Литосфераға антропогендік әсер ету

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Литосфераға антропогендік әсер ету.

Топырақтың химиялық және биологиялық ластануы

және халық денсаулығы.

Топырақтың ластануын интегралдық бағалау.

Литосфера - қоршаған табиғи ортаның ең маңызды бөлігі, ол көлеммен, бетінің пішінімен, топырақ жамылғысымен, өсімдіктермен, кен қазбаларымен, сонымен катар халық шаруашылығы әр түрлі салаларының кеңістікте орналасуымен сипатталады. Табиғи күштер мен адамның іс-әрекетінің нәтижесінде уақытка байланысты литосфераның жағдайы өзгеріп отырады. Табиғи күштер (жылу, ылғалдылық, жел, радиация және т. б. ) және олардың салдарынан орын алатын геологиялық құбылыстар (жанартаудың атқылауы, жердің сілкінуі, судың тасуы және т. б. ) жеке аймақтарда литосфераның сипаттамасын едәуір өзгертеді.

Жер қабатының үстінгі қабатын топырақ дейді. Топырақ - ол аналық жыныстардың, ауа райының, өсімдіктер мен жануарлардың, жергілікті жер бедерінің күрделі өзара әрекеттестігі нәтижесінде қалыптасқан жаратылыстық-тарихи дене.

Топырақтың ең маңызды қасиеттерінің бірі оның құнарлығы, яғни өсімдіктерді органикалық және минералды қөректі заттектермен қамтамасыз ету қабілеті. Топырақ құнарлығы оның физикалық және химиялық қасиеттеріне байланысты келеді.

Топырақ үш фазадан: қатты, сұйық және газ тәрізді заттектерден тұратын орта. Ол ауа райының, өсімдіктердің, жануарлардың, микроорганизмдердің, бастапқы жыныстардың күрделі өзара әрекеті нәтижесінде түзіледі, дамиды және дербес табиғи түзілу болып табылады.

Топырақтану ғылымының негізін көрнекті орыс ғалымы В. В. Докучаев (1846-1903 ж. ж. ) қалады. Ол бірінші рет "топырақ" және "топырақ құрылымы" ұғымдарының анықтамасын берді, топырақ түзілу процесінің мәнін ашты және басты ерекше қасиеттерін тапты.

В. В. Докучаев топырақ түзілу процесінің бес факторға байланысты екенін анықтады. Оларға бастапқы жыныстар, ауа райы, жер бедері және уақыт, өсімдіктер мен жануарлар жатады. Кейін ғылыми зерттеулердің нәтижесіне байланысты бұларға су(топырак суы, жерасты суы) және адамның шаруашалық әрекеті қосылды.

Ең жоғарғы органикалық заттектердің шіруінен пайда болған енімінен тұратын қабат ең негізгі құнарлығы жоғары горизонт болып саналады. Оны гумусты немесе қарашірінді деп атайды, құрылымы қиыршықты-түйірлі болады. Гумус немесе қарашірік жиынтығы деп крахмал, целлюлоза, белок қосылыстарын ыдырататын микроорганизмдер әсерінен пайда болған өсімдіктекті мен жануартекті қалдықтарды айтады.

Топырақ құнарлығы негізінде осы өсімдіктекті және жануартекті қалдықтардың биохимиялық ыдырауынан түзілген қарақоңыр түсті гумусқа байланысты. Қарашірінді негізінде гуминнен, гуминқышқылынан және фульвоқышқылынан, сонымен қатар белоктардан, көмірсуларынан, майлардан, шайырлардан, лигниннен және т. б. тұрады.

Гумус жинақталған үстіңгі құнарлы қабаттың қалындығы көбіне 20 см-ден аспайды. Климаттық, гидрологиялық, топырақтың физикалық-химиялық қасиеттеріне байланысты кейбір жағдайларда 80-100 см тереңдікте де кездеседі. Жоғарғы қабаттың құнарлығын сақтау үшін және өсімдіктердің тиімді пайдалануына осы қабат келесі қасиеттер жиынтығына ие болуы керек:

құрамында өсімдіктер сіңіре алатын түрдегі қөректік элементтер (азот, фосфор, калий, микроэлементтер) жеткілікті деңгейде ұсталуы;
ылғалдылықтың қажеттілік мөлшерінің болуы;
өсімдік пен топырақ жануарларының тіршілігіне қажетті мөлшерде оттегінің болуы;
улы қосылыстардың болмауы;
қолайлы су-ауа режимі мен өсімдік тамырларының қөректік заттектерді және ылғалдықты жақсы өткізетін физикалық құрылымының (механикалык төзімділігі, суға төзімділігі, т. б. ) болуы.

Минералдардың, органикалық заттектердің және газдардың белгілі бөліктері сұйық күйде топырақта болатын суда еріп, топырақ ерітіндісін түзеді. Топырақ ерітіндісі жер шарының тарихындағы табиға сулардың ең маңызды санаттарының бірі, В. И. Вернадский айтқанындай (1960), "биосфера механизмінің негізгі элементі" және "тіршіліктің негізгі субстраты".

Топырақтың маңызды қасиеттеріне топырақ ерітінділеріндегі тұздар мөлшерінің, қышқылдықтың өзгеруі жатады, себебі оларға микроорганизмдердің белсеңділігі мен өсімдіктердің азотты сіңіруі, топырақтық коллоидтердің алмасу негіздерінің жалпы жиынтығы, олармен байланысты топырақтың алмасу мен сіңіру қабілеттілігі тәуелді.

Топырақ түзу процесінде топырақты мекендеген тірі организмдердің атқаратын рөлі зор. Топырак неғұрлым құнарлы болса соғұрлым олардың саны жоғары болады. Қара топырақтың қалыңдығы 15 см беткі қабатының 1 га ауданында 10 т бактериялар, сонша саңырауқұлақтар, 4 т шылаушындар, 140 кг балдырлар, 17 кг жәндіктер және 6 кг аяққұйрықтылар болатыны есептелген.

Өсімдік үлескісі астындағы топырақ организмдерінің қауымдастықтары тепе-теңдік күйінде болады, өйткені, олардың қөрек негізі осы өсімдіктердің түсіндісі болып табылады. Мұны тұтынып олар органикалық заттектерді бейорганикалык заттектерге айналдырып, негізінен көмірқышқыл газы мен су түзеді. Сонымен топырақтағы организмдер топырақ түзуші фактордың бірі екені айқын, топырақ қасиеті осыларға да тығыз байланысты.

Көрнекті биолог ғалым Ч. Дарвин айтқандай топырақ " . . . өткен ғасырлар бойы жауын құрттары арқылы жыртылып келген".

Бір жауын құртының массасы шамамен 0, 5 грамдай, бір шаршы метрде олардың саны 50-ге жуық болады. Бір жылдың 200 күнінде олар өз денелері арқылы 50 тоннадай топырақты, құрғақ шөптерді, жапырақтарды, көнді және тағы басқа да органикалық заттектерді өткізіп, құнарландыра алады. Жаңбыр құрттарының өнімділігі және өсімі жоғары қызыл түрлері кейбір елдерде жасанды жолмен өсіріліп құстарға, балықтарға, терісі қымбат аңдарға жем ретінде беруге және өте сапалы биогумус деген тыңайтқыш алуға қолданылып жүр.

Биогумустың тиімділігі барлық органикалық тыңайткыштардікінен анағұрлым жоғары. Оны қолдану арқылы ауылшаруашылық дақылдарының өнімін жоғарылатумен қатар топырақтың құнарлығын, жел мен су эрозиясына беріктілігін, экологиялык жағдайды жақсартады. Био-гумус радиоактивті элементтердің, ауыр металдардың, нитраттардың транслокация процесін тегжейді.

Жерді жыртуды, тырмалауды, дара дақыл егуді және т. б. қамтитын топырақты ауыл шаруашылығы тұрғысында пайдалану заттектердің айналымының тепе-тендігін бұзады, топырақтың құнарсыздануына себебін тигізеді.

Қазақстан Республикасы топырақтарының сипаттамасы

Біздің еліміздің ең басты байлығы - жер. Өйткені жер - адамзатты асырап сақтайтын ең негізгі табиғи ресурстың бірі. Осыған орай әр өндіріс салалары табиғат байлығының сақталуына, табиғатты қорғау мен жақсартуға тұрақты түрде көңіл бөліп, оларға қатысты нақтылы ережелерді білулері және міндетті түрде орындаулары қажет.

1-ші кесте. Қазақстан топырақтары туралы мәліметтер

Т о п ы р а қ: Т о п ы р а қ

Жер көлемі, млн. га: Жер көлемі, млн. га

Жалпыжер көлемінен%мөлшері:

Жалпы

жер көлемінен % мөлшері

Т о п ы р а қ: Орналасқан аймағы

Жер көлемі, млн. га: Түрі

Т о п ы р а қ: Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Павлодар облыстарының терістік жағы, Ақмола, Қарағанды, Ақтөбе, Батыс Қазақстан облыстарының солтүстік шеттері

Жер көлемі, млн. га: Қара топырақты дала жене орманды дала

Жалпыжер көлемінен%мөлшері: 25, 4

9, 8

Т о п ы р а қ: Шығыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстанның батыс жағы, Қостанай, Ақтөбе, Орал, Қарағанды облыстарының көптеген жерлері

Жер көлемі, млн. га: Қара қоңыр топырақты құрғақ дала және шөл дала

Жалпыжер көлемінен%мөлшері: 90, 4

33, 3

Т о п ы р а қ: Батыс Қазақстан облысының біраз жері, Атырау, Қызылорда түгелімен, Ақтөбе, Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан

Жер көлемі, млн. га:

Құба және сұр құба топырақты шөл дала

Тау аймағы

Жалпыжер көлемінен%мөлшері:

119, 2

31, 0

44, 0

12, 5

Т о п ы р а қ: Шығыс Қазақстандағы Алтай таулары, Алматы облысы - Жоңғар, Іле Алатауы, Жамбыл обл. -Қырғыз Алатауы, Оңтүстік Қазақстан - Өгем, Қазығүрт, Қаратау

Жер көлемі, млн. га: Ірі су қоймалары, мұздар мен шыңдар

Жалпыжер көлемінен%мөлшері: 31, 4

10, 2

Т о п ы р а қ: Барлығы

Жер көлемі, млн. га:

Жалпыжер көлемінен%мөлшері: 272

100

Жер шарының 2%-йін алып жатқан Қазақстан жері солтүстіктен оңтүстікке қарай 1600 км, шығысынан батысына қарай 3000 км-ге созылып жатыр.

Топырақтың ластануы

Адамдар және олардың шаруашылығы жер бетіне тікелей және жанама зор ықпал-әсерін тигізіп келеді. Егер де жылына ауаға дүние жүзі бойынша 1 млрд. тонна деңгейінде антропогендік заттектер (СО ₂ есептемегенде), гидросфераға шамамен 15 млрд. т ластағыштар енгізіліп отырылса, жерге түсетін техногенді қалдықтардың мөлшері 90 млрд. т. Кейбір ғылыми мәліметтерге сүйенетін болсак, XX ғасырдың 90-шы жылдарының аяғында жерде жинақталған қалдықтар көлемі 4000 млрд. тоннаға дейін көтерілген.

Топырақтың ластануына байланысты қазіргі уақытта құрлықтың жартысына жуығын антропогендік ландшафт алып жатыр. Ғалымдардың арасында тараған пікір бойынша дүние жүзіндегі шөлдердің барлығының шығу тегі де антропогендік. Антропогендік шөлдің аумағы жылдан-жылға үнемі ұлғаюда, оның көлемі қазіргі шақта 10 млн. км ² -ден асып отыр, бұл бүкіл құрлықтың 7 процентін құрайды.

Топырақты ластайтын компоненттерге қарай топырақтың ластануының түрлері: физикалық, химиялық және биологиялық болады.

Физикалық ластану радиоактивті заттектермен байланысты. Мысалы, уран рудаларын ашық әдіспен алғанда, жер қыртысында активтілігі жоғары сәулеленетін сұйык және қатты қалдықтар қалады.

Биологиялық ластану - ауру тудыратын және де басқа жағымсыз жағдайға итеретін микроорганизмдердің қоршаған ортада болуы. Мысалы, ластанбаған топырақта дизентерия, сузек және тағы басқада ауру қоздырғыштары 2-3 тәулік бойында сақталса, ластағыштармен әлсіреген қоздырғыштар бірнеше ай мен жылдарға дейін сақталып, едәуір аумаққа таралады.

Химиялық ластану - топырақта тірі организмдерге қауіп туғызатын химиялық заттектердің жиналуы.

Топырақты ластайтын көздерге өнеркәсіптік кәсіпорындардың шығарындылары, көлік, ауылшаруашылығында қолданылатын шөпжойғыштар мен минералды тыңайтқыштар, қалдықтар, жылу энергетика кешені, атмосфералық жауын-шашын, апатты жағдайда тасталатын шығарындылар, әскери-өндірістік кешеңдері жатады.

Түсті металлургия кәсіпорындарының маңындағы топырақта қорғасын мен басқа ауыр металдардың мөлшері нормадан 10-20 есе асып отырған жерлер белгілі.

Ауылшаруашылығында улы химикаттар көп қолданылатын және өндірісі дамыған аймақтарда улы заттектер ана сүтінде, қанның құрамында болатыны байқалған. Топырақ көптеген аурулардың (ботулизм, күйдіргі, дизентерия, аскаридоз жене т. б. ) қоздырғыштарын сақтайтын ортаға жатады.

Топырақтың ластану дәрежесінің көрсеткіші ретінде мына формула арқылы есептеп анықталатын топырақтага заттектің ластау концентрациясының коэффициентті (Л КК) қолданылады:

Л КК = Х / ШРКі немесе Л КК = X / Х ,

бұл жерде Л КК - і- заттегіне тән ластау концентрациясының коэффициенті;

Х - і-заттегінің мөлшері; X - осы заттекгің фондық мөлшері.

Қазіргі кезде эрозия процесінің нәтижесінде бұзылған жерлер көлемі АҚШ-та -300 млн. га үстінде болса, Ресейде, Белорусия мен Украинада -100 млн. га, ал біздің Қазақстанымызда шамамен 18-20 млн. га.

Топырақтың су мен жел эрозиясы. Жоғарыда қарастырылған факторлардың ішінде жер шарының барлық түкпіренде ең бір өзекті проблема туғызып отырған негізгі фактордың бірі топырақ эрозиясы. Эрозиялық құбылыстардың дамуына сол жердің топырақ-өсімдік жамылғысы мен геологиялык құрылысы әсерін тигізеді. Топырақ эрозиясының түрлері

1-ші суретте келтірілген.

1-ші сурет. Топырақ эрозиясының негізгі түрлері

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.