Топырақ эрозиясы түрлері

І.Кіріспе
ІІ.Негізгі бөлім
А.Топырақ эрозиясының түрлері Б.Эрозия факторлары
ІІІ.Қорытынды
IV.Пайдаланған әдебиеттер

Топырақ - жербетіндетіріжәнеөлітабиғаттыңәрекетінәтижесіндеқалыптасуыменқатар, өсімдіктердіңөсуінеқажеттіминералдарға бай құнарлығының (қарашірік) болуы да керек-ақ.Топырақтыңтүсінемесеқұнарлығыжазықтаендік,таудабиіктіккебайланыстыяғни, климаттықжағдайларғанегізделіпөзгеріпотырады. Мәселен, Қазақстанныңөзіндесолтүстігіненоңтүстігінеқарайқара (сілтісізденгенқаратопырақ, кәдімгіқаратопырақ, қуаңдаланыңқаратопырақ), қарақоңыр (қуаңдаланыңкүңгіртқарақоңыртопырақ, қуаңдаланыңжайқарақоңыр, шөлейттіңашыққарақоңыр), қоңыржәнесұртопырақзонасынаажыратылады. Топырақтыңтүрқұрамынақарайқарашірікмөлшері де өзгеріпотырады. Қаратопырақтардақарашіріксолтүстіктеноңтүстіккеқарай 6-8%, 4-6% -ғакемиді. Қарақоңыртопырақзонасындағықарашірікмөлшерісолтүсттеноңтүстіккеқарай 4,5-3,0%-дан 3,0-2,0%-ғакемиді. Соңғытопырақзонасында 2,0-1,0%-ғакемді. Топырақтыңқұнарлығынақарайөсімдіктіңжайқалыпөсіп, мол өнімберерісөзсіз.Орманды дала мен даланыңтопырақжамылғысындақарашірікмөлшері мол болғандықтанөсімдіктерге бай келеді. Ал Адамзатбаласыөзөмірінде 1,9 млрд.гажердішөлге, сазға, жыраларғаайналдырыпқұрдымғажіберген. Жылына 50-60 мың га жершөлгеайналады. Елімізде 44% аумақтықұрайтыншөлдердіңтопырағындаылғал аз болатындықтанөсімдіктердіңқоректенуінекеректіминералдықтопырақтыңбеткіқабатынашіріндікөктем мен қоңыркүздекөбірекболады.Сондыктантопырақтарындақарашірік аз. Осыныңсалдарынантопырақтүсібозғылттартуыбайқалады.

1. Ә.Ә.Әуезов,Т.А. Атақұлов,Қ.Ш. Жаңабаев
2. Интернет желісі

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе Топырақ - жер бетінде тірі және өлі табиғаттың әрекеті нәтижесінде қалыптасуымен қатар, өсімдіктердің өсуіне қажетті минералдарға бай құнарлығының (қарашірік) болуы да керек-ақ.Топырақтың түсі немесе құнарлығы жазықта ендік,тауда биіктікке байланысты яғни, климаттық жағдайларға негізделіп өзгеріп отырады. Мәселен, Қазақстанның өзінде солтүстігінен оңтүстігіне қарай қара (сілтісізденген қара топырақ, кәдімгі қара топырақ, қуаң даланың қара топырақ), қара қоңыр (қуаң даланың күңгірт қара қоңыр топырақ, қуаң даланың жай қара қоңыр, шөлейттің ашық қара қоңыр), қоңыр және сұр топырақ зонасына ажыратылады. Топырақтың түр құрамына қарай қарашірік мөлшері де өзгеріп отырады. Қара топырақтарда қарашірік солтүстіктен оңтүстікке қарай 6-8%, 4-6% -ға кемиді. Қара қоңыр топырақ зонасындағы қарашірік мөлшері солтүсттен оңтүстікке қарай 4,5-3,0%-дан 3,0-2,0%-ға кемиді. Соңғы топырақ зонасында 2,0-1,0%-ға кемді. Топырақтың құнарлығына қарай өсімдіктің жайқалып өсіп, мол өнім берері сөзсіз.Орманды дала мен даланың топырақ жамылғысында қарашірік мөлшері мол болғандықтан өсімдіктерге бай келеді. Ал Адамзат баласы өз өмірінде 1,9 млрд.га жерді шөлге, сазға, жыраларға айналдырып құрдымға жіберген. Жылына 50-60 мың га жер шөлге айналады. Елімізде 44% аумақты құрайтын шөлдердің топырағында ылғал аз болатындықтан өсімдіктердің қоректенуіне керекті минералдық топырақтың беткі қабатына шірінді көктем мен қоңыр күзде көбірек болады.Сондыктан топырақтарында қарашірік аз. Осының салдарынан топырақ түсі бозғылт тартуы байқалады. Шардара даласын оңтүстіктің ашық сұр топырақтары алып жатыр. Қарашірігі де өте аз құмақты келеді. Шөлейт өтпелі аймақ болғандықтан қарашірік мөлшері 2-3% құрай отырып, өсімдігі де жұтаң келеді. Топырақтың құнарлығын кемітетін табиғи апаттың бірі-топырақ эрозиясы. Топырақ эрозиясының екі түрі бар. Яғни, су және жел эрозиясы.Қазақстанда эрозияға бейім жерлер 70 млн га құрайды. Оның 17 млн га суэрозиясы, 52 млн га жел эрозиясына бейім келеді. Жел эрозиясының басым болуы, біріншіден, Қазақстан жерінің көп бөлігінің жазық және ашық болуы; Екіншіден күшті желдердің жиі соғуы; үшіншіден, топырақтың құрылымы бос немесе механикалық құрамы жеңіл топырақтың молдығы. Сонау тың және тыңайған жерлерді игеру белең алған жылдары солтүстік аймақтардың көптеген жері эрозияға ұшырап,егіске жарамай істен шығып қалады.
Топырақ эрозиясының түрлері.Топырақтын желмен эрозиялануы ауа ағысының топырақ бетімен ұшырасуынан туатын физикалық процесс болып табылады.Сыртқы факторлардың,желдің шапшаңдығы мен бағытының да, сондай ақ топырақтың өзінің сыртқы беті күйінің, оның бұдырлы элементтерінің де (шаңдануы, өсімдік қалдыкқтары, атжалдар, т.б.) өзгергішштігіне байланысты бұл процесс аса күрделі.
3.Эрозия мен дефляцияның даму механизмі жаңбыр тамшысы мен су тасқынының және жел күшінің бұзу қуатына байланысты.Жаңбырдың қуатын немесе энергиясын мына формуламен есептейді:
▲= i√ t
▲ -нөсердің қуаты; і - жаңбыр
тамшыларының қарқыны; t - жаңбырдың
ұзақтығы
Жауын-шашынның эрозиялық индексі - бұл жауын-шашынның түсу кезеңіндегі кинетикалық энергиясы.
4. Дефляция дегеніміз ауа ағымы мен топырақ бетінің арасында өтетін физикалық әсерлер. 1 мм көлемдегі топырақ түйіршіктерінің қозғау үшін жер бетінің 0-15 см биіктігінде желдің жылдамдығы 11 мсек болуы тиісті.
Агрегаттар көлемі, мм
Жел жылдамдығы,мсек
0,25
3,8
0,25-0,5
5,3
0,5-1
6,8
1-2
11,2
2-3
13,1
3-5
17,6
:: Топырақтың желмен эрозиялануы ауа ағысының топырақ бетімен үшырасуынан туатын физикалңқ процесс болып табылады. Сыртқы факторлардьщ, желдің шап-шаңдығы мен бағытының да, сондай-ақ топырақтың өзі-нің сыртқы беті күйінің, оның бүдырлы элементтерінің де (шаңдануы, есімдік қалдықтары, атжалдар, т. б.) өзгергіштігіне байланысты бүл процесс аса күрделі. Алайда қазірге дейін бүл өзара әсердің заңдылықтары жақсы зерттелген және ол топырақты желдің апатты ықпалынан қорғаудың тәсілдерін белгілеу үшін теориялық негіз бола алады.Желдің топыракқа әсерін зерттеген кезде ең алдымен топырақ бөлшектерінің жерден ажырау, көтерілу және көшу механизмін анықтап алу қажет.Топырақ бөлшектерінің қозғалысын біршама жүйеленген түрде былай елестетуге болады: 0,2 -- 0,4 мм биікте, яғни топырақ бетіне жанасар жерде ауа ағысыньң шапшаңдығы нольге жақын; биіктік өскен сайын шап-шаңдық тез арта түседі. Желдің әр түрлі көлемдегі белшектер мен агрегаттарға әсері әр түрлі болады.Шамамен диаметрі 0,1 миллиметрден 0,5 миллиметрге дейінгі түйіршіктер мен белшектер неғұрлым оңай үшады. Бұл түйіршіктер, 1-суретте көрсетілгеніндей,жер бетіндегі тыныш күйден шығарылады да,ауа ағысының күшімен секундына 200 -- 1000 рет айналатын шапшаңдықта ай-налмалы қозғалысқа енеді.
Белшектің кетерілу биіктігі оның салмағы мен көтер-гіш күштің ара қатынасына байланысты, ал көтергіш күштің өзі шапшаңдық қарқыны мен бөлшектің сыртқы көлеміне байланысты. Салмағы мен көтерілу биіктігіне қарай бөлшек жерге әр түрлі күшпен соғылады. Үлкені-рек түйіршікке түссе, оны да үгітіп, сол арқылы домала-ғыш бөлшектердің санын көбейтеді (жапатармағай эффект,ол жайында кейінірек айтылады). Көлемі 0,1 миллиметрден кішілеу бөлшектер мен агрегаттар жер бетіне тақау қабатта тыныш күйде болады да, жел оны ажыратып, көтеріп әкете алмайды. Домалаған белшектер топырақтың бетіне соққан кезде оларды тыныш күйден шығарып жібереді, одан әрі оларды жел ағысы іліп әкетеді де, салмағы мен формасына қарай белгілі бір биіктікке, көбінесе өте жоғары көтеріп алып, эрозияланған жердең әлдеқайда алысқа әкетеді.:: 0,5 миллиметрден 1. миллиметрге дейінгі түйіршіктер домалап,бір-біріне үйкеліп,бір-біріне соғып,майдаланып, сол арқылы неғұрлым агрессияшылсекіргіш фракциялардын, санын көбейтеді.Байқау нәтижелерінің көрсеткеніндей, диаметрі 1 миллиметрден ірірек топырақ агрегатымен бөлшектеріәдетте ауа ағысымен ілеспейді де, ішінара топырақ бетімен домалайды. Олар әр түрлі тосқауылдарға іркілетін үрінділерде онша көп болмайды. Тек жекелеген реттерде, тьш қатты жел соққанда ғана диаметрі 1 миллиметрден ірі агрегаттар да ағысқа ілесіп, үрінділерде едәуір көп жиналады. Осыған байланысты диаметрі 1 миллиметрден ірі агрегаттар мен белшектерді топырақ қорғайтын, ал 1 миллиметрден кішілерін -- эрозия хаупі бар агрегаттар мен бөлшектер деп атайды.Диаметрі 0,1 -- 0,5 мм фракциялар секіріп қозғалатын болғандықтан, эрозия хаупі ең күшті фракциялар болып табылады. Бұлар -- топырақтың өзін де бүзатын, есімдік-терді қырқатын жэне қүртатын, жәндіктерді, тіпті дала-ның үсақ-түйек хайуандарын да қыратын ең басты, ең белсенді топырақ бөлшегі.Жоғарыда айтылғандардан туатын қорытынды -- топырақтың жел эрозиясы самарқау процесс емес, қайта жойқын қиратқыш күші бар мейлінше белсенді агент болып табылады. Егер белсенді (секіргіш) бөлшек-терге толы шаңды ауа ағысы эрозиялы жерден көтеріліп, оған іргелес жатқан, әлі эрозияға үшырамаған (айталық, қатты тоқкесекті) егістікке ойысатын болса, ол бораған белсенді фракциялардың әсерімен ол жерді де эрозиялай бастайды.
Су және жел эрозиясының даму барысында топырақ өзінің алғашқы қасиеттерін жоғалтады, оның құнарлығы төмендеп,алатын өнімнің мөлшері азаяды. Топырақтың эрозияға шалдығу дәрежесін оның қарашірінді қабатының жұқаруы, қарашіріндінің және қоректік заттардың шығын мөлшерінің деңгейімен анықтайды.Шайылу және дефляцияға шалдығу деңгейіне байланысты топырақтар эрозияға аз ғана шалдыққан, орташа, күшті және өте күшті шалдыққан болып бөлінеді.Топырақтың 0-30 немесе 0-50 см қабатындақарашіріндінің азаюына сәйкес су эрозиясы кезінде эрозия деңгейін төмендегіше беруге болады: I. Aз ғана шайылған деп қарашірінді мөлшері 10-20% төмендегенде;
II.Oрташашайылған - 20-50%; III. Kүшті шайылған -50% артық; IV. Өте күшті шайылған-75% артық төмендегенде.
Ал дефляция кезінде қарашірінді қабатының азаюына байланысты топырақты жоғарыдағыдай төрт топқа бөледі. I. қарашірінді қабаты 20% азайса аздап дефляцияға ұшыраған; II. 20-40% арасында болғанда орташа; III. 40-60%-күшті; IV. 60% артық болғанда дефляцияға өте күшті ұшыраған деп есептелінеді
Жерді эрозияға шалдығу дәрежесіне байланысты 3 кластарға, 9 категорияларға бөлуА. Егіншілікте қарқынды пайдаланатын жерлер: 1. Су эрозиясына ұшырамаған 2. Жеңіл эрозиясына ұшырайтын (1,5-30 беткей еңкіштігі) 3. Орташа эрозиясына ұшырайтын 3-40 одан көп беткей еңкіштігі 4. Қатты эрозиясына ұшырайтын 4-50 одан көп беткей еңкіштігі
Б. Көп өңделмейтін жер: 5. Қатты эрозиясына ұшырайтын (топырағы орташа және қатты шайылып кететін) 7-80
В. Өңдеуге келмейтін жерлер: 6. Өте күшті эрозияға ұшырайтын еңкіштігі 9-10 0 және жоғары 7. Беткей еңкіштігі 9-100 және одан жоғары болса жайылымға байқап пайдалану 8. Беткей еңкіштігі 11-120 болса егіншілікке пайдаланылмайды 9. Егіншілікке жарамсыз жерлер
Топырақтың эрозияға шалдығу дәрежесін анықтағанда эталон ретінде су және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.