Моторлық отындардың түрлері
Кіріспе 3
1 Моторлық отындардың түрлері 4
1.1 Авиакеросин (РТ, ТС) 4
1.2 Бензин. Автокөлік бензиндері 6
1.3 Дизель отыны 13
1.4 Мазут 15
2 Мотор майлары және оның түрлері 18
3 Мотор отындарына қолданылатын ЕУРО.стандарттар 21
Қорытынды 24
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 25
1 Моторлық отындардың түрлері 4
1.1 Авиакеросин (РТ, ТС) 4
1.2 Бензин. Автокөлік бензиндері 6
1.3 Дизель отыны 13
1.4 Мазут 15
2 Мотор майлары және оның түрлері 18
3 Мотор отындарына қолданылатын ЕУРО.стандарттар 21
Қорытынды 24
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 25
2010 жылдың 14 сәуіріндегі Қазақстан Республикасы үкіметінің қаулысы бойынша және 2010-2014 жылдарына арналған Қазақстанды индустриалдау картасы бойынша 2009- 2014 жылдары Атырау мұнай өңдеу зауытын жаңғырту қарастырылған.
2012 жылдың 27 қаңтарда Қазақстан Республикасының президенті өзінің халыққа “Әлеуметтік-экомикалық жаңғырту – Қазақстанның өркендеу векторы” жолдауында құны 1,7 млрд. долл. Атырау МӨЗ мұнайды терең өңдеу комплексінің салынуынын қажеттілін мәлімдеді. Бұл жанармайдың шығуын 1,7 миллион тоннаға дейін 3 есе үлкейтеді, ал дизельді жанармайды - 1,4 миллион тоннаға дейін.
Қазақстанда 2015 жылға дейін Павлодар, Атырау және Шымкент қалаларындағы үш мұнай өңдеу зауытын жаңғырту жобасы көзделген. Үш зауыт 17 миллион тоннаға дейін мұнай өңдейтін болады, өңдеу тереңдігі 84-90 пайызға дейін және де ашық түсті мұнай өнімдерінің шығуы 60 пайызға дейін барады.
Қарастырылған мұнай өңдеу өндірістерінің негізгі мәселелері:
• өндірістік қуаттың толық пайдаланбауы (2/3 дей). Бұл өңдеудің өзіндік құнын арттырады;
• мұнай өңдеу технологиялары тек кейбір кенорындарының мұнайына есептелген, соның ішінде шет елдердің кенорындарына;
• ашық түсті мұнай өнімдерінің шығуының төмендігі (30% шамасында);
• мұнай өңдеудің аз тереңдігі (40-50%);
• мұнай өнімдерінің төмен қолданулық және экологиялық қасиеттері, ең алдымен моторлық отын түрлері.
Аталып өткен мәселелердің соңғы үшеуі бір үлкен мәселенің нәтижелері болып табылады. Ол технология тұрғысынан ескірген жабдықтар. Осыған орай отандық технологияларды жаңғырту мазутты өндіруді азайтып, жоғары қосылған құны бар вакуумдық газойльді өндіруді арттыруға бағытталуы қажет. Жобалардың мақсаты:
• АМӨЗ қуатын жылына 5 млн. тоннаға дейін; ПКОП қуатын 6 млн. тоннаға дейін; ПМХЗ қуатын 7,5 млн. тоннаға дейін арттыру;
• Мұнай өңдеу тереңдігін 84-90% дейін көбейту;
• Ашық түсті мұнай өнімдерінің түсімін арттыру;
• Моторлық отынның сапасын Евро-5 ке сай ету.
2012 жылдың 27 қаңтарда Қазақстан Республикасының президенті өзінің халыққа “Әлеуметтік-экомикалық жаңғырту – Қазақстанның өркендеу векторы” жолдауында құны 1,7 млрд. долл. Атырау МӨЗ мұнайды терең өңдеу комплексінің салынуынын қажеттілін мәлімдеді. Бұл жанармайдың шығуын 1,7 миллион тоннаға дейін 3 есе үлкейтеді, ал дизельді жанармайды - 1,4 миллион тоннаға дейін.
Қазақстанда 2015 жылға дейін Павлодар, Атырау және Шымкент қалаларындағы үш мұнай өңдеу зауытын жаңғырту жобасы көзделген. Үш зауыт 17 миллион тоннаға дейін мұнай өңдейтін болады, өңдеу тереңдігі 84-90 пайызға дейін және де ашық түсті мұнай өнімдерінің шығуы 60 пайызға дейін барады.
Қарастырылған мұнай өңдеу өндірістерінің негізгі мәселелері:
• өндірістік қуаттың толық пайдаланбауы (2/3 дей). Бұл өңдеудің өзіндік құнын арттырады;
• мұнай өңдеу технологиялары тек кейбір кенорындарының мұнайына есептелген, соның ішінде шет елдердің кенорындарына;
• ашық түсті мұнай өнімдерінің шығуының төмендігі (30% шамасында);
• мұнай өңдеудің аз тереңдігі (40-50%);
• мұнай өнімдерінің төмен қолданулық және экологиялық қасиеттері, ең алдымен моторлық отын түрлері.
Аталып өткен мәселелердің соңғы үшеуі бір үлкен мәселенің нәтижелері болып табылады. Ол технология тұрғысынан ескірген жабдықтар. Осыған орай отандық технологияларды жаңғырту мазутты өндіруді азайтып, жоғары қосылған құны бар вакуумдық газойльді өндіруді арттыруға бағытталуы қажет. Жобалардың мақсаты:
• АМӨЗ қуатын жылына 5 млн. тоннаға дейін; ПКОП қуатын 6 млн. тоннаға дейін; ПМХЗ қуатын 7,5 млн. тоннаға дейін арттыру;
• Мұнай өңдеу тереңдігін 84-90% дейін көбейту;
• Ашық түсті мұнай өнімдерінің түсімін арттыру;
• Моторлық отынның сапасын Евро-5 ке сай ету.
1. Постановление Правительства Республики Казахстан от 14 мая 2009 года № 712 «Об утверждении Комплексного плана развития нефтеперерабатывающих заводов Республики Казахстан на 2009 - 2015 годы.
2. Государственная программа по форсированному индустриально-инновационному развитию Республики Казахстан на 2010-2014 годы, утвержденная указом Президента Республики Казахстан от 19 марта 2010 года № 958;
3. Программа по развитию нефтегазового сектора в Республике Казахстан на 2010-2014 годы, утвержденная постановлением Правительства Республики Казахстан от 18 октября 2010 года № 1072.
4. Постановление Правительства Республики Казахстан от 1 марта 2010 года № 153 «Об утверждении технического регламента «Требования к безопасности бензина, дизельного топлива и мазута» и внесении изменений в постановление Правительства Республики Казахстан от 29 декабря 2007 года № 1372.
5. Послание Президента Республики Казахстан Н.Назарбаева народу Казахстана (Астана, 1 марта 2006 года) Стратегия вхождения Казахстана в число 50-ти наиболее конкурентоспособных стран мира Казахстан на пороге нового рывка вперед в своем развитии.
2. Государственная программа по форсированному индустриально-инновационному развитию Республики Казахстан на 2010-2014 годы, утвержденная указом Президента Республики Казахстан от 19 марта 2010 года № 958;
3. Программа по развитию нефтегазового сектора в Республике Казахстан на 2010-2014 годы, утвержденная постановлением Правительства Республики Казахстан от 18 октября 2010 года № 1072.
4. Постановление Правительства Республики Казахстан от 1 марта 2010 года № 153 «Об утверждении технического регламента «Требования к безопасности бензина, дизельного топлива и мазута» и внесении изменений в постановление Правительства Республики Казахстан от 29 декабря 2007 года № 1372.
5. Послание Президента Республики Казахстан Н.Назарбаева народу Казахстана (Астана, 1 марта 2006 года) Стратегия вхождения Казахстана в число 50-ти наиболее конкурентоспособных стран мира Казахстан на пороге нового рывка вперед в своем развитии.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
3
1
Моторлық отындардың түрлері
4
1.1
Авиакеросин (РТ, ТС)
4
1.2
Бензин. Автокөлік бензиндері
6
1.3
Дизель отыны
13
1.4
Мазут
15
2
Мотор майлары және оның түрлері
18
3
Мотор отындарына қолданылатын ЕУРО-стандарттар
21
Қорытынды
24
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
25
КІРІСПЕ
2010 жылдың 14 сәуіріндегі Қазақстан Республикасы үкіметінің қаулысы бойынша және 2010-2014 жылдарына арналған Қазақстанды индустриалдау картасы бойынша 2009- 2014 жылдары Атырау мұнай өңдеу зауытын жаңғырту қарастырылған.
2012 жылдың 27 қаңтарда Қазақстан Республикасының президенті өзінің халыққа "Әлеуметтік-экомикалық жаңғырту - Қазақстанның өркендеу векторы" жолдауында құны 1,7 млрд. долл. Атырау МӨЗ мұнайды терең өңдеу комплексінің салынуынын қажеттілін мәлімдеді. Бұл жанармайдың шығуын 1,7 миллион тоннаға дейін 3 есе үлкейтеді, ал дизельді жанармайды - 1,4 миллион тоннаға дейін.
Қазақстанда 2015 жылға дейін Павлодар, Атырау және Шымкент қалаларындағы үш мұнай өңдеу зауытын жаңғырту жобасы көзделген. Үш зауыт 17 миллион тоннаға дейін мұнай өңдейтін болады, өңдеу тереңдігі 84-90 пайызға дейін және де ашық түсті мұнай өнімдерінің шығуы 60 пайызға дейін барады.
Қарастырылған мұнай өңдеу өндірістерінің негізгі мәселелері:
өндірістік қуаттың толық пайдаланбауы (23 дей). Бұл өңдеудің өзіндік құнын арттырады;
мұнай өңдеу технологиялары тек кейбір кенорындарының мұнайына есептелген, соның ішінде шет елдердің кенорындарына;
ашық түсті мұнай өнімдерінің шығуының төмендігі (30% шамасында);
мұнай өңдеудің аз тереңдігі (40-50%);
мұнай өнімдерінің төмен қолданулық және экологиялық қасиеттері, ең алдымен моторлық отын түрлері.
Аталып өткен мәселелердің соңғы үшеуі бір үлкен мәселенің нәтижелері болып табылады. Ол технология тұрғысынан ескірген жабдықтар. Осыған орай отандық технологияларды жаңғырту мазутты өндіруді азайтып, жоғары қосылған құны бар вакуумдық газойльді өндіруді арттыруға бағытталуы қажет. Жобалардың мақсаты:
АМӨЗ қуатын жылына 5 млн. тоннаға дейін; ПКОП қуатын 6 млн. тоннаға дейін; ПМХЗ қуатын 7,5 млн. тоннаға дейін арттыру;
Мұнай өңдеу тереңдігін 84-90% дейін көбейту;
Ашық түсті мұнай өнімдерінің түсімін арттыру;
Моторлық отынның сапасын Евро-5 ке сай ету.
1. Моторлық отындардың түрлері
1.1. Авиакеросин (РТ, ТС)
Авиакеросин -- әуе-рактивті қозғалтқышпен жұмыс істейтін ұшу аппараттарына арналған реактивті көмірсутекті отын.
Сұрыпталым және алу
Реактивті отындар дыбыстан баяу авиация ұшақтарына арнап МемСТ 10227-86 бойынша және дыбыстан ұшқыр авиацияға арнап МемСТ 12308-89 бойынша өндіріледі.Дыбыстан баяу авиацияда отынның бес маркасын (ТС-1, Т-1, Т-1С, Т-2 и РТ), ал дыбыстан ұшқыр авиацияда екі маркасын (Т-6 и Т-8В) қолдану көзделген. Қазіргі уақытта ТС-1 отыны (жоғары және бірінші сұрыпты) және РТ (жоғары сұрыпты) отыны жаппай қолданылады.
ТС-1 отыны
Күкіртті мұнайларды тікелей айдау тәсілімен алынады (арнаулы фракциясы 150 -- 350 °C). Оның құрамында күкірт пен меркаптандар көп болған жағдайда сумен тазарту немесе демеркаптандау жүргізіп, содан соң тікелей айдалған фракциямен қосып пайдаланады. Отынның тозуға қарсы қасиетінің төмендеуіне жол бермеу үшін сумен тазартылған бөлшектің мөлшерін 70 %-ға дейін шектейді. Бұл отын дыбыстан баяу авиацияға арналған авиакеросиннің барынша кең тараған түрі. Әскери және азаматтық техникада қолданылады. Сондай-ақ флотация әдісімен байытуда қолданылады.
Т-1 отыны
Нафтенге негізделген және қайнап біту шегі 130 -- 280 °C құрайтын күкірті аз мұнайды айдау арқылы алынған өнім. Құрамында нафтен қышқылдары көп болғандықтан, қышқылдығы аса жоғары, сондықтан мұнайдан фракция бөлініп шыққан соң оны сілтілендіріп, соңынан сумен шайып алады. Отынның құрамындағы гетероатомды нафтен қоспалары оның тозуға қарсы қасиетін және химиялық тұрақтылығын арттырады, екінші жағынан, отынның термоқышқылдану тұрақтылығы аса төмен. Ұзақ уақыт өткізілген сынақтардың нәтижесінде бұл отынды НК-8 (ТУ-154 (А,Б,Б-1,Б-2) және Ил-62) қозғалтқыштарында пайдаланған кезде шайырлы шөгінділер пайда болуы салдарынан қозғалтқыштардың қызмет мерзімі екі есе қысқаратыны анықталды. Қазіргі кезде отын бірінші сұрыпта және аса шектеулі мөлшерде шығарылады.
Өндірістік шикізат ретінде мұнайдың құрамындағы күкірттің мөлшері аса төмен дефицитті сұраптарын пайдалануға болады.
Т-2 отыны
Фракциялық құрамы кең -- 60-280 °C болып табылатын мұнайды айдау нәтижесінде алынған өнім. Құрамындағы бензин фракцияларының мөлшері 40 %, бұл қаныққан булардың жоғары қысымын, төмен тұтқырлық пен тығыздықты туғызады.
Қаныққан булардың аса жоғары қысымы ұшақтың отын жүйесінде бу тығындарының пайда болу ықтималдығын туғызады, ал бұл оның ұшу биіктігін шектейді.
Бұл отын өндірілмейді; ТС-1 және РТ отындарына қатысты резервтік отын болып табылады.
РТ отыны
Қайнап біту шектері 135 -- 280 °C құрайтын тікелей айдалған керосин фракцияларын сумен тазарту арқылы алынады. Сумен тазарту нәтижесінде отынның күкірт пен меркаптандар мөлшері кміп қана қоймай, тозуға қарсы қасиеттері мен химиялық тұрақтылығы да нашарлайды. Оның алдын алу үшін отынға тозуға қарсы және қышқылдануға қарсы қоспалар қосады.
РТ отыны толығымен халықаралық нормаға сәйкес келеді, және жекелеген көрсеткіштер бойынша тіпті олардан артық түседі. Оның тозуға қарсы қасиеті жақсы әрі химиялық және термоқышқылдану тұрақтылығы жоғары, ондағы күкірт мөлшері аз, ал меркаптандар жоққа тән. Отынды 10 жылға дейін сақтауға болады және ол қозғалтқыштың жұмыс істеу ресурсын толығымен қамтамасыз етеді.
Т-6 отыны
Лайықты нафтенді мұнайлардан алынған 195 -- 315 °C мөлшеріндегі тікелей айдалған фракцияларды терең сутектендіру жолымен жасалады. Дыбыстан ұшқыр авиацияда, негізінен РФ ӘӘК-де қолданылады.
Т-8В отыны
Қайнап біту шегі 165 -- 280 °C құрайтын сумен тазартылған фракция болып табылады. Күкірті аз нафтенді мұнайлар пайдаланылған жағдайда тікелей айдалған фракцияны сумен тазартпай қолдануға болады. Дыбыстан ұшқыр авиацияда, негізінен РФ ӘӘК-де қолданылады.
Қоспалар. Антистатикалық қоспа
Отандық және шетелдік әуе көлігін пайдаланудың көпжылдық тәжірибесі барысында отындарды қайта айдау немесе ұшақтарға отын құю кезінде статикалық электр қуаты жиналуы ықтимал болатыны дәлелденді. Бұл үдерісті болжау қиын болғандықтан, кез келген сәтте жарылыс орын алуы қаупі бар. Осы қауіпті құбылыспен күресу үшін отындарға антистатикалық қоспалар қосылады. Олар отынның электр өткізгіштігін 50 пСмм мөлшеріне дейін арттырып, ұшақтарға отын құю және отынды айдау үдерістерін қауіпсіздендіреді.
Шет елдерде ASA-3 (Shell) және Stadis-450 (Innospec) қоспалары қолданылады. ТМД-да ТС-1, Т-2, РТ және Т-6 отындарына 0,0005 % мөлшерінде қосуға рұқсат етілген Сигбол (ТШ 38.101741-78) қоспасы кең тараған.
Судың кристалдануына қарсы қоспа
Температурасы −5...+17 °C құрайтын отынды ұшудан 5 сағат бұрын құю кезінде бактің температурасы −35 °C дейін төмендейді. температураның төмендеуі рекорды -- −42 °C (Ту-154) және −45 °C (Ил-62М шеткі бактерін қоректендіретін бактер). Бұл температураларда отыннан отын сүзгілерінде тұрып қалатын мұз кристалдары түседі, ал бұл отын берілуінде кідіріс туғызып, қозғалтқышты тоқтатуы мүмкін. Судың мөлшері 0,002 % (масс.) құраған кезде ұшақтың саңылаулар диаметрі 12-16 мкм құрайтын сүзгілері бітеле бастайды.
Төмен температуралар жағдайында отыннан мұз кристалдарының шығуына жол бермеу үшін тікелей ұшаққа отын құю орнында отынға судың кристалдануына қарсы қоспалар қосады. Ондай қоспалар ретінде МемСТ 8313-88 бойынша этилцеллозольв (И сұйықтығы), МемСТ 17477-86 бойынша тетрагидрофуран (ТГФ) және олардың метанолмен 50%-дық қоспалары (И-М, ТГФ-М қоспалары) кеңінен қолданылады. Қоспаларды кез келген отынға дерлік қосуға болады.
Қышқылдануға қарсы қоспа
Сумен тазарту нәтижесінде төмендеген химиялық тұрақтылықты қалпына келтіру үшін сумен тазартылған отындарға (РТ, Т-6, Т-8В) қосылады. Ресейде ТШ 38.5901237-90 бойынша 0,003-0,004 % мөлшерінде Агидол-1 (2,6-ди-трет-бутил-4-метилфенол) қоспасы қолданылады. Осы мөлшерінде ол отынды қышқылданудан толық дерлік қорғайды, соның ішінде жоғары температуралар кезінде (150 °C дейінгі температураларда).
Тозуға қарсы қоспа
Отындардың сумен тазарту нәтижесінде жойылған тозуға қарсы қасиетін қалпына келтіруге арналған. Қышқылдануға қарсы қоспа қосылатын отындарға қосылады. Ресейде Сигбол қоспасы мен Сигбол және ПМАМ-2 (полиметакрилатті типті -- ТШ 601407-69) қоспалар композициясы қолданылады. РТ отындарына арнап көбінесе тиімділігі бойынша Сигбол қоспасына сай келетін К (МемСТ 13302-77) қоспасы, сондай-ақ, К қоспасы болмаған жағдайда Этил фирмасының Хайтек-580 қоспасы қолданылады.
1.2. Бензин. Автокөлік бензиндері
Қазіргі заманғы автокөлік және авиациялық бензиндер қозғалтқыштың үнемді әрі сенімді жұмысын қамтамасыз ететін бірқатар талаптарды және пайдалану талаптарын қанағаттандыруы тиіс:
Буланғыштығы кез келген температураларда құрамы ұтымды біркелкі отын-ауа қоспасын алуға мүмкіндік беретіндей жақсы болуы керек;
* көмірсутек тобының құрамы қозғалтқыштың барлық жұмыс тәртіптерінде тұрақты, детонациясыз жану үдерісін қамтамасыз ететіндей болуы тиіс;
* ұзақ уақыт бойы сақталған жағдайда құрамы мен қасиеттері өзгермеуі тиіс және оттық жүйе бөлшектеріне, ыдыстарға, резина-техникалық бұйымдарға зиянды әсерін тигізбеуі керек;
* детонацияға қарсы сипаттамалары жақсы болуы тиіс т.б.
Соңғы жылдары отынның экологиялық қасиеттері алдыңғы қатарға шығарылып отыр.
Буланғыштығы
Қозғалтқыштағы отынның толығымен жануын қамтамасыз ету үшін оны қысқа уақыт ішінде сұйық күйінен бу күйіне ауыстырып, белгілі бір арақатынаста - 1:14 қатынасында ауамен араластыру қажет, яғни жұмыс қоспасын жасау керек. Бензиндердің буланғыштығына әсер ететін физика-химиялық көрсеткіштерге қаныққан булардың қысымын, фракциялық құрамын, жасырын булану жылуын, бу диффузиясы коэффициентін, тұтқырлығын, үстірт тартылысын, жылу сыйымдылығын, тығыздығын жатқызады. Осы тізімделген көрсеткіштердің ішінде бензиндердің буланғыштығын айқындайтын аса маңыздылары қаныққан булардың қысымы және фракциялық құрамы болып табылады. Құрамы әртүрлі болып келетін бензиндердің тұтқырлығы, үстірт тартылысы, жылу сыйымдылығы бойынша бір-бірінен айырмашылығы шамалы, және де қозғалтқыштардың конструктивті ерекшеліктері ол айырмашылықтарды жоққа шығарады. Қаныққан булардың қысымы және фракциялық құрамы бензин құрамының функциялары болып табылады, және де бұл көрсеткіштер әртүрлі бензиндерде әртүрлі болып келеді. осы екі өлшем бензиндердің бастапқы қасиеттерін, олардың бу кептелісін туындатуға бейімдігін, физикалық тұрақтылығын айқындайды.
Қаныққан булардың қысымы
Қаныққан булардың қысымы температура мен бу және сұйық фазалардың арақатынасына байланысты болып келеді, сондықтан температура төмендеп, бу фазасының сұйық фазаға қатынасы ұлғайған сайын кемиді. Зертхана жағдайында қаныққан булардың қысымын 37,8°С температурасы мен бу және сұйық фазалардың "Рейд бомбасындағы" арақатынасы (3,8-4,2):1 жағдайында (МемСТ 1756-52) немесе "Вихрь" типті механикалық дисперстеу аппаратымен анықтайды (МемСТ 28781-90).
Фракциялық құрамы
Бензиндердің фракциялық құрамын арнайы аспаппен айдау тәсілімен анықтайды, бұл орайда айдауды бастау температурасын, 10, 50, 90 % булану және қайнап біту температурасын немесе 70, 100 және 180°С температурасындағы буланған көлемін белгілеп алады. Бензиндердің фракциялық құрамы мен қаныққан булардың қысымына қойылатын талаптар автокөлік қозғалтқышының құрылысымен және ол пайдаланылатын климаттық жағдаймен айқындалады.
1. Бір жағынан, қозғалтқыштың төмен температураларда іске қосылуын қамтамасыз ету қажет, екінші жағынан, жоғары температуралар жағдайында бу кептелістері пайда болуымен байланысты қозғалтқыш жұмысының бұзылуына жол бермеу керек. Бензиннің іске қосылу қасиеттері оның құрамындағы жеңіл фракциялардың мөлшеріне байланысты болып келеді, оны қаныққан булардың қысымы және 10 % айдау температурасы бойынша немесе 70°С дейінгі температурада қайнап бітетін жеңіл фракциялар көлемі бойынша анықтауға болады. Қоршаған ауаның температурасы неғұрлым төмен болған сайын соғұрлым қозғалтқышты іске қосу үшін қажетті жеңіл фракциялардың мөлшері артады. Алайда бензин құрамындағы төмен температураларда қайнайтын фракциялар мөлшерінің тым көп болуы салдарынан қозғалтқыш ысыған кезде отын беру жүйесінде бу кептелісі туындауынан оның жұмысында ақаулар пайда болады. автокөлік қозғалтқышында бу кептелісі пайда болуының себебі отынның қатты ысып кетуі нәтижесінде қарқынды булануы болып табылады. Ыстық климат жағдайында бұл құбылыс көптеп кездесуі ықтимал. Бу кептелісі пайда болуы бензиннің буланғыштығына, температураға және қозғалтқыштың құрылысына байланысты болып келеді. Бензиндегі қаныққан булардың қысымы жоғары, қайнай бастау және 10 % айдау температурасы төмен, ал 70°С дейінгі температурада қайнап бітетін жеңіл фракциялар көлемі үлкен болған сайын, оның бу кептелісі пайда болуына бейімдігі артады.
Бензиннің физикалық тұрақтылығы, яғни буланып жойылуға бейімдігі оның құрамында оңай қайнайтын фракциялардың болуына байланысты.
* Құрамында төмен қайнайтын көмірсутектер бар бензиндердің буланып шығындалу мөлшері көп болады.
2. Қозғалтқыштың жылу жылдамдығы, оның қабылданушылығы, цилиндр-піспектер тобының тозуы сияқты көрсеткіштер бензиннің фракциялық құрамына байланысты болып табылады. Қабылданушылық - бензиндердің антидетонаторларды қосқан кезде детонациялық төзімділігін арттыруға қабілеттілігі. Қозғалтқыштың жылу жылдамдығы мен оның қабылданғыштығына көбінесе бензиннің 50 % айдау температурасы қатты әсер етеді. Сондай-ақ бензиннің 90 % қайнап біту температурасы да кем дәрежеде болса да, осы сипаттамаларға әсерін тигізеді. Сонымен қатар қозғалтқыштың жылу жылдамдығы мен оның қабылданғыштығы қоршаған орта температурасына да байланысты. Ауа температурасы төмен болған сайын, қозғалтқыштың жылдам жылуы және жақсы қабылдануы үшін бензиннің 50 % айдау температурасы да төмен болуы тиіс. Температура төмендеген сайын бұл әсер күшейе береді. Сондықтан бұл көрсеткіштің нормалары да пайдаланудың температуралық жағдайларына тәуелді болып, маусымдар мен климаттық аймақтар бойынша жіктеледі.
3. Қозғалтқыштың қалыпты жұмыс істеуі үшін отын булануының толықтығының маңызы зор, ол бензиннің 90 % айдау температурасымен және қайнап біту температурасымен сипатталады. бензин толық буланып болмаған жағдайда кіріс жүйесінде оның бір бөлігі жану камерасына сұйық күйінде түсіп, цилиндрлердің қабырғаларынан майды шайып отыруы мүмкін. Піспек шығыршықтарының саңылаулары арқылы сұйық жабын картерге түсуі ықтимал, бұл жағдайда май сұйылады. Ал бұл қозғалтқыш тозуының артуына апарып соғып, оның қуаттылығы мен үнемділігіне кері әсерін тигізеді. Бензиннің қайнап біту температурасының төмендеуі олардың пайдалану қасиеттерін арттырғанымен, бензиннің өз қорын төмендетеді. Бензиннің қайнап біту температурасы да (tқ.б.) оның жану толықтығын және жұмыс қоспасының қозғалтқыш цилиндрлерінде тегіс таралуын сипаттайды; tқ.б. 220 оС-тан жоғары болған жағдайда бензин толық жанбайды да, оның шығыны артады, сондай-ақ қозғалтқыштың тозуы да артып, үнемділігі мен қуаты кемиді.
Жоғарыда көрсетілгендей, автокөлік бензиндерінің булануына қойылатын талаптар көбінесе олар пайдаланылатын температуралық жағдайға байланысты болып келеді. Еліміздің климаттық ерекшеліктерін ескерсек, фракциялық құрамы мен қаныққан булардың қысымына қарай бензиндер жаздық және қыстық болып жіктеледі. Автокөліктердің қалыпты пайдаланылуын және бензиндердің ұтымды пайдаланылуын қамтамасыз ету үшін әртүрлі климаттық аймақтарда қолдануға арналған буланудың бес санаты енгізілген. Бензиннің берілген көлемін айдау температурасын анықтаумен қатар бензиннің берілген 70, 100 және 180 °С температурасында булану көлемін анықтау көзделген (2-кесте).
Детонациялық төзімділігі
Бұл көрсеткіш автокөлік бензиндерінің сығу кезінде өздігімен тұтануға қабілеттілігін сипаттайды. Отынның жоғары детонациялық төзімділігі оның қозғалтқышты пайдаланудың барлық режимдерінде қалыпты жануын қамтамасыз етеді. Қозғалтқыштағы отынның жану үдерісі радикалды сипатқа ие. Жұмыс қоспасы сығылған кезде температура мен қысым көтеріліп, көмірсутектер қышқылдана бастайды да, қоспа тұтанғаннан кейін бұл қышқылдану қарқындайды. Отынның жанбаған бөлігінің көмірсутектерінің қышқылдануға төзімділігі жеткілікті төзімді болмаса, қатты қышқылданған қоспалар жинақталып, жарылыс арқылы ыдырауы ықтимал. Қатты қышқылданған қоспалардың мөлшері жоғары болса, жылу жарылысы орын алып, отынның өздігімен тұтануын туғызады. Жұмыс қоспасының жалын алатын сұйықтықтың алдында өздігімен тұтануы детонациялық жану деп аталатын құбылысты, яғни отынның қалған бөлігінің жарылыс арқылы жануын туғызады. Детонация қозғалтқыштың шектен тыс ысуын, қатты тозуын немесе тіпті оның кейбір жерлерінің бұзылуына апарып соғады және осы құбылысқа тән қатты дыбыс шығуымен, қозғалтқыш қуатының төмендеуімен, пайдаланылған газбен бірге шыққан түтіннің ұлғаюмен сипатталады. детонацияның туындауына қолданылатын бензиннің құрамы және қозғалтқыш құрылысының ерекшеліктері әсер етеді.
Автокөлік бензиндерінің детонациялық төзімділігінің көрсеткіші октан саны болып табылады. Октан санының сандық мөлшері (% көл.) изооктанның (2,2,4,-триметилпентан) н - гептанмен қоспасындағы мөлшеріне тең келеді, детонациялық төзімділік бойынша бұл кедей жұмыс қоспасы қолданылатын бір цилиндрлі қозғалтқышта стандартты жағдайда ауыспалы сығу дәрежесімен сыналған отынға пара-пар. Зертханалық жағдайларда автокөлік бензиндері мен олардың бөлшектерінің октан саны УИТ-85 немесе УИТ-65 бір цилндрлі моторлы қондырғыларында анықталады. Зерттелетін отынның детонацияға бейімдігі оны детонациялық төзімділігі белгілі болып табылатын эталонды отынмен салыстыру жолымен бағаланады. Қондырғыларда октан санын анықтау екі әдіспен жүзеге асырылады: моторлық әдіспен (МемСТ 511-82 бойынша) және зерттеу әдісімен (МемСТ 8226-82 бойынша).
Бұл әдістер сынақты өткізу жағдайларымен ерекшеленеді. Моторлық әдіспен сынауда бір цилндрлі қондырғының жұмыс режимі зерттеу әдісіндегіден күрделі болады. Сондықтан моторлық әдіспен анықталған октан саны әдетте зерттеу әдісімен алынған октан санынан төмен болып келеді. Моторлық әдіспен анықталған октан саны көбінесе аса қарқынды жылу жағдайында пайдаланылатын автокөліктегі отынның детонациялық төзімділігін сипаттайды, ал зерттеу әдісімен алынған октан саны қала жағдайында ішінара жүктемемен жүретін автокөліктің жұмыс істеуіндегі бензинді сипаттайды.
Автокөлік бензиндерінің детонациялық төзімділігі олардың көмірсутек құрамымен айқындалады. Хош иісті көмірсутектердің детонациялық төзімділігі ең жоғары. Ал құрылысы қалыпты парафинді көмірсутектер ең төмен детонациялық төзімділікті иеленеді, және де олардың молекулалық массасы өткен сайын ол кемиді. Изопарафиндер мен олефиндік көмірсутектердің детонацияға қарсы қасиеттері қалыпты парафиндерге қарағанда жоғары болып келеді. Олардың тармақталу дәрежесінің ұлғаюы мен молекулалық массасының төмендеуі детонациялық төзімділігін арттырады. Нафтендердің детонациялық төзімділігі парафинді көмірсутектердікінен жоғары, бірақ хош иісті көмірсутектердікінен төмен болады. көмірсутектердің октан саны келесі ретпен төмендейді:
-хош иісті
-изопарафиндер
-олефиндер
-нафтендер
-н-парафиндер.
Осы екі әдіспен анықталған бензиннің октан сандарының айырмасын бензиннің сезімталдығы деп атайды. Олефинді көмірсутектердің сезімталдығы ең жоғары. Хош иісті көмірсутектердің сезімталдығы біраз төмен. Парафинді көмірсутектердің одан айырмасы аз ғана, ал жоғары молекулалы төмен октанды парафинді көмірсутектердің сезімталдығы жоқ. Тиісінше катализдік крекингпен және катализдік риформингпен алынған, құрамында шекті емес және хош иісті көмірсутектер бар бензиндердің сезімталдық айырмасы ең үлкен табылады (9-12 бірл.). Ал алкилбензин мен парафинді және изопарафинді көмірсутектерден тұратын тікелей айдалған бензиндер қозғалтқыштың жұмыс режиміне аса сезімтал емес (1-2 бірл.).
Тауарлық бензиндердің октан санын арттыру үшін арнайы детонацияға қарсы қоспалар мен жоғары октанды бөлшектерді (этил сұйықтығы, марганецтің, темірдің, органикалық қоспалары, хош иісті аминдер, метил-третбутилді эфир) қосады.
Химиялық тұрақтылығы
Бұл көрсеткіш ұзақ уақыт бойы сақтау, қайта айдау, тасымалдау кезінде немесе қозғалтқыштың енгізу жүйесі ысып кеткенде бензиннің өз қасиеттерін сақтау қабілетін сипаттайды. Тасымалдау не сақтау жағдайларында бензиннің құрамында орын алатын химиялық өзгерістер оның құрамына кіретін көмірсутектердің қышқылдануына байланысты болып табылады. Демек, бензиндердің химиялық тұрақтылығы қышқылдану реакцияларының жылдамдығымен айқындалады, ал ол көмірсутектердің қышқылдану үдерісі жағдайларына және құрылысына байланысты.
Бензиндер қышқылданған кезде оларда қышқылданып полимерлену және қышқылдану өнімдерінің конденсациясы нәтижесінде шайырлы заттардың жинақталуы орын алады. қышқылданудың бастапқы сатыларында бензин құрамындағы шайырлы заттардың мөлшері аз ғана болады және олар толығымен ериді. Ал қышқылдану үдерісі тереңдеген сайын шайырлы заттардың мөлшері барған сайын көбейіп, олардың бензинде ерігіштігі кемиді. Бензинде қышқылдану өнімдерінің жиналуы оның пайдалану қасеттерін күрт нашарлатады. Шайырлы заттар отыннан түсіп, ыдыстарда, құбыршектерде шөгінді болып жинақталуы мүмкін. Қозғалтқыштың енгізу жүйесінде жылу кезінде тұрақсыз бензиндердің қышқылдануы қозғалтқыш бөлшектерінде шөгінділердің пайда болуына апарып соғады, сондай-ақ қақпақтарында, жану камерасында және от алдыру білтесінде күйіктің пайда болуын туындатады.
Отынның қышқылдануы - ауа оттегісінің қатысуымен орын алатын көпсатылы күрделі еркін радикалды үдеріс. Температурасы көтерілген сайын көмірсутектердің қышқылдану реакциясы күрт жылдамдайды. Металмен түйісуі қышқылдану үдерісіне катализ әсерін тигізеді. Олефинді көмірсутектердің, әсіресе, түйіндес қосарлы байланысы бар диолефиндердің химиялық тұрақтылығы төмен болып келеді. Шеткі тізбегінде қосарлы байланысы бар хош иісті көмірсутектердің де реакциялық қабілеті жоғары. Құрылысы қалыпты парафинді көмірсутектер және хош иісті көмірсутектер қышқылдануға аса төзімді болып келеді. Автокөлік бензиндерінің химиялық тұрақтылығы негізінен олардағы көмірсутек құрамымен айқындалады.
Температуралық крекинг, кокстау, пиролиз, катализдік крекинг арқылы алынған және құрамында олефинді және диолефинді көмірсутектердің мөлшері аса көп бензиндер қышқылдануға аса бейім болып келеді. Катализдік риформинг, тікелей айдау арқылы алынған бензиндер, алкилбензин химиялық тұрақтылықпен сипатталады.
Тауарлық бензиндер мен олардың бөлшектерінің химиялық тұрақтылығын МемСТ 4039-88 бойынша стандартты әдістермен 100°С температурасында және оттегі қысымы жағдайында жеделдетіп қышқылдандыру жолымен бағалайды. Осы әдіспен индукциялық кезең, яғни сынақтың басынан бастап бензиннің қышқылдану үдерісі басталғанға дейінгі кезең айқындалады. Индукциялық кезең неғұрлым жоғары болса, бензин ұзақ мерзім бойы сақтау кезіндегі қышқылдануға соғұрлым төзімді болады. Әртүрлі технологиялық үдерістер нәтижесінде алынған бензиндердің индукциялық кезеңдері әртүрлі болып келеді. Температуралық крекингпен алынған бензиндердің индукциялық кезеңі 50-250 мин; катализдік крекинг бензиндерінікі - 240-1000 мин; тікелей айдалған бензиндердікі - 1200 минуттан астам; катализдік риформингпен алынған бензиндердің индукциялық кезеңі - 1500 минуттан астам болады.
Индукциялық кезеңі 900 минут және одан астамды құрайтын бензиндердің кепілді сақтау мерзімі (5 жыл) ішінде өз қасиеттерін сақтайтыны анықталды. Барлық бензиндер ұзақ уақыт сақтауға арналмағандықтан, нормативтік-техникалық құжаттамада индукциялық кезең нормалары 360 - 1200 мин. шегінде белгіленген.
Бензиндердің химиялық тұрақтылығын белгілі бір дәрежеде йод санымен сипаттауға болады, бұл сан - бензинде шекті емес көмірсутектердің болу көрсеткіші.
Сонымен қатар этилденген бензиндердің химиялық тұрақтылығы олардың құрамындағы этил сұйықтығының мөлшеріне де байланысты болып келеді, себебі сақтау кезінде тетраэтилқорғасын қышқылданып, ерімейтін шөгінді түзеді.
Химиялық тұрақтылықтың қажетті деңгейін қамтамасыз ету үшін құрамында тұрақсыз бөлшектер бар автокөлік бензиндеріне қышқылдануға қарсы қоспаларын Агидол-1 немесе Агидол-2 қоспаларын қосуға рұқсат етіледі.
Шөгінділер мен күйік пайда болуына бейімділігі
Автокөлік бензиндерін, әсіресе этилденген бензиндерді қолдану кезінде қозғалтқыштың енгізу жүйесінде, отын багінде, кіру қақпақтары мен піспек шығыршықтарында шөгінділер, ал жану камерасында күйік қабаты пайда болады. Әсіресе карбюратордың бөлшектерінде шөгінділер көп пайда болады. Осы аталған бөлшектерде шөгінділердің пайда болуы карбюратордың реттелуін бұзып, қозғалтқыштың қаутын кемітіп, оның жұмыс үнемділігін нашарлатады және пайдаланылған газдардың улылығын арттырады. Отын жүйесінде шөгінділердің пайда болуы кейде бензиндегі шайырлы заттардың, тұрақсыз көміртектердің, көміртексіз қоспалардың мөлшеріне, бензиннің жуғыш қасиеттерін айқындайтын фракциялық және топтық құрамына байланысты. Бензиндердің құрамында олефинді және хош иісті, әсіресе жоғары температураларда қайнайтын көмірсутектер мөлшерінің көп болуы күйіктің көп мөлшерде туындауының себебі болатыны белгілі. Тауарлық бензиндердің құрамындағы хош иісті және олефинді көмірсутектердің мөлшері тиісінше 55 және 25 %-бен шектеледі (көл.). Алайда бұл үдеріс көбінесе қозғалтқыш құрылысының ерекшелігімен айқындалады.
Қозғалтқыштың кіру жүйесінде шөгінді тұруына қарсы күрестің ең тиімді тәсілі арнайы жуғыш немесе көпфункциялы қоспаларды қолдану болып табылады. Шет елдерде осындай қоспалар кеңінен қолданылады. Қазақстанда да арнылымы соларға ұқсас қоспалар әзірленіп, оларды қолдануға рұқсат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
1
Моторлық отындардың түрлері
4
1.1
Авиакеросин (РТ, ТС)
4
1.2
Бензин. Автокөлік бензиндері
6
1.3
Дизель отыны
13
1.4
Мазут
15
2
Мотор майлары және оның түрлері
18
3
Мотор отындарына қолданылатын ЕУРО-стандарттар
21
Қорытынды
24
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
25
КІРІСПЕ
2010 жылдың 14 сәуіріндегі Қазақстан Республикасы үкіметінің қаулысы бойынша және 2010-2014 жылдарына арналған Қазақстанды индустриалдау картасы бойынша 2009- 2014 жылдары Атырау мұнай өңдеу зауытын жаңғырту қарастырылған.
2012 жылдың 27 қаңтарда Қазақстан Республикасының президенті өзінің халыққа "Әлеуметтік-экомикалық жаңғырту - Қазақстанның өркендеу векторы" жолдауында құны 1,7 млрд. долл. Атырау МӨЗ мұнайды терең өңдеу комплексінің салынуынын қажеттілін мәлімдеді. Бұл жанармайдың шығуын 1,7 миллион тоннаға дейін 3 есе үлкейтеді, ал дизельді жанармайды - 1,4 миллион тоннаға дейін.
Қазақстанда 2015 жылға дейін Павлодар, Атырау және Шымкент қалаларындағы үш мұнай өңдеу зауытын жаңғырту жобасы көзделген. Үш зауыт 17 миллион тоннаға дейін мұнай өңдейтін болады, өңдеу тереңдігі 84-90 пайызға дейін және де ашық түсті мұнай өнімдерінің шығуы 60 пайызға дейін барады.
Қарастырылған мұнай өңдеу өндірістерінің негізгі мәселелері:
өндірістік қуаттың толық пайдаланбауы (23 дей). Бұл өңдеудің өзіндік құнын арттырады;
мұнай өңдеу технологиялары тек кейбір кенорындарының мұнайына есептелген, соның ішінде шет елдердің кенорындарына;
ашық түсті мұнай өнімдерінің шығуының төмендігі (30% шамасында);
мұнай өңдеудің аз тереңдігі (40-50%);
мұнай өнімдерінің төмен қолданулық және экологиялық қасиеттері, ең алдымен моторлық отын түрлері.
Аталып өткен мәселелердің соңғы үшеуі бір үлкен мәселенің нәтижелері болып табылады. Ол технология тұрғысынан ескірген жабдықтар. Осыған орай отандық технологияларды жаңғырту мазутты өндіруді азайтып, жоғары қосылған құны бар вакуумдық газойльді өндіруді арттыруға бағытталуы қажет. Жобалардың мақсаты:
АМӨЗ қуатын жылына 5 млн. тоннаға дейін; ПКОП қуатын 6 млн. тоннаға дейін; ПМХЗ қуатын 7,5 млн. тоннаға дейін арттыру;
Мұнай өңдеу тереңдігін 84-90% дейін көбейту;
Ашық түсті мұнай өнімдерінің түсімін арттыру;
Моторлық отынның сапасын Евро-5 ке сай ету.
1. Моторлық отындардың түрлері
1.1. Авиакеросин (РТ, ТС)
Авиакеросин -- әуе-рактивті қозғалтқышпен жұмыс істейтін ұшу аппараттарына арналған реактивті көмірсутекті отын.
Сұрыпталым және алу
Реактивті отындар дыбыстан баяу авиация ұшақтарына арнап МемСТ 10227-86 бойынша және дыбыстан ұшқыр авиацияға арнап МемСТ 12308-89 бойынша өндіріледі.Дыбыстан баяу авиацияда отынның бес маркасын (ТС-1, Т-1, Т-1С, Т-2 и РТ), ал дыбыстан ұшқыр авиацияда екі маркасын (Т-6 и Т-8В) қолдану көзделген. Қазіргі уақытта ТС-1 отыны (жоғары және бірінші сұрыпты) және РТ (жоғары сұрыпты) отыны жаппай қолданылады.
ТС-1 отыны
Күкіртті мұнайларды тікелей айдау тәсілімен алынады (арнаулы фракциясы 150 -- 350 °C). Оның құрамында күкірт пен меркаптандар көп болған жағдайда сумен тазарту немесе демеркаптандау жүргізіп, содан соң тікелей айдалған фракциямен қосып пайдаланады. Отынның тозуға қарсы қасиетінің төмендеуіне жол бермеу үшін сумен тазартылған бөлшектің мөлшерін 70 %-ға дейін шектейді. Бұл отын дыбыстан баяу авиацияға арналған авиакеросиннің барынша кең тараған түрі. Әскери және азаматтық техникада қолданылады. Сондай-ақ флотация әдісімен байытуда қолданылады.
Т-1 отыны
Нафтенге негізделген және қайнап біту шегі 130 -- 280 °C құрайтын күкірті аз мұнайды айдау арқылы алынған өнім. Құрамында нафтен қышқылдары көп болғандықтан, қышқылдығы аса жоғары, сондықтан мұнайдан фракция бөлініп шыққан соң оны сілтілендіріп, соңынан сумен шайып алады. Отынның құрамындағы гетероатомды нафтен қоспалары оның тозуға қарсы қасиетін және химиялық тұрақтылығын арттырады, екінші жағынан, отынның термоқышқылдану тұрақтылығы аса төмен. Ұзақ уақыт өткізілген сынақтардың нәтижесінде бұл отынды НК-8 (ТУ-154 (А,Б,Б-1,Б-2) және Ил-62) қозғалтқыштарында пайдаланған кезде шайырлы шөгінділер пайда болуы салдарынан қозғалтқыштардың қызмет мерзімі екі есе қысқаратыны анықталды. Қазіргі кезде отын бірінші сұрыпта және аса шектеулі мөлшерде шығарылады.
Өндірістік шикізат ретінде мұнайдың құрамындағы күкірттің мөлшері аса төмен дефицитті сұраптарын пайдалануға болады.
Т-2 отыны
Фракциялық құрамы кең -- 60-280 °C болып табылатын мұнайды айдау нәтижесінде алынған өнім. Құрамындағы бензин фракцияларының мөлшері 40 %, бұл қаныққан булардың жоғары қысымын, төмен тұтқырлық пен тығыздықты туғызады.
Қаныққан булардың аса жоғары қысымы ұшақтың отын жүйесінде бу тығындарының пайда болу ықтималдығын туғызады, ал бұл оның ұшу биіктігін шектейді.
Бұл отын өндірілмейді; ТС-1 және РТ отындарына қатысты резервтік отын болып табылады.
РТ отыны
Қайнап біту шектері 135 -- 280 °C құрайтын тікелей айдалған керосин фракцияларын сумен тазарту арқылы алынады. Сумен тазарту нәтижесінде отынның күкірт пен меркаптандар мөлшері кміп қана қоймай, тозуға қарсы қасиеттері мен химиялық тұрақтылығы да нашарлайды. Оның алдын алу үшін отынға тозуға қарсы және қышқылдануға қарсы қоспалар қосады.
РТ отыны толығымен халықаралық нормаға сәйкес келеді, және жекелеген көрсеткіштер бойынша тіпті олардан артық түседі. Оның тозуға қарсы қасиеті жақсы әрі химиялық және термоқышқылдану тұрақтылығы жоғары, ондағы күкірт мөлшері аз, ал меркаптандар жоққа тән. Отынды 10 жылға дейін сақтауға болады және ол қозғалтқыштың жұмыс істеу ресурсын толығымен қамтамасыз етеді.
Т-6 отыны
Лайықты нафтенді мұнайлардан алынған 195 -- 315 °C мөлшеріндегі тікелей айдалған фракцияларды терең сутектендіру жолымен жасалады. Дыбыстан ұшқыр авиацияда, негізінен РФ ӘӘК-де қолданылады.
Т-8В отыны
Қайнап біту шегі 165 -- 280 °C құрайтын сумен тазартылған фракция болып табылады. Күкірті аз нафтенді мұнайлар пайдаланылған жағдайда тікелей айдалған фракцияны сумен тазартпай қолдануға болады. Дыбыстан ұшқыр авиацияда, негізінен РФ ӘӘК-де қолданылады.
Қоспалар. Антистатикалық қоспа
Отандық және шетелдік әуе көлігін пайдаланудың көпжылдық тәжірибесі барысында отындарды қайта айдау немесе ұшақтарға отын құю кезінде статикалық электр қуаты жиналуы ықтимал болатыны дәлелденді. Бұл үдерісті болжау қиын болғандықтан, кез келген сәтте жарылыс орын алуы қаупі бар. Осы қауіпті құбылыспен күресу үшін отындарға антистатикалық қоспалар қосылады. Олар отынның электр өткізгіштігін 50 пСмм мөлшеріне дейін арттырып, ұшақтарға отын құю және отынды айдау үдерістерін қауіпсіздендіреді.
Шет елдерде ASA-3 (Shell) және Stadis-450 (Innospec) қоспалары қолданылады. ТМД-да ТС-1, Т-2, РТ және Т-6 отындарына 0,0005 % мөлшерінде қосуға рұқсат етілген Сигбол (ТШ 38.101741-78) қоспасы кең тараған.
Судың кристалдануына қарсы қоспа
Температурасы −5...+17 °C құрайтын отынды ұшудан 5 сағат бұрын құю кезінде бактің температурасы −35 °C дейін төмендейді. температураның төмендеуі рекорды -- −42 °C (Ту-154) және −45 °C (Ил-62М шеткі бактерін қоректендіретін бактер). Бұл температураларда отыннан отын сүзгілерінде тұрып қалатын мұз кристалдары түседі, ал бұл отын берілуінде кідіріс туғызып, қозғалтқышты тоқтатуы мүмкін. Судың мөлшері 0,002 % (масс.) құраған кезде ұшақтың саңылаулар диаметрі 12-16 мкм құрайтын сүзгілері бітеле бастайды.
Төмен температуралар жағдайында отыннан мұз кристалдарының шығуына жол бермеу үшін тікелей ұшаққа отын құю орнында отынға судың кристалдануына қарсы қоспалар қосады. Ондай қоспалар ретінде МемСТ 8313-88 бойынша этилцеллозольв (И сұйықтығы), МемСТ 17477-86 бойынша тетрагидрофуран (ТГФ) және олардың метанолмен 50%-дық қоспалары (И-М, ТГФ-М қоспалары) кеңінен қолданылады. Қоспаларды кез келген отынға дерлік қосуға болады.
Қышқылдануға қарсы қоспа
Сумен тазарту нәтижесінде төмендеген химиялық тұрақтылықты қалпына келтіру үшін сумен тазартылған отындарға (РТ, Т-6, Т-8В) қосылады. Ресейде ТШ 38.5901237-90 бойынша 0,003-0,004 % мөлшерінде Агидол-1 (2,6-ди-трет-бутил-4-метилфенол) қоспасы қолданылады. Осы мөлшерінде ол отынды қышқылданудан толық дерлік қорғайды, соның ішінде жоғары температуралар кезінде (150 °C дейінгі температураларда).
Тозуға қарсы қоспа
Отындардың сумен тазарту нәтижесінде жойылған тозуға қарсы қасиетін қалпына келтіруге арналған. Қышқылдануға қарсы қоспа қосылатын отындарға қосылады. Ресейде Сигбол қоспасы мен Сигбол және ПМАМ-2 (полиметакрилатті типті -- ТШ 601407-69) қоспалар композициясы қолданылады. РТ отындарына арнап көбінесе тиімділігі бойынша Сигбол қоспасына сай келетін К (МемСТ 13302-77) қоспасы, сондай-ақ, К қоспасы болмаған жағдайда Этил фирмасының Хайтек-580 қоспасы қолданылады.
1.2. Бензин. Автокөлік бензиндері
Қазіргі заманғы автокөлік және авиациялық бензиндер қозғалтқыштың үнемді әрі сенімді жұмысын қамтамасыз ететін бірқатар талаптарды және пайдалану талаптарын қанағаттандыруы тиіс:
Буланғыштығы кез келген температураларда құрамы ұтымды біркелкі отын-ауа қоспасын алуға мүмкіндік беретіндей жақсы болуы керек;
* көмірсутек тобының құрамы қозғалтқыштың барлық жұмыс тәртіптерінде тұрақты, детонациясыз жану үдерісін қамтамасыз ететіндей болуы тиіс;
* ұзақ уақыт бойы сақталған жағдайда құрамы мен қасиеттері өзгермеуі тиіс және оттық жүйе бөлшектеріне, ыдыстарға, резина-техникалық бұйымдарға зиянды әсерін тигізбеуі керек;
* детонацияға қарсы сипаттамалары жақсы болуы тиіс т.б.
Соңғы жылдары отынның экологиялық қасиеттері алдыңғы қатарға шығарылып отыр.
Буланғыштығы
Қозғалтқыштағы отынның толығымен жануын қамтамасыз ету үшін оны қысқа уақыт ішінде сұйық күйінен бу күйіне ауыстырып, белгілі бір арақатынаста - 1:14 қатынасында ауамен араластыру қажет, яғни жұмыс қоспасын жасау керек. Бензиндердің буланғыштығына әсер ететін физика-химиялық көрсеткіштерге қаныққан булардың қысымын, фракциялық құрамын, жасырын булану жылуын, бу диффузиясы коэффициентін, тұтқырлығын, үстірт тартылысын, жылу сыйымдылығын, тығыздығын жатқызады. Осы тізімделген көрсеткіштердің ішінде бензиндердің буланғыштығын айқындайтын аса маңыздылары қаныққан булардың қысымы және фракциялық құрамы болып табылады. Құрамы әртүрлі болып келетін бензиндердің тұтқырлығы, үстірт тартылысы, жылу сыйымдылығы бойынша бір-бірінен айырмашылығы шамалы, және де қозғалтқыштардың конструктивті ерекшеліктері ол айырмашылықтарды жоққа шығарады. Қаныққан булардың қысымы және фракциялық құрамы бензин құрамының функциялары болып табылады, және де бұл көрсеткіштер әртүрлі бензиндерде әртүрлі болып келеді. осы екі өлшем бензиндердің бастапқы қасиеттерін, олардың бу кептелісін туындатуға бейімдігін, физикалық тұрақтылығын айқындайды.
Қаныққан булардың қысымы
Қаныққан булардың қысымы температура мен бу және сұйық фазалардың арақатынасына байланысты болып келеді, сондықтан температура төмендеп, бу фазасының сұйық фазаға қатынасы ұлғайған сайын кемиді. Зертхана жағдайында қаныққан булардың қысымын 37,8°С температурасы мен бу және сұйық фазалардың "Рейд бомбасындағы" арақатынасы (3,8-4,2):1 жағдайында (МемСТ 1756-52) немесе "Вихрь" типті механикалық дисперстеу аппаратымен анықтайды (МемСТ 28781-90).
Фракциялық құрамы
Бензиндердің фракциялық құрамын арнайы аспаппен айдау тәсілімен анықтайды, бұл орайда айдауды бастау температурасын, 10, 50, 90 % булану және қайнап біту температурасын немесе 70, 100 және 180°С температурасындағы буланған көлемін белгілеп алады. Бензиндердің фракциялық құрамы мен қаныққан булардың қысымына қойылатын талаптар автокөлік қозғалтқышының құрылысымен және ол пайдаланылатын климаттық жағдаймен айқындалады.
1. Бір жағынан, қозғалтқыштың төмен температураларда іске қосылуын қамтамасыз ету қажет, екінші жағынан, жоғары температуралар жағдайында бу кептелістері пайда болуымен байланысты қозғалтқыш жұмысының бұзылуына жол бермеу керек. Бензиннің іске қосылу қасиеттері оның құрамындағы жеңіл фракциялардың мөлшеріне байланысты болып келеді, оны қаныққан булардың қысымы және 10 % айдау температурасы бойынша немесе 70°С дейінгі температурада қайнап бітетін жеңіл фракциялар көлемі бойынша анықтауға болады. Қоршаған ауаның температурасы неғұрлым төмен болған сайын соғұрлым қозғалтқышты іске қосу үшін қажетті жеңіл фракциялардың мөлшері артады. Алайда бензин құрамындағы төмен температураларда қайнайтын фракциялар мөлшерінің тым көп болуы салдарынан қозғалтқыш ысыған кезде отын беру жүйесінде бу кептелісі туындауынан оның жұмысында ақаулар пайда болады. автокөлік қозғалтқышында бу кептелісі пайда болуының себебі отынның қатты ысып кетуі нәтижесінде қарқынды булануы болып табылады. Ыстық климат жағдайында бұл құбылыс көптеп кездесуі ықтимал. Бу кептелісі пайда болуы бензиннің буланғыштығына, температураға және қозғалтқыштың құрылысына байланысты болып келеді. Бензиндегі қаныққан булардың қысымы жоғары, қайнай бастау және 10 % айдау температурасы төмен, ал 70°С дейінгі температурада қайнап бітетін жеңіл фракциялар көлемі үлкен болған сайын, оның бу кептелісі пайда болуына бейімдігі артады.
Бензиннің физикалық тұрақтылығы, яғни буланып жойылуға бейімдігі оның құрамында оңай қайнайтын фракциялардың болуына байланысты.
* Құрамында төмен қайнайтын көмірсутектер бар бензиндердің буланып шығындалу мөлшері көп болады.
2. Қозғалтқыштың жылу жылдамдығы, оның қабылданушылығы, цилиндр-піспектер тобының тозуы сияқты көрсеткіштер бензиннің фракциялық құрамына байланысты болып табылады. Қабылданушылық - бензиндердің антидетонаторларды қосқан кезде детонациялық төзімділігін арттыруға қабілеттілігі. Қозғалтқыштың жылу жылдамдығы мен оның қабылданғыштығына көбінесе бензиннің 50 % айдау температурасы қатты әсер етеді. Сондай-ақ бензиннің 90 % қайнап біту температурасы да кем дәрежеде болса да, осы сипаттамаларға әсерін тигізеді. Сонымен қатар қозғалтқыштың жылу жылдамдығы мен оның қабылданғыштығы қоршаған орта температурасына да байланысты. Ауа температурасы төмен болған сайын, қозғалтқыштың жылдам жылуы және жақсы қабылдануы үшін бензиннің 50 % айдау температурасы да төмен болуы тиіс. Температура төмендеген сайын бұл әсер күшейе береді. Сондықтан бұл көрсеткіштің нормалары да пайдаланудың температуралық жағдайларына тәуелді болып, маусымдар мен климаттық аймақтар бойынша жіктеледі.
3. Қозғалтқыштың қалыпты жұмыс істеуі үшін отын булануының толықтығының маңызы зор, ол бензиннің 90 % айдау температурасымен және қайнап біту температурасымен сипатталады. бензин толық буланып болмаған жағдайда кіріс жүйесінде оның бір бөлігі жану камерасына сұйық күйінде түсіп, цилиндрлердің қабырғаларынан майды шайып отыруы мүмкін. Піспек шығыршықтарының саңылаулары арқылы сұйық жабын картерге түсуі ықтимал, бұл жағдайда май сұйылады. Ал бұл қозғалтқыш тозуының артуына апарып соғып, оның қуаттылығы мен үнемділігіне кері әсерін тигізеді. Бензиннің қайнап біту температурасының төмендеуі олардың пайдалану қасиеттерін арттырғанымен, бензиннің өз қорын төмендетеді. Бензиннің қайнап біту температурасы да (tқ.б.) оның жану толықтығын және жұмыс қоспасының қозғалтқыш цилиндрлерінде тегіс таралуын сипаттайды; tқ.б. 220 оС-тан жоғары болған жағдайда бензин толық жанбайды да, оның шығыны артады, сондай-ақ қозғалтқыштың тозуы да артып, үнемділігі мен қуаты кемиді.
Жоғарыда көрсетілгендей, автокөлік бензиндерінің булануына қойылатын талаптар көбінесе олар пайдаланылатын температуралық жағдайға байланысты болып келеді. Еліміздің климаттық ерекшеліктерін ескерсек, фракциялық құрамы мен қаныққан булардың қысымына қарай бензиндер жаздық және қыстық болып жіктеледі. Автокөліктердің қалыпты пайдаланылуын және бензиндердің ұтымды пайдаланылуын қамтамасыз ету үшін әртүрлі климаттық аймақтарда қолдануға арналған буланудың бес санаты енгізілген. Бензиннің берілген көлемін айдау температурасын анықтаумен қатар бензиннің берілген 70, 100 және 180 °С температурасында булану көлемін анықтау көзделген (2-кесте).
Детонациялық төзімділігі
Бұл көрсеткіш автокөлік бензиндерінің сығу кезінде өздігімен тұтануға қабілеттілігін сипаттайды. Отынның жоғары детонациялық төзімділігі оның қозғалтқышты пайдаланудың барлық режимдерінде қалыпты жануын қамтамасыз етеді. Қозғалтқыштағы отынның жану үдерісі радикалды сипатқа ие. Жұмыс қоспасы сығылған кезде температура мен қысым көтеріліп, көмірсутектер қышқылдана бастайды да, қоспа тұтанғаннан кейін бұл қышқылдану қарқындайды. Отынның жанбаған бөлігінің көмірсутектерінің қышқылдануға төзімділігі жеткілікті төзімді болмаса, қатты қышқылданған қоспалар жинақталып, жарылыс арқылы ыдырауы ықтимал. Қатты қышқылданған қоспалардың мөлшері жоғары болса, жылу жарылысы орын алып, отынның өздігімен тұтануын туғызады. Жұмыс қоспасының жалын алатын сұйықтықтың алдында өздігімен тұтануы детонациялық жану деп аталатын құбылысты, яғни отынның қалған бөлігінің жарылыс арқылы жануын туғызады. Детонация қозғалтқыштың шектен тыс ысуын, қатты тозуын немесе тіпті оның кейбір жерлерінің бұзылуына апарып соғады және осы құбылысқа тән қатты дыбыс шығуымен, қозғалтқыш қуатының төмендеуімен, пайдаланылған газбен бірге шыққан түтіннің ұлғаюмен сипатталады. детонацияның туындауына қолданылатын бензиннің құрамы және қозғалтқыш құрылысының ерекшеліктері әсер етеді.
Автокөлік бензиндерінің детонациялық төзімділігінің көрсеткіші октан саны болып табылады. Октан санының сандық мөлшері (% көл.) изооктанның (2,2,4,-триметилпентан) н - гептанмен қоспасындағы мөлшеріне тең келеді, детонациялық төзімділік бойынша бұл кедей жұмыс қоспасы қолданылатын бір цилиндрлі қозғалтқышта стандартты жағдайда ауыспалы сығу дәрежесімен сыналған отынға пара-пар. Зертханалық жағдайларда автокөлік бензиндері мен олардың бөлшектерінің октан саны УИТ-85 немесе УИТ-65 бір цилндрлі моторлы қондырғыларында анықталады. Зерттелетін отынның детонацияға бейімдігі оны детонациялық төзімділігі белгілі болып табылатын эталонды отынмен салыстыру жолымен бағаланады. Қондырғыларда октан санын анықтау екі әдіспен жүзеге асырылады: моторлық әдіспен (МемСТ 511-82 бойынша) және зерттеу әдісімен (МемСТ 8226-82 бойынша).
Бұл әдістер сынақты өткізу жағдайларымен ерекшеленеді. Моторлық әдіспен сынауда бір цилндрлі қондырғының жұмыс режимі зерттеу әдісіндегіден күрделі болады. Сондықтан моторлық әдіспен анықталған октан саны әдетте зерттеу әдісімен алынған октан санынан төмен болып келеді. Моторлық әдіспен анықталған октан саны көбінесе аса қарқынды жылу жағдайында пайдаланылатын автокөліктегі отынның детонациялық төзімділігін сипаттайды, ал зерттеу әдісімен алынған октан саны қала жағдайында ішінара жүктемемен жүретін автокөліктің жұмыс істеуіндегі бензинді сипаттайды.
Автокөлік бензиндерінің детонациялық төзімділігі олардың көмірсутек құрамымен айқындалады. Хош иісті көмірсутектердің детонациялық төзімділігі ең жоғары. Ал құрылысы қалыпты парафинді көмірсутектер ең төмен детонациялық төзімділікті иеленеді, және де олардың молекулалық массасы өткен сайын ол кемиді. Изопарафиндер мен олефиндік көмірсутектердің детонацияға қарсы қасиеттері қалыпты парафиндерге қарағанда жоғары болып келеді. Олардың тармақталу дәрежесінің ұлғаюы мен молекулалық массасының төмендеуі детонациялық төзімділігін арттырады. Нафтендердің детонациялық төзімділігі парафинді көмірсутектердікінен жоғары, бірақ хош иісті көмірсутектердікінен төмен болады. көмірсутектердің октан саны келесі ретпен төмендейді:
-хош иісті
-изопарафиндер
-олефиндер
-нафтендер
-н-парафиндер.
Осы екі әдіспен анықталған бензиннің октан сандарының айырмасын бензиннің сезімталдығы деп атайды. Олефинді көмірсутектердің сезімталдығы ең жоғары. Хош иісті көмірсутектердің сезімталдығы біраз төмен. Парафинді көмірсутектердің одан айырмасы аз ғана, ал жоғары молекулалы төмен октанды парафинді көмірсутектердің сезімталдығы жоқ. Тиісінше катализдік крекингпен және катализдік риформингпен алынған, құрамында шекті емес және хош иісті көмірсутектер бар бензиндердің сезімталдық айырмасы ең үлкен табылады (9-12 бірл.). Ал алкилбензин мен парафинді және изопарафинді көмірсутектерден тұратын тікелей айдалған бензиндер қозғалтқыштың жұмыс режиміне аса сезімтал емес (1-2 бірл.).
Тауарлық бензиндердің октан санын арттыру үшін арнайы детонацияға қарсы қоспалар мен жоғары октанды бөлшектерді (этил сұйықтығы, марганецтің, темірдің, органикалық қоспалары, хош иісті аминдер, метил-третбутилді эфир) қосады.
Химиялық тұрақтылығы
Бұл көрсеткіш ұзақ уақыт бойы сақтау, қайта айдау, тасымалдау кезінде немесе қозғалтқыштың енгізу жүйесі ысып кеткенде бензиннің өз қасиеттерін сақтау қабілетін сипаттайды. Тасымалдау не сақтау жағдайларында бензиннің құрамында орын алатын химиялық өзгерістер оның құрамына кіретін көмірсутектердің қышқылдануына байланысты болып табылады. Демек, бензиндердің химиялық тұрақтылығы қышқылдану реакцияларының жылдамдығымен айқындалады, ал ол көмірсутектердің қышқылдану үдерісі жағдайларына және құрылысына байланысты.
Бензиндер қышқылданған кезде оларда қышқылданып полимерлену және қышқылдану өнімдерінің конденсациясы нәтижесінде шайырлы заттардың жинақталуы орын алады. қышқылданудың бастапқы сатыларында бензин құрамындағы шайырлы заттардың мөлшері аз ғана болады және олар толығымен ериді. Ал қышқылдану үдерісі тереңдеген сайын шайырлы заттардың мөлшері барған сайын көбейіп, олардың бензинде ерігіштігі кемиді. Бензинде қышқылдану өнімдерінің жиналуы оның пайдалану қасеттерін күрт нашарлатады. Шайырлы заттар отыннан түсіп, ыдыстарда, құбыршектерде шөгінді болып жинақталуы мүмкін. Қозғалтқыштың енгізу жүйесінде жылу кезінде тұрақсыз бензиндердің қышқылдануы қозғалтқыш бөлшектерінде шөгінділердің пайда болуына апарып соғады, сондай-ақ қақпақтарында, жану камерасында және от алдыру білтесінде күйіктің пайда болуын туындатады.
Отынның қышқылдануы - ауа оттегісінің қатысуымен орын алатын көпсатылы күрделі еркін радикалды үдеріс. Температурасы көтерілген сайын көмірсутектердің қышқылдану реакциясы күрт жылдамдайды. Металмен түйісуі қышқылдану үдерісіне катализ әсерін тигізеді. Олефинді көмірсутектердің, әсіресе, түйіндес қосарлы байланысы бар диолефиндердің химиялық тұрақтылығы төмен болып келеді. Шеткі тізбегінде қосарлы байланысы бар хош иісті көмірсутектердің де реакциялық қабілеті жоғары. Құрылысы қалыпты парафинді көмірсутектер және хош иісті көмірсутектер қышқылдануға аса төзімді болып келеді. Автокөлік бензиндерінің химиялық тұрақтылығы негізінен олардағы көмірсутек құрамымен айқындалады.
Температуралық крекинг, кокстау, пиролиз, катализдік крекинг арқылы алынған және құрамында олефинді және диолефинді көмірсутектердің мөлшері аса көп бензиндер қышқылдануға аса бейім болып келеді. Катализдік риформинг, тікелей айдау арқылы алынған бензиндер, алкилбензин химиялық тұрақтылықпен сипатталады.
Тауарлық бензиндер мен олардың бөлшектерінің химиялық тұрақтылығын МемСТ 4039-88 бойынша стандартты әдістермен 100°С температурасында және оттегі қысымы жағдайында жеделдетіп қышқылдандыру жолымен бағалайды. Осы әдіспен индукциялық кезең, яғни сынақтың басынан бастап бензиннің қышқылдану үдерісі басталғанға дейінгі кезең айқындалады. Индукциялық кезең неғұрлым жоғары болса, бензин ұзақ мерзім бойы сақтау кезіндегі қышқылдануға соғұрлым төзімді болады. Әртүрлі технологиялық үдерістер нәтижесінде алынған бензиндердің индукциялық кезеңдері әртүрлі болып келеді. Температуралық крекингпен алынған бензиндердің индукциялық кезеңі 50-250 мин; катализдік крекинг бензиндерінікі - 240-1000 мин; тікелей айдалған бензиндердікі - 1200 минуттан астам; катализдік риформингпен алынған бензиндердің индукциялық кезеңі - 1500 минуттан астам болады.
Индукциялық кезеңі 900 минут және одан астамды құрайтын бензиндердің кепілді сақтау мерзімі (5 жыл) ішінде өз қасиеттерін сақтайтыны анықталды. Барлық бензиндер ұзақ уақыт сақтауға арналмағандықтан, нормативтік-техникалық құжаттамада индукциялық кезең нормалары 360 - 1200 мин. шегінде белгіленген.
Бензиндердің химиялық тұрақтылығын белгілі бір дәрежеде йод санымен сипаттауға болады, бұл сан - бензинде шекті емес көмірсутектердің болу көрсеткіші.
Сонымен қатар этилденген бензиндердің химиялық тұрақтылығы олардың құрамындағы этил сұйықтығының мөлшеріне де байланысты болып келеді, себебі сақтау кезінде тетраэтилқорғасын қышқылданып, ерімейтін шөгінді түзеді.
Химиялық тұрақтылықтың қажетті деңгейін қамтамасыз ету үшін құрамында тұрақсыз бөлшектер бар автокөлік бензиндеріне қышқылдануға қарсы қоспаларын Агидол-1 немесе Агидол-2 қоспаларын қосуға рұқсат етіледі.
Шөгінділер мен күйік пайда болуына бейімділігі
Автокөлік бензиндерін, әсіресе этилденген бензиндерді қолдану кезінде қозғалтқыштың енгізу жүйесінде, отын багінде, кіру қақпақтары мен піспек шығыршықтарында шөгінділер, ал жану камерасында күйік қабаты пайда болады. Әсіресе карбюратордың бөлшектерінде шөгінділер көп пайда болады. Осы аталған бөлшектерде шөгінділердің пайда болуы карбюратордың реттелуін бұзып, қозғалтқыштың қаутын кемітіп, оның жұмыс үнемділігін нашарлатады және пайдаланылған газдардың улылығын арттырады. Отын жүйесінде шөгінділердің пайда болуы кейде бензиндегі шайырлы заттардың, тұрақсыз көміртектердің, көміртексіз қоспалардың мөлшеріне, бензиннің жуғыш қасиеттерін айқындайтын фракциялық және топтық құрамына байланысты. Бензиндердің құрамында олефинді және хош иісті, әсіресе жоғары температураларда қайнайтын көмірсутектер мөлшерінің көп болуы күйіктің көп мөлшерде туындауының себебі болатыны белгілі. Тауарлық бензиндердің құрамындағы хош иісті және олефинді көмірсутектердің мөлшері тиісінше 55 және 25 %-бен шектеледі (көл.). Алайда бұл үдеріс көбінесе қозғалтқыш құрылысының ерекшелігімен айқындалады.
Қозғалтқыштың кіру жүйесінде шөгінді тұруына қарсы күрестің ең тиімді тәсілі арнайы жуғыш немесе көпфункциялы қоспаларды қолдану болып табылады. Шет елдерде осындай қоспалар кеңінен қолданылады. Қазақстанда да арнылымы соларға ұқсас қоспалар әзірленіп, оларды қолдануға рұқсат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz