Шетелдегі түрік диаспорасының қалыптасу тарихы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.7
І. Тарау. Шетелдегі түрік диаспорасының қалыптасу тарихы.
1.1. Ресей жеріндегі түріктердің тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8.13
1.2. Европа елдерінде түрік диаспорасының қалыптасуы ... ..13.25
1.3. Түрік диаспорасының ұйымдары мен қоғамдары және оның ықпалдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25.29
ІІ. Тарау. Еуропадағы түрік диаспорасының белсенді тұлғалары.
2.1. М.Шоқайдың өмірі мен қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29.35
2.2. Зәки Валидидің қоғамдық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35.44
2.3. Баймырза Хайттың қоғамдық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ...44.53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54.58
Пайдаланған әдебиеттер мен сілтемелер ... ... ... ... ... ... ...59.61
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.7
І. Тарау. Шетелдегі түрік диаспорасының қалыптасу тарихы.
1.1. Ресей жеріндегі түріктердің тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8.13
1.2. Европа елдерінде түрік диаспорасының қалыптасуы ... ..13.25
1.3. Түрік диаспорасының ұйымдары мен қоғамдары және оның ықпалдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25.29
ІІ. Тарау. Еуропадағы түрік диаспорасының белсенді тұлғалары.
2.1. М.Шоқайдың өмірі мен қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29.35
2.2. Зәки Валидидің қоғамдық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35.44
2.3. Баймырза Хайттың қоғамдық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ...44.53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54.58
Пайдаланған әдебиеттер мен сілтемелер ... ... ... ... ... ... ...59.61
Кіріспе
1983 жылдан бері статистика мен демография ғылымында түркі тілдес халықтардың жалпы саны мен орналасуы және өсу барысы жан-жақты сараланып, ғылыми тұрғыда тиянақты есептелетін. Осы жылдардың аралығында (1983-2000) түркі жұрты, жылына орта есеппен 2,4-2,7% өсіп, сапа жағынан тағы да дами түсті. Өткен замандарда көшпелі қауымның негізін түзген түркі халықтары қазіргі кезде жер жүзі тұрғындарының отыздан бір бөлігін құрап, әлемдік тарихта өзіндік орынға ие болып келе жатыр, 1999 жылдың аяғында 6 миллиардқа толған адамзат баласының жалпы санының 2,6 процентін құраса, ал өзі тұрған Еуразия алып континентті тұрғындарының 4 процентін құрады. Ал таралып-қоныстану жағынан, яғни орналасу ареалы жағынан біртұтас Еуропа мен Азия құрылығында ең көп тараған славяндармен қатарлас келеді.
Кең байтақ алып Еуразияда түркі тілдес халықтар жайыла орналасуы жағынан алдыңғы орындардың бірінде. Олардың қоныстанған аймағы солтүстік-шығыста, сонау Солтүстік мұзды мұхиттан басталып, (Якутия-долғандар), оңтүстік батыста Босфор шығанағынан ары асып, Балқан түбегіне ) дейінгі, шамамен 15-16 миллион шаршы шақырым жерді алып жатыр. (Қытайлардың қоныстану ареалынан 1,5 есе кең). Осы XX ғасырда олардың ішінде тәуелсіз тек бір мемлекет – Түркия ғана болды, ал қалғандарында өз алдына дербес мемлекет, егеменді ел болмады. Түркі халықтарының Солтүстік мұзды мұхит пен қиырдағы Тынық мұхиттан Босфор мен Балқанға және Днепр мен Дунайға дейінгі аралықты алатын, осындай кең-байтақ территорияда, тарих пен табиғат бірлесіп жасаған біртұтас көшпенді белдеуін отаршылдар Оңтүстік Сібір мен Солтүстік Қазақстан, Орал өңірі мен Еділ бойы және Солтүстік Кавказ (Қаптау) мен Қиыр шығыста бірнеше жерден күшпен үзіп жіберді. Қырымдағы түркілік иіс мүлдем құрыды.
Мұндағы бірден-бір негізгі ұйытқы – Түркия мемлекеті. Шамамен VІ-VII ғасырларда Сыр мен Әму бойынан кеткен түркі тайпалары – Кіші Азияға ауып барып, үлкен империяға айналған мемлекет құруы түркілер үшін еуропалықтардың Америка құрылығын ашуымен пара-пар ғаламат оқиға. Олардың жаңа мекендеріне ата жұрттың дәстүрлі жер-су атауларын да алып барғаны таңқаларлық. Қазіргі Түркияның оңтүстігіндегі қос бұрымдай екі өзен – Жейхұн жене Сейхұн деп аталады. Оларда да Ұлытау – Ұлудағ бар. Ал, Стамбұл Еуропаға «ислам бол» деген бұйрық, өктем сөзден шыққан сөз.
Түркі әлемі өзінің жер көлемі жағынан (250 млн. Халқы, 20 мемлекеті бар), көршілес араб елдерінен алда тұр. Араб әлемі 10 млн. Шаршы шақырым болса, ал түркі әлемі 15 млн. Шарашы шақырымға жайылып жатыр. Сол сияқты көрші парсы жерінен сан жағынан екі есе, жер жағынан төрт есе кең. Ал, 275 миллиондық славян әлемінен әзірге халық саны кем болғанымен, демографиялық өсу қарқыны жағынан анағұрлым басым.
Түркі тілдес халықтардың ежелдік қалыптасқан, тұрақ еткен мекені Еуразияның дәл кіндік ортасы, атап айтқанда Орталық Азия-Қазақстан мен Орта Азия, Шығыс Түркістан мен Оңтүстік Сібір, Еділ бойы мен Орал өңірі және Солтүстік Ауғанстан мен Батыс Монғолия (10 млн. Шаршы шақырым). Бұл жерлерде қазір түркі тілдес ұлттар мен ұлыстардың жартысына жуығы тұрып жатыр. [1]
Шет елдегі қазақ диаспорасының қалыптасуы мен дамуына мынадай аспектілер тән: саяси (18-19 ғасырларда болған ұлт-азаттық көтерілісі мен патша самодержавиесіне қарсы соғыс), экономикалық (шаруашылық жүргізудің дәстүрлі жүйесінің бұзылуы орыс колонизаторларының құнарлы жерлерді тартып алып, орныққан жерлерінен ығыстыруы, Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы жылдары экономиканың құлдырауы), діни (мұсылман қайраткерлерін қудалау, мешіт пен медреселерді жабу).
«Қазақ диаспорасының тарихи тағдырлары» атты кітаптың авторы Г. М. Меңдіқұлованың пікірінше диаспора мен ирредент түсініктерін бір-бірінен айыра білуіміз керек. Қазақстанмен көршілес Ресей аумақтарында (Астраханъ, Орынбор, Қорған, Омбы облыстары), Өзбекстанда (Сырдария, Шыршық, Қызылқұм, Мырзашөл аудандары) және Қытайда (ШУАР-дағы Алтай, Тарбағатай, Іле, Құлжа, Еренқабырға, Баркөл-Құмыл аудандары) өмір сүріп жатқан қазақтарды «диаспора» терминімен бөлектеуге болмайды, өйткені олар өздерінің тарихи аумақтарында тұрып жатыр. Сондықган тұрғындардың бұл тобы «ирредент» терминімен анықтауға жатады.
Бұрынғы КСРО-дағы одақтас республикалар бір-бірінен бөлектеніп, тәуелсіздік алып кеткеннен кейін қазіргі кезде мемлекеттік шекараларды қайта қарап, ол жерлерді қайтару жайлы мәселе қойылып отырмағандығы өз-өзінен түсінікті. Жоғарыда айтылған пікірді тарихи өткен кезеңге байланысты деп карау керек.
Толық емес мәліметтер бойынша қазіргі кезде Ресейде 1 млн. 310 мың этникалық қазақтар тұрып жатыр. Олардың 70 пайызы селолық жерлерде ғұмыр кешуде. Жоғарыда айтылып өткендей, біздің отандастарымыздың көіпшілігі Ресей Ферациясның Қазақстанмен шектесетін 12 субъектісінде, атап айтқанда Алтай өлкесі мен Алтай республикасында, Астрахань, Орынбор, Самара, Қорған, Челябі, Омбы, Саратов, Волгоград, Новосібір және Тюмень облыстарында тұрады.
Дегенмен, Ресейден оралу процесі ақырын жүріп жатыр. Негізгі себеп олардың Мәскеудің аз халықтарды орыстандыру саяысатына бой алдырғандарында болып отыр. Олардың көпшілігі ана тілдерін ұмытқан және этнос ретіндегі ұлттық мақтаныштарын, өздерін ұлт ретінде сезінулерін жоғалтқан.
Ресейде бірде қазақ орта мектеп, қазақша республикалық газет-журнал шықпайды.
Қазақ диаспорасы ТМД мен Балтика мемлекеттерінде де өмір сүріп жатыр. Ол бұрынғы Кеңес одақ ішіндегі ішкі көші-қон процестерінің нәтижесінде қалыптасқан. Олардың тұрмыс-тіршілігі жергілікті халықтың жағдайымен бірдей. Жерлестік және мәдени орталықтарды құру диаспора өкілдерінің аздығына байланысты ұлттық белгілерге қарап емес, этнодіни белгілерге қарап (түркі тілдес ұлттар, мұсылман қоғамдары, т.б.) жүргізіледі. Бұл ортада елге көші-қон жасауға белсенділік байқала қоймайды.
Батыс Еуропа елдеріндегі (негізінен ГФР, Франция) қазақ диаспорасы
1983 жылдан бері статистика мен демография ғылымында түркі тілдес халықтардың жалпы саны мен орналасуы және өсу барысы жан-жақты сараланып, ғылыми тұрғыда тиянақты есептелетін. Осы жылдардың аралығында (1983-2000) түркі жұрты, жылына орта есеппен 2,4-2,7% өсіп, сапа жағынан тағы да дами түсті. Өткен замандарда көшпелі қауымның негізін түзген түркі халықтары қазіргі кезде жер жүзі тұрғындарының отыздан бір бөлігін құрап, әлемдік тарихта өзіндік орынға ие болып келе жатыр, 1999 жылдың аяғында 6 миллиардқа толған адамзат баласының жалпы санының 2,6 процентін құраса, ал өзі тұрған Еуразия алып континентті тұрғындарының 4 процентін құрады. Ал таралып-қоныстану жағынан, яғни орналасу ареалы жағынан біртұтас Еуропа мен Азия құрылығында ең көп тараған славяндармен қатарлас келеді.
Кең байтақ алып Еуразияда түркі тілдес халықтар жайыла орналасуы жағынан алдыңғы орындардың бірінде. Олардың қоныстанған аймағы солтүстік-шығыста, сонау Солтүстік мұзды мұхиттан басталып, (Якутия-долғандар), оңтүстік батыста Босфор шығанағынан ары асып, Балқан түбегіне ) дейінгі, шамамен 15-16 миллион шаршы шақырым жерді алып жатыр. (Қытайлардың қоныстану ареалынан 1,5 есе кең). Осы XX ғасырда олардың ішінде тәуелсіз тек бір мемлекет – Түркия ғана болды, ал қалғандарында өз алдына дербес мемлекет, егеменді ел болмады. Түркі халықтарының Солтүстік мұзды мұхит пен қиырдағы Тынық мұхиттан Босфор мен Балқанға және Днепр мен Дунайға дейінгі аралықты алатын, осындай кең-байтақ территорияда, тарих пен табиғат бірлесіп жасаған біртұтас көшпенді белдеуін отаршылдар Оңтүстік Сібір мен Солтүстік Қазақстан, Орал өңірі мен Еділ бойы және Солтүстік Кавказ (Қаптау) мен Қиыр шығыста бірнеше жерден күшпен үзіп жіберді. Қырымдағы түркілік иіс мүлдем құрыды.
Мұндағы бірден-бір негізгі ұйытқы – Түркия мемлекеті. Шамамен VІ-VII ғасырларда Сыр мен Әму бойынан кеткен түркі тайпалары – Кіші Азияға ауып барып, үлкен империяға айналған мемлекет құруы түркілер үшін еуропалықтардың Америка құрылығын ашуымен пара-пар ғаламат оқиға. Олардың жаңа мекендеріне ата жұрттың дәстүрлі жер-су атауларын да алып барғаны таңқаларлық. Қазіргі Түркияның оңтүстігіндегі қос бұрымдай екі өзен – Жейхұн жене Сейхұн деп аталады. Оларда да Ұлытау – Ұлудағ бар. Ал, Стамбұл Еуропаға «ислам бол» деген бұйрық, өктем сөзден шыққан сөз.
Түркі әлемі өзінің жер көлемі жағынан (250 млн. Халқы, 20 мемлекеті бар), көршілес араб елдерінен алда тұр. Араб әлемі 10 млн. Шаршы шақырым болса, ал түркі әлемі 15 млн. Шарашы шақырымға жайылып жатыр. Сол сияқты көрші парсы жерінен сан жағынан екі есе, жер жағынан төрт есе кең. Ал, 275 миллиондық славян әлемінен әзірге халық саны кем болғанымен, демографиялық өсу қарқыны жағынан анағұрлым басым.
Түркі тілдес халықтардың ежелдік қалыптасқан, тұрақ еткен мекені Еуразияның дәл кіндік ортасы, атап айтқанда Орталық Азия-Қазақстан мен Орта Азия, Шығыс Түркістан мен Оңтүстік Сібір, Еділ бойы мен Орал өңірі және Солтүстік Ауғанстан мен Батыс Монғолия (10 млн. Шаршы шақырым). Бұл жерлерде қазір түркі тілдес ұлттар мен ұлыстардың жартысына жуығы тұрып жатыр. [1]
Шет елдегі қазақ диаспорасының қалыптасуы мен дамуына мынадай аспектілер тән: саяси (18-19 ғасырларда болған ұлт-азаттық көтерілісі мен патша самодержавиесіне қарсы соғыс), экономикалық (шаруашылық жүргізудің дәстүрлі жүйесінің бұзылуы орыс колонизаторларының құнарлы жерлерді тартып алып, орныққан жерлерінен ығыстыруы, Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы жылдары экономиканың құлдырауы), діни (мұсылман қайраткерлерін қудалау, мешіт пен медреселерді жабу).
«Қазақ диаспорасының тарихи тағдырлары» атты кітаптың авторы Г. М. Меңдіқұлованың пікірінше диаспора мен ирредент түсініктерін бір-бірінен айыра білуіміз керек. Қазақстанмен көршілес Ресей аумақтарында (Астраханъ, Орынбор, Қорған, Омбы облыстары), Өзбекстанда (Сырдария, Шыршық, Қызылқұм, Мырзашөл аудандары) және Қытайда (ШУАР-дағы Алтай, Тарбағатай, Іле, Құлжа, Еренқабырға, Баркөл-Құмыл аудандары) өмір сүріп жатқан қазақтарды «диаспора» терминімен бөлектеуге болмайды, өйткені олар өздерінің тарихи аумақтарында тұрып жатыр. Сондықган тұрғындардың бұл тобы «ирредент» терминімен анықтауға жатады.
Бұрынғы КСРО-дағы одақтас республикалар бір-бірінен бөлектеніп, тәуелсіздік алып кеткеннен кейін қазіргі кезде мемлекеттік шекараларды қайта қарап, ол жерлерді қайтару жайлы мәселе қойылып отырмағандығы өз-өзінен түсінікті. Жоғарыда айтылған пікірді тарихи өткен кезеңге байланысты деп карау керек.
Толық емес мәліметтер бойынша қазіргі кезде Ресейде 1 млн. 310 мың этникалық қазақтар тұрып жатыр. Олардың 70 пайызы селолық жерлерде ғұмыр кешуде. Жоғарыда айтылып өткендей, біздің отандастарымыздың көіпшілігі Ресей Ферациясның Қазақстанмен шектесетін 12 субъектісінде, атап айтқанда Алтай өлкесі мен Алтай республикасында, Астрахань, Орынбор, Самара, Қорған, Челябі, Омбы, Саратов, Волгоград, Новосібір және Тюмень облыстарында тұрады.
Дегенмен, Ресейден оралу процесі ақырын жүріп жатыр. Негізгі себеп олардың Мәскеудің аз халықтарды орыстандыру саяысатына бой алдырғандарында болып отыр. Олардың көпшілігі ана тілдерін ұмытқан және этнос ретіндегі ұлттық мақтаныштарын, өздерін ұлт ретінде сезінулерін жоғалтқан.
Ресейде бірде қазақ орта мектеп, қазақша республикалық газет-журнал шықпайды.
Қазақ диаспорасы ТМД мен Балтика мемлекеттерінде де өмір сүріп жатыр. Ол бұрынғы Кеңес одақ ішіндегі ішкі көші-қон процестерінің нәтижесінде қалыптасқан. Олардың тұрмыс-тіршілігі жергілікті халықтың жағдайымен бірдей. Жерлестік және мәдени орталықтарды құру диаспора өкілдерінің аздығына байланысты ұлттық белгілерге қарап емес, этнодіни белгілерге қарап (түркі тілдес ұлттар, мұсылман қоғамдары, т.б.) жүргізіледі. Бұл ортада елге көші-қон жасауға белсенділік байқала қоймайды.
Батыс Еуропа елдеріндегі (негізінен ГФР, Франция) қазақ диаспорасы
Әдебиеттер
1. Омарова Г. Диаспорологияның әлеуметтік – мәдени негіздері және қазіргі заманда этномәдени үрдістер // Қоғам және дәуір, 2005, №1.
2. Зәңгіров Е. Қауымдастық диаспорсының қамқоршысы // Заң газеті – 2005, 2 наурыз.
3. Мұстапаұлы К. Ресейдегі қазақтар // Қазақстан сарбазы, 2000, 10 қазан.
4. Ресей қазақтары: атаменкенімен ата рухы қасыреті // Егемен Қазақстан, 2005, 25 мамыр.
5. Бәмішұлы Б. Қазақ диаспорасының өзекті мәселелері // Қазақ тілі мен әдебиеті, 2006, №2.
6. Сүлейменова Ж. Казахи остаются казахами // Каз правда, 2003, 20 март.
7. Козина. Сибирские казахи АИФ, 2004, 17 сентябрь.
8. Тәтімов М. Түрік тілдес әлемнің диаспорасы // Түркістан, 2001, 20 шілде.
9. Тұтас Түркістан идеясының қайраткерлері // Түркістан, 2002, 19 қыркүйек.
10. Талдыбаев Ж. Дүниежүзінің қазақтардың саны және аймақтар бойынша орналасу // Іздені, 2004, №2.
11. Әли Ф. Түркістан тарихшыларының пірі // Жұлдыз, 2000, №1.
12. Қойгелдиев. Түркістанның ұлы перзенті // Қазақстан тарихы, 1997, №2.
13. ХХІ ғасырда қазақ зиалысы қандай болмақ // Заман Қазақстан, 2005, 25 ақпан.
14. Көбекбаева Г. Мұстафа Шоқай және Түркістандағы соғыс тұсында // Қазақстан тарихы, 1997, №2.
15. Ұлы Түркістанның күйреуі // Түркістан, 2004, 17 қаңтар.
16. Әділқасымұлы С. Алашын сүйген арыстан // Егемен Қазақстан, 2004, 25 мамыр.
17. Шоқай М. Менің Мұстафам // Қазақ елі, 1999, 4 шілде.
18. Шетелдегі қазқтар // Ислам әлемі, 2005, №8.
19. Садық Б. Мұстафамен сұқбат // Жас түркістан, 2001, №1.
20. Асылбеков М. Қазақстандағы бүгінгі демографиялық жағдай // Ақиқат, 1998, №2.
21. Бұлтай М. Демографиялық ахуалымыздың: Ойлар мен ұсыныстар // Ақиқат, 2003, №4.
22. Козина В. Орталық Қазақстанның демографиялық ахуалы // Заң, 2001, №6.
23. Асылбеков М. Халықтың тууы, өлімі және табиғи өсуі // Ақиқат, 1999, №4.
24. Козина В. 1926-1939 жылдардағы демографиялық ахуалы // Заң, 2001, №5.
25. Козина В. Аймақтың этно-демографиялық сипаттамасы // Заң, 2001, №4.
26. Жексебаев Г. Отарлау саясаты // Қазақстан тарихы, 1996, №1.
27. Талдыбаев Ж. Қазақтың қаралық кезеңі // Қазақстан тарихы, 1999, №3.
28. Үсейнова Г. Түркістан аймағы // Саясат, 1998, №4.
29. Семтіков Ж. Ұлттық басылымдар тарихи дерек ретінде // Қазақстан тарихы, 1996, №5.
30. Қолдыбаева Ә. Тарих көсегесін көтеретін шындық // Қазақстан тарихы, 1997, №1.
31. Варинова М. Құлынды қазақтардың ежелгі мекені // Қазақстан тарихы, 2001, №4.
32. Есназарова Ұ. Қазақстан географиясы – Алматы, 1971ж.
1. Омарова Г. Диаспорологияның әлеуметтік – мәдени негіздері және қазіргі заманда этномәдени үрдістер // Қоғам және дәуір, 2005, №1.
2. Зәңгіров Е. Қауымдастық диаспорсының қамқоршысы // Заң газеті – 2005, 2 наурыз.
3. Мұстапаұлы К. Ресейдегі қазақтар // Қазақстан сарбазы, 2000, 10 қазан.
4. Ресей қазақтары: атаменкенімен ата рухы қасыреті // Егемен Қазақстан, 2005, 25 мамыр.
5. Бәмішұлы Б. Қазақ диаспорасының өзекті мәселелері // Қазақ тілі мен әдебиеті, 2006, №2.
6. Сүлейменова Ж. Казахи остаются казахами // Каз правда, 2003, 20 март.
7. Козина. Сибирские казахи АИФ, 2004, 17 сентябрь.
8. Тәтімов М. Түрік тілдес әлемнің диаспорасы // Түркістан, 2001, 20 шілде.
9. Тұтас Түркістан идеясының қайраткерлері // Түркістан, 2002, 19 қыркүйек.
10. Талдыбаев Ж. Дүниежүзінің қазақтардың саны және аймақтар бойынша орналасу // Іздені, 2004, №2.
11. Әли Ф. Түркістан тарихшыларының пірі // Жұлдыз, 2000, №1.
12. Қойгелдиев. Түркістанның ұлы перзенті // Қазақстан тарихы, 1997, №2.
13. ХХІ ғасырда қазақ зиалысы қандай болмақ // Заман Қазақстан, 2005, 25 ақпан.
14. Көбекбаева Г. Мұстафа Шоқай және Түркістандағы соғыс тұсында // Қазақстан тарихы, 1997, №2.
15. Ұлы Түркістанның күйреуі // Түркістан, 2004, 17 қаңтар.
16. Әділқасымұлы С. Алашын сүйген арыстан // Егемен Қазақстан, 2004, 25 мамыр.
17. Шоқай М. Менің Мұстафам // Қазақ елі, 1999, 4 шілде.
18. Шетелдегі қазқтар // Ислам әлемі, 2005, №8.
19. Садық Б. Мұстафамен сұқбат // Жас түркістан, 2001, №1.
20. Асылбеков М. Қазақстандағы бүгінгі демографиялық жағдай // Ақиқат, 1998, №2.
21. Бұлтай М. Демографиялық ахуалымыздың: Ойлар мен ұсыныстар // Ақиқат, 2003, №4.
22. Козина В. Орталық Қазақстанның демографиялық ахуалы // Заң, 2001, №6.
23. Асылбеков М. Халықтың тууы, өлімі және табиғи өсуі // Ақиқат, 1999, №4.
24. Козина В. 1926-1939 жылдардағы демографиялық ахуалы // Заң, 2001, №5.
25. Козина В. Аймақтың этно-демографиялық сипаттамасы // Заң, 2001, №4.
26. Жексебаев Г. Отарлау саясаты // Қазақстан тарихы, 1996, №1.
27. Талдыбаев Ж. Қазақтың қаралық кезеңі // Қазақстан тарихы, 1999, №3.
28. Үсейнова Г. Түркістан аймағы // Саясат, 1998, №4.
29. Семтіков Ж. Ұлттық басылымдар тарихи дерек ретінде // Қазақстан тарихы, 1996, №5.
30. Қолдыбаева Ә. Тарих көсегесін көтеретін шындық // Қазақстан тарихы, 1997, №1.
31. Варинова М. Құлынды қазақтардың ежелгі мекені // Қазақстан тарихы, 2001, №4.
32. Есназарова Ұ. Қазақстан географиясы – Алматы, 1971ж.
Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...3-7
І. Тарау. Шетелдегі түрік диаспорасының қалыптасу тарихы.
1.1. Ресей жеріндегі түріктердің
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ...8-13
1.2. Европа елдерінде түрік диаспорасының қалыптасуы ... ..13-25
1.3. Түрік диаспорасының ұйымдары мен қоғамдары және оның
ықпалдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .25-29
ІІ. Тарау. Еуропадағы түрік диаспорасының белсенді тұлғалары.
2.1. М.Шоқайдың өмірі мен
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29-35
2.2. Зәки Валидидің қоғамдық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35-
44
2.3. Баймырза Хайттың қоғамдық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ...44-53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .54-58
Пайдаланған әдебиеттер мен сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ..59-61
Кіріспе
1983 жылдан бері статистика мен демография ғылымында түркі тілдес
халықтардың жалпы саны мен орналасуы және өсу барысы жан-жақты сараланып,
ғылыми тұрғыда тиянақты есептелетін. Осы жылдардың аралығында (1983-2000)
түркі жұрты, жылына орта есеппен 2,4-2,7% өсіп, сапа жағынан тағы да дами
түсті. Өткен замандарда көшпелі қауымның негізін түзген түркі халықтары
қазіргі кезде жер жүзі тұрғындарының отыздан бір бөлігін құрап, әлемдік
тарихта өзіндік орынға ие болып келе жатыр, 1999 жылдың аяғында 6
миллиардқа толған адамзат баласының жалпы санының 2,6 процентін құраса, ал
өзі тұрған Еуразия алып континентті тұрғындарының 4 процентін құрады. Ал
таралып-қоныстану жағынан, яғни орналасу ареалы жағынан біртұтас Еуропа мен
Азия құрылығында ең көп тараған славяндармен қатарлас келеді.
Кең байтақ алып Еуразияда түркі тілдес халықтар жайыла орналасуы
жағынан алдыңғы орындардың бірінде. Олардың қоныстанған аймағы солтүстік-
шығыста, сонау Солтүстік мұзды мұхиттан басталып, (Якутия-долғандар),
оңтүстік батыста Босфор шығанағынан ары асып, Балқан түбегіне ) дейінгі,
шамамен 15-16 миллион шаршы шақырым жерді алып жатыр. (Қытайлардың
қоныстану ареалынан 1,5 есе кең). Осы XX ғасырда олардың ішінде тәуелсіз
тек бір мемлекет – Түркия ғана болды, ал қалғандарында өз алдына дербес
мемлекет, егеменді ел болмады. Түркі халықтарының Солтүстік мұзды мұхит пен
қиырдағы Тынық мұхиттан Босфор мен Балқанға және Днепр мен Дунайға дейінгі
аралықты алатын, осындай кең-байтақ территорияда, тарих пен табиғат
бірлесіп жасаған біртұтас көшпенді белдеуін отаршылдар Оңтүстік Сібір мен
Солтүстік Қазақстан, Орал өңірі мен Еділ бойы және Солтүстік Кавказ
(Қаптау) мен Қиыр шығыста бірнеше жерден күшпен үзіп жіберді. Қырымдағы
түркілік иіс мүлдем құрыды.
Мұндағы бірден-бір негізгі ұйытқы – Түркия мемлекеті. Шамамен VІ-VII
ғасырларда Сыр мен Әму бойынан кеткен түркі тайпалары – Кіші Азияға ауып
барып, үлкен империяға айналған мемлекет құруы түркілер үшін
еуропалықтардың Америка құрылығын ашуымен пара-пар ғаламат оқиға. Олардың
жаңа мекендеріне ата жұрттың дәстүрлі жер-су атауларын да алып барғаны
таңқаларлық. Қазіргі Түркияның оңтүстігіндегі қос бұрымдай екі өзен –
Жейхұн жене Сейхұн деп аталады. Оларда да Ұлытау – Ұлудағ бар. Ал, Стамбұл
Еуропаға ислам бол деген бұйрық, өктем сөзден шыққан сөз.
Түркі әлемі өзінің жер көлемі жағынан (250 млн. Халқы, 20 мемлекеті
бар), көршілес араб елдерінен алда тұр. Араб әлемі 10 млн. Шаршы шақырым
болса, ал түркі әлемі 15 млн. Шарашы шақырымға жайылып жатыр. Сол сияқты
көрші парсы жерінен сан жағынан екі есе, жер жағынан төрт есе кең. Ал, 275
миллиондық славян әлемінен әзірге халық саны кем болғанымен, демографиялық
өсу қарқыны жағынан анағұрлым басым.
Түркі тілдес халықтардың ежелдік қалыптасқан, тұрақ еткен мекені
Еуразияның дәл кіндік ортасы, атап айтқанда Орталық Азия-Қазақстан мен Орта
Азия, Шығыс Түркістан мен Оңтүстік Сібір, Еділ бойы мен Орал өңірі және
Солтүстік Ауғанстан мен Батыс Монғолия (10 млн. Шаршы шақырым). Бұл
жерлерде қазір түркі тілдес ұлттар мен ұлыстардың жартысына жуығы тұрып
жатыр. [1]
Шет елдегі қазақ диаспорасының қалыптасуы мен дамуына мынадай
аспектілер тән: саяси (18-19 ғасырларда болған ұлт-азаттық көтерілісі мен
патша самодержавиесіне қарсы соғыс), экономикалық (шаруашылық жүргізудің
дәстүрлі жүйесінің бұзылуы орыс колонизаторларының құнарлы жерлерді тартып
алып, орныққан жерлерінен ығыстыруы, Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы
жылдары экономиканың құлдырауы), діни (мұсылман қайраткерлерін қудалау,
мешіт пен медреселерді жабу).
Қазақ диаспорасының тарихи тағдырлары атты кітаптың авторы Г. М.
Меңдіқұлованың пікірінше диаспора мен ирредент түсініктерін бір-бірінен
айыра білуіміз керек. Қазақстанмен көршілес Ресей аумақтарында (Астраханъ,
Орынбор, Қорған, Омбы облыстары), Өзбекстанда (Сырдария, Шыршық, Қызылқұм,
Мырзашөл аудандары) және Қытайда (ШУАР-дағы Алтай, Тарбағатай, Іле, Құлжа,
Еренқабырға, Баркөл-Құмыл аудандары) өмір сүріп жатқан қазақтарды
диаспора терминімен бөлектеуге болмайды, өйткені олар өздерінің тарихи
аумақтарында тұрып жатыр. Сондықган тұрғындардың бұл тобы ирредент
терминімен анықтауға жатады.
Бұрынғы КСРО-дағы одақтас республикалар бір-бірінен бөлектеніп,
тәуелсіздік алып кеткеннен кейін қазіргі кезде мемлекеттік шекараларды
қайта қарап, ол жерлерді қайтару жайлы мәселе қойылып отырмағандығы өз-
өзінен түсінікті. Жоғарыда айтылған пікірді тарихи өткен кезеңге байланысты
деп карау керек.
Толық емес мәліметтер бойынша қазіргі кезде Ресейде 1 млн. 310 мың
этникалық қазақтар тұрып жатыр. Олардың 70 пайызы селолық жерлерде ғұмыр
кешуде. Жоғарыда айтылып өткендей, біздің отандастарымыздың көіпшілігі
Ресей Ферациясның Қазақстанмен шектесетін 12 субъектісінде, атап айтқанда
Алтай өлкесі мен Алтай республикасында, Астрахань, Орынбор, Самара, Қорған,
Челябі, Омбы, Саратов, Волгоград, Новосібір және Тюмень облыстарында
тұрады.
Дегенмен, Ресейден оралу процесі ақырын жүріп жатыр. Негізгі себеп
олардың Мәскеудің аз халықтарды орыстандыру саяысатына бой алдырғандарында
болып отыр. Олардың көпшілігі ана тілдерін ұмытқан және этнос ретіндегі
ұлттық мақтаныштарын, өздерін ұлт ретінде сезінулерін жоғалтқан.
Ресейде бірде қазақ орта мектеп, қазақша республикалық газет-журнал
шықпайды.
Қазақ диаспорасы ТМД мен Балтика мемлекеттерінде де өмір сүріп жатыр.
Ол бұрынғы Кеңес одақ ішіндегі ішкі көші-қон процестерінің нәтижесінде
қалыптасқан. Олардың тұрмыс-тіршілігі жергілікті халықтың жағдайымен
бірдей. Жерлестік және мәдени орталықтарды құру диаспора өкілдерінің
аздығына байланысты ұлттық белгілерге қарап емес, этнодіни белгілерге қарап
(түркі тілдес ұлттар, мұсылман қоғамдары, т.б.) жүргізіледі. Бұл ортада
елге көші-қон жасауға белсенділік байқала қоймайды.
Батыс Еуропа елдеріндегі (негізінен ГФР, Франция) қазақ диаспорасы
Түркиядан басталған еңбек миграциясы толқынында пайда болды. Әлеуметтік-
экономикалық жағдайдың бақуаттылығы мен сол елдердің тұрмыс-тіршілігіне
бейімделген менталитет оларды Еуропадан көшуге асықтырар емес. Соңғы
жылдары АҚШ- қа біраз жас қазақтар жұмыс, оқу іздеп қоныс аударды, әсіресе
қыз –келіншектер.
Басқа елдердегі қазақ ұлтының өкілдері сандарының аздығына байланысты
жергілікті халықтарға жартылай сіңіп кеткен.
Болашақта әлемдегі қазақ этносы қалай дамиды, шетелдегі қазақ
диаспорасы Қазақстанға оралып мықты ел құрама? Сол мәселені бүгінен бастап
Өкімет, қоғам – жұртшылық болу ойлауымыз керек.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Диаспорология ғылымының дамуына негіз
болған дүниедегі диасиоралардың қалыптасуының ерте, орта, жаңа, қазіргі
замандардағы дамуының тарихи кезеңдерінен байқағанымыздай, этностар сонау
ертеден бастау алатын тайпааралық текетірестердің, ұлтаралық қақтығыстар
мен жаулап алу соғыстарының тағы басқа алуан түрлі құбылыстардың әсерінен
ұлттық келбетін жоғалтып, үстем этностарға сіңісіп, жоғалып этномәдени
ассимиляцияға ұшырап отырған. Белгілі бір этностың өз генофондын,
мәдениеті мен салт-санасын (менталитет) тілі мен дәстүрлерін дамытуға,
өркендетуге және ұдайы жаңғыртуға толық мүмкіндік алатын өзіндік табиғи
ортасын этникалық кеңістік дейміз. Этностарды өзінің этникалық
кеңістігінен, яғни ата-мекенінен басқа этнодиаспоралық кеңістіктерге қоныс
аударуға мәжбүр ететін диаспоралардың қалыптасуын бейнелейтін құбылыстар
болады. Бұл құбылыстар ұлтаралық дау-жанжалдармен тығыз байланысты.
Әлеуметтік қақтығыстар мен дау-жанжалдар туралы (конфликтология)
ғылымның негізін салушы немістің көрнекті әлеуметтанушысы Г.Зиммель болды.
Ғылыми жүйелерін жасауға К. Маркс, М. Вебер, Э. Дюркгейм, философиялық-
психологиялық тұжырымдарын жасауға З. Фрейд, Э. Фромм және т.б. ат салысты.
[2]
Зерттеу жұмысының тарихнамасы. КСРО-ны мекендеитін халықтардың тізімін
жасау қажеттігі болған кезде назар аударылды. КСРО-да диаспера ұғымы ең
қатерлі ,ең қажетті проблема екеніне күманы жоқ, халықтардың санасында
Этникалық Отан ұғымы кеңістікке берікбекіп ,нақты көрніс тапты.Ресейдегі
диаспералар туралы әбден,жеткілікті айтуға болар еді-дейді. Сол кездегі бұл
құбылыстарды бенелетін ұғым ретінде этнолингинтік қауымдастық ,
этногрфиялық топ (Чебоксаров Н.И., Чебоксарова И.А.), негізгі этникалық
бөлшектер деген еңбектері жарық көрді.
Жұмыстың зерттеу мақсат: ХХ ғ. бірінші жартысында өткен тарихты
зерттей отырып бүгінгі проблемаларын халықаралық қауымдастықтар деңгейінде
шешуші қажеттіліктерге назар аудару.Қазіргі диаспорамыздың қиын мәселелерін
тек мемлекеттік егемендігіміз, ұлттық мүдеміз халықтық бірлігіміз
тұрғысында ғана қажет болып отырған жоқ. Ол әлеуметтік әділеттілікті
қалпына келтіру, өткенннің қатесін түзеу, адам құқығын қорғау сияқты
біздерге өте қажетті іс.
Зерттеу міндеттері: Осы тұрғыдан мынадай мәселелерді зерттеуді міндет
етіп қойдым:
- Еуропа елдерінде түрік диаспорасының тарихын зерттеу.
- Ресей жеріндегі түріктердің тарихын зерделеу.
- Түрік диаспорасының ұйымдары мен қоғамдары және оның ықпалдылығын
анықтау.
Еуропадағы түрік диаспорасының белсенді тұлғалары ретінде
- М.Шоқай
- З.У.Тоған
- Б.Хайттың қоғамдық қызметі мен өміріне талдау жасау.
Қазіргі заманғы этномәдени үрдістер тереңдей түскен сайын жаһандану
құбылысының бет-бейнесі айқындала түсуде. Қазіргі кезде өзінің тарихи
отанында отырған халықтардың этномәдени дамуына айтарлықтай әсерін тигізе
бастаған жаһандану үрдісі кезінде өзінің ата-қонысынан, яғни тарихи
отанынан жыраққа өмір сүретін диаспоралардың атап айтқанда, біртұтас қазақ
халкының құрамдас белігі, дүниеге шашыраған қазақ диаспорасының әлеуметтік
мәдени болмысы қандай күйде болуы мүмкін? Жаһандану үрдісі кеңістікте берік
бекіген сайын диаспоралардың жергілікті үстем этностарға сіңісу қауіпі
белең алып отырғандығы белгілі. Дегенмен, бұл әлі басы ашық күрделі
зерттеулерді қажет ететін мәселе.
І. Тарау. Шетелдегі түрік диаспорасының қалыптасу тарихы.
1.1. Ресей жеріндегі түріктердің тарихы.
Бүгінгі Ресейде әр түрлі деректер бойынша 800 мыңнан 1 млнға жуық
этностық қазақтар тұрады. ТМД елдерінде 1 млн. 815 мыңдай қазақ болса,
соның 40 пайызы ресейліктер деген дерек бар. Олардың басым көпшілігі
Ресейдің Қзақстанмен шектес аймақтарында, атап айтсақ Алтай
Республикасында, Астрахань, Орынбор, Самара, Қорған, Челябі, Омбы, Саратов,
Волгоград, Екатеринбург, Новосібір, Тюмень және басқа облыстарында тұрады.
Мәскеу мен Санкт-Петербург қалаларында 10 мыңдай қазақ өмір сүріп жатыр.
Ресей қазақтарының 70 пайызына дейіні ауылдық жерлерде тұрады. Мысалы,
Орынбор облысында 197474 қазақ бар. Облыстың Адамов ауданы тұрғындарының -
31,2, Ақбұлақтың - 24.4, Белясевтің - 23, Домбаровтың - 41.5, Первомай
ауданының - 22,3, Соль-Илецкінің (қазақ Тұзтөбе дейді) - 22,5, Ясный
ауданының - 52,2 пайызын қазақтар құрайды. Орынбор облысында бізше айтқанда
1 аудан әкімі, 24 селолық әкім, 1 аудаңдық білім бөлімінің, 1 мәдениет
бөлімінің меңгерушісі, 1 облыстық депутат, 114 мектеп директоры, 74 қала
және аудан әкімшіліктерінің қызметкерлері, 1 аудандық ішкі істер бөлімінің
бастығы, 1 аудаңдық прокурор, 38 ауылшаруашылық ұжымдарның жетекшілері
қазақтар.
Диаспора - қырық құрау, ұлттық тарихи отанынан тыс жерде тұратындардың
кездейсоқ бірлігі емес. Сондай-ақ оны жарғыға негізделген ұйым деуге де
болмас. Диаспора - ортақ мүдделерімен айқындалып тұрған, ұйымдасқан,
тұрақта қауымдастық ондай анықтамаға жүгінудің басты себебі - шет елге
қоныс аударған ұлт өкілдерінің ұлттық саны мен сапасы бірдей емес. Ресейдің
қазақ жастарының арасында ұлттық ассимиляцияға ұшырап, ұлтсызданған, қазақ
ұлтына орыс көзімен қарап, орыс өлшемімен баға беретіндер баршылық. Ондай
нигилистер бүгінгі қазақстандық қазақтардың арасында да бар, ал ресейлік
қазақтардың арасыңда молырақ. Шет елге қоныс аударуына қарамастан, ұлттық
идея төңірегінде топтасқан, ұлттық келбетін сақтауға мүдделі қазақтарды
диаспора дейміз. [3]
Орыстандыру саясаты оларды бір қалыпқа салып, бір тілге, мәдениетке
мойынсунуға итермелесе де, көп жағдайда ол саясат кері ықпалын тигізіп,
ұлттық сананы оятып, ұлттық топтың өзін дербес этностық топ, диаспора болып
сезуіне итермеледі. Қазақтар жұбын жазбай, іргелес қоныстану дәстүрін
сақтауға да тырысады. Астрахань облысы қазақтары ауылдық жерде 78 қазақ,
121 - қазақ-орыс, 4 - қазақ-татар, 2 - қазақ ноғай, 5 - қазақ-чешен, 5 - үш
үлтты елді мекендерде тұрып жатыр. Ал Омбы облысындағы 44 ауылда бірыңғай
қазақтар қоныстанған.
Ресейдегі қазақ диаспорасы Ресей - Қазақстан қатынастарын - халықтар
достығын нығайтуға өз үлесін қосып келеді. Бүгін еліміздің экономикасы
қарқындап дамып келе жатқан тұста, мемлекетіміз диаспораны мәдениет, білім,
ана тілін қолдау саласында, сондай-ақ этностық қазақтардың еркіне сәйкес
тарихи отанына оралуына мүмкіндік жасай алады. Соңғы жылдары Санкт-
Петербург, Астрахань қалаларында Бас консулдықтар ашылды, енді Омбы және
Самара қалаларында да ашылу жоспарланып отыр. 2005 жылдың қаңтар айында
Президент Н.Ә.Назарбаев Мәскеу қаласында қазақ диаспора өкілдерімен
кездесіп, олардың мұң-мұқтаждарымен қатар, Ресей мен Қазакстан арасыңдағы
мәдени, ғылыми-техникалық және іскерлік байланыстарды дамыту барысында
диаспораның алатын рөлі жөнінде де пікір алмасты.
Ресейдегі қазақ диаспорасы бүгін ұлттық ұстанысы жағынан біркелкі
емес, күрделі. Қауымдастықтың этнопсихологиялық тұрғыдан бағыты екі ұшты:
тарихи отаны мен бүгінгі қоныстанып отырған мемлекетінің, өз ұлты мен
араласып отырған ұлттық ортаның проблемаларын басынан кешіруде. Олар
өздерінің қазақстандық қазақтардан өзгеше екендігін біледі, себебі олар
диаспораның екінші, үшінші ұрпағы, орыс тілін, мәдениетін жақсы игерген.
Бірақ орыстардың оларға қазақ ұлтының өкілі, жағдай туса тарихи отанына
оралатын мүмкіндігі барлар ретінде қарайтынын да терең сезінеді. Сондықтан
олар Ресей мен Қазақстанның аралығынндағы көпірдей. Олардың арасында не
Қазақстанның, не Ресейдің азаматтығын таңдамағандар әлі жоқ емес, тіпті
совет азаматтарымыз деушілер де жасы елуден асқандардың арасында баршылық.
Ал ондайлар қазақстандық орыстардың арасында тіпті көп.
Қазақстан Республикасының Ресейдегі елшілігінің ақпараты бойынша,
қазақ диаспорасын алаңдатып отырған мәселелер мынандай:
— Қазақстанмен мәдени-гуманитарлық байланыстар;
Қазақстан бизнес құрылымдарымен серіктестік, экономикалық ынтымақтастық
қарым-қатынастар;
қазақ диаспорасы шоғырланған Ресей аймақтарында консулдықтар ашу;
мәдени-гуманитарлық мәселелер төңірегінде диаспора өкілдерінің
талаптары әр түрлі:
мәдени-ұлттық-автономиялар мен орталықтарға қаржылай-заттай көмек;
шекараға жақын аймақтарға теле-радио хабарларын, қазақ тіліндегі
баспасөзді жеткізу;
диаспора өкілдерінің жастарына Қазақстан жоғары оқу орындарынан
арнаулы орын бөлу;
Қазақстан театрлары мен белгілі өнер қайраткерлерінің гастрольдерін
ұйымдастыру;
жазушы, ақын және мәдениет қайраткерлерімен кездесу;
бірлескен Қазақстан Ресей жоғары оқу орындарын ашу;
— кітапханаларды қазақ тіліндегі көркем әдебиет және оқу-методикалық
әдебиеттермен қамтамасыз етуге көмек;
— диаспора өкілдерінің балаларын Қазақстан жеріне қазақы тілді ортаға
бейімдейтін жаздық демалыс ұйымдастыру.
Ресейдің кейбір облыстарында қазақ басқа да этностық диаспора
өкілдерінің санын тым асыра көбейту арқылы, мысалы, Волгоград облысындағы
42 мың қазақтың санын 60-80 мыңға жеткізіп, "аймақта демографиялық
экспансия бар, бөтендер маңызды позицияны өз қолына алып жатыр" деп халықты
қорқытып-үркіту де орын алып отыр. Экстремизмнің тарауын православие
дініндегілер мұсылмандардан көруге әуес. Тіпті "іргелес мемлекеттер
орыстарды ығыстыру үшін әдейі мұсыдмандарды Ресейге қоныс аударуда" деп
кінә тағу жиі кездеседі.
Әр аймақтағы саяси биліктің қоғамдық пікірге, саяси күштер мен
әлеуметтік ахуалға, сондай-ақ федералдық, орталыққа алаңдауы ұлттық
саясаттың іс-қимылын шектейді. Дегенмен басты мақсат — диаспоралар мен
билік арасындағы қатынастарды реттеу болып отыр. Ұлтаралық келісім мен
тұрақтылықты қамтамасыз етудің басты жолы — диаспоралардың этномәдени
өзіндік ерекшеліктерін сақтау. Федерация субъектілері заңдары бойынша
ұлттық-мәдени саладағы мұқтаждықтарын диаспоралар өзінің қоғамдық
бірлестіктері арқылы жүзеге асырады. Заңдарда диаспораның ұлттық мәдени
құқын қолдау жолдары да қарастырылған. Мемлекеттік органдарда ұлттық
қоғамдық бірлестіктерді білім, ақпарат, мәдениет салаларындағы іс
қимылдарын қолдауға, оларға бюджеттен түсетін салық пен басқа да
төлемдерден жеңілдіктер беруге, ғимараттарды жеңілдікпен жалға алуға
жағдайлар қарастырылған. Өкінішке қарай, заңдардың бұл баптары бюджет
заңымен үйлеспегендіктен жүзеге аспай, олар сөз жүзінде қалып отыр.
Ал Астрахань облысы мен Самара облысының заң шығару органдары ұлттық-
мәдени қауымдастықтарға қаржылық, ғимараттарды пайдалануға, бюджеттен
төленетін салықтардан жеңілдіктер жасап, диаспоралардың мәдени әлеуметін
дамытуға арналған бағдарлама қабылдаған. Ол бойынша диаспоралардың мәдени
дамуын 98,9 пайыз облыстық бюджеттен, 0,7 пайыз жергілікті бюджеттен, 0,4
пайыз басқа көздерден қаржыландырады.
Қазақ диаспорасы мекендеген бірқатар аймақтарда көптеген заң күші бар
ұлттық саясат тұжырымдамалары, кешенді бағдарламалар, арнаулы іс-қимыл
жоспарлары мақұлданған. Әлеуметтік, экономикалық, құқықтық мемлекеттік,
рухани салаларда арнаулы іс-қимыл жоспарлары да бар.
Саратов облысы бағдарламасында халықтардың әлеуметтік және ұлттық-
мәдени дамуына мән берілсе, "Тұжырымдамада" оны іске асырудың жолдары
нақтыланған. Сондай бағдарлама Самара облысында "Жаңару" — ("Возрождение —
I-1994-1998), Возрождение - II-2000-2001 жылдарға, Орынбор облысында
"Аймақтық ұлттық, саясатты жүзеге асырудын моделі" бағдарламасы 1994-1995,
1996-1997, 1998-2000, 2001-2005 жылдарға арналған. Олар сабақтастық
негізінде қисынды жалғасып жатыр. Егер алғашқы жылдар диаспоралардың
сұранысын қанағаттандыруға арналса, 2001-2005 жылдарға арналған
бағдарламада ұлттық және ұлтаралық қатынастарды үйлестіруге, дау-
дамайлардың алдын алуға, әлеуметтік шиеленістерді бәсеңдетуге және ұлттық
экстремизмді болдырмауға басымырақ мән беріледі.
Олардың 62,3 пайызы қоныс аударушылар мен диаспора өкілдерін
жергілікті тәртіп пен дәстүрлерді сыйламайды деп кінә тақса, 32,4 пайызы
еңбек нарығы мен әлеуметтік саладағы жағдайды шиеленістіреді дейді. Ал 26,3
пайызы салықтан жалтарады, жергілікті заңды сыйламайды деген уәждер айтады.
Мәскеуліктердің 13.5 пайызы ұлтына қарамай сырттан келгендерді ұнатпайды,
15,1 пайызы ұлтаралық араздықты саяси күштер әдейі ұшқыштарды деп
есептейді. Енді біреулер Мәскеуде өмір сүру жылдан жылға қиын болып бара
жатыр, сондықтан байырғы тұрғындар "қасқырдың ауызы жесе де қан, жемесе де
қан" дегендей, қиындықтарды бөтен ұлттарға аударуға әуес.
Сонымен ұлттық, диаспораның атынан "ұлттық өкілдікке" кім құқылы,
диаспораның мүддесін кім қорғайды: ұлттық серкелер ме, ұлттық құрылымдар
ма, әлде ұлттық мәдени автономия ма деген сауалға заң жауап бермейді. Осы
мәселенің басы ашылмағаннан, кейін диаспораның мүддесі аяқ асты болатыны да
анық. Ұлттық серкелерден ұлт мәселесін тым саясаттандырады деп қауіптенсе,
ұлттық мәдени автоноииялар мен ұлттық құрылымдар ұлт мәселесін озбырлықпен
иемденіп кетеді деген қауіптен сақтандыру да орын алып отыр. Кейбір
ғалымдар Мәскеу қаласында да орыс ұлттық мәдени автономиясын құру жөнінде
пікір айтуда, себебі орыс ұлтын Мәскеуде басқа ұлттар ығыстыруда деп
түсіндіреді. Оны неофашистік жастардың тобы қуаттап отыр. [5]
Патшалы Ресейден кейінгі кеңестік империяның кезінде халықтар тарихы
туралы бұрмалаушылықтар орын алған . Солардың бірі- көптеген ұсақ
халықтардың бұрын дербес мемлекеттігі болмаған, солардың күшті Ресейге
қосылуы табиғи заңдылық дегенге сайса, екіншісі-түрлі халықтар ақ патшаның
құзырына "өз еркімен кірді "дейтін қисын. Бұл екі тұжырымның екеуіне де сын
көзбен қарау керек болады. Ақиқатына келгенде қандай ұсақ ұлыс дегеннің өзі
де бір замандағы қуатты мемлекеттердің құрамындас бөлшегі болғанын көреміз.
Демек, тарихсыз ел жоқ, тағдыры сәтсіз қалыптасқан жұрттар ғана бар.
Дүниеде өзінің болмысын, дербестігін сақтағысы келмейтін халық болмайды.
Олардың күшітілердің қарауына өз еркімен апарған жағдайлар да түрлі-түрлі.
Одақ, бірлестік дегендердің түрлі қажеттіліктен, көбінесе мәжбүрліктен
туатынын жасырудың ешбір қажеті жоқ. Бір-бірімен терезесі тең елдердің
экономикалық бірлесуі бір басқа да, күшті мен әлсіздің "теңдестігі" одан
анағұрлым өзгеше.
Көрші елдерді басып алумен шектелмей,сол елдің тарихын өшіргісі келу,
жаман атқа ұшырату, қиянаттың асқынған түрі. Дәл осындай әділетсіздікке
душар болған түркі халықтары: қазақ, өзбек, қырғыз, татар, башқұрт, қырым
татары, хақас, тоба, құмық, қарашай, т.б.
Ғасырлар бойында басына түскен түрлі қысым, қиянат, зорлық салдарынан
өзінің атқонысында мүлде азайып шартарапқа тарап кеткен халықтардың бірі-
Еділ бойындағы татарлар.Саны жағынан алғанда, татарлар түрік қауымдастығы
ішінен түріктерден, қазақтардан кейінгі орында тұрғанымен Татарстан
Республикасында тұрған жұрттың тең жартысын ғана құрайды. Татарлардың басым
бөлігі бұрынғы Кеңес Одағының бар бұрышына шашырап қоныстанған, бір шеті-
Жапонияда, екінші қиыры-АҚШ, тағы бір шоғыры Финляндияда жүргендігі туралы
дерек бар. Бір ерекшелігі- сол татарлар орнықты ел ретінде қай өлкеде жүрсе
де, жергілікті халыққа сіңіп кетпей, дінін, тілін, салтын сақтап келеді.
Жапонияға барып келгендер сол елдегі бірнеше мешітті ұстап, ислам қауымын
көбейтуге ат салысып келгендер –татарлар екенін айтып жүр. АҚШ-та, соның
ішінде, Нью-Йорк шаһарында татарлардың мәдени бірлестіктері бар. Сондай-ақ,
татар ғалымдары Финляндияда тұратын бауырларының тұрмысы мен мәдениеті
жөнінде зерттулер жазып жүргенін де білеміз.
Дағыстанды жайлаған көптеген ұлыстар мен ұлттар арасында құмықтар
көрнекті орын алады. Құмықтар Баба-юрт, Хасав-юрт, Қызыл-юрт, Бойнақ-Ленин,
Қиякент, Қайтас деген аудандарда және Махач-кала, Кизляр, Дербент т.б.
қалаларда тұрады. Көрші шешен, ингуш, солтүстік Осетияға да шашыра
қоныстанғандары да кездеседі.Соңғы есеп бойынша құмықтардың саны 300000
мыңнан асады.
Қазіргі кезде түркі халықтарының шетелдерде тұруы Патша мен Кеңес
өкіметінің ұзақ жылдар бойы жүйелі түрде жүргізген стратегиялық ұлт
саясатының жемісі. Нәтижесінде түркі халқының белгілі бір бөлігі кіндік
кесіп, қаны тамған туған жерін тастап тоз-тоз болып, Маханбеттің сені
көлден айырған лашын құстың екпіні, мені елден айырған Жәңгір ханның
тепкісі дегендей, Кеңес ( кеңес деп аталғанымен ол орыс ұлтының мүддесін
ойлайтын) үкіметінің епкіні мен тепкісінен жат-жұрт елдерде диаспораға
айналды.
Бұрынғы КСРО тарағаннан кейінгі бірталай халықтар тәуелсіздік туын
көтеріп, азаттық жолына түсті. Алайда, Ресейдің империялық билеуші күштері
халықтардың өз жерінде тәуелсіз мемлекет орнатпақ ниетіне суық қабақ
көрсететін мінезінен арылатын емес. Олар Ресейдің тұтастығын бұзбаймыз
деген кез келген азаттық сүйгіш әрекетті күшімен қырып-жойып басудан
тайынбайды. Бұған Ресейдің шешен халқына жасап отырған жан түршігерлік
зорлық-зомбылығы дәлел. Шешен Республикасының халық сайлаған үкіметіме
қандай да болмасын келіссөз жүргізуге бармай, тек қана қара күшке сүйеніп,
азаттық сүйгіш халықты жер бетінен құртып жіберуді көздегені-адамзат
тарихында кездепеген сұмдық. Бұл орыс халқының еркімен жасалып отырған іс
емес, Ресей билеп-төстеушілерінің шектен шыққан зұлымдығы.Сөз жүзінде
демократиялық қоғам орнатамыз деп жар салып, ашық зорлықтар мен
қастандықтарға шімірікпей бару-Ресей басшыларының адамдықтың жалпы жұрт
мойындаған дәстүрін аяққа таптағандығы.
Қазіргі кезде Ресей үкіметі ұлттық автономиялардағы орыстардың санының
көптігінің арқасында референдум өткізу арқылы ұлттық автономияларды көрші
облыстарға қосып, федеративтік елден біртұтас (унитарлы) елге айналдыру
іс-шараларын шабан түрде жүргізуде. Оған делел: Палтава облысы мен Коми
автономиясын, 2006 жылдың 16 сәуірінде Иркутск облысы мен Бурят
автономиясын қосу жөніндегі өткізілген референдумдар.
1.2. Европа елдерінде түрік диаспорасының қалптасуы.
Дүниедегі сан алуан ұлттардың қоғамдық тарихи, әлеуметтік, мәдени,
этникалық даму үрдістері біркелкі жүрмегені белгілі. Қазіргі кезде әлемнің
кейбір аймағында әлі де болса классикалық түрдегі тайпалар бар. Әрине, бұл
классикалық даму үстіндегі топтар да белгілі бір ұлт өкілдерінің
оқшаулығын көрсетеді. Сондықтан этностардың:
қоғамдық-әлеуметтік, тарихи даму процесінің;
ұлттық салт-дәстүрлерін сақтау үрдістерінің;
басқа этнолингвистік ортада ұлттық болмысының еріп, жоғалып кетпеуі үшін
оған қызмет ету тәсілдерінің алуан түрлі сатыларда әрбігендігінен ұлттардың
оқшаулығын білдіретін ұғымдардың әр түрлі болуы заңды құбылыс (этникалық
топтар, маргиналдар, метистер, аз бытыраңқы топтар т.б.).
Мәселен, Ресейде бұл мәселелерге өткен ғасырдың 20-шы жылдары КСРО-ны
мекендейтін халықтардың тізімін жасау қажеттігі болған кезде назар
аударылды. С.Лаллука: "КСРО-да "диаспора" ұғымы ең қатерлі, ең қажетті
проблема екендігінде күмән жоқ, халықтардың санасында "Этникалық Отан"
ұғымы кеңістікте берік бекіп, нақты көрініс тапты. Ресейдегі диаспоралар
туралы әбден, жеткілікті айтуға болар еді" - дейді. Сол кездері бұл
құбылыстарды бейнелейтін ұғым ретінде "этнолингнистік қауымдастық",
"этнографиялық топ" (Чебоксаров Н.Н., Чебоксарова И.А.), "негізгі этникалық
бөлшектер", "макроэтникалық топтар, микроэтникалық бөлшектер" (1972 ж.
Ю.В.Бромлей), "субэтникалық бөлшектер" (1983 ж. Ю.В.Бромлей), "Аз халықтар"
(А.И.Кузнецов), "Аналық этнос және оның шашыранды бөліктері" В.И.Ленин
айналымға енгізген және т.б. ұғымдар болды. Осындай 20-дан астам
терминдерге талдау жасап, бұл ұғымдардың өте жалпылама анықтама
беретіндігіне тоқтала келіп О.В.Котов өзінің "Осколки этноса" деген
еңбегінде "Аналық этностың дисперсиялық және диаспоралық бөліктері" деген
ұғымдарын ұсынады. Дисперсия (бытырау, шашырау) - бір мемлекетте
болғанымен, басқа ұлттық-территориялық бірлікте тұратын аналық этностардың
бөлігі, диаспора - КСРО-дан тыс мемлекеттерде тұратын этностардың
бөлшектері деген анықтама берді. Бұл Кеңес Одағы кезіндегі саяси-
әлеуметтік, геосаяси аумақтық қоғамдық құрылыс негізінде берілген ұғымдар.
КСРО тұсында ұлт саясаты бұрмаланып, ұлттардың әлеуметтік дамуы мен
дәстүрлі мәдениеті, тілі, діні, ділі әр ұлттың жеке дара тарихы көзге
ілінбегендіктен Қазақстанда бұл мәселеге тек Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін
ғана терең назар аударыла бастады.
"Диаспора" өзінің тарихи Отанынан тыс басқа ортада тұратын (болмаса өз
халқынан тыс жерде орналасқан), этникалық шығу тегі бірдей адамдардың
біртұтас, тұрақты тобы және аталған қауымның дамуы мен қызмет етуі үшін
қажетті әлеуметтік институттары бар адамдардың тобы болып табылады. Оның
басты белгілері:
1. Басқа этнолингвистік ортада - мемлекетте өмір сүруге мәжбүр болған
қауым бірлігі, олардың қалыптасуы басқа этномәдени ортамен байланысты
болады.
Этностық болмысын (тілін, дінін, дәстүрлі медениетін, өзіндік ұлттық
санасын т.б. құндылықтарын) сақтап қалған және оны одан әрі қарай дамыту
үшін күш салатын, ассимилицияға тұрақты (ұлтты болмысын жоғалтып, басқа
этностардың ықпалында еріп, жоғалып-жойылып кету алдында тұрған емес)
тарихи Отанымен байланыста болатын қауым бірлігі.
Жерлестіктерден бастап қоғамдық, ұлттық мәдени немесе саяси ұйымдары бар
қауымдар бірлігі.
Объективтік жағдайда өзін-өзі басқару органын, оқу-білім, мәдени,
саяси т.б. ұйымдастырса, субъективтік жағдайда ұлттық идеясын тілін, дінін,
т.б. тарихи тамырын жаңғыртып өзінің этникалық ерекше қалпының басқа
этнолингвистік ортада еріп, жоғалып кетпеуіне жағдай жасайды.
Дамыған мемлекеттердің қай-қайсысында болмасын алуан түрлі
құбылыстардың әсерінен өзінің табиғи этникалық генофондынан тыс басқа ұлт
өкілдері - диаспоралар өмір сүреді. Осы диаспоралардың басқа этнолингвистік
әлеуметтік-мәдени ортаның тұрмысы мен қоғамдық жағдайына өздерін икемдеу,
күну, жаңа ортаға өздіксіз үйрену, сол жерде тұруға бейімделу процесі өз
алдына үлкен мәселе. Мәжбүрлі түрде босқындыққа ұшыраған этнос өкілдері
басқа этнолингвистік ортада ең алдымен ұлтаралық байланыс құралы тілді
үйренуге мәжбүр болады. Сонымен қатар табиғат құбылыстарынан бастап өзін
қоршаған әлемге, қоғамдық-саяси, әлеуметтік-мәдени ортаға, экономикалық
жағдайларына, психологиялық-танымдық жағынан да жаңа құндылықтарды
меңгеруге жан-жақты бейімделуге мәжбүр болады. [8]
Мәжбүрлі бейімделу деген қайта құру, жаңа құндылықтар мен әлеуметтік
іс-әрекет индивидтің көзқарасымен қарама-қайшы бағытта болғандықтан, олар
жаһаны қабылдамай, әлеуметтік ортаның құндыдықтарын өзгертуге тырысты,
бірақ олардың әлеуметтік ортаға қарсылық әрекеті сәтсіздікке ұшырады,
сондықтан олар (уақытша немесе түпкілікті) жаһаны қабылдауға көнуге мәжбүр"
болады. Уақыт өте жағдайлары түзеліп, босқындық сатысынан өткеннен кейін
диаспора өкілі, яғни этнос адамдары өзінің ұлттық болмысына назар аудара
бастайды. Абай атамыз; "Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады.
Біреуі ішсем жесем. Біреуі білсем демек. Дүниенің көрінген, көрінбеген
сырын түгелдеп білмеген соң ол адам жаны болмайды" дейді. Ойшылдың бұл ой-
түйінінен кез келген адам өмірден мән-мағына іздейтіндігін, дүниенің сырын
танып білуге талпынатындығын байқауға болады. К.Ясперс бұл туралы: "адам
болмысты, өзін және өзінің шекараларын (мүмкіндіктерін) түсіне бастайды,
оның алдында дүниенің қорқынышты келбеті мен өзінің дәрменсіз күйі жарқырап
ашылды. Ол азат ету мен құтқаруды талап етті, өзінің алдына биік мақсаттар
қойды, өзіндік сананың қатпарлары мен трансцеденттік дүниенің
айқындылығындағы абсолюттілікті танып білді - дейді. Өмірлік мақсатын
саналы түрде анықтаған адам қандай жағдайда болмасын өзіндік болмысын
сақтап қалады. И.Кант өмір мәндік мәселелерде адамға дұрыс бағдар беретін
ақыл-ойға ғана, адамның рухани-мәдени қуаты мен оның болмысынын моральдық
бастауларына, жауапкершілігі мен парызын ең жоғарғы құндылықты — мәнді
инстанциялар ретінде саналы түрде алар мүмкіндігіне сенді. Диаспоралар
басқа этнолингвистік ортаның мәдениетінен оның ұлттық ерекшеліктерін саналы
түрде ажырата білу үшін алдымен өз ұлтының тілін, ділін, ұлттық идеясын
дұрыс танып білуі керек.
Адамның жан дүниесінде ''Мен кіммін?", "Менің ұлтым кім?". Мақсатым
қандай? немесе тағы басқадай гуманистік сауалдар туындауы мүмкін.
"Гуманизмді адамшылдыққа талпыну, адамға құштарлықпен сүйсіне қарау, адам
өзін-өзі танып, өзін-өзі түсіне бастағаннан іздеуіміз керек" — дейді
белгілі қазақстандық философ І.Ерғалиев.
Адамның жан-жақты дамуына, тұлғалық деңгейге көтерілуіне ең алдымен
әсер ететін ішкі жан дүниесінің сұранысы-қажеттігі руханилық болып
табылады. "Рухани құндылықтардың материалды құндылықтардан айырмашылығы
әрбір жанның ішкі потенциялын ашута көмектеседі. Ол әлеуметтік дүниеден
әділетсіздікті, үйлесімділікті күшпен емес ыстық ықыласпен, жүрек жылуымен,
нұрымен орнына келтіруге тырысады. Сондықтан, рухани құндылықтарды —
адамның шынайы болмысының нығаюына игілікті әсер ететін, оның тұлғалық
дамуына өзек болатын, еркіндігін жасампаздықпен паш етуге мүмкіндіктер
ашатын Ақиқаттық нұрлы құбылыстары деуге болады". Яғни, руханилық барлық
әлеуметтік-мәдени істерге бағыт бағдар жасайды. Адамның рухани дүниесінің
жан-жақты дамуына терең әсер ететін тетік болып табылады.
Сондықтан кез келген адам "жетілген адам" деңгейіне көтерілу үшін,
әлеуметтік-мәдени құндылықтарды жасап, оны дамыту үшін, мәнді амір сүру
үшін, ата-бабаларымыздан келе жатқан дәстүрді жалғастырып, ұрпақтарды
сабақтастыру үшін өзінің рухани дүниесін өздіксіз жетілдіріп отыруы керек.
Ұлтжандылықты атамекенге — Отан-анаға деген қимастық пен шексіз махаббатты
әрбір этнодиаспоралық кеңістіктегі диаспора өкілі жан дүниесімен сезіне
алғанда, рухани дүниесімен ұштастыра білгенде ұлттық рух қалыптасып ұлт
болып үю үрдісі жанданады, өсіп-үніп дамиды. Басқа әлеуметтік-мәдени
кеңістіктегі диаспоралардың дәстүрлі мәдениетінің дамуы, материалдық және
рухани құндылықтарының дүниеге келуі дүниеде ұлт болып сақталып қалуды
кексеген, ұлт болып үюға талпынған этнос өкілдерінің ұлтқа, ата-мекенге,
тарихи Отанға деген қимастық сезімінен туындайды деп ойлаймыз. Өйткені
басқа ұлт мәдениетінің ықпалына ұшырап туған тілі мен ділін, дінін сақта
маған басқа әлеуметтік-мәдени ортаның мәдениетінен өзінің табиғи
ерекшеліктерін саналы түрде ажырата алмаған этнос өкілдері мәңгүрттікке бет
бұрады.
Адамзат дамуында диаспоралар көптеген жоғарыда аталған алуан түрлі
қиындықтарға төзе алмай, этностар шашырап біртұтас бола алмаған жағдайда
этностардың бытырауы басталып, маргиналданып жаңа мәдениет үрдістерімен
сусындаған ұлттық болмысының кейбір ерекшеліктерін ғана сақтай алған оқшау
топтардың қалыптасуына себеп болады. Р. Парк маргиналдар деп мінез-
құлқында тынымсыздық, агрессиялық өзімшілдік, сенімсіздік белгілері бар
(шетте болушы) американдық мулаттарды атаған. Кейде мәңгүрттік мәдени
типпен маргиналдықты ұқсас қарастыру кездеседі. Мәңгүрт дегеніміз — рухани
тамырларынан айырылған, ұлттық салт-дәстүрден жұрдай, күнделікті өмірде
ұлттық-мәдени жүйенің құндылықтарын қолданбайтын адамдар жатады". Бұл
құбылыстарды диаспоралардың қалыптасуының тарихи кезеңдерінен байқауға
болады. Диаспоралардың қалыптасу тарихына көз жіберетін болсақ
этнодиаспоралық кеңістіктердегі көптеген диаспоралар сонау ерте уақыттардан
бүгінгі күнге дейін (мәселен, еврейлер т.б.) алуан түрлі құбылыстардың
әсеріне мойымай ұлттым келбетін тілін, дінін, ділін сақтап қалған. Ал,
қазіргі заманғы этномәдени үрдістердің тереңдей түсуі кейбір этностардың,
диаспоралардың ұлт ретінде сақталып қалуына үлкен қауіп төндіріп отыр, бұл
бүгінгі күні ең өзекті проблемалардың бірі болып отыр. Дегенмен, шын
мәнінде ұлттық келбетін сақтап қалғысы келетін этнос өкілдері басқа этно-
мәдени орта мәдениетінен өзінің ұлттық ерекшеліктерін саналы түрде ажырата
отырып, ұлттық құндылықтарын сақтап қалу жолында бар күш жігерін салып іс-
әрекет жасап, күресетін болса диаспоралар қаншама көпмәдениеттер тоғысқан
әлеуметтік-мәдени ортада өмір сүрсе де ұлт ретінде сақталып қалуға
мүмкіндігі бар деп ойлаймыз. Мұны адамзаттың даму тарихы дәлелдеп берді.
Орыс ғалымы И.В.Пантин "Жаһанданудың ең алғашқы элементтері екі ұлы
державалар Рим және Хань империялары Евразияның ұлан-байтақ даласын
біріктіру кезеңінен б.з.д. II ғасырдан б.з.ІІ ғасырына дейінгі кезеңдерден
бастау алады. Осы кезде Қытай мен Орта Азияны байланыстырып тұрған ұлы
Жібек жолының ашылуы да тегін емес" десе, қазақстандық ғалым Р.Қасымова
"Жаһандасудың басты қыр көрсетуі парасат пен жанның жанжалы. Мұның сұмдык
қауіптілігін бағзы заман ғұламалары баяғыда-ақ ескерткен болатын, ол
қазіргі кезде қоғам мен табиғаттың текетіресіне айналып отыр" — дейді.
Сонымен қатар орыс ғалымы И.Н.Ионов "Жаһандық тарих XX ғасырдың 60-70-ші
жылдарынан бастап ерекшелене бастады" — дейді.
Жаһандану бүгін ғана басталған үрдіс пе? деген сұраққа А.Егеубай "ол
XXI ғасыр табалдырығына мемлекетаралық қарым-қатынастың жаңа сапасына қадам
басқан елдер үшін ғана таңсық таным. Шын мәнінде, бұл адам қоғамдасқалы,
қоғам-қауым болғалы жалғасып келе жатқан дәстүрлі даму жолы, түрлі тарихи-
әлеуметтік (діни, мәдени, ғылыми, саяси жаугершілік, басқыншылық т.б.)
ахуалда көрініс берген'' дейді. Н.Я.Нечаев "Терең этномәдени ерекшеліктер
мен олардың бір-бірінен алшақтығы жаһандану үрдістерінің өркениеттік дамуын
айтарлықтай шектейтіндігін" тілге тиек етеді. Ал, саясаттанушы М.Әшімбаев
"Жаһандану ықпалын шектейтіндей тетіктерді орнықтыру мүмкін емес. Олай
болса, өзіңнің ұлттық мүдделеріңді саналы түрде түсіне отырып, жаһандану
процесіне қарсы жүру керек" дейді. қандай болғанда да жаһандану туралы
зерттеушілердің көзқарастары алуан түрлі.
Жаһандану үрдісі кезінде басқа этнолингвистік орталарда тұратын
этностар өзінің ұлттың болмысын қалай сақтап қалуы мүмкін?
Алуан түрлі құбылыстардың әсерінен басқа этнолингвистік кеңістіктерде
тұратын кез-келген этностық этномәдени болмысының сақтануына, ұлт болып
үюына әсер ететін құбылыс "ұлттық тіл мен дін бірлігі болды" — дейді.
Канададағы украин диаспорасын зерттеуші ғалым А.Сыч.
Осы мәселе туралы ойымызды әрі қарай өрнектейтін болсақ, жалпы адамның
жан дүниесіне әлемді тану туралы ең алғашқы қарапайым білім бала кезінен
бастап анасының тілі арқылы беріледі, өсе келе адам өзін қоршаған ортаны,
дүниені, табиғатты, ертегі-аңыз әңгімелерді, халық даналағы мен ұлтының
кемеңгер ойшылдарының, әлем әдебиетінің озық үлгілерін ана тілі арқылы
танып біледі. Отбасында белгілі дәрежеде анасының тілінде тәрбиеленіп
ұлтының салт-дәстүрлерін т.б. құндылықтарын бойына сіңіріп өседі. Адамның
жан дүниесіне анасының тілі арқылы берілетін ұлттық құндылықтар адамның
жадында ұлттық мінез-құлықтың, рухтың, сана-сезімнің қалыптасуына әсер
етеді. Мәселен, қазақтар халық арасынан шыққан би-шешендердің даналық
сөздерін қастерлеген. Ауыздан-ауызға жеткізіп құрметтей білген. Даналықтың
түп тамыры бірегей рухаии қазына-мұралардың негізінде жатыр, ол ата-
бабалардан келе жатқан дәстүрді жалғастырушы, ұрпақтарды сабақтастыратын
қайнар бұлақтардың бірі.
Тіл арқылы түсіністік ұлтаралық өзара сыйысу үрдісі өрбиді, осыдан
келіп тіл табысуы басталады. Мәселен, шетелдегі қазақтар өздері өмір сүріп,
тіршілік етіп отырған басқа этнолингвистік ортаның мәдениетін құрметтеп,
тілін үйренуі өз мәдениетімен үйлестіре білуі қоғамдық, әлеуметтік-
экономикалық қажеттеліктен туындады. Этнодиаспоралық кеңістіктегі
қазақтардың тарихи отаны, туып өскен атамекен жері, тағдыры бір. Сондықтан
олар өздері өмір сүретін елдің тілін меңгеруге, өзін қоршаған ортаға
бейімделуге мәжбүр болды. Олар этностық шығу тегі бір адамдармен бірігіп,
біртұтас болып, қиындықтарды бірге жеңуге тырысты. Дамыған мемлекеттерде
шашырай, кей аймақта шоғырлы орналасқан қандастарымыз негізінен
ассимиляцияға тұрақты, олар көп мәдениеттердің тоғысқан ортасында ұлттық
келбетін сақтап қалды. Адамның жоғарғы деңгейге көтерілуіне, елінің бүгінгі
мен ертеңін ойлайтын ұлтжанды болып қалыптасуына, ана тілін құрметтеуіне,
ата-анасының, үлкендердің отбасында беретін тәрбиесінің де маңызы зор. Алыс
шетелдердегі қазақ диаспорасына тілді арнайы оқытатын білім беру жүйелері
болмаса да ана тілін ұмытпаған. Бұл үрдістердің қалыптасуына отбасында
дұрыс бағыт, дұрыс тәрбие беруі шешуші рол ауқарды.
Шетелдегі қазақтарда бұл үрдістердің қалыптасуына отбасындағы
тәрбиемен бірге халық даналығы, халық арасынан шыққан көренкті ойшылдар мен
еліне адал қызмет еткен қоғам қайраткерлерінің, игі жақсылардың әсері де аз
болмаған, өйткені туған халқын сол халықтың арасынан шыққан адамдар жақсы
біледі.
Этнодиаспоралық кеңістіктердегі оқшау ұлттар үстем этностардың
ықпалына бірелмей ұлттық келбетін сақтап қалуында шешуші рөл атқаратын,
этнос адамдарының іс-әрекетін бақылаушы, бір сенімге біріктіруші үрдіс дін
болып табылады.
Дін белгілі бір этнос адамдарын біріктіріп ғана қоймай, белгілі
ережелер жиынтығы мен рәсімдерді орындауды қатал қадағалаушы да. Басқа
этнолингвистік ортадағы оқшау этностар, диаспоралар көп-мәдениеттердің
ішінде жоғалып, сіңісіп кетпей өзінің ұлттық ерекшеліктерін, тілін, ділін,
ұлттық болмысын сақтап қалуы үшін этнос адамдарын қатал қадағалаушы белгілі
бір рәсімдер жүйесін берік ұстанбаса, үстем этностың ықпалына ұшырауы
мүмкін. Бұл құбылысты диаспоралардың қалыптасуының тарихи кезеңдерінен
байқауға болады. Сенімінен айырылған ел мәңгүрттікке бет бұрады. Тұла
бойында иманы жоқ басқа мәдениеттің ықпалына ұшыраған, мәңгүрттікке бой
алдыра бастаған, қайырымсыз адамнан ұлт болашағын ойлайтан, елін қорғайтын
ер шығуы нейқабыл.
Сонымен тіл мен дін бірлігі адамдардың бірлестігін, ынтымағын
қалыптастыра отырып, күнделікті тұрмыс-тіршілікте өзінше қам-қарекет
жасауға негіз қалайды. Бұл әлеуметтік-мәдени құндылықтардың ұлттық,
мәдениетінің т.б. дамуына жол ашады.
Басқа этнолингвистік кеңістіктерде тұратын кез-келген этностың ұлттық
болмысының сақталуына негізінен жан дүниесі таза жас ұландарын имандылыққа
баули алатын, ұлт тағдырын, халқын, ұрпағын ойлайтын ұлтжанды, басқа
этномәдени үрдістерден өзінің тілін, ділін, ұлттық мәдениетін саналы түрде
айыра алатын этнос адамдары, ата-бабаларынан келе жатқан дәстүрді
жалғастырып, үнемі жаңғырып отырады. Ұлттық этномәдени ерекшеліктерін
сақтай отырып, одан әрі дамыту үшін оған қызмет етеді, жаңа белестерден,
қоғамның жаңа даму кезеңдерінен өту үшін алдына дұрыс мақсат қойып, өзіне
тән материалдық және рухани дүниесін жасап, оны ұрпақтарына мұра етіп
қалдырады. Осы құндылықтарды сақтау үшін іс-әрекет жасайды. Сонда ғана
басқа этнолингвистік кеңістіктердегі этнос өкілдері ұлт ретінде сақталып
қалуы мүмкін. Алайда диаспоралардың тарихи (ерте, орта, жаңа қазіргі
замандардағы) даму кезеңдерінен байқағанымыздай, басқа этнодиаспоралық
кеңістікте өтетін уақыт тезі, өмір қиындығы қоғамдық-экономикалық, саяси,
әлеуметтік-мәдени жағдайлардың, құндылықтардың өзгеруі, ұлтаралық
текетірестер адамның болмысы мен жан дүниесіне қаяу салып, адамның жадында
келер ұрпаққа, "Отан анаға", "Атамекенге" деген қимастық, сезімді,
ұлтжандылықты оята алмайтындай жағдайға әкелуі мүмкін. [10]
Диаспоралардың этнодиаспоралық кеңістіктердегі көп мәдеииеттердің
тоғысқан әлеуметтік-мәдени ортасы мен өзінің ұлттық мәдениетінің
үйлесімділігі, басқа этностармен қарым-қатынасы, олардың мәдениетін
құрметтеп, тілін үйренуі, ұлттық болмысын сақтап қалуы тағы басқа алуан
түрлі күрделі мәселелерінің туындауы жаңа қоғамдық ғылым — диаспоралогияның
дамуына жол ашты. "Диаспоралогия дегеніміз — халықтардың өздерінің
этникалық ортасынан тыс жерге көштеп немесе геноцид қаупінен қоныс
аударылған, шашыранды топтарын құрайтын диаспоралардың саяси-әлеуметтік
ортасына байланысты тарихындағы, мәдениетіндегі, философиясындағы, жалпы
рухани дүниесіндегі, тіліндегі, кәсібі мен салт-санасындағы өзгерістері мен
ұлттық қасиеттерін сақтау мәселелерін зерттейтін ғылым". Сондықтан қай елде
болмасын әр ұлттың жеке дара ұлттық өзіндік санасын жаңғыртуына, дамытуыана
жол ашып беретін ғылым саласы диаспорология болып табылады.
Шетелдердегі қазақтар тағдырдың "тар жол, тайғақ кешуіне" — төтеп
беріп, басқа этномәдени ортада әр уақытта ұлты қазақ екенін мақтанышпен
жырлаған. Монғолия қазақтарының арасынан шыққан аса талантты ақындардың
бірі Кәкей Жаңжұңұлының "қазақпын" өлеңінде ұлтқа деген төгілген ыстық
мейрім мен елді, жерді аңсау сарыны, туған ұлтын мақтан ететіндігі, туған
елге деген қимастық сезімін байқаймыз. Бұл өлеңде ғана емес, жалпы
шетелдердегі қазақтардың рухани дүниесінде ата-мекенге, туған жерге, ұлтқа
деген шексіз махаббат шетел қазақ поэзиясында, қисса-дастандарымен өлең-
жырларында, проза жанрларында ерекше бейнеленіп, бірегей туындылардың
жазылуына мұрындық болған.
Шетел қазақтарының арасынан шыққан белгілі ғалымдардың: мәселен, З.
Қинаятұлының, Қ. Қалиасқарұлының т.б. еңбектері моңғол тілінде, Н.Мыңжан,
Ж.Мырзахан, С.Жанболатұлының еңбектері Қытай тілінде, Х. Оралтайдын,
Зейнештің еңбектері ағылшын, түрік тілдерінде т.б. көптеген шетелдегі қазақ
ғалымдардың еңбектері дамыған елдердің тілінде жарық, көруде.
Сонымен қатар шетелдегі қазақтардың арасынан өздерінің ақын-
жазушылары, би-шешендері қоғам қайраткерлері қалыптасып шықты. Туған
халқының азаттығы жолында қаһармандық ерліктің әлгілерін көрсете білген
қазақ халқының Исатай мен Махамбет т.б. секілді шетел қазақтарының арасынан
да Оспан батыр, Бөке батыр, Елісхан батыр, Зұқа батыр, Райыс батыр,
Көрімбай батыр, Кешім батыр, Есет т.б. батырлар шықты. Шетел қазақтарының
арасынан шыққан көрнекті тұлғалардың даналық сипаты мен тұлғалық-азаматтық
болмысы, жасаған құндылықтары сарапталып тарихи отанында өз деңгейінде
бағасы берілуі керек деп ойлаймыз.
1.3. Түрік диаспорасының ұйымдары мен қоғамдары және оның ықпалдылығы.
Түрікшілдік қозғалыс идеологтары (И.Гаспралы, Ж.Ақшора, А.Ибрагимов,
А.Топшыбашоғлы, М.Шоқай, А.З.Уәлиди, М.Расул-Заде, З.Көкалып және тағы
басқалары) түрікшілікті түрік халықтарының санасына сіңіру үшін жан-жақты
әрекеттер жасады. Әсіресе, газет-журналдар арқылы насихаттауға баса назар
аударды.
Ж.Ақшора, А.Ибрагимов сынды эмирациядағы түрікшіл қайраткерлер саяси
түрікшілдіке негіз салды. 1905-1907 жылдарында Ресейдегі мәдени
түрікшілдік саяси сипатталп, түрікшілдік саясатта да, мәдениетте де,
сонымен бірге тактикалық жағынан руханилықта да бірігіп кетті.
Түрікшілдік туын Ресейде тұңғыш көтерген ұлтжанды перзент-И.Гаспралы.
Ол 1851 жылы Қырым топырағындағы Бақшасарай қаласына таяу жерде орнасқан
Ажик ауылында, прапорщик М.Гаспралының отбасында дүниеге келді. И.Гаспралы
алғашында ауылдық мұсылман мектебінде оқиды, кейіннен Воронежде оқып, содан
кейін Москвадағы кадет корпусына түседі. Одан кейін Ыстанбулға жоғарғы
білім алу үшін аттанады. Кейін Парижде жарнама агенті болып үш жыл жүмыс
істеді және И.С.Тургеневтің хатшы болып жұмыс істеді .
Оның Мәскеудегі кадет корпусында оқыған кезін атақты башқұрт
оқымыстысы З.У.Тоған былайша түсіндіреді: "Орта түркілердегі Шоқанға ұқсас
тұлға-қырымдық И.Гаспралы. Ол да орыс әскери ортасының түлегі, Щедрин,
Тургенев, Чернышевский шығармалары, XIX ғасырындағы орыс либерализмі,
"батысшылдық" пен "славяндық" ағымдарының тартысы, әскери мектептердегі
орыс еместерге деген сенімсіздік, орыс армиясындағы бүкіл әлемдік билікке
ұмтылу пиғылдары И.Гаспралының ұлтжандылық сезімін оятты ".
Европа және мұсылман елдерінде болып, ұлттық мәселемен жете танысқан
И.Гаспралы 1876 жылы Бақшасарайға келіп өзінің түрікшілдік қызметін
бастады. Ұлттық езгіден шығудың бірден-бір жолы ұлтшылдық деп шешкен
И.Гаспралы алдымен мектепті түзетіп, ұлтшылдық тәрбиесін мектептен бастау
керектігіне баса назар аударды. Ол " Русское мусылманство" "Мысли, заметки
и наблюдения мусылманииа" еңбегінде (1881жылы жарық көрген). Онда ол патша
өкіметінің мұсылман халықтарының ассимиляциялау іс-әркетін сынға алып
халықтардың ұлттық ерекшеліктерін ескеріп, олардың өзін-өзі басқаруға
мүмкіндік беру қажеттігін көрсеткен болатын.
Түркі тілдес мұсылман халықтарының мәдени бірігуінде И.Гаспралы
алдымен араб әріпін түрік халықтарының тіліне лайықтап, дыбыстың естілу
ерекшеліктеріне сәйкес бір ізге түсірілген жазу "усул-жәдидке" көшіруді
ұсынады. Осы мақсаттың орындау жолында "тілде, істе және пікірде бірлік"
ұранын көтерген "Тәржіман" (Аудармашы) газетін 1813-1914 жылдар аралығында
шығарып, мұсылман халықтарын саяси оянуға шақырады.
"Туған жерім, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...3-7
І. Тарау. Шетелдегі түрік диаспорасының қалыптасу тарихы.
1.1. Ресей жеріндегі түріктердің
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ...8-13
1.2. Европа елдерінде түрік диаспорасының қалыптасуы ... ..13-25
1.3. Түрік диаспорасының ұйымдары мен қоғамдары және оның
ықпалдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .25-29
ІІ. Тарау. Еуропадағы түрік диаспорасының белсенді тұлғалары.
2.1. М.Шоқайдың өмірі мен
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29-35
2.2. Зәки Валидидің қоғамдық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35-
44
2.3. Баймырза Хайттың қоғамдық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ...44-53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .54-58
Пайдаланған әдебиеттер мен сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ..59-61
Кіріспе
1983 жылдан бері статистика мен демография ғылымында түркі тілдес
халықтардың жалпы саны мен орналасуы және өсу барысы жан-жақты сараланып,
ғылыми тұрғыда тиянақты есептелетін. Осы жылдардың аралығында (1983-2000)
түркі жұрты, жылына орта есеппен 2,4-2,7% өсіп, сапа жағынан тағы да дами
түсті. Өткен замандарда көшпелі қауымның негізін түзген түркі халықтары
қазіргі кезде жер жүзі тұрғындарының отыздан бір бөлігін құрап, әлемдік
тарихта өзіндік орынға ие болып келе жатыр, 1999 жылдың аяғында 6
миллиардқа толған адамзат баласының жалпы санының 2,6 процентін құраса, ал
өзі тұрған Еуразия алып континентті тұрғындарының 4 процентін құрады. Ал
таралып-қоныстану жағынан, яғни орналасу ареалы жағынан біртұтас Еуропа мен
Азия құрылығында ең көп тараған славяндармен қатарлас келеді.
Кең байтақ алып Еуразияда түркі тілдес халықтар жайыла орналасуы
жағынан алдыңғы орындардың бірінде. Олардың қоныстанған аймағы солтүстік-
шығыста, сонау Солтүстік мұзды мұхиттан басталып, (Якутия-долғандар),
оңтүстік батыста Босфор шығанағынан ары асып, Балқан түбегіне ) дейінгі,
шамамен 15-16 миллион шаршы шақырым жерді алып жатыр. (Қытайлардың
қоныстану ареалынан 1,5 есе кең). Осы XX ғасырда олардың ішінде тәуелсіз
тек бір мемлекет – Түркия ғана болды, ал қалғандарында өз алдына дербес
мемлекет, егеменді ел болмады. Түркі халықтарының Солтүстік мұзды мұхит пен
қиырдағы Тынық мұхиттан Босфор мен Балқанға және Днепр мен Дунайға дейінгі
аралықты алатын, осындай кең-байтақ территорияда, тарих пен табиғат
бірлесіп жасаған біртұтас көшпенді белдеуін отаршылдар Оңтүстік Сібір мен
Солтүстік Қазақстан, Орал өңірі мен Еділ бойы және Солтүстік Кавказ
(Қаптау) мен Қиыр шығыста бірнеше жерден күшпен үзіп жіберді. Қырымдағы
түркілік иіс мүлдем құрыды.
Мұндағы бірден-бір негізгі ұйытқы – Түркия мемлекеті. Шамамен VІ-VII
ғасырларда Сыр мен Әму бойынан кеткен түркі тайпалары – Кіші Азияға ауып
барып, үлкен империяға айналған мемлекет құруы түркілер үшін
еуропалықтардың Америка құрылығын ашуымен пара-пар ғаламат оқиға. Олардың
жаңа мекендеріне ата жұрттың дәстүрлі жер-су атауларын да алып барғаны
таңқаларлық. Қазіргі Түркияның оңтүстігіндегі қос бұрымдай екі өзен –
Жейхұн жене Сейхұн деп аталады. Оларда да Ұлытау – Ұлудағ бар. Ал, Стамбұл
Еуропаға ислам бол деген бұйрық, өктем сөзден шыққан сөз.
Түркі әлемі өзінің жер көлемі жағынан (250 млн. Халқы, 20 мемлекеті
бар), көршілес араб елдерінен алда тұр. Араб әлемі 10 млн. Шаршы шақырым
болса, ал түркі әлемі 15 млн. Шарашы шақырымға жайылып жатыр. Сол сияқты
көрші парсы жерінен сан жағынан екі есе, жер жағынан төрт есе кең. Ал, 275
миллиондық славян әлемінен әзірге халық саны кем болғанымен, демографиялық
өсу қарқыны жағынан анағұрлым басым.
Түркі тілдес халықтардың ежелдік қалыптасқан, тұрақ еткен мекені
Еуразияның дәл кіндік ортасы, атап айтқанда Орталық Азия-Қазақстан мен Орта
Азия, Шығыс Түркістан мен Оңтүстік Сібір, Еділ бойы мен Орал өңірі және
Солтүстік Ауғанстан мен Батыс Монғолия (10 млн. Шаршы шақырым). Бұл
жерлерде қазір түркі тілдес ұлттар мен ұлыстардың жартысына жуығы тұрып
жатыр. [1]
Шет елдегі қазақ диаспорасының қалыптасуы мен дамуына мынадай
аспектілер тән: саяси (18-19 ғасырларда болған ұлт-азаттық көтерілісі мен
патша самодержавиесіне қарсы соғыс), экономикалық (шаруашылық жүргізудің
дәстүрлі жүйесінің бұзылуы орыс колонизаторларының құнарлы жерлерді тартып
алып, орныққан жерлерінен ығыстыруы, Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы
жылдары экономиканың құлдырауы), діни (мұсылман қайраткерлерін қудалау,
мешіт пен медреселерді жабу).
Қазақ диаспорасының тарихи тағдырлары атты кітаптың авторы Г. М.
Меңдіқұлованың пікірінше диаспора мен ирредент түсініктерін бір-бірінен
айыра білуіміз керек. Қазақстанмен көршілес Ресей аумақтарында (Астраханъ,
Орынбор, Қорған, Омбы облыстары), Өзбекстанда (Сырдария, Шыршық, Қызылқұм,
Мырзашөл аудандары) және Қытайда (ШУАР-дағы Алтай, Тарбағатай, Іле, Құлжа,
Еренқабырға, Баркөл-Құмыл аудандары) өмір сүріп жатқан қазақтарды
диаспора терминімен бөлектеуге болмайды, өйткені олар өздерінің тарихи
аумақтарында тұрып жатыр. Сондықган тұрғындардың бұл тобы ирредент
терминімен анықтауға жатады.
Бұрынғы КСРО-дағы одақтас республикалар бір-бірінен бөлектеніп,
тәуелсіздік алып кеткеннен кейін қазіргі кезде мемлекеттік шекараларды
қайта қарап, ол жерлерді қайтару жайлы мәселе қойылып отырмағандығы өз-
өзінен түсінікті. Жоғарыда айтылған пікірді тарихи өткен кезеңге байланысты
деп карау керек.
Толық емес мәліметтер бойынша қазіргі кезде Ресейде 1 млн. 310 мың
этникалық қазақтар тұрып жатыр. Олардың 70 пайызы селолық жерлерде ғұмыр
кешуде. Жоғарыда айтылып өткендей, біздің отандастарымыздың көіпшілігі
Ресей Ферациясның Қазақстанмен шектесетін 12 субъектісінде, атап айтқанда
Алтай өлкесі мен Алтай республикасында, Астрахань, Орынбор, Самара, Қорған,
Челябі, Омбы, Саратов, Волгоград, Новосібір және Тюмень облыстарында
тұрады.
Дегенмен, Ресейден оралу процесі ақырын жүріп жатыр. Негізгі себеп
олардың Мәскеудің аз халықтарды орыстандыру саяысатына бой алдырғандарында
болып отыр. Олардың көпшілігі ана тілдерін ұмытқан және этнос ретіндегі
ұлттық мақтаныштарын, өздерін ұлт ретінде сезінулерін жоғалтқан.
Ресейде бірде қазақ орта мектеп, қазақша республикалық газет-журнал
шықпайды.
Қазақ диаспорасы ТМД мен Балтика мемлекеттерінде де өмір сүріп жатыр.
Ол бұрынғы Кеңес одақ ішіндегі ішкі көші-қон процестерінің нәтижесінде
қалыптасқан. Олардың тұрмыс-тіршілігі жергілікті халықтың жағдайымен
бірдей. Жерлестік және мәдени орталықтарды құру диаспора өкілдерінің
аздығына байланысты ұлттық белгілерге қарап емес, этнодіни белгілерге қарап
(түркі тілдес ұлттар, мұсылман қоғамдары, т.б.) жүргізіледі. Бұл ортада
елге көші-қон жасауға белсенділік байқала қоймайды.
Батыс Еуропа елдеріндегі (негізінен ГФР, Франция) қазақ диаспорасы
Түркиядан басталған еңбек миграциясы толқынында пайда болды. Әлеуметтік-
экономикалық жағдайдың бақуаттылығы мен сол елдердің тұрмыс-тіршілігіне
бейімделген менталитет оларды Еуропадан көшуге асықтырар емес. Соңғы
жылдары АҚШ- қа біраз жас қазақтар жұмыс, оқу іздеп қоныс аударды, әсіресе
қыз –келіншектер.
Басқа елдердегі қазақ ұлтының өкілдері сандарының аздығына байланысты
жергілікті халықтарға жартылай сіңіп кеткен.
Болашақта әлемдегі қазақ этносы қалай дамиды, шетелдегі қазақ
диаспорасы Қазақстанға оралып мықты ел құрама? Сол мәселені бүгінен бастап
Өкімет, қоғам – жұртшылық болу ойлауымыз керек.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Диаспорология ғылымының дамуына негіз
болған дүниедегі диасиоралардың қалыптасуының ерте, орта, жаңа, қазіргі
замандардағы дамуының тарихи кезеңдерінен байқағанымыздай, этностар сонау
ертеден бастау алатын тайпааралық текетірестердің, ұлтаралық қақтығыстар
мен жаулап алу соғыстарының тағы басқа алуан түрлі құбылыстардың әсерінен
ұлттық келбетін жоғалтып, үстем этностарға сіңісіп, жоғалып этномәдени
ассимиляцияға ұшырап отырған. Белгілі бір этностың өз генофондын,
мәдениеті мен салт-санасын (менталитет) тілі мен дәстүрлерін дамытуға,
өркендетуге және ұдайы жаңғыртуға толық мүмкіндік алатын өзіндік табиғи
ортасын этникалық кеңістік дейміз. Этностарды өзінің этникалық
кеңістігінен, яғни ата-мекенінен басқа этнодиаспоралық кеңістіктерге қоныс
аударуға мәжбүр ететін диаспоралардың қалыптасуын бейнелейтін құбылыстар
болады. Бұл құбылыстар ұлтаралық дау-жанжалдармен тығыз байланысты.
Әлеуметтік қақтығыстар мен дау-жанжалдар туралы (конфликтология)
ғылымның негізін салушы немістің көрнекті әлеуметтанушысы Г.Зиммель болды.
Ғылыми жүйелерін жасауға К. Маркс, М. Вебер, Э. Дюркгейм, философиялық-
психологиялық тұжырымдарын жасауға З. Фрейд, Э. Фромм және т.б. ат салысты.
[2]
Зерттеу жұмысының тарихнамасы. КСРО-ны мекендеитін халықтардың тізімін
жасау қажеттігі болған кезде назар аударылды. КСРО-да диаспера ұғымы ең
қатерлі ,ең қажетті проблема екеніне күманы жоқ, халықтардың санасында
Этникалық Отан ұғымы кеңістікке берікбекіп ,нақты көрніс тапты.Ресейдегі
диаспералар туралы әбден,жеткілікті айтуға болар еді-дейді. Сол кездегі бұл
құбылыстарды бенелетін ұғым ретінде этнолингинтік қауымдастық ,
этногрфиялық топ (Чебоксаров Н.И., Чебоксарова И.А.), негізгі этникалық
бөлшектер деген еңбектері жарық көрді.
Жұмыстың зерттеу мақсат: ХХ ғ. бірінші жартысында өткен тарихты
зерттей отырып бүгінгі проблемаларын халықаралық қауымдастықтар деңгейінде
шешуші қажеттіліктерге назар аудару.Қазіргі диаспорамыздың қиын мәселелерін
тек мемлекеттік егемендігіміз, ұлттық мүдеміз халықтық бірлігіміз
тұрғысында ғана қажет болып отырған жоқ. Ол әлеуметтік әділеттілікті
қалпына келтіру, өткенннің қатесін түзеу, адам құқығын қорғау сияқты
біздерге өте қажетті іс.
Зерттеу міндеттері: Осы тұрғыдан мынадай мәселелерді зерттеуді міндет
етіп қойдым:
- Еуропа елдерінде түрік диаспорасының тарихын зерттеу.
- Ресей жеріндегі түріктердің тарихын зерделеу.
- Түрік диаспорасының ұйымдары мен қоғамдары және оның ықпалдылығын
анықтау.
Еуропадағы түрік диаспорасының белсенді тұлғалары ретінде
- М.Шоқай
- З.У.Тоған
- Б.Хайттың қоғамдық қызметі мен өміріне талдау жасау.
Қазіргі заманғы этномәдени үрдістер тереңдей түскен сайын жаһандану
құбылысының бет-бейнесі айқындала түсуде. Қазіргі кезде өзінің тарихи
отанында отырған халықтардың этномәдени дамуына айтарлықтай әсерін тигізе
бастаған жаһандану үрдісі кезінде өзінің ата-қонысынан, яғни тарихи
отанынан жыраққа өмір сүретін диаспоралардың атап айтқанда, біртұтас қазақ
халкының құрамдас белігі, дүниеге шашыраған қазақ диаспорасының әлеуметтік
мәдени болмысы қандай күйде болуы мүмкін? Жаһандану үрдісі кеңістікте берік
бекіген сайын диаспоралардың жергілікті үстем этностарға сіңісу қауіпі
белең алып отырғандығы белгілі. Дегенмен, бұл әлі басы ашық күрделі
зерттеулерді қажет ететін мәселе.
І. Тарау. Шетелдегі түрік диаспорасының қалыптасу тарихы.
1.1. Ресей жеріндегі түріктердің тарихы.
Бүгінгі Ресейде әр түрлі деректер бойынша 800 мыңнан 1 млнға жуық
этностық қазақтар тұрады. ТМД елдерінде 1 млн. 815 мыңдай қазақ болса,
соның 40 пайызы ресейліктер деген дерек бар. Олардың басым көпшілігі
Ресейдің Қзақстанмен шектес аймақтарында, атап айтсақ Алтай
Республикасында, Астрахань, Орынбор, Самара, Қорған, Челябі, Омбы, Саратов,
Волгоград, Екатеринбург, Новосібір, Тюмень және басқа облыстарында тұрады.
Мәскеу мен Санкт-Петербург қалаларында 10 мыңдай қазақ өмір сүріп жатыр.
Ресей қазақтарының 70 пайызына дейіні ауылдық жерлерде тұрады. Мысалы,
Орынбор облысында 197474 қазақ бар. Облыстың Адамов ауданы тұрғындарының -
31,2, Ақбұлақтың - 24.4, Белясевтің - 23, Домбаровтың - 41.5, Первомай
ауданының - 22,3, Соль-Илецкінің (қазақ Тұзтөбе дейді) - 22,5, Ясный
ауданының - 52,2 пайызын қазақтар құрайды. Орынбор облысында бізше айтқанда
1 аудан әкімі, 24 селолық әкім, 1 аудаңдық білім бөлімінің, 1 мәдениет
бөлімінің меңгерушісі, 1 облыстық депутат, 114 мектеп директоры, 74 қала
және аудан әкімшіліктерінің қызметкерлері, 1 аудандық ішкі істер бөлімінің
бастығы, 1 аудаңдық прокурор, 38 ауылшаруашылық ұжымдарның жетекшілері
қазақтар.
Диаспора - қырық құрау, ұлттық тарихи отанынан тыс жерде тұратындардың
кездейсоқ бірлігі емес. Сондай-ақ оны жарғыға негізделген ұйым деуге де
болмас. Диаспора - ортақ мүдделерімен айқындалып тұрған, ұйымдасқан,
тұрақта қауымдастық ондай анықтамаға жүгінудің басты себебі - шет елге
қоныс аударған ұлт өкілдерінің ұлттық саны мен сапасы бірдей емес. Ресейдің
қазақ жастарының арасында ұлттық ассимиляцияға ұшырап, ұлтсызданған, қазақ
ұлтына орыс көзімен қарап, орыс өлшемімен баға беретіндер баршылық. Ондай
нигилистер бүгінгі қазақстандық қазақтардың арасында да бар, ал ресейлік
қазақтардың арасыңда молырақ. Шет елге қоныс аударуына қарамастан, ұлттық
идея төңірегінде топтасқан, ұлттық келбетін сақтауға мүдделі қазақтарды
диаспора дейміз. [3]
Орыстандыру саясаты оларды бір қалыпқа салып, бір тілге, мәдениетке
мойынсунуға итермелесе де, көп жағдайда ол саясат кері ықпалын тигізіп,
ұлттық сананы оятып, ұлттық топтың өзін дербес этностық топ, диаспора болып
сезуіне итермеледі. Қазақтар жұбын жазбай, іргелес қоныстану дәстүрін
сақтауға да тырысады. Астрахань облысы қазақтары ауылдық жерде 78 қазақ,
121 - қазақ-орыс, 4 - қазақ-татар, 2 - қазақ ноғай, 5 - қазақ-чешен, 5 - үш
үлтты елді мекендерде тұрып жатыр. Ал Омбы облысындағы 44 ауылда бірыңғай
қазақтар қоныстанған.
Ресейдегі қазақ диаспорасы Ресей - Қазақстан қатынастарын - халықтар
достығын нығайтуға өз үлесін қосып келеді. Бүгін еліміздің экономикасы
қарқындап дамып келе жатқан тұста, мемлекетіміз диаспораны мәдениет, білім,
ана тілін қолдау саласында, сондай-ақ этностық қазақтардың еркіне сәйкес
тарихи отанына оралуына мүмкіндік жасай алады. Соңғы жылдары Санкт-
Петербург, Астрахань қалаларында Бас консулдықтар ашылды, енді Омбы және
Самара қалаларында да ашылу жоспарланып отыр. 2005 жылдың қаңтар айында
Президент Н.Ә.Назарбаев Мәскеу қаласында қазақ диаспора өкілдерімен
кездесіп, олардың мұң-мұқтаждарымен қатар, Ресей мен Қазакстан арасыңдағы
мәдени, ғылыми-техникалық және іскерлік байланыстарды дамыту барысында
диаспораның алатын рөлі жөнінде де пікір алмасты.
Ресейдегі қазақ диаспорасы бүгін ұлттық ұстанысы жағынан біркелкі
емес, күрделі. Қауымдастықтың этнопсихологиялық тұрғыдан бағыты екі ұшты:
тарихи отаны мен бүгінгі қоныстанып отырған мемлекетінің, өз ұлты мен
араласып отырған ұлттық ортаның проблемаларын басынан кешіруде. Олар
өздерінің қазақстандық қазақтардан өзгеше екендігін біледі, себебі олар
диаспораның екінші, үшінші ұрпағы, орыс тілін, мәдениетін жақсы игерген.
Бірақ орыстардың оларға қазақ ұлтының өкілі, жағдай туса тарихи отанына
оралатын мүмкіндігі барлар ретінде қарайтынын да терең сезінеді. Сондықтан
олар Ресей мен Қазақстанның аралығынндағы көпірдей. Олардың арасында не
Қазақстанның, не Ресейдің азаматтығын таңдамағандар әлі жоқ емес, тіпті
совет азаматтарымыз деушілер де жасы елуден асқандардың арасында баршылық.
Ал ондайлар қазақстандық орыстардың арасында тіпті көп.
Қазақстан Республикасының Ресейдегі елшілігінің ақпараты бойынша,
қазақ диаспорасын алаңдатып отырған мәселелер мынандай:
— Қазақстанмен мәдени-гуманитарлық байланыстар;
Қазақстан бизнес құрылымдарымен серіктестік, экономикалық ынтымақтастық
қарым-қатынастар;
қазақ диаспорасы шоғырланған Ресей аймақтарында консулдықтар ашу;
мәдени-гуманитарлық мәселелер төңірегінде диаспора өкілдерінің
талаптары әр түрлі:
мәдени-ұлттық-автономиялар мен орталықтарға қаржылай-заттай көмек;
шекараға жақын аймақтарға теле-радио хабарларын, қазақ тіліндегі
баспасөзді жеткізу;
диаспора өкілдерінің жастарына Қазақстан жоғары оқу орындарынан
арнаулы орын бөлу;
Қазақстан театрлары мен белгілі өнер қайраткерлерінің гастрольдерін
ұйымдастыру;
жазушы, ақын және мәдениет қайраткерлерімен кездесу;
бірлескен Қазақстан Ресей жоғары оқу орындарын ашу;
— кітапханаларды қазақ тіліндегі көркем әдебиет және оқу-методикалық
әдебиеттермен қамтамасыз етуге көмек;
— диаспора өкілдерінің балаларын Қазақстан жеріне қазақы тілді ортаға
бейімдейтін жаздық демалыс ұйымдастыру.
Ресейдің кейбір облыстарында қазақ басқа да этностық диаспора
өкілдерінің санын тым асыра көбейту арқылы, мысалы, Волгоград облысындағы
42 мың қазақтың санын 60-80 мыңға жеткізіп, "аймақта демографиялық
экспансия бар, бөтендер маңызды позицияны өз қолына алып жатыр" деп халықты
қорқытып-үркіту де орын алып отыр. Экстремизмнің тарауын православие
дініндегілер мұсылмандардан көруге әуес. Тіпті "іргелес мемлекеттер
орыстарды ығыстыру үшін әдейі мұсыдмандарды Ресейге қоныс аударуда" деп
кінә тағу жиі кездеседі.
Әр аймақтағы саяси биліктің қоғамдық пікірге, саяси күштер мен
әлеуметтік ахуалға, сондай-ақ федералдық, орталыққа алаңдауы ұлттық
саясаттың іс-қимылын шектейді. Дегенмен басты мақсат — диаспоралар мен
билік арасындағы қатынастарды реттеу болып отыр. Ұлтаралық келісім мен
тұрақтылықты қамтамасыз етудің басты жолы — диаспоралардың этномәдени
өзіндік ерекшеліктерін сақтау. Федерация субъектілері заңдары бойынша
ұлттық-мәдени саладағы мұқтаждықтарын диаспоралар өзінің қоғамдық
бірлестіктері арқылы жүзеге асырады. Заңдарда диаспораның ұлттық мәдени
құқын қолдау жолдары да қарастырылған. Мемлекеттік органдарда ұлттық
қоғамдық бірлестіктерді білім, ақпарат, мәдениет салаларындағы іс
қимылдарын қолдауға, оларға бюджеттен түсетін салық пен басқа да
төлемдерден жеңілдіктер беруге, ғимараттарды жеңілдікпен жалға алуға
жағдайлар қарастырылған. Өкінішке қарай, заңдардың бұл баптары бюджет
заңымен үйлеспегендіктен жүзеге аспай, олар сөз жүзінде қалып отыр.
Ал Астрахань облысы мен Самара облысының заң шығару органдары ұлттық-
мәдени қауымдастықтарға қаржылық, ғимараттарды пайдалануға, бюджеттен
төленетін салықтардан жеңілдіктер жасап, диаспоралардың мәдени әлеуметін
дамытуға арналған бағдарлама қабылдаған. Ол бойынша диаспоралардың мәдени
дамуын 98,9 пайыз облыстық бюджеттен, 0,7 пайыз жергілікті бюджеттен, 0,4
пайыз басқа көздерден қаржыландырады.
Қазақ диаспорасы мекендеген бірқатар аймақтарда көптеген заң күші бар
ұлттық саясат тұжырымдамалары, кешенді бағдарламалар, арнаулы іс-қимыл
жоспарлары мақұлданған. Әлеуметтік, экономикалық, құқықтық мемлекеттік,
рухани салаларда арнаулы іс-қимыл жоспарлары да бар.
Саратов облысы бағдарламасында халықтардың әлеуметтік және ұлттық-
мәдени дамуына мән берілсе, "Тұжырымдамада" оны іске асырудың жолдары
нақтыланған. Сондай бағдарлама Самара облысында "Жаңару" — ("Возрождение —
I-1994-1998), Возрождение - II-2000-2001 жылдарға, Орынбор облысында
"Аймақтық ұлттық, саясатты жүзеге асырудын моделі" бағдарламасы 1994-1995,
1996-1997, 1998-2000, 2001-2005 жылдарға арналған. Олар сабақтастық
негізінде қисынды жалғасып жатыр. Егер алғашқы жылдар диаспоралардың
сұранысын қанағаттандыруға арналса, 2001-2005 жылдарға арналған
бағдарламада ұлттық және ұлтаралық қатынастарды үйлестіруге, дау-
дамайлардың алдын алуға, әлеуметтік шиеленістерді бәсеңдетуге және ұлттық
экстремизмді болдырмауға басымырақ мән беріледі.
Олардың 62,3 пайызы қоныс аударушылар мен диаспора өкілдерін
жергілікті тәртіп пен дәстүрлерді сыйламайды деп кінә тақса, 32,4 пайызы
еңбек нарығы мен әлеуметтік саладағы жағдайды шиеленістіреді дейді. Ал 26,3
пайызы салықтан жалтарады, жергілікті заңды сыйламайды деген уәждер айтады.
Мәскеуліктердің 13.5 пайызы ұлтына қарамай сырттан келгендерді ұнатпайды,
15,1 пайызы ұлтаралық араздықты саяси күштер әдейі ұшқыштарды деп
есептейді. Енді біреулер Мәскеуде өмір сүру жылдан жылға қиын болып бара
жатыр, сондықтан байырғы тұрғындар "қасқырдың ауызы жесе де қан, жемесе де
қан" дегендей, қиындықтарды бөтен ұлттарға аударуға әуес.
Сонымен ұлттық, диаспораның атынан "ұлттық өкілдікке" кім құқылы,
диаспораның мүддесін кім қорғайды: ұлттық серкелер ме, ұлттық құрылымдар
ма, әлде ұлттық мәдени автономия ма деген сауалға заң жауап бермейді. Осы
мәселенің басы ашылмағаннан, кейін диаспораның мүддесі аяқ асты болатыны да
анық. Ұлттық серкелерден ұлт мәселесін тым саясаттандырады деп қауіптенсе,
ұлттық мәдени автоноииялар мен ұлттық құрылымдар ұлт мәселесін озбырлықпен
иемденіп кетеді деген қауіптен сақтандыру да орын алып отыр. Кейбір
ғалымдар Мәскеу қаласында да орыс ұлттық мәдени автономиясын құру жөнінде
пікір айтуда, себебі орыс ұлтын Мәскеуде басқа ұлттар ығыстыруда деп
түсіндіреді. Оны неофашистік жастардың тобы қуаттап отыр. [5]
Патшалы Ресейден кейінгі кеңестік империяның кезінде халықтар тарихы
туралы бұрмалаушылықтар орын алған . Солардың бірі- көптеген ұсақ
халықтардың бұрын дербес мемлекеттігі болмаған, солардың күшті Ресейге
қосылуы табиғи заңдылық дегенге сайса, екіншісі-түрлі халықтар ақ патшаның
құзырына "өз еркімен кірді "дейтін қисын. Бұл екі тұжырымның екеуіне де сын
көзбен қарау керек болады. Ақиқатына келгенде қандай ұсақ ұлыс дегеннің өзі
де бір замандағы қуатты мемлекеттердің құрамындас бөлшегі болғанын көреміз.
Демек, тарихсыз ел жоқ, тағдыры сәтсіз қалыптасқан жұрттар ғана бар.
Дүниеде өзінің болмысын, дербестігін сақтағысы келмейтін халық болмайды.
Олардың күшітілердің қарауына өз еркімен апарған жағдайлар да түрлі-түрлі.
Одақ, бірлестік дегендердің түрлі қажеттіліктен, көбінесе мәжбүрліктен
туатынын жасырудың ешбір қажеті жоқ. Бір-бірімен терезесі тең елдердің
экономикалық бірлесуі бір басқа да, күшті мен әлсіздің "теңдестігі" одан
анағұрлым өзгеше.
Көрші елдерді басып алумен шектелмей,сол елдің тарихын өшіргісі келу,
жаман атқа ұшырату, қиянаттың асқынған түрі. Дәл осындай әділетсіздікке
душар болған түркі халықтары: қазақ, өзбек, қырғыз, татар, башқұрт, қырым
татары, хақас, тоба, құмық, қарашай, т.б.
Ғасырлар бойында басына түскен түрлі қысым, қиянат, зорлық салдарынан
өзінің атқонысында мүлде азайып шартарапқа тарап кеткен халықтардың бірі-
Еділ бойындағы татарлар.Саны жағынан алғанда, татарлар түрік қауымдастығы
ішінен түріктерден, қазақтардан кейінгі орында тұрғанымен Татарстан
Республикасында тұрған жұрттың тең жартысын ғана құрайды. Татарлардың басым
бөлігі бұрынғы Кеңес Одағының бар бұрышына шашырап қоныстанған, бір шеті-
Жапонияда, екінші қиыры-АҚШ, тағы бір шоғыры Финляндияда жүргендігі туралы
дерек бар. Бір ерекшелігі- сол татарлар орнықты ел ретінде қай өлкеде жүрсе
де, жергілікті халыққа сіңіп кетпей, дінін, тілін, салтын сақтап келеді.
Жапонияға барып келгендер сол елдегі бірнеше мешітті ұстап, ислам қауымын
көбейтуге ат салысып келгендер –татарлар екенін айтып жүр. АҚШ-та, соның
ішінде, Нью-Йорк шаһарында татарлардың мәдени бірлестіктері бар. Сондай-ақ,
татар ғалымдары Финляндияда тұратын бауырларының тұрмысы мен мәдениеті
жөнінде зерттулер жазып жүргенін де білеміз.
Дағыстанды жайлаған көптеген ұлыстар мен ұлттар арасында құмықтар
көрнекті орын алады. Құмықтар Баба-юрт, Хасав-юрт, Қызыл-юрт, Бойнақ-Ленин,
Қиякент, Қайтас деген аудандарда және Махач-кала, Кизляр, Дербент т.б.
қалаларда тұрады. Көрші шешен, ингуш, солтүстік Осетияға да шашыра
қоныстанғандары да кездеседі.Соңғы есеп бойынша құмықтардың саны 300000
мыңнан асады.
Қазіргі кезде түркі халықтарының шетелдерде тұруы Патша мен Кеңес
өкіметінің ұзақ жылдар бойы жүйелі түрде жүргізген стратегиялық ұлт
саясатының жемісі. Нәтижесінде түркі халқының белгілі бір бөлігі кіндік
кесіп, қаны тамған туған жерін тастап тоз-тоз болып, Маханбеттің сені
көлден айырған лашын құстың екпіні, мені елден айырған Жәңгір ханның
тепкісі дегендей, Кеңес ( кеңес деп аталғанымен ол орыс ұлтының мүддесін
ойлайтын) үкіметінің епкіні мен тепкісінен жат-жұрт елдерде диаспораға
айналды.
Бұрынғы КСРО тарағаннан кейінгі бірталай халықтар тәуелсіздік туын
көтеріп, азаттық жолына түсті. Алайда, Ресейдің империялық билеуші күштері
халықтардың өз жерінде тәуелсіз мемлекет орнатпақ ниетіне суық қабақ
көрсететін мінезінен арылатын емес. Олар Ресейдің тұтастығын бұзбаймыз
деген кез келген азаттық сүйгіш әрекетті күшімен қырып-жойып басудан
тайынбайды. Бұған Ресейдің шешен халқына жасап отырған жан түршігерлік
зорлық-зомбылығы дәлел. Шешен Республикасының халық сайлаған үкіметіме
қандай да болмасын келіссөз жүргізуге бармай, тек қана қара күшке сүйеніп,
азаттық сүйгіш халықты жер бетінен құртып жіберуді көздегені-адамзат
тарихында кездепеген сұмдық. Бұл орыс халқының еркімен жасалып отырған іс
емес, Ресей билеп-төстеушілерінің шектен шыққан зұлымдығы.Сөз жүзінде
демократиялық қоғам орнатамыз деп жар салып, ашық зорлықтар мен
қастандықтарға шімірікпей бару-Ресей басшыларының адамдықтың жалпы жұрт
мойындаған дәстүрін аяққа таптағандығы.
Қазіргі кезде Ресей үкіметі ұлттық автономиялардағы орыстардың санының
көптігінің арқасында референдум өткізу арқылы ұлттық автономияларды көрші
облыстарға қосып, федеративтік елден біртұтас (унитарлы) елге айналдыру
іс-шараларын шабан түрде жүргізуде. Оған делел: Палтава облысы мен Коми
автономиясын, 2006 жылдың 16 сәуірінде Иркутск облысы мен Бурят
автономиясын қосу жөніндегі өткізілген референдумдар.
1.2. Европа елдерінде түрік диаспорасының қалптасуы.
Дүниедегі сан алуан ұлттардың қоғамдық тарихи, әлеуметтік, мәдени,
этникалық даму үрдістері біркелкі жүрмегені белгілі. Қазіргі кезде әлемнің
кейбір аймағында әлі де болса классикалық түрдегі тайпалар бар. Әрине, бұл
классикалық даму үстіндегі топтар да белгілі бір ұлт өкілдерінің
оқшаулығын көрсетеді. Сондықтан этностардың:
қоғамдық-әлеуметтік, тарихи даму процесінің;
ұлттық салт-дәстүрлерін сақтау үрдістерінің;
басқа этнолингвистік ортада ұлттық болмысының еріп, жоғалып кетпеуі үшін
оған қызмет ету тәсілдерінің алуан түрлі сатыларда әрбігендігінен ұлттардың
оқшаулығын білдіретін ұғымдардың әр түрлі болуы заңды құбылыс (этникалық
топтар, маргиналдар, метистер, аз бытыраңқы топтар т.б.).
Мәселен, Ресейде бұл мәселелерге өткен ғасырдың 20-шы жылдары КСРО-ны
мекендейтін халықтардың тізімін жасау қажеттігі болған кезде назар
аударылды. С.Лаллука: "КСРО-да "диаспора" ұғымы ең қатерлі, ең қажетті
проблема екендігінде күмән жоқ, халықтардың санасында "Этникалық Отан"
ұғымы кеңістікте берік бекіп, нақты көрініс тапты. Ресейдегі диаспоралар
туралы әбден, жеткілікті айтуға болар еді" - дейді. Сол кездері бұл
құбылыстарды бейнелейтін ұғым ретінде "этнолингнистік қауымдастық",
"этнографиялық топ" (Чебоксаров Н.Н., Чебоксарова И.А.), "негізгі этникалық
бөлшектер", "макроэтникалық топтар, микроэтникалық бөлшектер" (1972 ж.
Ю.В.Бромлей), "субэтникалық бөлшектер" (1983 ж. Ю.В.Бромлей), "Аз халықтар"
(А.И.Кузнецов), "Аналық этнос және оның шашыранды бөліктері" В.И.Ленин
айналымға енгізген және т.б. ұғымдар болды. Осындай 20-дан астам
терминдерге талдау жасап, бұл ұғымдардың өте жалпылама анықтама
беретіндігіне тоқтала келіп О.В.Котов өзінің "Осколки этноса" деген
еңбегінде "Аналық этностың дисперсиялық және диаспоралық бөліктері" деген
ұғымдарын ұсынады. Дисперсия (бытырау, шашырау) - бір мемлекетте
болғанымен, басқа ұлттық-территориялық бірлікте тұратын аналық этностардың
бөлігі, диаспора - КСРО-дан тыс мемлекеттерде тұратын этностардың
бөлшектері деген анықтама берді. Бұл Кеңес Одағы кезіндегі саяси-
әлеуметтік, геосаяси аумақтық қоғамдық құрылыс негізінде берілген ұғымдар.
КСРО тұсында ұлт саясаты бұрмаланып, ұлттардың әлеуметтік дамуы мен
дәстүрлі мәдениеті, тілі, діні, ділі әр ұлттың жеке дара тарихы көзге
ілінбегендіктен Қазақстанда бұл мәселеге тек Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін
ғана терең назар аударыла бастады.
"Диаспора" өзінің тарихи Отанынан тыс басқа ортада тұратын (болмаса өз
халқынан тыс жерде орналасқан), этникалық шығу тегі бірдей адамдардың
біртұтас, тұрақты тобы және аталған қауымның дамуы мен қызмет етуі үшін
қажетті әлеуметтік институттары бар адамдардың тобы болып табылады. Оның
басты белгілері:
1. Басқа этнолингвистік ортада - мемлекетте өмір сүруге мәжбүр болған
қауым бірлігі, олардың қалыптасуы басқа этномәдени ортамен байланысты
болады.
Этностық болмысын (тілін, дінін, дәстүрлі медениетін, өзіндік ұлттық
санасын т.б. құндылықтарын) сақтап қалған және оны одан әрі қарай дамыту
үшін күш салатын, ассимилицияға тұрақты (ұлтты болмысын жоғалтып, басқа
этностардың ықпалында еріп, жоғалып-жойылып кету алдында тұрған емес)
тарихи Отанымен байланыста болатын қауым бірлігі.
Жерлестіктерден бастап қоғамдық, ұлттық мәдени немесе саяси ұйымдары бар
қауымдар бірлігі.
Объективтік жағдайда өзін-өзі басқару органын, оқу-білім, мәдени,
саяси т.б. ұйымдастырса, субъективтік жағдайда ұлттық идеясын тілін, дінін,
т.б. тарихи тамырын жаңғыртып өзінің этникалық ерекше қалпының басқа
этнолингвистік ортада еріп, жоғалып кетпеуіне жағдай жасайды.
Дамыған мемлекеттердің қай-қайсысында болмасын алуан түрлі
құбылыстардың әсерінен өзінің табиғи этникалық генофондынан тыс басқа ұлт
өкілдері - диаспоралар өмір сүреді. Осы диаспоралардың басқа этнолингвистік
әлеуметтік-мәдени ортаның тұрмысы мен қоғамдық жағдайына өздерін икемдеу,
күну, жаңа ортаға өздіксіз үйрену, сол жерде тұруға бейімделу процесі өз
алдына үлкен мәселе. Мәжбүрлі түрде босқындыққа ұшыраған этнос өкілдері
басқа этнолингвистік ортада ең алдымен ұлтаралық байланыс құралы тілді
үйренуге мәжбүр болады. Сонымен қатар табиғат құбылыстарынан бастап өзін
қоршаған әлемге, қоғамдық-саяси, әлеуметтік-мәдени ортаға, экономикалық
жағдайларына, психологиялық-танымдық жағынан да жаңа құндылықтарды
меңгеруге жан-жақты бейімделуге мәжбүр болады. [8]
Мәжбүрлі бейімделу деген қайта құру, жаңа құндылықтар мен әлеуметтік
іс-әрекет индивидтің көзқарасымен қарама-қайшы бағытта болғандықтан, олар
жаһаны қабылдамай, әлеуметтік ортаның құндыдықтарын өзгертуге тырысты,
бірақ олардың әлеуметтік ортаға қарсылық әрекеті сәтсіздікке ұшырады,
сондықтан олар (уақытша немесе түпкілікті) жаһаны қабылдауға көнуге мәжбүр"
болады. Уақыт өте жағдайлары түзеліп, босқындық сатысынан өткеннен кейін
диаспора өкілі, яғни этнос адамдары өзінің ұлттық болмысына назар аудара
бастайды. Абай атамыз; "Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады.
Біреуі ішсем жесем. Біреуі білсем демек. Дүниенің көрінген, көрінбеген
сырын түгелдеп білмеген соң ол адам жаны болмайды" дейді. Ойшылдың бұл ой-
түйінінен кез келген адам өмірден мән-мағына іздейтіндігін, дүниенің сырын
танып білуге талпынатындығын байқауға болады. К.Ясперс бұл туралы: "адам
болмысты, өзін және өзінің шекараларын (мүмкіндіктерін) түсіне бастайды,
оның алдында дүниенің қорқынышты келбеті мен өзінің дәрменсіз күйі жарқырап
ашылды. Ол азат ету мен құтқаруды талап етті, өзінің алдына биік мақсаттар
қойды, өзіндік сананың қатпарлары мен трансцеденттік дүниенің
айқындылығындағы абсолюттілікті танып білді - дейді. Өмірлік мақсатын
саналы түрде анықтаған адам қандай жағдайда болмасын өзіндік болмысын
сақтап қалады. И.Кант өмір мәндік мәселелерде адамға дұрыс бағдар беретін
ақыл-ойға ғана, адамның рухани-мәдени қуаты мен оның болмысынын моральдық
бастауларына, жауапкершілігі мен парызын ең жоғарғы құндылықты — мәнді
инстанциялар ретінде саналы түрде алар мүмкіндігіне сенді. Диаспоралар
басқа этнолингвистік ортаның мәдениетінен оның ұлттық ерекшеліктерін саналы
түрде ажырата білу үшін алдымен өз ұлтының тілін, ділін, ұлттық идеясын
дұрыс танып білуі керек.
Адамның жан дүниесінде ''Мен кіммін?", "Менің ұлтым кім?". Мақсатым
қандай? немесе тағы басқадай гуманистік сауалдар туындауы мүмкін.
"Гуманизмді адамшылдыққа талпыну, адамға құштарлықпен сүйсіне қарау, адам
өзін-өзі танып, өзін-өзі түсіне бастағаннан іздеуіміз керек" — дейді
белгілі қазақстандық философ І.Ерғалиев.
Адамның жан-жақты дамуына, тұлғалық деңгейге көтерілуіне ең алдымен
әсер ететін ішкі жан дүниесінің сұранысы-қажеттігі руханилық болып
табылады. "Рухани құндылықтардың материалды құндылықтардан айырмашылығы
әрбір жанның ішкі потенциялын ашута көмектеседі. Ол әлеуметтік дүниеден
әділетсіздікті, үйлесімділікті күшпен емес ыстық ықыласпен, жүрек жылуымен,
нұрымен орнына келтіруге тырысады. Сондықтан, рухани құндылықтарды —
адамның шынайы болмысының нығаюына игілікті әсер ететін, оның тұлғалық
дамуына өзек болатын, еркіндігін жасампаздықпен паш етуге мүмкіндіктер
ашатын Ақиқаттық нұрлы құбылыстары деуге болады". Яғни, руханилық барлық
әлеуметтік-мәдени істерге бағыт бағдар жасайды. Адамның рухани дүниесінің
жан-жақты дамуына терең әсер ететін тетік болып табылады.
Сондықтан кез келген адам "жетілген адам" деңгейіне көтерілу үшін,
әлеуметтік-мәдени құндылықтарды жасап, оны дамыту үшін, мәнді амір сүру
үшін, ата-бабаларымыздан келе жатқан дәстүрді жалғастырып, ұрпақтарды
сабақтастыру үшін өзінің рухани дүниесін өздіксіз жетілдіріп отыруы керек.
Ұлтжандылықты атамекенге — Отан-анаға деген қимастық пен шексіз махаббатты
әрбір этнодиаспоралық кеңістіктегі диаспора өкілі жан дүниесімен сезіне
алғанда, рухани дүниесімен ұштастыра білгенде ұлттық рух қалыптасып ұлт
болып үю үрдісі жанданады, өсіп-үніп дамиды. Басқа әлеуметтік-мәдени
кеңістіктегі диаспоралардың дәстүрлі мәдениетінің дамуы, материалдық және
рухани құндылықтарының дүниеге келуі дүниеде ұлт болып сақталып қалуды
кексеген, ұлт болып үюға талпынған этнос өкілдерінің ұлтқа, ата-мекенге,
тарихи Отанға деген қимастық сезімінен туындайды деп ойлаймыз. Өйткені
басқа ұлт мәдениетінің ықпалына ұшырап туған тілі мен ділін, дінін сақта
маған басқа әлеуметтік-мәдени ортаның мәдениетінен өзінің табиғи
ерекшеліктерін саналы түрде ажырата алмаған этнос өкілдері мәңгүрттікке бет
бұрады.
Адамзат дамуында диаспоралар көптеген жоғарыда аталған алуан түрлі
қиындықтарға төзе алмай, этностар шашырап біртұтас бола алмаған жағдайда
этностардың бытырауы басталып, маргиналданып жаңа мәдениет үрдістерімен
сусындаған ұлттық болмысының кейбір ерекшеліктерін ғана сақтай алған оқшау
топтардың қалыптасуына себеп болады. Р. Парк маргиналдар деп мінез-
құлқында тынымсыздық, агрессиялық өзімшілдік, сенімсіздік белгілері бар
(шетте болушы) американдық мулаттарды атаған. Кейде мәңгүрттік мәдени
типпен маргиналдықты ұқсас қарастыру кездеседі. Мәңгүрт дегеніміз — рухани
тамырларынан айырылған, ұлттық салт-дәстүрден жұрдай, күнделікті өмірде
ұлттық-мәдени жүйенің құндылықтарын қолданбайтын адамдар жатады". Бұл
құбылыстарды диаспоралардың қалыптасуының тарихи кезеңдерінен байқауға
болады. Диаспоралардың қалыптасу тарихына көз жіберетін болсақ
этнодиаспоралық кеңістіктердегі көптеген диаспоралар сонау ерте уақыттардан
бүгінгі күнге дейін (мәселен, еврейлер т.б.) алуан түрлі құбылыстардың
әсеріне мойымай ұлттым келбетін тілін, дінін, ділін сақтап қалған. Ал,
қазіргі заманғы этномәдени үрдістердің тереңдей түсуі кейбір этностардың,
диаспоралардың ұлт ретінде сақталып қалуына үлкен қауіп төндіріп отыр, бұл
бүгінгі күні ең өзекті проблемалардың бірі болып отыр. Дегенмен, шын
мәнінде ұлттық келбетін сақтап қалғысы келетін этнос өкілдері басқа этно-
мәдени орта мәдениетінен өзінің ұлттық ерекшеліктерін саналы түрде ажырата
отырып, ұлттық құндылықтарын сақтап қалу жолында бар күш жігерін салып іс-
әрекет жасап, күресетін болса диаспоралар қаншама көпмәдениеттер тоғысқан
әлеуметтік-мәдени ортада өмір сүрсе де ұлт ретінде сақталып қалуға
мүмкіндігі бар деп ойлаймыз. Мұны адамзаттың даму тарихы дәлелдеп берді.
Орыс ғалымы И.В.Пантин "Жаһанданудың ең алғашқы элементтері екі ұлы
державалар Рим және Хань империялары Евразияның ұлан-байтақ даласын
біріктіру кезеңінен б.з.д. II ғасырдан б.з.ІІ ғасырына дейінгі кезеңдерден
бастау алады. Осы кезде Қытай мен Орта Азияны байланыстырып тұрған ұлы
Жібек жолының ашылуы да тегін емес" десе, қазақстандық ғалым Р.Қасымова
"Жаһандасудың басты қыр көрсетуі парасат пен жанның жанжалы. Мұның сұмдык
қауіптілігін бағзы заман ғұламалары баяғыда-ақ ескерткен болатын, ол
қазіргі кезде қоғам мен табиғаттың текетіресіне айналып отыр" — дейді.
Сонымен қатар орыс ғалымы И.Н.Ионов "Жаһандық тарих XX ғасырдың 60-70-ші
жылдарынан бастап ерекшелене бастады" — дейді.
Жаһандану бүгін ғана басталған үрдіс пе? деген сұраққа А.Егеубай "ол
XXI ғасыр табалдырығына мемлекетаралық қарым-қатынастың жаңа сапасына қадам
басқан елдер үшін ғана таңсық таным. Шын мәнінде, бұл адам қоғамдасқалы,
қоғам-қауым болғалы жалғасып келе жатқан дәстүрлі даму жолы, түрлі тарихи-
әлеуметтік (діни, мәдени, ғылыми, саяси жаугершілік, басқыншылық т.б.)
ахуалда көрініс берген'' дейді. Н.Я.Нечаев "Терең этномәдени ерекшеліктер
мен олардың бір-бірінен алшақтығы жаһандану үрдістерінің өркениеттік дамуын
айтарлықтай шектейтіндігін" тілге тиек етеді. Ал, саясаттанушы М.Әшімбаев
"Жаһандану ықпалын шектейтіндей тетіктерді орнықтыру мүмкін емес. Олай
болса, өзіңнің ұлттық мүдделеріңді саналы түрде түсіне отырып, жаһандану
процесіне қарсы жүру керек" дейді. қандай болғанда да жаһандану туралы
зерттеушілердің көзқарастары алуан түрлі.
Жаһандану үрдісі кезінде басқа этнолингвистік орталарда тұратын
этностар өзінің ұлттың болмысын қалай сақтап қалуы мүмкін?
Алуан түрлі құбылыстардың әсерінен басқа этнолингвистік кеңістіктерде
тұратын кез-келген этностық этномәдени болмысының сақтануына, ұлт болып
үюына әсер ететін құбылыс "ұлттық тіл мен дін бірлігі болды" — дейді.
Канададағы украин диаспорасын зерттеуші ғалым А.Сыч.
Осы мәселе туралы ойымызды әрі қарай өрнектейтін болсақ, жалпы адамның
жан дүниесіне әлемді тану туралы ең алғашқы қарапайым білім бала кезінен
бастап анасының тілі арқылы беріледі, өсе келе адам өзін қоршаған ортаны,
дүниені, табиғатты, ертегі-аңыз әңгімелерді, халық даналағы мен ұлтының
кемеңгер ойшылдарының, әлем әдебиетінің озық үлгілерін ана тілі арқылы
танып біледі. Отбасында белгілі дәрежеде анасының тілінде тәрбиеленіп
ұлтының салт-дәстүрлерін т.б. құндылықтарын бойына сіңіріп өседі. Адамның
жан дүниесіне анасының тілі арқылы берілетін ұлттық құндылықтар адамның
жадында ұлттық мінез-құлықтың, рухтың, сана-сезімнің қалыптасуына әсер
етеді. Мәселен, қазақтар халық арасынан шыққан би-шешендердің даналық
сөздерін қастерлеген. Ауыздан-ауызға жеткізіп құрметтей білген. Даналықтың
түп тамыры бірегей рухаии қазына-мұралардың негізінде жатыр, ол ата-
бабалардан келе жатқан дәстүрді жалғастырушы, ұрпақтарды сабақтастыратын
қайнар бұлақтардың бірі.
Тіл арқылы түсіністік ұлтаралық өзара сыйысу үрдісі өрбиді, осыдан
келіп тіл табысуы басталады. Мәселен, шетелдегі қазақтар өздері өмір сүріп,
тіршілік етіп отырған басқа этнолингвистік ортаның мәдениетін құрметтеп,
тілін үйренуі өз мәдениетімен үйлестіре білуі қоғамдық, әлеуметтік-
экономикалық қажеттеліктен туындады. Этнодиаспоралық кеңістіктегі
қазақтардың тарихи отаны, туып өскен атамекен жері, тағдыры бір. Сондықтан
олар өздері өмір сүретін елдің тілін меңгеруге, өзін қоршаған ортаға
бейімделуге мәжбүр болды. Олар этностық шығу тегі бір адамдармен бірігіп,
біртұтас болып, қиындықтарды бірге жеңуге тырысты. Дамыған мемлекеттерде
шашырай, кей аймақта шоғырлы орналасқан қандастарымыз негізінен
ассимиляцияға тұрақты, олар көп мәдениеттердің тоғысқан ортасында ұлттық
келбетін сақтап қалды. Адамның жоғарғы деңгейге көтерілуіне, елінің бүгінгі
мен ертеңін ойлайтын ұлтжанды болып қалыптасуына, ана тілін құрметтеуіне,
ата-анасының, үлкендердің отбасында беретін тәрбиесінің де маңызы зор. Алыс
шетелдердегі қазақ диаспорасына тілді арнайы оқытатын білім беру жүйелері
болмаса да ана тілін ұмытпаған. Бұл үрдістердің қалыптасуына отбасында
дұрыс бағыт, дұрыс тәрбие беруі шешуші рол ауқарды.
Шетелдегі қазақтарда бұл үрдістердің қалыптасуына отбасындағы
тәрбиемен бірге халық даналығы, халық арасынан шыққан көренкті ойшылдар мен
еліне адал қызмет еткен қоғам қайраткерлерінің, игі жақсылардың әсері де аз
болмаған, өйткені туған халқын сол халықтың арасынан шыққан адамдар жақсы
біледі.
Этнодиаспоралық кеңістіктердегі оқшау ұлттар үстем этностардың
ықпалына бірелмей ұлттық келбетін сақтап қалуында шешуші рөл атқаратын,
этнос адамдарының іс-әрекетін бақылаушы, бір сенімге біріктіруші үрдіс дін
болып табылады.
Дін белгілі бір этнос адамдарын біріктіріп ғана қоймай, белгілі
ережелер жиынтығы мен рәсімдерді орындауды қатал қадағалаушы да. Басқа
этнолингвистік ортадағы оқшау этностар, диаспоралар көп-мәдениеттердің
ішінде жоғалып, сіңісіп кетпей өзінің ұлттық ерекшеліктерін, тілін, ділін,
ұлттық болмысын сақтап қалуы үшін этнос адамдарын қатал қадағалаушы белгілі
бір рәсімдер жүйесін берік ұстанбаса, үстем этностың ықпалына ұшырауы
мүмкін. Бұл құбылысты диаспоралардың қалыптасуының тарихи кезеңдерінен
байқауға болады. Сенімінен айырылған ел мәңгүрттікке бет бұрады. Тұла
бойында иманы жоқ басқа мәдениеттің ықпалына ұшыраған, мәңгүрттікке бой
алдыра бастаған, қайырымсыз адамнан ұлт болашағын ойлайтан, елін қорғайтын
ер шығуы нейқабыл.
Сонымен тіл мен дін бірлігі адамдардың бірлестігін, ынтымағын
қалыптастыра отырып, күнделікті тұрмыс-тіршілікте өзінше қам-қарекет
жасауға негіз қалайды. Бұл әлеуметтік-мәдени құндылықтардың ұлттық,
мәдениетінің т.б. дамуына жол ашады.
Басқа этнолингвистік кеңістіктерде тұратын кез-келген этностың ұлттық
болмысының сақталуына негізінен жан дүниесі таза жас ұландарын имандылыққа
баули алатын, ұлт тағдырын, халқын, ұрпағын ойлайтын ұлтжанды, басқа
этномәдени үрдістерден өзінің тілін, ділін, ұлттық мәдениетін саналы түрде
айыра алатын этнос адамдары, ата-бабаларынан келе жатқан дәстүрді
жалғастырып, үнемі жаңғырып отырады. Ұлттық этномәдени ерекшеліктерін
сақтай отырып, одан әрі дамыту үшін оған қызмет етеді, жаңа белестерден,
қоғамның жаңа даму кезеңдерінен өту үшін алдына дұрыс мақсат қойып, өзіне
тән материалдық және рухани дүниесін жасап, оны ұрпақтарына мұра етіп
қалдырады. Осы құндылықтарды сақтау үшін іс-әрекет жасайды. Сонда ғана
басқа этнолингвистік кеңістіктердегі этнос өкілдері ұлт ретінде сақталып
қалуы мүмкін. Алайда диаспоралардың тарихи (ерте, орта, жаңа қазіргі
замандардағы) даму кезеңдерінен байқағанымыздай, басқа этнодиаспоралық
кеңістікте өтетін уақыт тезі, өмір қиындығы қоғамдық-экономикалық, саяси,
әлеуметтік-мәдени жағдайлардың, құндылықтардың өзгеруі, ұлтаралық
текетірестер адамның болмысы мен жан дүниесіне қаяу салып, адамның жадында
келер ұрпаққа, "Отан анаға", "Атамекенге" деген қимастық, сезімді,
ұлтжандылықты оята алмайтындай жағдайға әкелуі мүмкін. [10]
Диаспоралардың этнодиаспоралық кеңістіктердегі көп мәдеииеттердің
тоғысқан әлеуметтік-мәдени ортасы мен өзінің ұлттық мәдениетінің
үйлесімділігі, басқа этностармен қарым-қатынасы, олардың мәдениетін
құрметтеп, тілін үйренуі, ұлттық болмысын сақтап қалуы тағы басқа алуан
түрлі күрделі мәселелерінің туындауы жаңа қоғамдық ғылым — диаспоралогияның
дамуына жол ашты. "Диаспоралогия дегеніміз — халықтардың өздерінің
этникалық ортасынан тыс жерге көштеп немесе геноцид қаупінен қоныс
аударылған, шашыранды топтарын құрайтын диаспоралардың саяси-әлеуметтік
ортасына байланысты тарихындағы, мәдениетіндегі, философиясындағы, жалпы
рухани дүниесіндегі, тіліндегі, кәсібі мен салт-санасындағы өзгерістері мен
ұлттық қасиеттерін сақтау мәселелерін зерттейтін ғылым". Сондықтан қай елде
болмасын әр ұлттың жеке дара ұлттық өзіндік санасын жаңғыртуына, дамытуыана
жол ашып беретін ғылым саласы диаспорология болып табылады.
Шетелдердегі қазақтар тағдырдың "тар жол, тайғақ кешуіне" — төтеп
беріп, басқа этномәдени ортада әр уақытта ұлты қазақ екенін мақтанышпен
жырлаған. Монғолия қазақтарының арасынан шыққан аса талантты ақындардың
бірі Кәкей Жаңжұңұлының "қазақпын" өлеңінде ұлтқа деген төгілген ыстық
мейрім мен елді, жерді аңсау сарыны, туған ұлтын мақтан ететіндігі, туған
елге деген қимастық сезімін байқаймыз. Бұл өлеңде ғана емес, жалпы
шетелдердегі қазақтардың рухани дүниесінде ата-мекенге, туған жерге, ұлтқа
деген шексіз махаббат шетел қазақ поэзиясында, қисса-дастандарымен өлең-
жырларында, проза жанрларында ерекше бейнеленіп, бірегей туындылардың
жазылуына мұрындық болған.
Шетел қазақтарының арасынан шыққан белгілі ғалымдардың: мәселен, З.
Қинаятұлының, Қ. Қалиасқарұлының т.б. еңбектері моңғол тілінде, Н.Мыңжан,
Ж.Мырзахан, С.Жанболатұлының еңбектері Қытай тілінде, Х. Оралтайдын,
Зейнештің еңбектері ағылшын, түрік тілдерінде т.б. көптеген шетелдегі қазақ
ғалымдардың еңбектері дамыған елдердің тілінде жарық, көруде.
Сонымен қатар шетелдегі қазақтардың арасынан өздерінің ақын-
жазушылары, би-шешендері қоғам қайраткерлері қалыптасып шықты. Туған
халқының азаттығы жолында қаһармандық ерліктің әлгілерін көрсете білген
қазақ халқының Исатай мен Махамбет т.б. секілді шетел қазақтарының арасынан
да Оспан батыр, Бөке батыр, Елісхан батыр, Зұқа батыр, Райыс батыр,
Көрімбай батыр, Кешім батыр, Есет т.б. батырлар шықты. Шетел қазақтарының
арасынан шыққан көрнекті тұлғалардың даналық сипаты мен тұлғалық-азаматтық
болмысы, жасаған құндылықтары сарапталып тарихи отанында өз деңгейінде
бағасы берілуі керек деп ойлаймыз.
1.3. Түрік диаспорасының ұйымдары мен қоғамдары және оның ықпалдылығы.
Түрікшілдік қозғалыс идеологтары (И.Гаспралы, Ж.Ақшора, А.Ибрагимов,
А.Топшыбашоғлы, М.Шоқай, А.З.Уәлиди, М.Расул-Заде, З.Көкалып және тағы
басқалары) түрікшілікті түрік халықтарының санасына сіңіру үшін жан-жақты
әрекеттер жасады. Әсіресе, газет-журналдар арқылы насихаттауға баса назар
аударды.
Ж.Ақшора, А.Ибрагимов сынды эмирациядағы түрікшіл қайраткерлер саяси
түрікшілдіке негіз салды. 1905-1907 жылдарында Ресейдегі мәдени
түрікшілдік саяси сипатталп, түрікшілдік саясатта да, мәдениетте де,
сонымен бірге тактикалық жағынан руханилықта да бірігіп кетті.
Түрікшілдік туын Ресейде тұңғыш көтерген ұлтжанды перзент-И.Гаспралы.
Ол 1851 жылы Қырым топырағындағы Бақшасарай қаласына таяу жерде орнасқан
Ажик ауылында, прапорщик М.Гаспралының отбасында дүниеге келді. И.Гаспралы
алғашында ауылдық мұсылман мектебінде оқиды, кейіннен Воронежде оқып, содан
кейін Москвадағы кадет корпусына түседі. Одан кейін Ыстанбулға жоғарғы
білім алу үшін аттанады. Кейін Парижде жарнама агенті болып үш жыл жүмыс
істеді және И.С.Тургеневтің хатшы болып жұмыс істеді .
Оның Мәскеудегі кадет корпусында оқыған кезін атақты башқұрт
оқымыстысы З.У.Тоған былайша түсіндіреді: "Орта түркілердегі Шоқанға ұқсас
тұлға-қырымдық И.Гаспралы. Ол да орыс әскери ортасының түлегі, Щедрин,
Тургенев, Чернышевский шығармалары, XIX ғасырындағы орыс либерализмі,
"батысшылдық" пен "славяндық" ағымдарының тартысы, әскери мектептердегі
орыс еместерге деген сенімсіздік, орыс армиясындағы бүкіл әлемдік билікке
ұмтылу пиғылдары И.Гаспралының ұлтжандылық сезімін оятты ".
Европа және мұсылман елдерінде болып, ұлттық мәселемен жете танысқан
И.Гаспралы 1876 жылы Бақшасарайға келіп өзінің түрікшілдік қызметін
бастады. Ұлттық езгіден шығудың бірден-бір жолы ұлтшылдық деп шешкен
И.Гаспралы алдымен мектепті түзетіп, ұлтшылдық тәрбиесін мектептен бастау
керектігіне баса назар аударды. Ол " Русское мусылманство" "Мысли, заметки
и наблюдения мусылманииа" еңбегінде (1881жылы жарық көрген). Онда ол патша
өкіметінің мұсылман халықтарының ассимиляциялау іс-әркетін сынға алып
халықтардың ұлттық ерекшеліктерін ескеріп, олардың өзін-өзі басқаруға
мүмкіндік беру қажеттігін көрсеткен болатын.
Түркі тілдес мұсылман халықтарының мәдени бірігуінде И.Гаспралы
алдымен араб әріпін түрік халықтарының тіліне лайықтап, дыбыстың естілу
ерекшеліктеріне сәйкес бір ізге түсірілген жазу "усул-жәдидке" көшіруді
ұсынады. Осы мақсаттың орындау жолында "тілде, істе және пікірде бірлік"
ұранын көтерген "Тәржіман" (Аудармашы) газетін 1813-1914 жылдар аралығында
шығарып, мұсылман халықтарын саяси оянуға шақырады.
"Туған жерім, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz