл 2005-жыл 2006-жыл 2007-жыл
Жалпы банктік несиелер 148,8 276,2 489,8 672,5 978,1
Шағын бизнеске несиелер 39,9 74,2 122,0 146,5 196,2
- ұлттық валютада 22,3 40,7 46,7 55,5 104,4
қысқа мерзімді 12,5 23,2 24,1 30,7 48,3
ұзақ мерзімді 9,9 17,6 22,6 24,8 56,2
- шет ел валютасында 17,5 33,5 75,3 91,1 91,8
қысқа мерзімді 8,0 17,0 36,1 32,4 32,4
ұзақ мерзімді 9,5 16,5 39,2 58,7 59,4
Жыл бойындағы өсім, % 64,0 85,1 64,4 20,0 33,9
Шағын бизнеске берілген 26,8 26,9 24,9 21,8 20,0
несиелердің үлесі, %
Еліміздегі кәсіпорындық сектордың дамуын және отандық бәскелестік
қабілеті жоғары тауарлардың өндірілуін қамтамасыз ету үшін аталған
кемшіліктерді жоюдың немесе төмендетудің шараларын іздестіру қажет. Арнайы
қаржы-несиелік мекемелер жүйесін қалыптастыру арқылы қолайлы инвестициялық
жағдайлар жасайтын қаржылық инфрақұрылымды жетілдіре түсу қажет. Бұл жерде
құнды қағаздар нарығының экономиканың нақты секторына ақша ағындарын тиімді
орналастыратын ролін көтеру де шешуші роль атқарады.
Инвестициялар.
• 2006 жылғы 1 тоқсанда инвестициялардың өсуі байқалды. Аталған
кезеңнің неғұрлым жоғары көрсеткіштері Шығыс Қазақстан облысында
2,4 есе жəне Астана қаласында 1,8 есе болып байқалды. Ақтөбе жəне
Қызылорда облыстарында инвестициялар көлемінің тиісінше 6,5% жəне
13,1% төмендеуі байқалды.
Тұтастай алғанда ел бойынша 2006 жылғы 1 тоқсанда инвестициялар
кен өндіру, өндеу өнеркəсібіне, ауылшаруашылығына, көлікке,
байланысқа жəне жылжымайтын мүлікпен операцияларға бағытталды. Бұл
ретте инвестициялардың үлкен бөлігі негізгі капиталға салынды.
• Инвестициялардың негізгі көлемі кəсіпорындар мен жеке тұлғалардың
меншікті қаражаты (оның ішінде кредиттер), олардың үлесі шамамен
64,2%, одан кейін шетелдік инвестициялар, олардың үлесі шамамен
20,2%, мемлекеттік бюджет қаражаты, шамамен 7,4%, басқа заемдық
қаражат, шамамен 8,1%, болып табылады
Қазiргi кезде дамып келе жатқан елдердiң басты көрсеткiштерiнiң бiрi ел
экономикасына тартылған тiкелей инвестицияның көлемi. Бұл саяси жүйеге
деген сенiмдiлiктiң көрсеткiшi. Саяси жүйесi тұрақсыз елдерге ешкiмнiң де
өз қаржысын салмайтыны белгiлi ғой. Осы көрсеткiш бойынша Қазақстан ТМД
елдерiнiң арасында ерекше орынға ие. Әлемдiк банк Қазақстанды дүниедегi
инвестиция салуға тартымды 20 елдiң қатарына қосып отыр. Қазiргi кезде
Қазақстан экономикасына тартылған инвестиция көлемi 50 миллиард доллардан
асып отыр.
Бұл Қазақстандағы саяси жүйенiң қалыптасқанын бүкiл әлемнiң мойындап
отырғанын көрсетедi.
Қостанай облысының 2007 жылдың қаңтар-сәуір айлары ішіндегі әлеуметтік-
экономикалық дамуы туралы ақпараты.
Негізгі капиталға инвестициялар . 2007 жылдың басында негізгі капиталға
18706,6 млн.теңге сомасында инвестициялар салынды, ол 2006 жылдың ұқсас
мерзіміне 182 % құрады.
Кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың -8389,6 млн.теңге сомадағы
(жалпы көлемінің 79%) жеке қаражаты есеп берген кәсіпорындар бойынша
негізгі капиталға инвестицияларды қаржыландырудың негізгі көздері болып
табылады, ол 2006 жылдың қаңтар-сәуірінен 1,4 есе артық..
Республикалық бюджеті қаражаты есебінен 730,5 млн.теңге игерілген
(жалпы көлемінің 4,9%) немесе өткен жылдың деңгейіне қарағанда 118,5%,
жергілікті бюджеті қаражаты есебінен 299,3 млн.теңге игерілген (жалпы
көлемінің 2%) немесе 35,7 есе артық, шетел инвесторлары -1613,6 млн.теңге
(жалпы көлемінің 10,7%).
Заем қаражаты 509,4 млн.теңге құрады (жалпы көлемінің 3,4%) ол 2006
жылдан 73,6 есе артық.
Пайдалануға 65479 ш.метр тұрғын үй қосылды, немесе 2006 жылдың тиісті
мерзіміне 161,7%.
2.3. Инвестицияны негізгі басым өндіріс салаларына тарту.
Қара металлургия - өзінің негізгі өнімдерін екінші рет қайта өңдеудің
аяқталған кезеңін қамтамасыз ететін ғаламат сала және, сонымен бірге басқа
салалар мен өндірістердің қалдықтарын кәдеге жаратуға қабілетті болып
табылады. Қазақстан үшін қара металлургия - екінші дүние жүзілік соғысынан
кейінгі жылдары ғана пайда болған ауыр өнеркәсібінің салыстырмалы түрдегі
жас сала. Қазақстанда шойын, болат, бұйымдарды илемдеу және ферроқорытпа
өндіріледі.
Болатты өндіру және тұтыну көлемі әрқашан мемлекеттің экономикалық
қуатының негізгі көрсеткіштерінің қатарына кіретін. Сондықтан, Қазақстан
Республикасы Үкіметімен елімізде импорттың орнын басатын және экспорттық
әлеуетін көтеретін, металлургиялық кешенінде жоғары тауарлық дайындықтағы
өнімді шығару өсімін қамтамасыз ететін, ғылымды қажетсінетін бәсекеге
қабылеттілігін құруға бағытталған бірқатар Бағдарламалар әзірленді.
"Қазақстан Республикасының 1999-2003 жылдарға арналған тау-кен металлургия
кешенін дамытудың тұрақты жұмыс істеуін және стратегиялық басымдылығын
ғылыми-техникалық қамтамасыз ету" Республикалық мақсатты ғылыми-техникалық
Бағдарламасымен шағын және орта өндірісін құру жолымен ғылыми әзірлемені
іске асыру және жоғары тауарлы дайындықтағы бәсекеге қабілетті өнімдерін
шығару бойынша технологияны меңгеру мақсаты қойылды.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасында 2003-2005 жылдарға арналған
металургиялық кешеніндегі төртінші және бесінші өзгертіп жасау өндірісін
құруды қамтамасыз ететін ғылыми-техникалық Бағдарламасы әзірленген, мұны
іске асыру республиканың металлургиялық саласында жаңа технологияны
негіздеу мен әзірлеуге жағдай жасайды. Осындай өндірістерді ұйымдастыру
импорт бойынша шығынды бірқатар төмендетуге, жұмыс істеп тұрған өндірістік
қуаттылық базасында жаңа жұмыс орындарын құруға, осы өнімге ішкі
қажеттілігін қамтамасыз етуге жағдай жасайды.
Бағдарлама материалында қазіргі кездегі Қазақстан Республикасындағы
металлургиялық кешенінің өндірістік жағдайы былай сипатталады:
елімізде қазіргі кездегі өндірісті дамыту үшін ғылымды қажетсінетін,
жоғары технологиялық, арнайы материалдар мен қорытпаларының өнеркәсіптік
өндірісі мүлдем жоқ;
машина жасау, мұнай газ, таулы-металлургиялық, жеңіл, тамақ және
өнеркәсіптің басқа салалары, құрылыс индустриясы, ауыр машина жасау және
кеме жасау үшін темір қақтау және металл өнімдеріне талап етілетін сұрыптау
жүргізілмейді.
ең озық технология негізіндегі - ұнтақты металлургия,
электрометаллургия, гальванотехника, жаңа литейлі мен химиялық
технологиялар және т.б. материалдар мен металл бұйымдарының өнеркәсіптік
өндірісі жоқ.
балансы аяғына дейін есептелмеген, металлдардың екінші ресурстары
жеткіліксіз тиімді пайдаланылады, ал шетелге шығару бақылаусыз жүргізіледі.
Мұндай мақсаттар сервистік-технологиялық экономикасының ұзақ мерзімді
жоспарына өту үшін шикізаттық бағытталуынан, жағдайларды дайындауынан
бастап өтуіне жағдай жасайтын, экономика саласын әртараптандыру жолымен
еліміздің тұрақты дамуына жетуге бағытталған Қазақстан Республикасы
Индустриалдық-инновациялы дамудың 2003-2015 жылдарға арналған
стратегиясында да қойылған.
Ғаламдық нарық. ХХ және ХХІ ғасырларда шетелдегі халықаралық
экономикалық қатынастарды дамытудың негізгі бағыттары металлургия
өнеркәсібінде толығымен пайда болған экономиканың ғаламдығы болып табылды.
Халықаралық шаруашылық байланысы ғаламдық масштабтағы ресурстарды қайта
бөлу және өндірістің тиімділігін көтеру құралына айналды, яғни бұл дүние
жүзілік металлургия дамуының мынадай тенденцияларына әкелді:
дүние жүзілік нарығында ірі біріктірілген компаниялардың рөлін
көтеруге;
өнімнің нарығында жоғары қосылған құн бәсекелестігінің шиеленісуіне
және ішкі саудада ұлттық қорғаныс шараларын қолданудың таралуына;
металл өнімдерін өндіру шығындарының төмендеуі бойынша жұмыстарын
активизациялау, осы жағдайда өндірістің анағұрлым шығын түрлері аз
мөлшердегі салық пен көліктік шығынды қамтамасыз ететін, анағұрлым арзан
табиғи және энергетикалық ресурстары, жұмыс күші бар елдерге ауысады.
2000-2001 жж. тоқыраушылықтан кейін дүние жүзілік экономикасында оң
тенденциялары байқалады. Ғаламатты ЖҰӨ-ң өсуі 2002 ж. 3 пайызды, 2003 ж.
-3,6 пайызды құрады, ал 2004 ж. 4,2 пайызға өсуі болжанды. Дүние жүзілік
экономиканың көтерілуі және металл өнімдеріне сұраныстың өсуі, әсіресе
барлық материалды қажетсінетін экономика жағынан, бірінші кезекте Қытайда
(2003 ж. оның экономикасының өсуі 9 пайызға, ал болатты тұтыну 34 пайызға
өсті), сондай-ақ Индияда және басқа азия елдерінде металл салалары үшін,
болат пен шикізатқа дүние жүзілік бағасының елеулі өсуіне әкелді.
Мысалға, АҚШ-та ыссы соғылған болаттың тоннасы 2001 ж. 230-249 доллар,
2004ж. қаңтарда оның құны 330 долларды құраса, ал мамырда -550-600 доллар
болды. Францияда 2004 жылдың қаңтарынан болаттың бағасы 60 пайызға
көтерілді. Тіпті, 2001 жылы шойынның тоннасы дүние жүзілік нарығында 100
доллар болса, ал қазір ол 300 долларға жетті.
Металл өнімдері бағасының өсуінің тағы да бір себебі, теңіз тасымалдары
тарифінің қарқынды өсуі фонында жетекші дүние жүзілік жеткізушілердің темір
рудалық шикізатына босату бағасының көтерілуінен болды.
Бағаның өсуі, сонымен қатар шикізаттың маңызды бір түрі - қара металл
сынықтарына да қатысты. Қара металл сынықтарының нарығы 2003 жыл ішінде
бірнеше рет бағасының өсуін басынан өткізді, және қазір оның бағасы
бірқатар өңірлерде тоннасы 300 долларға көтерілді. Бүгінгі таңда темір
рудасына жоғары бағасынан басқа қара металлургияда, келешекте қара металл
сынықтарының жетіспеушілігіне байланысты, бірқатар проблемалар туындайды.
Экологиялық талаптардың және аса тиімділігінің әсерінен дүние жүзілік
металлургия үшін шикізаттың осы түрлеріне құндылығы әрқашан өсуде. Батыста
соңғы кездері сынықтардан барлық болаттың 70 пайызға жуығы күйдіріледі
(Ресейде әзірше тек үштен жуығы).
Американ валютасына айырықша әлсіреуі, сонымен бірге металлға құнының
көтерілуіне әкелді. Ірі тұтынушылардың бірі болып табылатын американдықтар
үшін еуропалық импорттың құны көтерілуде, бұл АҚШ-ң ішкі өндірушілері
бағасының көтерілуін ынталандырады, яғни өзінің жағдайын құнының есебінен
қалпына келтіруге тырысады.
Шойын мен болат халықаралық институттың статистикасы бойынша (IISI)
2004 жылы болаттың ғаламды өндірісі 8,8 пайызға көтерілді және 1,05 млрд.
тонна рекордтық деңгейге дейін жетті, оның тұрақты өсу жылдамдығы - 2-3
пайыз. IISI мәліметтеріне сәйкес, болатты шығару Жапонияда 2004 ж. 2
пайыздан 112,7 млн.т., АҚШ - 5,2 пайыздан 98,5 млн. т., Ресей - 2,5
пайыздан 65,3 млн.т., Оңтүстік Корея - 2,6 пайыздан 47,5 млн.т., Германия -
3,6 пайыздан 46,4 млн. т., Украина - 4,9 пайыздан 38,7 млн.т. дейін,
Бразилия - 5,7 пайыздан 32,9 млн. т. дейін, Индия - 2,7 пайыздан 32,6
млн.т., Италия - 5,6 пайыздан 28,3 млн. т. көтерілді.
Азия елдерінде болатты өндіру 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 13,2
пайыздан 499,3 млн.т. өсті. Егер Қытайды санамағанда, өсу көрсеткіші 3
пайызды құрады.
Ең ірі болатты өндіруші Қытай болып қалуда, ол 2004 ж. 272,5 млн.т.
болат өнімдерін (2003 ж. салыстырғанда -23,2 пайызға көтерілген) балқытты.
Жалпы дүние жүзілік болатты өндіруде Қытайдың үлесі 2004 жылы 25,8 пайызды
құрады. Бұл ұлттық экономиканы салқындату бойынша ел басшылығымен
қабылданған шаралар болатқа ішкі сұранымының көлеміне ғана әсер етті.
Сонымен қатар, өркендеп келе жатқан қытай өндірісі дүние жүзі нарығындағы
бағалық дүрлікпені төмендетуге қабілетті.
Қазіргі кездегі жағдай. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика факультеті
Қаржы және есеп кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫ
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .3
I БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫ.
1.1.Инвестицияға жалпы
мазмұндама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..5
1.2. Қазақстан Республикасының инвестициялық саясатының алғы
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 9
II БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ инвестициялық саясатын талдау.
2.1. Қазақстан Республикасының инвестиция тартудан әлемде алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .17
2.2. Қазақстандағы Республикасының инвестициялық белсенділігін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 22
2.3. Инвестицияны негізгі басым өндіріс салаларына тарту ... 28
III БӨЛІМ. Қазақстан Республикасының инвестициялық саясатының даму
перспективалары.
3.1. Инвестицияны елімізге тарту және инвесторлар үшін жағдай
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .45
3.2. Қазақстандық кәсіпорындардың инвестициялық саясатын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 72
Қолданылған әдебиеттер тізімі: ... ... ... ... ... ... ...7 6
Кіріспе
Кез келген мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, және қаржылық
тұрақтылығын және әрі қарай өсуін анықтайтын шешуші факторлардың бірі – бұл
оның инвестициялық белсенділігі. Қазақстан Республикасында нарықтық
қатынастарға көшкелі бері жүргізілген экономикалық бетбұрыстар халық
шаруашылығының негізгі буыны болып саналатын кәсіпорындардың құқықтық,
қаржылық-экономикалық және әлеуметтік жағдайын, олардың шаруашылық және
азаматтық жүйелердегі дәрежесін айтарлықтай өзгерістерге ұшыраттты. Жеке
меншікте, аралас, акционерлік меншікте құрылған миллиондаған кәсіпорындар
пайда болды және қазіргі таңда қызмет етуде, көбею үстінде, даму барысында.
Осылардың барлығы кәсіпорындардың инвестициялық қызметін ұйымдастыру және
басқару механизмінің өзгеруіне себеп болды. Мемлекеттің инвестициялық
қызметі оның экономикалық өсуінің, ішкі және сыртқы нарықтарда
бәсекелестікке қабілетті болуының алғы шарттарының бірі болып табылатындығы
сөзсіз.
Нарықтық қатынастардың дамуымен қатар барлық ұйымдық-құқықтық
кәсіпорындардың қаржылық-шаруалылық тәжірибесінде қаржылық инвестициялар да
кеңінен етек жайып келеді. Акционерлік қоғамдар жыл өткен сайын көптеп
ашылу үстінде, банктер, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары,
кәсіпорындар мен ұйымдар, сондай-ақ мемлекет те уақытша бос ақша
қаражаттарын тарту үшін қарыздық құнды қағаздарды кеңінен пайдаланатын
болды. Туынды құнды қағаздар (фьючерстер, опциондар және т.б.) нарығы да
дамып келе жатыр.
Осы айтылғандар мемлекет тарапынан қазіргі заман талаптарына, нарықтық
экономика талаптарына сай инвестициялық саясат жүргізуді қажет етеді. Кез-
келген мемлекет инвестициялық саясаты мүмкін болған инвестициялық
жобалардың ішінен өзінің стратегиялық мақсаттарына сай нұсқаларын таңдап
ала білумен сипатталады. Сонымен қатар, инвестициялық саясат жобаларды
қаржыландырудың оңтайлы көздерін тартуды, оларды тиімді орналастыруды,
нәтжижесінде инвестициялық табыс табуды немесе капитал өсімін қамтамасыз
етуі керек. Сондықтан да инвестицияларды дұрыс басқару қазіргі таңдағы
көкейтесті мәселелердің бірі болып отыр.
Дипломдық жұмысымның тақырыбы – Қазақстан Республикасының
инвестициялық саясаты болып табылады. Жұмыстың негізгі мақсаты -
Қазақстан Республикасының ұстанатын инвестициялық саясаты, оның қызметін
басқару, инвестиция тартудың күрделі мәселелерін шеше отырып елімізге
тарту. Инвестицияны өз елімізге тартудың негізгі себептері, қиыншылықтары
мен кедергілері, инвестицияны негізгі тетік көздеріне, экономикалық-
қаржылық, стратегиялық және тактикалық маңызы бар басым салаларға бағыттау
менің дипломдық жұмысымның басты мақсаты болып табылады. Нарықты зерттеп,
еліміздің экономикасына тура баға беріп, жоспарлы стратегия негіздеріне
сүйене отырып, инвестициялық сипаттағы тиімді шешімдер қабылдаулың бастапқы
негіздерін игеру болып табылады.
Жұмыс үш тараудан тұрады. Бірінші тарауда Қазақстан Республикасының
инвестициялық қызметін басқарудың негіздері, инвестициялық саясатты
қалыптастырудың және жүзеге асырудың принциптері қарастырылады.
Екінші тарауда инвестициялар бойынша шешімдер қабылдаудың әдістері
қарастырылып, оларды нақты тәжірибе жүзінде қолдану жағдайлары
қарастырылады. Әлемдік тәжирибеде кеңінен қолданылатын инвестициялық
жобаларды талдау әдістері мысалдармен өрнектей отырып кестелермен
толықтырдым.
Үшінші тарау қазіргі таңдағы еліміздегі артта қалып қойған немесе
дамымай қалған салаларды дамыту және сол салаларға инвестиция құю
қызметімен, белсенділігімен, олардың инвестициялық қызметін қаржыландыру
ерекшеліктерімен байланысты мәселелері және оларды шешудің жолдарына
арналады.
I БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫ.
1.1.Инвестицияға жалпы мазмұндама.
Инвестиция - лизинг келісімшартын жасасқан сәттен бастап, қаржы лизингі
құралдарын қосқандағы мүліктің барлық түрі (жеке қолданысқа арналған
тауарлардан басқа), сонымен қатар, заңдық тұлғалардың жарғылық капиталына
инвестордың салатын оларға деген құқығы немесе кәсіпкерлік қызмет үшін
қолданылатын тіркелген активтердің өсуі. Бағалы қағаздар нарығына сәйкес
инвестиция деген акциялар, облигациялар және т.б. қаржы құралдарын алуды
білдіреді.
Тікелей инвестициялар: тікелей инвестициялау кәсіпорны тікелей шетел
инвесторына жай акциялардың немесе акционерлер дауысының кем дегенде 10
пайызы немесе осындай қатысудың баламасы тиесілі.
Портфельдік инвестициялар: Қазақстан қор биржасында бағалы қағаздардың
бағасын белгілеу баға белгіленетін акциялардың құнын түзету үшін
қолданылады. Шетел инвестицияларын тіркеу, компаниялардың шоттары, сондай-
ақ екі жақты көздер деректерді салыстырып тексеру үшін пайдаланылады.
Қаржылық туынды құралдар: жүргізілген мәмілелердің көлемі аз және бөлек
санатта көрсетілмеген (Портфельдік инвестициялар бабы бойынша борыштық
бағалы қағаздардың құрамында көрсетіледі).
Басқа инвестициялар: Басқа инвестициялар бойынша деректер, ең алдымен,
банктер мен кәсіпорындардың сыртқы активтері мен міндеттемелері жөніндегі
есеп нысанымен қамтамасыз етіледі. Есептің нысаны ТБ және ХИП компиляциялық
талаптарына сәйкес әзірленді және баға мен бағам ауытқулары нәтижесінде
операциялық өзгерістер мен құн өзгерістерін бөліп көрсетуге мүмкіндік
береді.
Мемлекеттiк инвестициялар: Индустриялық-инновациялық даму саласында
жүзеге асырылатын мемлекеттiк инвестициялардың көздерi республикалық және
бюджет қаражаты, сондай-ақ мемлекет бақылауындағы кәсiпорындардың (дамудың
мемлекеттiк қаржылық ұйымдары, ұлттық компаниялар, мемлекеттiк
кәсiпорындар) қаражаты болады.
Бюджеттiк инвестициялар басымдықтарының арасында индустриялық-
инновациялық даму үшiн зияткерлiк және инфрақұрылымдық негiз құратын
салалар қалуы тиiс. Бюджеттiк инвестициялар олардың болуы жоғары
технологиялы өндiрiстiң қалыптасуының маңызды қосымша шарты болатын қажеттi
базалық және әлеуметтiк инфрақұрылым дамытуға бағытталып, өңiрлерде
iскерлiк және инвестициялық белсендiлiктi күшейтуге ықпал ететiн болады.
Бюджеттiк инвестицияларды тiкелей индустриялық-инновациялық сектор
салаларына жiберу негiзгi қызметi несие капиталының сыртқы және iшкi
рыноктарына қаражатын тарту болып табылатын қазiргi және құрылатын дамудың
мемлекеттiк қаржылық ұйымдары арқылы, сондай-ақ экономиканың басым
салаларындағы инвестициялық жобаларды қаржыландыру үшiн институционалдық
инвесторлар қаражаттары арқылы жүзеге асырылатын болады. Әр өндiрiстiң
әлеуетiн айқындағаннан кейiн инвестициялық саясатты Қазақстан
экономикасының шикiзаттық емес секторының барынша тар учаскесiне бағыттауға
күш салу керек. Осындай жағдайда ғана өндiрушi сектормен бiрге ұзақ
мерзiмдi перспективада Қазақстандық экономиканың негiзiн құрайтын бiрнеше
жаңа қуатты салалар пайда болуы мүмкiн.
Басқаша айтқанда, мемлекеттің инвестициялық және әкiмшiлiк ресурстары
шектеулi және барлық ресурстарды көптеген салаларға бөлшектеу қосылған құны
жоғары, бiрақ салыстырмалы түрде алғанда, халықаралық ауқымда бәсекеге
қабiлетi жоғары eмec деңгейдегi орташа дамыған бiрқатар салалардың пайда
болуына әкеп соғады.
Индустриялық - инновациялық дамуда мемлекеттiк индустриялық саясатты
жүзеге асырудың басқа құралы ұлттық компаниялар болуы тиiс. Мемлекет
экономиканың стратегиялық салаларында осы компаниялардың меншiк иесi
ретiндегi оларды ресурстарын шикiзаттық емес сектордың жоғарғы технологиялы
өндiрiсiн дамытуға инвесторлар, сондай-ақ өнiмдi тұтынушылар ретiнде де
белсендi түрде тартуы тиiс.
Қазақстан Республикасының Тікелей инвестицияларды қолдау туралы Заңын
инвестициялық жобаларды сараптауды ұйымдастыру мен жүргізу бойынша баптарын
жетілдіру;
отандық және шетелдік инвесторлардың құқықтарын теңдестіру мақсатында жаңа
Инвестициялар туралы заңды жетілдіру;
Құнды қағаздар нарығындағы инвесторлардың құқықтары мен мүдделерін қорғау
туралы Заң қабылдау;
инвестициялық жобалардың қаржылық тиімділігін бағалау бойынша әдістемелік
нұсқаулар әзірлеу, жобаларды талдау үшін нақты қаржылық көрсеткіштер мен
қаржылық ақша ағындарын негізге алу;
инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау үшін экономикалық көрсеткіштер
жүйесін әзірлеуде экономикалық, әлеуметтік, құрылымдық сипаттағы
факторларды ескеру; инвестициялардың тиімділігінің экономикалық негіздерін
анықтау барысында өндірістік шығындарын толық есепке алып, кәсіпорынды да,
тұтынушыны да қанағаттандырарлық табыс алынуы тиіс;
инвестициялық жобаларды бағалау бойынша әдістемелік нұсқауларда
тәуекелділік факторларының міндетті түрде ескерілуі, инвестициялық
жобаларға инфляция деңгейін ескере отырып түзетулер енгізу;
инвестициялық жобалардың тиімділігін анықтаудың уақытша әдісін әзірлеу.
Аталған шаралардан басқа инвестициялар және инвестициялық жобалау
туралы біртұтас заңдық және нормативтік-құқықтық негіздерді дәлірек
айтқанда, инвестициялық кодексті қалыптастыру қажет. Бұл инвестициялық
саясаттың және инвестициялық жобалауды жетілдірудің негізгі бағыттарын
нақты анықтауға мүмкіндік береді.
1.2. Қазақстан Республикасының инвестициялық саясатының алғы шарттары.
Қазақстан біздің экономикамыздың дамуына инвестиция тартуға айрықша
маңыз береді. Республикада даму үшін барлық қолайлы мүмкіндіктер жасалған,
ал ол мүмкіндіктер жылдан-жылға жақсара түсуде.
“Глобал Инсайттың” жуырдағы есебіне сәйкес, Қазақстандағы саяси,
экономикалық және қаржы тәуекелдерінің болжамы ТМД-ның барлық елдері
бойынша орташа көрсеткіштен әлдеқайда төмен. Қазақстанда нақты жұмыс
істейтін нарық экономикасы бар. Өткен бесжылдықта Қазақстан экономикасының
орташа жылдық өсуі 10%-дай болды.
Өскелең экономикалық өсім мемлекеттік саясаттың әлеуметтік бағыттылығын
елеулі түрде кеңейтуге мүмкіндік берді, мұның өзі отандық экономиканың
беріктігін дәлелдейді. Үш жылда ғана елімізде жан басына шаққандағы ІЖӨ 30%-
ға өскен.
Экономика өсуінің жоғары қарқыны бізге 2008 жылдың өзінде ІЖӨ-нің өсуін
2000 жылмен салыстырғанда 2 есе өседі деп жоспарлауға мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде Қазақстан экономикасының түрлі секторларында аса ірі
трансұлттық компаниялар мен әлемге танымал брендтер ойдағыдай жұмыс
істеуде.
Мәселен, швейцариялық “Корика Эйджи” компаниясымен бірлесіп, алюминий
электролиз зауытының құрылысын жүргізудеміз; “Базель” компаниясымен газ
химиясы кешені салынатын болады; “Дженерал Электрик” локомотивтер
жинастыруды жоспарлауда; “Самсунг” компаниясымен бірге сұр бетон өндіру
жөніндегі жұмыстар басталды; “Хевен Хаус” тұрмыстық және офистік жиһаздар
шығарады; “Шкода” маркасының автомобильдерін жинау конвейері жолға қойылды.
“Пилкингтон” және “Штайнерт” секілді әлемдік компаниялармен бірлесіп,
елімізде әйнек өндірісін салу көзделуде.
Мен қазір Қазақстанның мұнай-газ саласын инвестициялайтын аса ірі
трансұлттық компанияларды атаған жоқпын. Әлемде мұнай-газ кешені
Қазақстанға инвестициялар тартатын негізгі сала деп санау қабылданған.
Бірақ та бүгінде біздің бюджетте осы сектордан түсімдер 25%-дан аспайды.
Тау-кен өндірісі саласы, түсті және қара металлургия, феррохромды өндіріп,
әлемдік рынокқа ұсыну қазіргі таңда еліміз табыстарының негізгі бөлігі
болып табылады. Және бұл салалар тұрақты түрде дамып келеді. “Қазақмыс”
компаниясының Лондон биржасына шығуына орай біздің тауарларымыз әлемдік
рынокқа танымал болды.
1993 жылдан бастап тікелей шетелдік инвестициялардың бүкіл көлемі 50
миллиард АҚШ долларына жуықтады. Елімізге шетелдік инвестициялар ағынының
динамикасы тұрақты түрде ұлғайып келеді: егер 2003 жылы 5 миллиард АҚШ
долларына жуық инвестиция тартылса, 2005 жылы оның көлемі 1,5 есе ұлғайып,
6,4 миллиард АҚШ долларын құрады. Осы тұста Мемлекет басшысы Қазақстан
экономикасына бүгінгі таңда өзінің қаржы ресурстарын әлемнің 60-тан астам
елі бағыттап отырғанын айтқан болатын. Инвестициялардың барынша үлкен ағыны
АҚШ-тан, Нидерландыдан, Ұлыбританиядан, Италия мен Қытайдан бағытталған.
Осымен бір мезгілде ішкі инвестициялар да ұлғайып келеді. 2005 жылы
ғана негізгі капиталға инвестициялар 20 миллиард АҚШ долларына шамалас
болған. Үстіміздегі жылдың төрт айында олар 1,3 есе өскен.
Мұның бәрі - еліміздің осы заманғы экономикалық жүйе құрудағы табыстары
мен одан әрі дамудың мол әлеуетін дәлелдейді. Бұл мемлекет пен бизнестің
бірлескен күш-жігерінің нәтижесі.
Бүгінде еліміздің алдында жаңа, өршіл міндеттер тұр. Қазақстанда
әлемнің бәсекеге барынша қабілетті 50 елінің қатарына кіру үшін барлық
алғышарттар бар. Үстіміздегі жылдың 1 наурызындағы президентіміздің
Қазақстан халқына жолдауында ол осы мақсатқа жетуге мүмкіндік беретін
стратегияның басымдықтарын атаған болатын..
Бұл міндетті орындау үшін және шикізаттық бағыттан арылу үшін елімізде
2015 жылға дейінгі Индустриялық-инновациялық даму стратегиясы әзірленді.
Оны іске асыру ел экономикасын 3,5 есе ұлғайтуға мүмкіндік береді. Бұл үшін
Қазақстанда Даму банкі, Инновациялық қор және басқа даму институттары
құрылып, оларды капиталдандыруға мемлекеттік қаражаттан 1 миллиард
доллардан астам жұмсалды. Мұнда да шетелдік инвестициялардың капиталы үшін
қызметтің кең ауқымы бар. Мемлекет басым бағыттарда айрықша преференциялар
жасауда.
Бұл, ең алдымен, Қазақстанның экономикалық дамуындағы сапалық
“секірістерге” негізделген елді дәйектілікпен экономикалық жаңарту. Мұндай
“секіріс” сыртқы дүниеге ашық ұлттық экономика жағдайында ғана қамтамасыз
етіле алады, мұндай экономика әлемдік тауарлар, қызметтер, еңбек
ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен технологиялар рыногының
табысты да серпінді бөлігі бола алады және болуға тиіс. Бұл үдерісте біз
халықаралық компаниялар тарапынан келетін инвестицияларға үлкен рөл
жүктейміз. Сондықтан да елдің инвестициялық ахуалын жақсарту үшін тұрақты
жұмыс істеудеміз.
Президентіміздің Қазақстандық III инвестициялық саммитінде мемлекет
басшысы сегіз жыл бойы ойдағыдай жұмыс істеп келе жатқан Шетелдік
инвесторлар кеңесінің кезекті отырысы болатынын еске салып өткен болатын.
Біз әр кездесуде шетелдік инвесторлар үшін туындайтын барлық кедергілерді,
соның ішінде салық және заңнамалық кедергілерді жою үшін елдің ішіндегі
барлық проблемаларды егжей-тегжейлі талқылаймыз, деп атап айтты Нұрсұлтан
Әбішұлы.
Мемлекеттің инвестициялық саясатында даму институттарына белсенді рөл
жүктеледі, олардың қызметі 2015 жылға дейінгі Индустриялық-инновациялық
даму стратегиясын іске асыруға бағытталған.
Бүгінде бұл институттардың инвестициялық жобалар портфелі
қаржыландырылуы мақұлданған 134 жобадан тұрады, олардың жалпы сомасы 4
миллиард АҚШ долларына жуық болса, даму институттарының қатысуымен 1,5
миллиард доллар болады.
Даму банкі Оңтүстік Қазақстан облысында тоқыма кластерін жасау бойынша
бірнеше жобаларды қаржыландыруда, сондай-ақ Ақтау халықаралық теңіз сауда
портын дамытуда. Бұл екі жоба шетелдік инвестицияларды тиімді жағдайда
тартуға әзір.
Қазақстанның Инвестициялық қоры отандық жобалармен қатар Қытайда, Ресей
мен Қырғызстанда халықаралық жобаларды қаржыландыруға кірісті.
Ұлттық инновациялық қор капиталдану көлемі 100 миллион АҚШ доллары
болатын қазақстандық 5 венчурлық қор құрды. Ол сондай-ақ капиталдану көлемі
жарты миллиард АҚШ доллары болатын 4 шетелдік: Еуропалық, Америкалық,
Орталықазиялық және Малайзиялық венчурлық қорларға қатысуда.
Даму институттары әлдеқайда тиімді жұмыс істеуі, жалпыұлттық
басымдықтарға шоғырлануы үшін “Қазына” тұрақты даму қоры” АҚ құрылды.
Бүгінде туризм, тамақ өнеркәсібі, тоқыма өнеркәсібі, металлургия, мұнай-
газ мәшинесін жасау, құрылыс материалдары және көлік логистикасы секілді 7
басым кластерді қалыптастыру жөніндегі жұмыстар басталды. Бұл бағыттағы
алғашқы қадам Оңтүстік Қазақстан облысында арнаулы экономикалық аймақ құру
болды, біз мұнда тоқыма кластерін дамытамыз. Атырау облысында мұнай-химия
технопаркін дамыту үшін осындай шаралар жоспарланған.
Кәсіпкерлікті, экономиканы әртараптандыру мен инвестициялар тартуды
белсенді ету мақсатында - таяудағы уақытта елде іскерлік ортаны жетілдіру
және бизнес жүргізу жағдайларын жақсарту жөнінде бірқатар шешуші шаралар
қабылдау жоспарланған.
Біріншіден, мемлекет инфрақұрылымды – жолдарды, көпірлерді,
әуежайларды, телекоммуникациялар мен электр энергетикасын белсенді
дамытатын болады. Осы айда “Байқоңыр” космодромынан ақпараттық саланы
дамыту, байланыс пен Интернеттің тарифтерін төмендету үшін қазақстандық
тұңғыш Жер серігі ұшырылды. Біз осымен бірге екінші спутникті әзірлеуге
кірістік, ол еліміздің аумағы мен жер қойнауының мониторингін қамтамасыз
етеді. Қазақстан ғарыштық державаға айналып, өзінің ұшыру қондырғысын
дамытатын болады.
Инфрақұрылымда мұнай мен газды әлемдік рыноктарға тасымалдау
мәселесінің зор маңызы бар екені сөзсіз. 2010-2015 жылдарға қарай
Қазақстанда мұнай өндіру 2 есе ұлғайып, газ өндіру көлемі 40-50 миллиард
текше метрге жететіні белгілі. Солтүстік Каспий мұнай құбырын дамыту және
оның қуатын бүгінгі 23 миллион тоннадан 60 миллион тоннаға дейін ұлғайту –
бұл бірінші маршрут. Екіншісі – Ресей арқылы Балтық бойына. Өздеріңізге
мәлім, былтырғы жылы Қытайға 1000 шақырымдық мұнай құбыры пайдалануға
берілді, ол жылына 20 миллион тонна мұнай өткізуге қабілетті және бұл бағыт
дамытылатын болады. Қазақстан аумағы арқылы Батыс Қытай жағына қарай газ
құбырын салу мәселесі қарастырылуда. Сонымен бірге осы айда біз Әзірбайжан
үкіметімен Қазақстанды Баку-Жейһан тұрба құбырына қосу туралы келісімге қол
қоямыз. Ішкі және сыртқы мұнай, газ құбырлары – инвестициялау үшін өте
қызықты нысандар.
Қазіргі кезде мемлекеттің жол салуға орасан мол қаржы бөліп отырғанын
айтып өткеніміз жөн. Жыл сайын біз 1500 шақырым автомобиль жолдарын жөндеп,
қалпына келтіреміз, 300-400 шақырым темір жолдар саламыз. ҚХР-ға қарай
теміржол магистралін кеңейту басталмақ. Батыс Қытай өте қауырт дамып
келеді, сондықтан да қазақстандық компаниялар бұл үдеріске белсене қатысуға
ұмтылады.
Жуырда қабылданған Қазақстанның 2015 жылға дейінгі көлік стратегиясы
аясында мемлекет Алматы, Астана және Атырау қалаларындағы тораптық әуежай-
жинақтаушыларды дамытатын болады, мұның өзі әуе тасымалдарының тиімділігін
арттыруға және елдің көліктік әлеуетін іске асыруға жәрдемдеседі. Ірі
ауқымдағы жобалардың бірі – Ұлттық ақпараттық супермагистральді іске асыру
жөніндегі жұмыс жүріп жатыр.
Екіншіден, фискалдық ахуал бизнес пен халықтың сұранысына барынша
сәйкестену жағына қарай өзгеріске түседі. Атап айтқанда, ішкі төлемге
қабілетті сұранысты ұлғайту және сату жөніндегі айналымды жариялы ету
мақсатында ҚҚС ставкасын 15 пайыздан 2008-2009 жылдары 13-12 пайызға дейін
кезең-кезеңмен төмендету көзделіп отыр. 2008 жылдан бастап сондай-ақ
әлеуметтік салық ставкасы орта есеппен 30%-ға төмендейді деп күтілуде.
Сондай-ақ таяу уақытта өңдеу өнеркәсібінің салалары, соның ішінде мұнай
химиясы кәсіпорындары үшін инвестициялық преференциялар тетігін енгізу
жоспарланған. Құрал-жабдықтар импортын кеден төлемдерінен босату да
инвесторларға елеулі қолдау болмақ. Сол секілді инвестициялық жобаларға,
инженерлік құрылыстарға арналған жер учаскелерін инвесторлардың меншігіне
мемлекеттік грант түрінде тегін беру ниеті бар.
Үшіншіден, мемлекеттік аппараттың тиімділігін арттыру және
бюрократиялық кедергілерді азайту жөніндегі қызметке айрықша назар
аударылады. Біз қабылданатын мемлекеттік шешімдердің барынша мөлдірлігін
және ашықтығын қамтамасыз етуге ұмтылудамыз. Электронды үкімет құру және
әкімшілік реформалар пакеті осыған бағытталған. Халыққа “бір терезе”
қағидаты бойынша қызмет көрсету одан әрі дамиды.
Төртіншіден, мемлекет пен жеке меншік әріптестігі тетігінің де шетелдік
әріптестермен өзара тиімді ынтымақтастық үшін үлкен әлеуеті бар. Бизнес пен
қоғам арасында өзара тығыз байланыс орнату әлемдік практикада қалыпты
құбылысқа айналды. Мұндай ынтымақтастық осы секторлардың тұрлаулы дамуына
жағдай жасап, қоғамдағы тұрақтылыққа және қоғамдық мүдделерге қол жеткізуге
жәрдемдеседі.
Бесіншіден, ішкі өңірлік жобалар перспективалық жобалар болып табылады.
Кез келген елдің ойдағыдай дамуы бүкіл өңірлерді дамытпайынша мүмкін
еместігі баршаға белгілі. Қазақстан көрші мемлекеттермен өзара тиімді
ынтымақтастықты дамытуға көп күш-жігер жұмсауда. Мәселен, биылғы жылы
Ресеймен бірлесіп, жарғылық капиталы 1,5 миллиард АҚШ доллары болатын
Еуразиялық даму банкі құрылды. Бұл қуатты құрал ЕурАзЭҚ аясында нақты
міндеттерді шешуге көшу мүмкіндігін туғызады. Еуразиялық банк сауда-
экономикалық байланыстарды кеңейтуге, өңірлерде инвестициялық жобалар мен
бағдарламаларды іске асыруға жәрдемдеседі деп білемін. Банк ЕурАзЭҚ аясында
ғана емес, сонымен бірге бүкіл ТМД аумағында қызмет көрсететінін атап
айтқым келеді. Тұтастай алғанда, Қазақстан экономикалық интеграция
саясатын, соның ішінде төрт мемлекеттің – Белоруссияның, Қазақстанның,
Ресейдің, Украинаның Біртұтас экономикалық кеңістігі аясында жүргізіп отыр.
БЭК аясында негізгі құжаттарға көп кешікпей қол қойылады деп ойлаймын.
Демек, Қазақстанның шетелдік әріптестермен өзара тиімді ынтымақтастығы
үшін елеулі әлеуеті бар. Бұл ретте бизнес жүргізу үшін қолайлы жағдайлар
туғызу мемлекеттің басым міндеті болып табылады.
Қазақстан капиталдар мен инвестицияларды тартудың, өңірлік өндірістер
мен аса ірі әлемдік компаниялар филиалдарын, ең жаңа технологиялар мен ноу-
хаулар орналастырудың орталығы бола алады және болуға тиіс. Инвестициялық
тартымдылық – бәсекеге қабілеттілік қасиеті деп білеміз.
Осында, Алматы қаласында өңірлік қаржы орталығы құрылатынын сіздер
білесіздер деп ойлаймын. Қазірдің өзінде тиісті заңдар қабылданды, қала аса
ірі әлемдік банктер мен компаниялар жұмыс істей алатын осындай орталық
болуы үшін жағдайлар жасалуда.
Біз Еуразияның кіндігінде орналасқанбыз, серпінді дамып келе жатқан
экономикамыз бар, демократиялық қоғам құрып жатырмыз – осының бәрі кез
келген бизнес үшін табысқа жетудің кепілі болып табылады, дей келіп
шетелдік әріптестерімізге қазақстандық іскерлермен тығыз ынтымақтастық
орнатуға жаңа мүмкіндіктер беріп, іскерлік топтар арасындағы байланысты
нығайтатынына сенімімді білдіремін..
Бүгінгі Қазақстан бұдан 15 жыл бұрынғыдай емес. Қазір Қазақстан бүкіл
әлемге белгілі. Солай болса-дағы, шетелге шыққанда біз кейде Қазақстанның
мүмкіндіктері, оның бүгінгі күні мен болашақ жоспарлары туралы Батыста
әрдайым және барлық жерде жеткілікті біле бермейтінімен кездесіп жүрміз.
Бұдан былай біз одан да биік асуларды бағындырамыз деген сенімдемін.
II БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ инвестициялық саясатын талдау.
2.1. Қазақстан Республикасының инвестиция тартудан әлемде алатын орны.
Егер еске түсірер болсақ, 1991 жылы әлемдік қоғамдастық үшін Қазақстан
бұрынғы Кеңес Одағының басқа мемлекеттерінен айырмашылығы аз және бастапқы
мүмкіндіктері ең қолайлы бола қоймаған “жарықшақтарының” бірі болып
көрінетін.
Ал бүгінде біздің еліміз әлемнің барынша серпінді дамып отырған
мемлекеттерінің бірі ретінде сипатталады. Қазақстан инвестициялар үшін
өңірдегі барынша тартымды елге айналды. Халықаралық сарапшылардың бағалауы
бойынша, Орталық Азияға келген барлық шетелдік инвестициялардың 80 пайыздан
артығы Қазақстанда шоғырланған.
Елге тартылған тікелей шетелдік инвестициялардың жан басына келетін
көлемі бойынша Қазақстан ТМД мемлекеттерінің арасында көшбасшы болып
қалуда, сондай-ақ ТМД елдерінің арасында инвестициялық сыныптың халықаралық
рейтингін алған бірінші ел болып табылады. Бүкіләлемдік банк Қазақстанды
әлемнің инвестициялар үшін барынша тартымды жиырма елінің қатарына қосты.
Қазақстанның дүние жүзілік шаруашылыққа интеграциялануға ұмтылысы оның
халықаралық валюта-қаржы және несие қатынастарына белсенді түрде қатысуын
талап етеді. Бұл қатынастардың толыққанды мүшесі болу үшін Қазақстанға
бірталай проблемаларды шешуге тура келді. Heгізгі валюталық саясаттың бipi
- теңге құнының тұрақтылығын орнықтыру және оны еркін ауысатын валюталарға
айырбастауды мейлінше ырықтандыру. Мұның өзі бip жағынан, теңдестірілген
(баланстылған), екінші жағынан, шетелдік тауарлар мен валюталар үшін ашық
ұлттық рыноктың болуын талап етеді. Теңгенің еркін ауысатын
валюталармен салыстырғандағы курсының (құнының) орнықтылығы. Қазақстан
экономикасы үшін дүниежүзілік рынокқа шығудың тиімді жолы.
Қазақстанда қазірдің өзінде теңгенің ел ішінде еркін ауысуына
(внутренняя конвертируемость) ic жүзінде қол жеткізіліп отыр. Ішкі еркін
ауысу дегеніміз - ол теңгенің ішкі валюта рыногында шетелдік валютаға
өзгермелі курс бойынша еркін айырбасталу мүмкіндігі. Ал, теңгенің толық
ауысу (полная конвертируемость) мүмкіндігіне жетуі үшін елдің саяси-
экономикалық және қаржы-қаражат турақтылығы, алтын, валюта резервтерінің
қорлануы, ТМД елдерімен валюталық ынтымақтастық механизмінің қалыптасуы
қажет.
90-жылдардың ортасына қарай теңгенің ішкі ауысуының тұрақсыздығы
экономиканың, сонымен қатар қолда бар ақша айналымының едәуір
“долларлануына" әкелді.
Қазақстанның дүниежүзілік шаруашылыққа интеграциялануға ұмтылыстары
қарыз капиталының дүниежүзілік рыногына шығуына, портфельдік және тікелей
инвестициялар операцияларына қатысуына мол мүмкіндіктерт береді. Керісінше,
егер валюталық шектеулерге, шетелдік капитал үшін қолайсыз инвестициялық
ахуалға, ұлттық валютаға тұрақты сенімсіздік жағдайларына жол бepiлce
аталған мүмкіндіктерден айырыларымыз анық. Бұл факторлардың бір-бірімен
тығыз байланысты екендігіне ешкімнің кумәні болмаса керек. Осы тізбекті
үзіп алмай, экономикалық реформалар бағытымен тынбай қозғалу, шаруашылық
жүргізу механизмін, соның ішінде валюта рыногын дамыта беру Қазақстанның
дүниежүзілік рынокта өз орнын табуының кепілі.
Қазақстанның валюта саясатының маңызды бағыттарының бipi ТМД елдермен
экономикалық және валюта одағын қалыптастыру. Бұл арада Еуропалық Одақ
шеңберінде қалыптасқан бай тажірибені пайдалану қажет.
Қазақстанның Халықаралық валюта Қоры (МВФ) сияқты халықаралық қаржы
ұйымдарына мүше болып Kipyi ел экономикасын жандандыру үшін қарыз,
касіпкерлік капиталдарын келтірудің оңтайлы жолы болып отыр. Халықаралық
экономикалық және қаржы ұйымда-ры біздің елге бірқатар несиелер береді.
Дегенмен, Қазақстанның қазіргі кезеңдегі төлем мүмкіндіктің төмендегі оған
бөлінген кредиттердің тауар жеткізуге байланыстырылып, немесе белгілі бip
нормалармен (инфляция деңгейі), бюджет тапшылығы т. б.) шектеліп,
инвестициялық жобаларға бекітіліп отыр. әрине мұндай жобаларды жедел жүзеге
асыру мүмкін емес, ал оның кейбір бвліктерінің пайдаланылмай қалуы да ғажап
емес.
1997 жылдан бастап Қазақстан үкіметі өз жұмысының басты бағыттарының
бipi шетелдік Инвестицияларды тарту және оларды тиімді орналастыру деп
ұйғарып отыр. Инвестицияларды дамушы мемлекеттерді былай қойганда, дамыған
елдердің өзінің пайдаланатындығы белгілі.
Шетелдік инвестициялар рыногындағы ахуал оларға деген Шығыс Еуропа және
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің орасан зор сұранысына байланысты
елеулі шиеленісіп келеді. Осының нәтижесінде капиталды импорттаушылар
арасында үлкен бәсеке к,алыптасып отыр. Қазіргі уақытта әзірге капиталды
тарту мәселесінде Қазақстанның бәсекелестик қабілеті төмен болып отыр.
Қазақстан әлі де болса қызмет көрсету және инфрақұрылымды дамытудың
шетелдік инвесторларға қолайлы деңгейіне жеткен жоқ. Кептеген заңдарда,
нормативтік актілерде шетелдік капиталмен жұмыс істеу жүйесінің өзінде де
әлі айқындық жоқ. Біз әрбір инвестормен жеке келісуге мүмкіндік беретін
жеңілдіктер мен преференциялардың (жеңілдетілген кеден бажы) икемді жүйесін
қалыптастырып, орнықтыруға ұмтылуымыз қажет.
Қазақстанға шетелдік инвестицияларды тарту бағдарламасын әзірлеу қажет,
ол мынадай қағидаларды қамтуға тиіс:
- Біздің елімізге шетелдік бизнесмендердің келуіне байланысты барлық
рәсімдерді оңайлату. Біз визалар алу, шекара және кеден бақылауымен ету,
жұмыс істеу құқығына және ел ішінде жүріп-тұруға руқсаттар беру женіндегі
барлық ережелерді және тағы басқаларын қайта қарауымыз керек.
Күллі іскер әлем қарым-қатынас жасасатын ағылшын тіліне
қазақстандықтарды жаппай оқытуды ұйымдастыру қажет. Бұл бәрінен бұрын
мемлекеттік қызметшілер мен қызмет көрсету саласында істейтін адамдарға
қатысты, өйткені, тәжірибе кврсетіп отырғандай, ipi бизнес тілдік
кедергілері бар елде нашар бейімделеді. Нақ сондықтан да дамушы елдердің
көпшілігі осындай, бip қарағанда ұсак, мәселеге мейлінше салиқалы назар
аударады.
Біздің авиажелілеріміздің, әуежайларымыздың, ондағы қызмет керсетудің
қолайлылырына, жоғары сапалы мейманханаларының, телекоммуникациялардың
болуына көп нәрсе байланысты. Біздің мақсатымыз шетелдік бизнесменге
неғұрлым жеткілікті ықылас көрсету, оның уақытын үнемдеу болуға тиіс. Бұл
қызметтердің құны оны әдетте екінші кезекте ғана толғандырады.
- Инвестицияларға немесе кредиттерге салық үзілістердің жеңілдікті
ставкаларды, салық шегерімдерін беруді қоса алғанда, салық жеңілдіктерін,
жеделдетілген амортизацияны, жеңілдікті кеден бажын және тағы басқаларын
енгізуге баруға тұрады. Олар мемлекеттік басымдықтарды іске асыру үстінде
жаңа құрылыс салу жайында әңгіме қозғалған жерде және тек қана сонда болуға
тиіс.
Тым жан-жаққа шашырай берудің қажеті жоқ қарапайымнан курделіге қарай
жүріп отыру қажет. Бүгін біздің инфрақұрылым объектілеріне — энергетикаға,
газ және мұнай құбырларына, әуежайларға, мейманханаларға, байланыс
құралдарына, автомобиль және темір жолдарға, су құбырларына назар
аударуымыздың қажеттігі айқын. Бұл міндеттерді шешпейінше, елде қолайлы
инвестициялық, ахуалдың экспорт пен сауданың, бизнестің өмір суруін
қамтамасыз етудің куллі жүйесінің жақсы жұмыс icтeyi мүмкін емес.
Импортты алмастыру және бәрінен бұрын халық тутынатын тауарларды, тағам
мен ауыл шаруашылық шикізатын өңдеу өнімдерін алмастыру жайында байсалды
түрде ойлану қажет.
Ақыр соңында, аймақтық басымдықтарды әрі ең алдымен халықты жұмыспен
қамту тұрғысынан айқындау қажет. Жеңілдіктер мен преференциялар жүйесі
басымдықтар жүйесімен қатар ұластырылуға тиис. Бұл ретте жеңілдіктер
берудің барлық ықтимал қиянаттарына сенімді тосқауыл қоя отырып, мейлінше
ұқыпты түрде ойластырған жөн.
- Жер мен жылжымайтын мүлікке берілетін құқық түріндегі гранттар,
қызметкерлерді оқытуға арналған демеу қаржы, әр турлалымдарды азайту
түріндегі субсидиялар сияқты нысанды да пайдалану қажет. Бірақ тағы да
басым болып табылатын салаларда ғана.
- Үкіметтің капиталды сыртқа шығаруға, әр түрлі қызметтер мен
жергілікті шикізатты артықшылықты пайдалануга арналған кепілдіктерін
күшейту қажет.
- Үйлестірілген және оралымды жұмыс жүргізу үшін тікелей шетелдік
инвестициялармен айналысатын арнайы мемлекеттік орган құру қажет.
Шетелдік инвестицияларды тарту бағдарламасымен қазірдің өзінде мамандар
жұмыс icтeп жатыр. өз уақытында ол жария етіледі.
2.2. Қазақстандағы Республикасының инвестициялық белсенділігін арттыру.
Қазақстанда өзіндік өндірісті дамыту экономикамыздың шикізат секторынан
тәуелділік мәселесін шешуде маңызды орын алады. Осы жағдайларға байланысты
отандық кәсіпорындарды техникалық жаңаландыру сауалдары көкейтесті болып
отыр. Әр түрлі дереккөздерге сүйенсек, Қазақстанда негізгі құралдардың
тозу деңгейі 60%-дан 80%-ға дейін жететін көрінеді. Бұл, әрине,
кәсіпорындардың тиімді инвестициялық саясат жүргізуіне қолайлы жағдайлар
жасауды талап етеді.
Кәсіпорындар үшін инвестициялық жобаларды қандай қаражат көздері арқылы
қаржыландыру және оларды қалай жүзеге асыру мәселесі өте маңызды. Осы
тұрғыдан қарағанда кәсіпорындардың инвестициялық әлуеті меншікті және
тартылған қаражаттар есебінен қалыптасады.
Егер Қазақстандағы кәсіпорындардың өздерінінің өндірістік деңгейін
дамыту мақсатында инвестициялық жобаларын қаржыландыру құрылымына көз
жүгіртер болсақ, онда тартылған қаражаттардың жыл санап басым үлес алып,
өзінің маңыздылығын көрсетіп келе жатқандығын байқауға болады
1-кестеден байқайтынымыз, өндірісті инвестициялауға салынған меншікті
қаражаттардың үлесі 2003-жылы 64,3% құраса, 2007-жылы бұл көрсеткіш 61,0%
дейін төмендеген. Сәйкесінше, инвестициялауға тартылған қарыз қаражаттардың
үлесі 35,7%-дан 39,0%-ға жетіп жығылған. Сонымен қатар, меншікті
қаражаттардың абсолюттік өсімі 2003-2007 жылдары 209% құраған.
Кәсіпорындардың инвестициялық қаражаттар тарту құрылымы да көңіл
аудартады. Әдетте, қарыз қаражаттар тарту экономиканың қаржы институттары
жүйесі – банктер, зейнетақы қорлары, сақтандыру компаниялары, лизингтік
компаниялар, шағын несие ұйымдары. Қаражаттар тартудың нысандары алуан
түрлі болады.
1 – кесте
Инвестициялық жобаларды қаржыландыру көздері
млн. теңге
Көрсеткіштер 2003-жыл 2004-жыл 2005-жыл 2006-жыл 2007-жыл
Меншікті қаражаттар 492 683,0751 801,0792 909,0917 061,01 080 000
үлесі, % 64,3 62,5 58,6 59,5 61,0
Тартылған қаражаттар: 273 182,7451 503,3559 202,4625 207,4690 131,0
Банктік несиелер 39 683,0 115 889,0103 768,0129 237,0139 000,0
үлесі, % 14,5 25,7 18,6 20,7 20,1
Шет елдік инвестициялар 169 594,0197 949,0281 716,0239 594,0246 500,0
үлесі, % 62,1 43,8 50,4 38,3 35,7
Бюджеттік қаражаттар 45 517,0 76 267,0 104 501,0164 982,0185 000,0
үлесі, % 16,7 16,9 18,7 26,4 26,8
Өзге инвестиция көздері 18 388,8 61 388,3 69 217,4 91 394,4 119 631,0
үлесі, % 6,7 13,6 12,4 14,6 17,3
Жалпы инвестициялар 765 867,01 203 3041 352 1111 542 2681 770 131
Тартылған қаражаттардың құрылымында банктік несиелердің үлесі артып
келеді. Айталық, 2003-жылы тартылған қаражаттардың құрылымында банктік
несиелердің үлесі 14,5% болса, 2007-жылы бұл көрсеткіш 20,1% жеткен.
Өзге инвестиция көздерінің құрылымында лизингтік несиелердің ерекше
орын алатынын айта кету керек. Негізгі құралдарға салынған инвестициялардың
құрамында лизингтік несиелердің үлесі дамыған елдерде 20-30% құрайды,
дамушы елдерде 10-20% дейінгі шамамен сипатталады. Қазақстанда аталған
көрсеткіш 2003-жылы небәрі 1% құраса, 2004жылы 2% жеткен. Көршіміз Ресейде
бұл көрсеткіш 5% құрайды. Бұл, әрине, отандың тауар өндірушілердің негізгі
қорларын жандандыру мәселесіне қажетті көмек бере алмайтындығының куәсі.
Бүкіләлемдік банктің мәліметтері бойынша, кәсіпорындарға шағын несиелер
берумен айналысатын ұйымдар екі миллионнан астам кәсіпорындарға қызмет
көрсетеді, ал олардың несиелерінің жалпы сомасы 2 млрд. АҚШ долларын
құрайды. Ал шағын несиелердің жалпы экономикадағы несиелердегі үлесі
дамыған елдерде 20% құрайды. Біздің елімізде шағын несиелердің үлесі небәрі
2% ғана жетеді.
Қазақстан экономикасының негізі болып саналатын шағын бизнес
субъектілеріне тоқталар болсақ, олар үшін инвестициялық қаражаттар тарту
қазіргі таңда ең көкейтесті мәселе болып отырғаны анық. Олар үшін бүгінде
инвестицияларды қаржыландырудың бірден-бір көзі – банктік несиелер болып
отыр. Шағын несие ұйымдары мен лизингтік компаниялар елімізде енді ғана
қалыптасу үстінде. Шағын кәсіпорындарға берілетін банктік несиелердің үлесі
де жыл санап азайып келеді (1.1-кесте).
1.1-кестенің мәліметтеріне сүйенсек, банктік мекемелердің шағын бизнес
субъектілерін қаржыландыруға жұмсаған қаражаттары соңғы жылдары абсолюттік
көрсеткіші бойынша динамикалық түрде артып келеді. Айталық, аталған
секторға берілген несиелер 2003-жылы 39,9 млрд. теңгені құраса, 2006-жылы
бұл көрсеткіш 196,2 млрд. теңгеге жеткен, яғни, бір көзбен қарағанда, соңғы
бес жыл ішінде шағын кәсіпорындарға берілген банктік несиелердің сомасы 5
есе өскен.
Алайда, осы несиелерді жалпы несиелер құрылымындағы үлесі тұрғысынан
қарастыратын болсақ, онда кері көріністі байқаймыз. Жалпы экономикаға
берілген несиелердің құрылымында шағын кәсіпорындарға берілген несиелердің
үлесі 2003-жылғы 26,8%-дан 2006-жылы 20,0%-ға дейін төмендеп кеткен. Бұл
еліміздегі шағын бизнесті қолдау және дамыту бағдарламасының әлі де болса
жаяу баяңмен іске асырылып жатқандығын көрсетеді.
2.1-кесте
Банктердің шағын бизнес субъектілеріне несиелік салымдары
млрд. теңге
Несиелік салымдар 2003-жыл 2004-жыл 2005-жыл 2006-жыл 2007-жыл
Жалпы банктік несиелер 148,8 276,2 489,8 672,5 978,1
Шағын бизнеске несиелер 39,9 74,2 122,0 146,5 196,2
- ұлттық валютада 22,3 40,7 46,7 55,5 104,4
қысқа мерзімді 12,5 23,2 24,1 30,7 48,3
ұзақ мерзімді 9,9 17,6 22,6 24,8 56,2
- шет ел валютасында 17,5 33,5 75,3 91,1 91,8
қысқа мерзімді 8,0 17,0 36,1 32,4 32,4
ұзақ мерзімді 9,5 16,5 39,2 58,7 59,4
Жыл бойындағы өсім, % 64,0 85,1 64,4 20,0 33,9
Шағын бизнеске берілген 26,8 26,9 24,9 21,8 20,0
несиелердің үлесі, %
Еліміздегі кәсіпорындық сектордың дамуын және отандық бәскелестік
қабілеті жоғары тауарлардың өндірілуін қамтамасыз ету үшін аталған
кемшіліктерді жоюдың немесе төмендетудің шараларын іздестіру қажет. Арнайы
қаржы-несиелік мекемелер жүйесін қалыптастыру арқылы қолайлы инвестициялық
жағдайлар жасайтын қаржылық инфрақұрылымды жетілдіре түсу қажет. Бұл жерде
құнды қағаздар нарығының экономиканың нақты секторына ақша ағындарын тиімді
орналастыратын ролін көтеру де шешуші роль атқарады.
Инвестициялар.
• 2006 жылғы 1 тоқсанда инвестициялардың өсуі байқалды. Аталған
кезеңнің неғұрлым жоғары көрсеткіштері Шығыс Қазақстан облысында
2,4 есе жəне Астана қаласында 1,8 есе болып байқалды. Ақтөбе жəне
Қызылорда облыстарында инвестициялар көлемінің тиісінше 6,5% жəне
13,1% төмендеуі байқалды.
Тұтастай алғанда ел бойынша 2006 жылғы 1 тоқсанда инвестициялар
кен өндіру, өндеу өнеркəсібіне, ауылшаруашылығына, көлікке,
байланысқа жəне жылжымайтын мүлікпен операцияларға бағытталды. Бұл
ретте инвестициялардың үлкен бөлігі негізгі капиталға салынды.
• Инвестициялардың негізгі көлемі кəсіпорындар мен жеке тұлғалардың
меншікті қаражаты (оның ішінде кредиттер), олардың үлесі шамамен
64,2%, одан кейін шетелдік инвестициялар, олардың үлесі шамамен
20,2%, мемлекеттік бюджет қаражаты, шамамен 7,4%, басқа заемдық
қаражат, шамамен 8,1%, болып табылады
Қазiргi кезде дамып келе жатқан елдердiң басты көрсеткiштерiнiң бiрi ел
экономикасына тартылған тiкелей инвестицияның көлемi. Бұл саяси жүйеге
деген сенiмдiлiктiң көрсеткiшi. Саяси жүйесi тұрақсыз елдерге ешкiмнiң де
өз қаржысын салмайтыны белгiлi ғой. Осы көрсеткiш бойынша Қазақстан ТМД
елдерiнiң арасында ерекше орынға ие. Әлемдiк банк Қазақстанды дүниедегi
инвестиция салуға тартымды 20 елдiң қатарына қосып отыр. Қазiргi кезде
Қазақстан экономикасына тартылған инвестиция көлемi 50 миллиард доллардан
асып отыр.
Бұл Қазақстандағы саяси жүйенiң қалыптасқанын бүкiл әлемнiң мойындап
отырғанын көрсетедi.
Қостанай облысының 2007 жылдың қаңтар-сәуір айлары ішіндегі әлеуметтік-
экономикалық дамуы туралы ақпараты.
Негізгі капиталға инвестициялар . 2007 жылдың басында негізгі капиталға
18706,6 млн.теңге сомасында инвестициялар салынды, ол 2006 жылдың ұқсас
мерзіміне 182 % құрады.
Кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың -8389,6 млн.теңге сомадағы
(жалпы көлемінің 79%) жеке қаражаты есеп берген кәсіпорындар бойынша
негізгі капиталға инвестицияларды қаржыландырудың негізгі көздері болып
табылады, ол 2006 жылдың қаңтар-сәуірінен 1,4 есе артық..
Республикалық бюджеті қаражаты есебінен 730,5 млн.теңге игерілген
(жалпы көлемінің 4,9%) немесе өткен жылдың деңгейіне қарағанда 118,5%,
жергілікті бюджеті қаражаты есебінен 299,3 млн.теңге игерілген (жалпы
көлемінің 2%) немесе 35,7 есе артық, шетел инвесторлары -1613,6 млн.теңге
(жалпы көлемінің 10,7%).
Заем қаражаты 509,4 млн.теңге құрады (жалпы көлемінің 3,4%) ол 2006
жылдан 73,6 есе артық.
Пайдалануға 65479 ш.метр тұрғын үй қосылды, немесе 2006 жылдың тиісті
мерзіміне 161,7%.
2.3. Инвестицияны негізгі басым өндіріс салаларына тарту.
Қара металлургия - өзінің негізгі өнімдерін екінші рет қайта өңдеудің
аяқталған кезеңін қамтамасыз ететін ғаламат сала және, сонымен бірге басқа
салалар мен өндірістердің қалдықтарын кәдеге жаратуға қабілетті болып
табылады. Қазақстан үшін қара металлургия - екінші дүние жүзілік соғысынан
кейінгі жылдары ғана пайда болған ауыр өнеркәсібінің салыстырмалы түрдегі
жас сала. Қазақстанда шойын, болат, бұйымдарды илемдеу және ферроқорытпа
өндіріледі.
Болатты өндіру және тұтыну көлемі әрқашан мемлекеттің экономикалық
қуатының негізгі көрсеткіштерінің қатарына кіретін. Сондықтан, Қазақстан
Республикасы Үкіметімен елімізде импорттың орнын басатын және экспорттық
әлеуетін көтеретін, металлургиялық кешенінде жоғары тауарлық дайындықтағы
өнімді шығару өсімін қамтамасыз ететін, ғылымды қажетсінетін бәсекеге
қабылеттілігін құруға бағытталған бірқатар Бағдарламалар әзірленді.
"Қазақстан Республикасының 1999-2003 жылдарға арналған тау-кен металлургия
кешенін дамытудың тұрақты жұмыс істеуін және стратегиялық басымдылығын
ғылыми-техникалық қамтамасыз ету" Республикалық мақсатты ғылыми-техникалық
Бағдарламасымен шағын және орта өндірісін құру жолымен ғылыми әзірлемені
іске асыру және жоғары тауарлы дайындықтағы бәсекеге қабілетті өнімдерін
шығару бойынша технологияны меңгеру мақсаты қойылды.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасында 2003-2005 жылдарға арналған
металургиялық кешеніндегі төртінші және бесінші өзгертіп жасау өндірісін
құруды қамтамасыз ететін ғылыми-техникалық Бағдарламасы әзірленген, мұны
іске асыру республиканың металлургиялық саласында жаңа технологияны
негіздеу мен әзірлеуге жағдай жасайды. Осындай өндірістерді ұйымдастыру
импорт бойынша шығынды бірқатар төмендетуге, жұмыс істеп тұрған өндірістік
қуаттылық базасында жаңа жұмыс орындарын құруға, осы өнімге ішкі
қажеттілігін қамтамасыз етуге жағдай жасайды.
Бағдарлама материалында қазіргі кездегі Қазақстан Республикасындағы
металлургиялық кешенінің өндірістік жағдайы былай сипатталады:
елімізде қазіргі кездегі өндірісті дамыту үшін ғылымды қажетсінетін,
жоғары технологиялық, арнайы материалдар мен қорытпаларының өнеркәсіптік
өндірісі мүлдем жоқ;
машина жасау, мұнай газ, таулы-металлургиялық, жеңіл, тамақ және
өнеркәсіптің басқа салалары, құрылыс индустриясы, ауыр машина жасау және
кеме жасау үшін темір қақтау және металл өнімдеріне талап етілетін сұрыптау
жүргізілмейді.
ең озық технология негізіндегі - ұнтақты металлургия,
электрометаллургия, гальванотехника, жаңа литейлі мен химиялық
технологиялар және т.б. материалдар мен металл бұйымдарының өнеркәсіптік
өндірісі жоқ.
балансы аяғына дейін есептелмеген, металлдардың екінші ресурстары
жеткіліксіз тиімді пайдаланылады, ал шетелге шығару бақылаусыз жүргізіледі.
Мұндай мақсаттар сервистік-технологиялық экономикасының ұзақ мерзімді
жоспарына өту үшін шикізаттық бағытталуынан, жағдайларды дайындауынан
бастап өтуіне жағдай жасайтын, экономика саласын әртараптандыру жолымен
еліміздің тұрақты дамуына жетуге бағытталған Қазақстан Республикасы
Индустриалдық-инновациялы дамудың 2003-2015 жылдарға арналған
стратегиясында да қойылған.
Ғаламдық нарық. ХХ және ХХІ ғасырларда шетелдегі халықаралық
экономикалық қатынастарды дамытудың негізгі бағыттары металлургия
өнеркәсібінде толығымен пайда болған экономиканың ғаламдығы болып табылды.
Халықаралық шаруашылық байланысы ғаламдық масштабтағы ресурстарды қайта
бөлу және өндірістің тиімділігін көтеру құралына айналды, яғни бұл дүние
жүзілік металлургия дамуының мынадай тенденцияларына әкелді:
дүние жүзілік нарығында ірі біріктірілген компаниялардың рөлін
көтеруге;
өнімнің нарығында жоғары қосылған құн бәсекелестігінің шиеленісуіне
және ішкі саудада ұлттық қорғаныс шараларын қолданудың таралуына;
металл өнімдерін өндіру шығындарының төмендеуі бойынша жұмыстарын
активизациялау, осы жағдайда өндірістің анағұрлым шығын түрлері аз
мөлшердегі салық пен көліктік шығынды қамтамасыз ететін, анағұрлым арзан
табиғи және энергетикалық ресурстары, жұмыс күші бар елдерге ауысады.
2000-2001 жж. тоқыраушылықтан кейін дүние жүзілік экономикасында оң
тенденциялары байқалады. Ғаламатты ЖҰӨ-ң өсуі 2002 ж. 3 пайызды, 2003 ж.
-3,6 пайызды құрады, ал 2004 ж. 4,2 пайызға өсуі болжанды. Дүние жүзілік
экономиканың көтерілуі және металл өнімдеріне сұраныстың өсуі, әсіресе
барлық материалды қажетсінетін экономика жағынан, бірінші кезекте Қытайда
(2003 ж. оның экономикасының өсуі 9 пайызға, ал болатты тұтыну 34 пайызға
өсті), сондай-ақ Индияда және басқа азия елдерінде металл салалары үшін,
болат пен шикізатқа дүние жүзілік бағасының елеулі өсуіне әкелді.
Мысалға, АҚШ-та ыссы соғылған болаттың тоннасы 2001 ж. 230-249 доллар,
2004ж. қаңтарда оның құны 330 долларды құраса, ал мамырда -550-600 доллар
болды. Францияда 2004 жылдың қаңтарынан болаттың бағасы 60 пайызға
көтерілді. Тіпті, 2001 жылы шойынның тоннасы дүние жүзілік нарығында 100
доллар болса, ал қазір ол 300 долларға жетті.
Металл өнімдері бағасының өсуінің тағы да бір себебі, теңіз тасымалдары
тарифінің қарқынды өсуі фонында жетекші дүние жүзілік жеткізушілердің темір
рудалық шикізатына босату бағасының көтерілуінен болды.
Бағаның өсуі, сонымен қатар шикізаттың маңызды бір түрі - қара металл
сынықтарына да қатысты. Қара металл сынықтарының нарығы 2003 жыл ішінде
бірнеше рет бағасының өсуін басынан өткізді, және қазір оның бағасы
бірқатар өңірлерде тоннасы 300 долларға көтерілді. Бүгінгі таңда темір
рудасына жоғары бағасынан басқа қара металлургияда, келешекте қара металл
сынықтарының жетіспеушілігіне байланысты, бірқатар проблемалар туындайды.
Экологиялық талаптардың және аса тиімділігінің әсерінен дүние жүзілік
металлургия үшін шикізаттың осы түрлеріне құндылығы әрқашан өсуде. Батыста
соңғы кездері сынықтардан барлық болаттың 70 пайызға жуығы күйдіріледі
(Ресейде әзірше тек үштен жуығы).
Американ валютасына айырықша әлсіреуі, сонымен бірге металлға құнының
көтерілуіне әкелді. Ірі тұтынушылардың бірі болып табылатын американдықтар
үшін еуропалық импорттың құны көтерілуде, бұл АҚШ-ң ішкі өндірушілері
бағасының көтерілуін ынталандырады, яғни өзінің жағдайын құнының есебінен
қалпына келтіруге тырысады.
Шойын мен болат халықаралық институттың статистикасы бойынша (IISI)
2004 жылы болаттың ғаламды өндірісі 8,8 пайызға көтерілді және 1,05 млрд.
тонна рекордтық деңгейге дейін жетті, оның тұрақты өсу жылдамдығы - 2-3
пайыз. IISI мәліметтеріне сәйкес, болатты шығару Жапонияда 2004 ж. 2
пайыздан 112,7 млн.т., АҚШ - 5,2 пайыздан 98,5 млн. т., Ресей - 2,5
пайыздан 65,3 млн.т., Оңтүстік Корея - 2,6 пайыздан 47,5 млн.т., Германия -
3,6 пайыздан 46,4 млн. т., Украина - 4,9 пайыздан 38,7 млн.т. дейін,
Бразилия - 5,7 пайыздан 32,9 млн. т. дейін, Индия - 2,7 пайыздан 32,6
млн.т., Италия - 5,6 пайыздан 28,3 млн. т. көтерілді.
Азия елдерінде болатты өндіру 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 13,2
пайыздан 499,3 млн.т. өсті. Егер Қытайды санамағанда, өсу көрсеткіші 3
пайызды құрады.
Ең ірі болатты өндіруші Қытай болып қалуда, ол 2004 ж. 272,5 млн.т.
болат өнімдерін (2003 ж. салыстырғанда -23,2 пайызға көтерілген) балқытты.
Жалпы дүние жүзілік болатты өндіруде Қытайдың үлесі 2004 жылы 25,8 пайызды
құрады. Бұл ұлттық экономиканы салқындату бойынша ел басшылығымен
қабылданған шаралар болатқа ішкі сұранымының көлеміне ғана әсер етті.
Сонымен қатар, өркендеп келе жатқан қытай өндірісі дүние жүзі нарығындағы
бағалық дүрлікпені төмендетуге қабілетті.
Қазіргі кездегі жағдай. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz