Атбас бұршақ және бөрібұршақ дақылдарын өсіру технологиясы
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Дақылдың халық шаруашылығындағы маңызы
2. Дақылдың биологиялық ерекшеліктері
3. Өсіру технологиясы
3.а. Алғы дақыл
3.ә. Топырақ өңдеу жүйесі
3.б. Себу жұмыстары
3.в. Күтіп, баптау жұмыстары
3.г. Жинау
4. Ғылыми еңбектер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Дақылдың халық шаруашылығындағы маңызы
2. Дақылдың биологиялық ерекшеліктері
3. Өсіру технологиясы
3.а. Алғы дақыл
3.ә. Топырақ өңдеу жүйесі
3.б. Себу жұмыстары
3.в. Күтіп, баптау жұмыстары
3.г. Жинау
4. Ғылыми еңбектер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Дәнді бұршақ дақылдары (асбұршақ, ноқат, ноғатық, бөрібұршақ, т.б.) дәнді дақылдардың үшінші биологиялық тобын құрайды да, бұршақ тұқымдасына жатады. Бұл дақылдардың тұқымдарында 20-30% және одан да жоғары мөлшерде ақуыз болады, ал бұл дәнді астық дақылдарынан 1,5-3,0 есе артық. Оның үстіне ақуызды заттар амин қышқылдарының құрамы бойынша (лизин, триптофан, т.б.) толыққұнды, жеңіл ериді, адам мен жануарлар ағзаларымен жеңіл қорытылады. Тұқымдар мен жемістерінде ағзаның қалыпты қызмет істеуіне қажетті көп мөлшерде көмірсулары (крахмал) және әр түрлі дәрумендер (А,В,С, т.б.) де шоғырланған.
Дәнді бұршақ дақылдары мал шаруашылығындағы ақуыз мәселесін шешуге мүмкіндік жасайды. Таза және аралас егістіктерде олардан қоректілігі жақсы жасыл балауса, пішен және сүрлем дайындалады. Олардың сабағы мен мекені де мал азықтық құндылығымен ерекшеленеді. Дәнді бұршақ дақылдарының тұқымдары өңдеу өнеркәсібінде де пайдаланылады. Айта кеткен жөн, ақуыздың көп бөлігін бұршақ тұқымдас өсімдіктер ауадағы азотты сіңірудің нәтижесінде қалыптастырады. Олардың агротехникалық маңызы да зор: тамырларында орналасқан түйнек бактерияларының азотты байлау қабілетінің арқасында топырақ органикалық заттармен және биологиялық азотпен байытылады. Сондықтан барлық бұршақ тұқымдас өсімдіктер көптеген ауыл шаруашылығы дақылдарына жақсы алғы дақыл болып табылады.
Дәнді бұршақ дақылдары (асбұршақ, ноқат, ноғатық, бөрібұршақ, т.б.) дәнді дақылдардың үшінші биологиялық тобын құрайды да, бұршақ тұқымдасына жатады. Бұл дақылдардың тұқымдарында 20-30% және одан да жоғары мөлшерде ақуыз болады, ал бұл дәнді астық дақылдарынан 1,5-3,0 есе артық. Оның үстіне ақуызды заттар амин қышқылдарының құрамы бойынша (лизин, триптофан, т.б.) толыққұнды, жеңіл ериді, адам мен жануарлар ағзаларымен жеңіл қорытылады. Тұқымдар мен жемістерінде ағзаның қалыпты қызмет істеуіне қажетті көп мөлшерде көмірсулары (крахмал) және әр түрлі дәрумендер (А,В,С, т.б.) де шоғырланған.
Дәнді бұршақ дақылдары мал шаруашылығындағы ақуыз мәселесін шешуге мүмкіндік жасайды. Таза және аралас егістіктерде олардан қоректілігі жақсы жасыл балауса, пішен және сүрлем дайындалады. Олардың сабағы мен мекені де мал азықтық құндылығымен ерекшеленеді. Дәнді бұршақ дақылдарының тұқымдары өңдеу өнеркәсібінде де пайдаланылады. Айта кеткен жөн, ақуыздың көп бөлігін бұршақ тұқымдас өсімдіктер ауадағы азотты сіңірудің нәтижесінде қалыптастырады. Олардың агротехникалық маңызы да зор: тамырларында орналасқан түйнек бактерияларының азотты байлау қабілетінің арқасында топырақ органикалық заттармен және биологиялық азотпен байытылады. Сондықтан барлық бұршақ тұқымдас өсімдіктер көптеген ауыл шаруашылығы дақылдарына жақсы алғы дақыл болып табылады.
Пайдаланылған әдебиеттер
1.Қ.К.Әрінов. Тұқымтану негіздері.-Ақмола,1995- 92-97 беттер
2.Можаев Н.И., ӘріновҚ.К.,т.б. Өсімдік шаруашылығы.-Ақмола,1993.-72-75 беттер
3.Қ. Әріпов, А.Нағымтаев, М.Ысқақов,Н.Серікпаев,И. Жұмағұлов. Агрономия негіздері.-Астана.2007.-83-85 беттер
4.Қ.Жаңабаев, С.Арыстанғұлов Агрономия негіздері «Фолиант» баспасы-Астана 2010 76-79 беттер
5.Елбасы 2011 жылдың 28 қаңтарындағы халқына жолдау
1.Қ.К.Әрінов. Тұқымтану негіздері.-Ақмола,1995- 92-97 беттер
2.Можаев Н.И., ӘріновҚ.К.,т.б. Өсімдік шаруашылығы.-Ақмола,1993.-72-75 беттер
3.Қ. Әріпов, А.Нағымтаев, М.Ысқақов,Н.Серікпаев,И. Жұмағұлов. Агрономия негіздері.-Астана.2007.-83-85 беттер
4.Қ.Жаңабаев, С.Арыстанғұлов Агрономия негіздері «Фолиант» баспасы-Астана 2010 76-79 беттер
5.Елбасы 2011 жылдың 28 қаңтарындағы халқына жолдау
Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы министрлігі
Қазақ Ұлттық Аграрлық Университеті
Реферат
Тақырыбы : Атбас бұршақ және бөрібұршақ дақылдарын өсіру технологиясы
Қабылдаған : Досжанова А.С.
Орындаған : Пашенов А.Б.
Группа : ЗР-308Қ
Алматы
2016 жыл
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Дақылдың халық шаруашылығындағы маңызы
2. Дақылдың биологиялық ерекшеліктері
3. Өсіру технологиясы
3.а. Алғы дақыл
3.ә. Топырақ өңдеу жүйесі
3.б. Себу жұмыстары
3.в. Күтіп, баптау жұмыстары
3.г. Жинау
4. Ғылыми еңбектер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Дәнді бұршақ дақылдары (асбұршақ, ноқат, ноғатық, бөрібұршақ, т.б.) дәнді дақылдардың үшінші биологиялық тобын құрайды да, бұршақ тұқымдасына жатады. Бұл дақылдардың тұқымдарында 20-30% және одан да жоғары мөлшерде ақуыз болады, ал бұл дәнді астық дақылдарынан 1,5-3,0 есе артық. Оның үстіне ақуызды заттар амин қышқылдарының құрамы бойынша (лизин, триптофан, т.б.) толыққұнды, жеңіл ериді, адам мен жануарлар ағзаларымен жеңіл қорытылады. Тұқымдар мен жемістерінде ағзаның қалыпты қызмет істеуіне қажетті көп мөлшерде көмірсулары (крахмал) және әр түрлі дәрумендер (А,В,С, т.б.) де шоғырланған.
Дәнді бұршақ дақылдары мал шаруашылығындағы ақуыз мәселесін шешуге мүмкіндік жасайды. Таза және аралас егістіктерде олардан қоректілігі жақсы жасыл балауса, пішен және сүрлем дайындалады. Олардың сабағы мен мекені де мал азықтық құндылығымен ерекшеленеді. Дәнді бұршақ дақылдарының тұқымдары өңдеу өнеркәсібінде де пайдаланылады. Айта кеткен жөн, ақуыздың көп бөлігін бұршақ тұқымдас өсімдіктер ауадағы азотты сіңірудің нәтижесінде қалыптастырады. Олардың агротехникалық маңызы да зор: тамырларында орналасқан түйнек бактерияларының азотты байлау қабілетінің арқасында топырақ органикалық заттармен және биологиялық азотпен байытылады. Сондықтан барлық бұршақ тұқымдас өсімдіктер көптеген ауыл шаруашылығы дақылдарына жақсы алғы дақыл болып табылады.
1. Дақылдың халық шаруашылығындағы маңызы
Атбас бұршақтың астығы пісірілген күйінде, көжесі мен ботқасы қоректілігімен және дәмділігімен ерекшеленеді. Оның құрамында орта есеппен 26-34% ақуыз (белок), 0,8-1,5% май, 50-55% көмірсулары бар. Тағамға толық піспеген бұршаққаптары немесе шала піскен тұқымдары да пайдаланылады. Атбас бұршақты мал азығына (астығы, жасыл балауса, сүрлем) және жасыл тыңайтқышқа қолданады. Оның бір кг жасыл балаусасында 21 г қорытылатын протеин, 2 г кальций, 0,5г фосфор және 20 мг каротин, ал 1кг тұқымында 1,16-1,30 азықтық өлшем болады. Атбас бұршақ дәнді бұршақ дақылдарының ішінде барынша өнімділерінің бірі. Оның әлеуетті (потенциялды) астық өнімі 25-45 цга, ал жасыл балаусасы 400-500 цга жетеді. Экологиялық егіншілік жүйесінде атбас бұршақ өсімдік шаруашылығының маңызды құрам бөлігі болып табылады. Басқа бұршақ тұқымдастар сияқты атбас бұршақта азотфиксациясы нәтижесінде топырақтың потенциалды құнарлығын сақтауда маңызы зор. Ол өсіп-даму кезеңінде түйнек бактериялар симбмозымен 300 кг га дейін атмосфералық азотты сіңіреді де оның жартысына жуығын топырақта кейінгі дақылға қалдырады.
Атбас бұршақ - ертеден өсіріліп келе жатқан дақыл, Мысыр елінде, Грекия мен Римде кең тараған. Оның отаны Жерорта теңізі елдері, Батыс Европада кеңінен өсіріледі. Алайда Қазақстанда оның ауданы шамалы.
Ат бұршақ,жембұршақ,атбас бұршақ (Vіcіa faba) - бұршақтар тұқымдасына жататын, сиыржоңышқа туысының бір түрі; қолдан өсірілетін бір жылдық өсімдік. Қазақстанның оңтүстік және солтүстік облыстарында, сондай-ақ Шығыс Қазақстан облысында атбас бұршақтың тез пісетін сорттары өсіріледі.
Барлық дәнді бұршақ дақылдарының тұқымдары мен вегетативтік массасында жоғары мөлшерде белок болатындақтан тағамдық және мал азықтық құндылығымен сипатталады.(1-кесте)
1-кесте. Дәнді бұршақ тұқымдарының химиялық құрамы (%)
Дақыл
Ақуыз (белок)
Азотсыз
экстрактивті
заттар
Май
Клетчатка
Күл
Атбас бұршақ
30
45
1,5
6,0
3,5
Бөрібұршақ (жіңішке жапырақты)
38
24
5
12.5
4,5
Бұршақ дақылдарының астық белогінің биологиялық құндылығы өте жоғары. Егер сүт белогінің құндылығын 100% деп есептесек, онда көптеген дәнді бұршақ дақылдарының биологиялық құндылығы 75-85%, ал майбұршақта ол 100%-ға жақындайды.
Біздің елімізде өсімдік белогі мәселесі (проблемасы) өте өткір тұр. Қазіргі кезеңде жануарлар үшін мал азығының бір азықтық өлшемінде 85-86 г-нан ғана сіңімді протеин бар, ал ол 105-110 г-нан кем болмауға тиіс. Протеиннің жетімсіздігі мал азығының айтарлықтай көп шығынына жетелейді және малдың өнімділігін арттыруға басты кедергілердің бірі болып табылады.
Малды көп мөлшерде ірі сабақты, шырынды мал азықтарымен және сүрлеммен қоректендіргенде белокты мал азығының қажеттілігі арта түседі.
Дәнді бұршақтарының астығы - жануарлар үшін құнарландырылған мал азығының құнды құрам бөлігі. Бұршақ дақылдарынан қоректілігі жақсы пішен, сүрлем және жасыл балауса дайындалады. Сабаны мен мекені де айтарлықтай мал азықтық құндылығымен ерекшеленеді. Дәнді бұршақ дақылдарының тұқымдарында, сабақтары мен жапырақтарында дәнді астық дақылдарына қарағанда белок мөлшері 2-3 есе көп. Сондықтан белок теңдестігін жақсарту үшін оларды басқа дақылдармен аралас егістікте кеңінен қолданылады [1].
2-кесте. Атбас бұршақ және бөрібұршақ дақылдарының қоректілігі
Дақыл
100 кг мал азығындағы азықтың өлшем мөлшері
1 азықтық өлшемге келетін сіңімді протеин мөлшері, г
Жасыл балауса
Сүрлем
Астық
Жасыл балауса
Сүрлем
Астык
Бөрібұршақ - мал азықтық
14,7
17,7
110,7
184
163
245
Атбас бұршақ
16,0
18,0
155,0
1 63
144
211
Дәнді бұршақ дақылдарының сабаны мен мекенінде 8-14% белок болады, ал дәнді астық дақылдарының сабанында ол 3-4%-ды ғана құрайды.
Кейбір дәнді бұршақ дақылдары өсімдіктерінің тұқымдарында одан адам және жануарлар ағзасына қажетті барлық амин қышқылдары, оның ішінде айырбасқа жатпайтындары да (лизин, метионин, триптофан) бар. Олар жеткіліксіз болғанда белоктың бір бөлігі ғана ағзамен сіңіріледі, ал калған мөлшері энергетикалық материал ретінде жұмсалады. Мәселен, бидай құрамындағы 12% белоктың және лизинмен қамтамасыз етілуі 60% болғанда белоктың тек қана 7% сіңіріледі, арпадан - 6% ғана. Метионин жеткіліксіз болғанда баданадағы 25% белоктың 11% ғана асбұршақтың 23%, белоктың 10% ғана сіңіріледі, майбұршақтағы дерлік барлық белок сіңірілмейді.
Тұқымдардағы амин қышқылдарының мөлшері және олардың теңдестігі бойынша бірінші орынды майбұршақ иеленеді. (1 кг құрғақ затқа 170 мг), одан кейінгілері бөрібұршақ (156 мг), атбас бұршақ (150 мг), олардан айтарлықтай асбұршақ (87 мг) қалысады. Белок мөлшері сортқа, топырақ-климат жағдайларына және өсіру технологиясының ерекшеліктеріне байланысты қатты өзгереді. Солтүстіктен оңтүстікке және батыстан шығысқа қарай жылжығанда дәнді бұршақ дақылдарының тұқымдарында белок мөлшері арта түседі.
Дүниежүзілік егіншілікте дәнді бұршақ дақылдарының егістік аумағы 120 млн гектарға дейін немесе астық дақылдары егістігінің 13% -дан 25%-ға дейін аумағына тең.
ҚР-ның 2005-2030 жылдары халық шаруашылығын дамытудың негізгі бағыттарында дәнді бұршақ және басқа жемазықтық дақылдарының егістігін кеңейту және астық түсімін молайту міндеттері қойылған. Біздің елімізде орта есеппен 2004-2007 жылдары жыл сайын дәнді бұршақ дақылдары 36,2 мыңга егістік жерлерде өсірілді және астық өнімі 11,0 цга болды.
Дәнді бұршақ дақылдарының ішінде барынша кең тарағаны асбұршақ. Далалық аймақтың құрғақшылық аудандарында құрғақшылыққа төзімді ноқат пен ноғатықтың маңызы артып келеді.
Ботаникалық сипаттамасы мен морфологиясы. Атбас бұршақ (Vicia faba) екі түр тармағын біріктіреді - Vicia faba Pancijuga және Vicia faba Eu-Faba. Соңғысы кең тараған және үш түршеге ажыратылады (ірі тұқымды, орташа іріліктегі, ұсақ тұқымды атбас бұршақ). Атбас бұршақ біржылдық өсімдік, сабағы тік өседі, биіктігі сорты мен өсіру жағдайларына байланысты 50-ден 200 см-ге дейін. Тамыр жүйесі қуатты, кіндікті, жақсы тарамдалған, топыраққа 80-150 см тереңдікке дейін бойлап өседі. Жапырақтары қосқауырсынды, ірі, етті келеді, жапырақ серігі ара тісті. Гүл шоғыры - шоқгүл, гүлдері ірі, күлтеше жапырақшалары ақ немесе қызғылт түсті, негізінен өздігінен тозаңданатын өсімдік. Жемісі бұршаққап, ірі, ұзындығы 25-35 см-ге дейін жетеді. Тұқымдары 0,4-0,5 см, ірі, 1000 санының массасы 200-ден 550 г-ға дейін, қоңыр-күлгін, қызғылт-қоңыр, ашық-сары (1-сурет).
1-сурет. Атбас бұршақ: 1, 2 - егін көгі және гүлдену кезеңдеріндегі өсімдіктер; 3 - сабақтың жоғарғы бөлігі; 4 - жемістері; 5 - тұқымдары.
Дәнді бұршақ дақылдарының тамыр жүйесі кіндікті, топырақта 2 метр тереңдікке дейін бойлайды, бүйір тамыршалары топырақтың беткі қабатын жайлап кетеді. Тамырларының қуатты дамуына олар терең топырақты қажетсінеді (оңтайлы тығыздық 1,1-1,2 гсм3). Сондықтан дәнді бұршақ дақылдары терең өңдеуді және топырақтың жыртылатын қабатын тереңдетуді қажетсінеді.
Дәнді бұршақ дақылдарының сабақтары әр түрлі механикалық беріктілікте және себу тәсілі осыған тәуелді. Атбас бұршақта, бөрі бұршақта, бадананың бұталы түрлерінде ноқат және майбұршақта сабақтары тік өседі, вертикал жағдайын сақтайды (жиі түрде кең қатарлы тәсіл пайдаланылады).
Гүлдері бұрыс пішінді. Күлтеше жапырақтары әртүрлі мөлшерлі және пішіні де әртүрлі (қайықша, желкен және қанатты). 10 аталық пен бір жалғыз ұялы жатыннан және бірнеше тұқым бүрлерінен тұрады. Күлтеше жапырақтары ақ түстен қызғылт-қызыл және күлгін түске дейін өзгереді. Көпшілік дәнді бұршақ дақылдарында гүлдері гүл шоғырында негізгі сабақтың және бүйір өркендерінің ұшар басында орналасқан.
Жемісі - әртүрлі пішіндегі және мөлшердегі бұршаққап. Ол екі жарғақпен ашылады және бірнеше тұқымды біріктіреді. Піскеннен кейін көпшілік өсімдіктерде бұршаққаптар жарылады да, тұқымдары шашылады (бұл дақылдарға бөлектеп жинау тәсілі тән). Ноқатта және бөрібұршақтың кейбір түрлері мен сорттарында бұршаққаптары жарылмайды (олар тікелей орылып бастырылады). Селекционерлерге бадананың, майбұршақтың және ноғатықтың бұршаққаптары әлсіз жарылатын сорттарын шығару мүмкін болды.
Тұқымдары әртүрлі пішінді, мөлшерлі және түсті болып келеді. Тұқым тұқымдық қабықтан және ұрықтан тұрады. Тұқымның жеміске бекіген жерінде тұқым жолы (ізі), ал баданада - халаза төбешіктері мен микропиле сақталған. Ұрық екі етті тұқым жарнағынан және олардың арасында орналасқан ұрықтық тамырша мен бүршікшелер орналасқан, олардан өсімдіктердің жер үсті бөлігі қалыптасады. Тұқым жарнақтары ұрықтық жапырақ болып табылады, оларда қорлық қоректік заттар жинақталады, кейіннен өсе бастағанда оларды пайдаланады [2].
Өсіп-даму кезеңдері. Дәнді бұршақ дақылдарында келесі өсіп-даму кезеңдері белгіленеді: өну; көктеу; сабақтың бұтақтануы;
2. Дақылдың биологиялық ерекшеліктері
Атбас бұршақ жылуға жоғары талап қоймайды: төменгі көктеу температурасы +3-4ºC, -5-6ºC бозқырауды жеңіл көтереді; орташа тәуліктік температурасы 10ºC-да көктейді; оңтайлы өсіп-даму температурасы -18-20ºC. Орташа мерзімде пісетін сорттары үшін 1900ºC шамасында белсенді температура жиынтығы қажет.
Атбас бұршақ көктегеннен кейін бір айдан кейін гүлдене бастайды да сабақтың төменгі жағынан жоғары қарай ұзақ уақыт бойы гүлдейді және төменгі бұршаққаптар толысып болғанға дейін созылады. Ұзақ гүлденудің нәтижесінде оның пісуі де созылыңқы, ал мұның өзі дақылды жинауда қиыншылық келтіреді.
Атбас - бұршақ ылғал сүйгіш дақылдар қатарына жатады. Тұқымдары өз массасының 120%-дай ылғал сіңіргеннен кейін өне бастайды. Оның ылғалға барынша жоғары қажетсінуі - көктеуден төменгі қабаттағы бұршаққаптардың толық толысуына дейінгі кезең аралығы. Транспирациялық коэффициенті 700-800, ылғал жеткіліксіз болғанда бұршаққаптары мен тұқымдары нашар өседі де төмен астық өнімін қалыптастырады. Осыған байланысты бұл дақыл Қазақстанда ылғалды аудандарда немесе суармалы жағдайда ғана өсіріледі.
Атбас бұршақ ылғалды жақсы ұстайтын органикалық заттарға бай, құнарлы, топырақ ерітіндісінің реакциясы бейтарап немесе әлсіз қышқыл (рН = 6-7,0) танаптарда жақсы өседі, ауыр саздақ, батпақтанған және сортаң жерлер оған жарамсыз.
3-кесте. Атбас бұршақ және бөрібұршақ дақылдарының әртүрлі өсіп-даму кезеңдерінде температураға талаптары (°С)
Дақыл
Кезеңдер
көктеу
вегетативтік мүшелерін қалыптастыру
генеративтік мүшелерін қалыптастыру
жеміс салу
Жіңішке жапырақты бөрібұршақтар
5-6
9-12
5-6
14-16
8-10
16-20
10
20-16
Атбас бұршақ
5-6
9-12
5-6
12-16
8-10
16-20
10
22-16
Мынадай заңдылық байқалады: тұқымның өну температурасы неғұрлым төмен болса, соғұрлым егін көгінің үсу температурасы да төмен. Айталық, асбұршақ пен жасымық көктеу кезеңінде - 8°С бозқырауды (аязды, үсікті) көтереді, бөрібұршақ пен атбас бұршақ - 6°С дейін, ал майбұршақ - 3-4°С дейін аязды көтереді. Бозқырауға барынша сезімтал дақыл - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ Ұлттық Аграрлық Университеті
Реферат
Тақырыбы : Атбас бұршақ және бөрібұршақ дақылдарын өсіру технологиясы
Қабылдаған : Досжанова А.С.
Орындаған : Пашенов А.Б.
Группа : ЗР-308Қ
Алматы
2016 жыл
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Дақылдың халық шаруашылығындағы маңызы
2. Дақылдың биологиялық ерекшеліктері
3. Өсіру технологиясы
3.а. Алғы дақыл
3.ә. Топырақ өңдеу жүйесі
3.б. Себу жұмыстары
3.в. Күтіп, баптау жұмыстары
3.г. Жинау
4. Ғылыми еңбектер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Дәнді бұршақ дақылдары (асбұршақ, ноқат, ноғатық, бөрібұршақ, т.б.) дәнді дақылдардың үшінші биологиялық тобын құрайды да, бұршақ тұқымдасына жатады. Бұл дақылдардың тұқымдарында 20-30% және одан да жоғары мөлшерде ақуыз болады, ал бұл дәнді астық дақылдарынан 1,5-3,0 есе артық. Оның үстіне ақуызды заттар амин қышқылдарының құрамы бойынша (лизин, триптофан, т.б.) толыққұнды, жеңіл ериді, адам мен жануарлар ағзаларымен жеңіл қорытылады. Тұқымдар мен жемістерінде ағзаның қалыпты қызмет істеуіне қажетті көп мөлшерде көмірсулары (крахмал) және әр түрлі дәрумендер (А,В,С, т.б.) де шоғырланған.
Дәнді бұршақ дақылдары мал шаруашылығындағы ақуыз мәселесін шешуге мүмкіндік жасайды. Таза және аралас егістіктерде олардан қоректілігі жақсы жасыл балауса, пішен және сүрлем дайындалады. Олардың сабағы мен мекені де мал азықтық құндылығымен ерекшеленеді. Дәнді бұршақ дақылдарының тұқымдары өңдеу өнеркәсібінде де пайдаланылады. Айта кеткен жөн, ақуыздың көп бөлігін бұршақ тұқымдас өсімдіктер ауадағы азотты сіңірудің нәтижесінде қалыптастырады. Олардың агротехникалық маңызы да зор: тамырларында орналасқан түйнек бактерияларының азотты байлау қабілетінің арқасында топырақ органикалық заттармен және биологиялық азотпен байытылады. Сондықтан барлық бұршақ тұқымдас өсімдіктер көптеген ауыл шаруашылығы дақылдарына жақсы алғы дақыл болып табылады.
1. Дақылдың халық шаруашылығындағы маңызы
Атбас бұршақтың астығы пісірілген күйінде, көжесі мен ботқасы қоректілігімен және дәмділігімен ерекшеленеді. Оның құрамында орта есеппен 26-34% ақуыз (белок), 0,8-1,5% май, 50-55% көмірсулары бар. Тағамға толық піспеген бұршаққаптары немесе шала піскен тұқымдары да пайдаланылады. Атбас бұршақты мал азығына (астығы, жасыл балауса, сүрлем) және жасыл тыңайтқышқа қолданады. Оның бір кг жасыл балаусасында 21 г қорытылатын протеин, 2 г кальций, 0,5г фосфор және 20 мг каротин, ал 1кг тұқымында 1,16-1,30 азықтық өлшем болады. Атбас бұршақ дәнді бұршақ дақылдарының ішінде барынша өнімділерінің бірі. Оның әлеуетті (потенциялды) астық өнімі 25-45 цга, ал жасыл балаусасы 400-500 цга жетеді. Экологиялық егіншілік жүйесінде атбас бұршақ өсімдік шаруашылығының маңызды құрам бөлігі болып табылады. Басқа бұршақ тұқымдастар сияқты атбас бұршақта азотфиксациясы нәтижесінде топырақтың потенциалды құнарлығын сақтауда маңызы зор. Ол өсіп-даму кезеңінде түйнек бактериялар симбмозымен 300 кг га дейін атмосфералық азотты сіңіреді де оның жартысына жуығын топырақта кейінгі дақылға қалдырады.
Атбас бұршақ - ертеден өсіріліп келе жатқан дақыл, Мысыр елінде, Грекия мен Римде кең тараған. Оның отаны Жерорта теңізі елдері, Батыс Европада кеңінен өсіріледі. Алайда Қазақстанда оның ауданы шамалы.
Ат бұршақ,жембұршақ,атбас бұршақ (Vіcіa faba) - бұршақтар тұқымдасына жататын, сиыржоңышқа туысының бір түрі; қолдан өсірілетін бір жылдық өсімдік. Қазақстанның оңтүстік және солтүстік облыстарында, сондай-ақ Шығыс Қазақстан облысында атбас бұршақтың тез пісетін сорттары өсіріледі.
Барлық дәнді бұршақ дақылдарының тұқымдары мен вегетативтік массасында жоғары мөлшерде белок болатындақтан тағамдық және мал азықтық құндылығымен сипатталады.(1-кесте)
1-кесте. Дәнді бұршақ тұқымдарының химиялық құрамы (%)
Дақыл
Ақуыз (белок)
Азотсыз
экстрактивті
заттар
Май
Клетчатка
Күл
Атбас бұршақ
30
45
1,5
6,0
3,5
Бөрібұршақ (жіңішке жапырақты)
38
24
5
12.5
4,5
Бұршақ дақылдарының астық белогінің биологиялық құндылығы өте жоғары. Егер сүт белогінің құндылығын 100% деп есептесек, онда көптеген дәнді бұршақ дақылдарының биологиялық құндылығы 75-85%, ал майбұршақта ол 100%-ға жақындайды.
Біздің елімізде өсімдік белогі мәселесі (проблемасы) өте өткір тұр. Қазіргі кезеңде жануарлар үшін мал азығының бір азықтық өлшемінде 85-86 г-нан ғана сіңімді протеин бар, ал ол 105-110 г-нан кем болмауға тиіс. Протеиннің жетімсіздігі мал азығының айтарлықтай көп шығынына жетелейді және малдың өнімділігін арттыруға басты кедергілердің бірі болып табылады.
Малды көп мөлшерде ірі сабақты, шырынды мал азықтарымен және сүрлеммен қоректендіргенде белокты мал азығының қажеттілігі арта түседі.
Дәнді бұршақтарының астығы - жануарлар үшін құнарландырылған мал азығының құнды құрам бөлігі. Бұршақ дақылдарынан қоректілігі жақсы пішен, сүрлем және жасыл балауса дайындалады. Сабаны мен мекені де айтарлықтай мал азықтық құндылығымен ерекшеленеді. Дәнді бұршақ дақылдарының тұқымдарында, сабақтары мен жапырақтарында дәнді астық дақылдарына қарағанда белок мөлшері 2-3 есе көп. Сондықтан белок теңдестігін жақсарту үшін оларды басқа дақылдармен аралас егістікте кеңінен қолданылады [1].
2-кесте. Атбас бұршақ және бөрібұршақ дақылдарының қоректілігі
Дақыл
100 кг мал азығындағы азықтың өлшем мөлшері
1 азықтық өлшемге келетін сіңімді протеин мөлшері, г
Жасыл балауса
Сүрлем
Астық
Жасыл балауса
Сүрлем
Астык
Бөрібұршақ - мал азықтық
14,7
17,7
110,7
184
163
245
Атбас бұршақ
16,0
18,0
155,0
1 63
144
211
Дәнді бұршақ дақылдарының сабаны мен мекенінде 8-14% белок болады, ал дәнді астық дақылдарының сабанында ол 3-4%-ды ғана құрайды.
Кейбір дәнді бұршақ дақылдары өсімдіктерінің тұқымдарында одан адам және жануарлар ағзасына қажетті барлық амин қышқылдары, оның ішінде айырбасқа жатпайтындары да (лизин, метионин, триптофан) бар. Олар жеткіліксіз болғанда белоктың бір бөлігі ғана ағзамен сіңіріледі, ал калған мөлшері энергетикалық материал ретінде жұмсалады. Мәселен, бидай құрамындағы 12% белоктың және лизинмен қамтамасыз етілуі 60% болғанда белоктың тек қана 7% сіңіріледі, арпадан - 6% ғана. Метионин жеткіліксіз болғанда баданадағы 25% белоктың 11% ғана асбұршақтың 23%, белоктың 10% ғана сіңіріледі, майбұршақтағы дерлік барлық белок сіңірілмейді.
Тұқымдардағы амин қышқылдарының мөлшері және олардың теңдестігі бойынша бірінші орынды майбұршақ иеленеді. (1 кг құрғақ затқа 170 мг), одан кейінгілері бөрібұршақ (156 мг), атбас бұршақ (150 мг), олардан айтарлықтай асбұршақ (87 мг) қалысады. Белок мөлшері сортқа, топырақ-климат жағдайларына және өсіру технологиясының ерекшеліктеріне байланысты қатты өзгереді. Солтүстіктен оңтүстікке және батыстан шығысқа қарай жылжығанда дәнді бұршақ дақылдарының тұқымдарында белок мөлшері арта түседі.
Дүниежүзілік егіншілікте дәнді бұршақ дақылдарының егістік аумағы 120 млн гектарға дейін немесе астық дақылдары егістігінің 13% -дан 25%-ға дейін аумағына тең.
ҚР-ның 2005-2030 жылдары халық шаруашылығын дамытудың негізгі бағыттарында дәнді бұршақ және басқа жемазықтық дақылдарының егістігін кеңейту және астық түсімін молайту міндеттері қойылған. Біздің елімізде орта есеппен 2004-2007 жылдары жыл сайын дәнді бұршақ дақылдары 36,2 мыңга егістік жерлерде өсірілді және астық өнімі 11,0 цга болды.
Дәнді бұршақ дақылдарының ішінде барынша кең тарағаны асбұршақ. Далалық аймақтың құрғақшылық аудандарында құрғақшылыққа төзімді ноқат пен ноғатықтың маңызы артып келеді.
Ботаникалық сипаттамасы мен морфологиясы. Атбас бұршақ (Vicia faba) екі түр тармағын біріктіреді - Vicia faba Pancijuga және Vicia faba Eu-Faba. Соңғысы кең тараған және үш түршеге ажыратылады (ірі тұқымды, орташа іріліктегі, ұсақ тұқымды атбас бұршақ). Атбас бұршақ біржылдық өсімдік, сабағы тік өседі, биіктігі сорты мен өсіру жағдайларына байланысты 50-ден 200 см-ге дейін. Тамыр жүйесі қуатты, кіндікті, жақсы тарамдалған, топыраққа 80-150 см тереңдікке дейін бойлап өседі. Жапырақтары қосқауырсынды, ірі, етті келеді, жапырақ серігі ара тісті. Гүл шоғыры - шоқгүл, гүлдері ірі, күлтеше жапырақшалары ақ немесе қызғылт түсті, негізінен өздігінен тозаңданатын өсімдік. Жемісі бұршаққап, ірі, ұзындығы 25-35 см-ге дейін жетеді. Тұқымдары 0,4-0,5 см, ірі, 1000 санының массасы 200-ден 550 г-ға дейін, қоңыр-күлгін, қызғылт-қоңыр, ашық-сары (1-сурет).
1-сурет. Атбас бұршақ: 1, 2 - егін көгі және гүлдену кезеңдеріндегі өсімдіктер; 3 - сабақтың жоғарғы бөлігі; 4 - жемістері; 5 - тұқымдары.
Дәнді бұршақ дақылдарының тамыр жүйесі кіндікті, топырақта 2 метр тереңдікке дейін бойлайды, бүйір тамыршалары топырақтың беткі қабатын жайлап кетеді. Тамырларының қуатты дамуына олар терең топырақты қажетсінеді (оңтайлы тығыздық 1,1-1,2 гсм3). Сондықтан дәнді бұршақ дақылдары терең өңдеуді және топырақтың жыртылатын қабатын тереңдетуді қажетсінеді.
Дәнді бұршақ дақылдарының сабақтары әр түрлі механикалық беріктілікте және себу тәсілі осыған тәуелді. Атбас бұршақта, бөрі бұршақта, бадананың бұталы түрлерінде ноқат және майбұршақта сабақтары тік өседі, вертикал жағдайын сақтайды (жиі түрде кең қатарлы тәсіл пайдаланылады).
Гүлдері бұрыс пішінді. Күлтеше жапырақтары әртүрлі мөлшерлі және пішіні де әртүрлі (қайықша, желкен және қанатты). 10 аталық пен бір жалғыз ұялы жатыннан және бірнеше тұқым бүрлерінен тұрады. Күлтеше жапырақтары ақ түстен қызғылт-қызыл және күлгін түске дейін өзгереді. Көпшілік дәнді бұршақ дақылдарында гүлдері гүл шоғырында негізгі сабақтың және бүйір өркендерінің ұшар басында орналасқан.
Жемісі - әртүрлі пішіндегі және мөлшердегі бұршаққап. Ол екі жарғақпен ашылады және бірнеше тұқымды біріктіреді. Піскеннен кейін көпшілік өсімдіктерде бұршаққаптар жарылады да, тұқымдары шашылады (бұл дақылдарға бөлектеп жинау тәсілі тән). Ноқатта және бөрібұршақтың кейбір түрлері мен сорттарында бұршаққаптары жарылмайды (олар тікелей орылып бастырылады). Селекционерлерге бадананың, майбұршақтың және ноғатықтың бұршаққаптары әлсіз жарылатын сорттарын шығару мүмкін болды.
Тұқымдары әртүрлі пішінді, мөлшерлі және түсті болып келеді. Тұқым тұқымдық қабықтан және ұрықтан тұрады. Тұқымның жеміске бекіген жерінде тұқым жолы (ізі), ал баданада - халаза төбешіктері мен микропиле сақталған. Ұрық екі етті тұқым жарнағынан және олардың арасында орналасқан ұрықтық тамырша мен бүршікшелер орналасқан, олардан өсімдіктердің жер үсті бөлігі қалыптасады. Тұқым жарнақтары ұрықтық жапырақ болып табылады, оларда қорлық қоректік заттар жинақталады, кейіннен өсе бастағанда оларды пайдаланады [2].
Өсіп-даму кезеңдері. Дәнді бұршақ дақылдарында келесі өсіп-даму кезеңдері белгіленеді: өну; көктеу; сабақтың бұтақтануы;
2. Дақылдың биологиялық ерекшеліктері
Атбас бұршақ жылуға жоғары талап қоймайды: төменгі көктеу температурасы +3-4ºC, -5-6ºC бозқырауды жеңіл көтереді; орташа тәуліктік температурасы 10ºC-да көктейді; оңтайлы өсіп-даму температурасы -18-20ºC. Орташа мерзімде пісетін сорттары үшін 1900ºC шамасында белсенді температура жиынтығы қажет.
Атбас бұршақ көктегеннен кейін бір айдан кейін гүлдене бастайды да сабақтың төменгі жағынан жоғары қарай ұзақ уақыт бойы гүлдейді және төменгі бұршаққаптар толысып болғанға дейін созылады. Ұзақ гүлденудің нәтижесінде оның пісуі де созылыңқы, ал мұның өзі дақылды жинауда қиыншылық келтіреді.
Атбас - бұршақ ылғал сүйгіш дақылдар қатарына жатады. Тұқымдары өз массасының 120%-дай ылғал сіңіргеннен кейін өне бастайды. Оның ылғалға барынша жоғары қажетсінуі - көктеуден төменгі қабаттағы бұршаққаптардың толық толысуына дейінгі кезең аралығы. Транспирациялық коэффициенті 700-800, ылғал жеткіліксіз болғанда бұршаққаптары мен тұқымдары нашар өседі де төмен астық өнімін қалыптастырады. Осыған байланысты бұл дақыл Қазақстанда ылғалды аудандарда немесе суармалы жағдайда ғана өсіріледі.
Атбас бұршақ ылғалды жақсы ұстайтын органикалық заттарға бай, құнарлы, топырақ ерітіндісінің реакциясы бейтарап немесе әлсіз қышқыл (рН = 6-7,0) танаптарда жақсы өседі, ауыр саздақ, батпақтанған және сортаң жерлер оған жарамсыз.
3-кесте. Атбас бұршақ және бөрібұршақ дақылдарының әртүрлі өсіп-даму кезеңдерінде температураға талаптары (°С)
Дақыл
Кезеңдер
көктеу
вегетативтік мүшелерін қалыптастыру
генеративтік мүшелерін қалыптастыру
жеміс салу
Жіңішке жапырақты бөрібұршақтар
5-6
9-12
5-6
14-16
8-10
16-20
10
20-16
Атбас бұршақ
5-6
9-12
5-6
12-16
8-10
16-20
10
22-16
Мынадай заңдылық байқалады: тұқымның өну температурасы неғұрлым төмен болса, соғұрлым егін көгінің үсу температурасы да төмен. Айталық, асбұршақ пен жасымық көктеу кезеңінде - 8°С бозқырауды (аязды, үсікті) көтереді, бөрібұршақ пен атбас бұршақ - 6°С дейін, ал майбұршақ - 3-4°С дейін аязды көтереді. Бозқырауға барынша сезімтал дақыл - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz