ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ
КІРІСПЕ
І. ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ
1.1 Шетелде қазақ диаспорасы мен ирредентасының қалыптасу тарихы
1.2 Қазақ репатриациясының себептері мен салдары
ІІ. ШЕТЕЛДЕГІ ҚАЗАҚТАРДЫҢ ОРНАЛАСУЫ ЖӘНЕ ЭТНОДЕМОГРАФИЯСЫ
2.1 ТМД қазақтары
2.2 Шетелдік Азия қазақтары
2.3 Еуропа мен АҚШ қазақтары
ІІІ. ШЕТЕЛДЕГІ ҚАЗАҚ ДИАСПОРАСЫНЫҢ ОТАНҒА ОРАЛУЫ ЖӘНЕ БЕЙІМДЕЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 «Қазақстан . 2050» стратегиясы және қазақ диаспорасы
3.2 Шетелдердегі қазақтардың атамекеніне оралу мәселелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І. ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ
1.1 Шетелде қазақ диаспорасы мен ирредентасының қалыптасу тарихы
1.2 Қазақ репатриациясының себептері мен салдары
ІІ. ШЕТЕЛДЕГІ ҚАЗАҚТАРДЫҢ ОРНАЛАСУЫ ЖӘНЕ ЭТНОДЕМОГРАФИЯСЫ
2.1 ТМД қазақтары
2.2 Шетелдік Азия қазақтары
2.3 Еуропа мен АҚШ қазақтары
ІІІ. ШЕТЕЛДЕГІ ҚАЗАҚ ДИАСПОРАСЫНЫҢ ОТАНҒА ОРАЛУЫ ЖӘНЕ БЕЙІМДЕЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 «Қазақстан . 2050» стратегиясы және қазақ диаспорасы
3.2 Шетелдердегі қазақтардың атамекеніне оралу мәселелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз ұлттық идеяны қалыптастыру мақсатында шетелдердегі қандастарымыздың этникалық тарихын, дәстүрлі мәдениетінің сақталуын, өзгерісін, бөгде ортадағы этникалық және этномәдени үдерістерін ғылыми талдауды маңызды міндет етіп қояды. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Дүние жүзі қазақтарының ІІ құрылтайында жасаған баяндамасында: «Дүниеде қазақ деген ұлт біреу, демек оның ұлттық болмысы, салт-санасы, әдет-ғұрпы - барша қазаққа тән, оның ғажайып мол рухани қазынасы да - бөліп-жаруға жатпайтын ортақ байлық. Сондықтан сырттағы қазақтың әдебиеті, мәдениеті, өнері деген қолдан жасалатын шекара болмауға тиіс. Тағдырдың жазуымен туған топырақтан шеттеп кетуге мәжбүр болған ата-бабаларымыз бен олардан тараған ұрпақ жасаған мол рухани қазынаны шашпай-төкпей жинап алуымыз, оны ата-жұртта және барша әлемге таныстыру аса маңызды шаруа»,- деп көрсетті 1, 8-б. Өзімізді танып білу, жоғымызды іздеу тек еліміз тәуелсіздігін алғаннан кейін мүмкін болғаны белгілі. Қазіргі әлемдік өркениет жағдайында болып жатқан түбегейлі қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени үдерістер Шетел аймағындағы елдерге де тікелей қатысты болып отыр. Себебі, сырттағы қазақтардың тарихи даму үрдісі де, этникалық және этномәдени үдерістері де қазақ этносы дамуының тұтас бір бөлігі. Олай болса, зерттеу аумағындағы жергілікті халықтар ықпалындағы қазақтардың қалыптастырған дәстүрлі мәдениетіндегі ерекшеліктерді, ұқсастықтарды сараптау тарих пен этнология ғылымының өзекті мәселелерінің бірі болып саналады.
Шетел диаспорасының үлкен бір қауымын қазақтар құрайтындығы белгілі. Өз республикасынан тыс, шет жерлер мен шет елдерге таралу жағынан да қазақтар алдыңғы орындарда тұр. Халқымыздың 5,5 миллионға жуығы төл ортадан жырақта өмір сүруде. Соның ішінде саяси-экономикалық құрылымы әртүрлі елдерде өз қандастарынан бөлек ортада өмір сүріп отырған қазақтардың үлкен бір қауымын шетелдегі қазақтар құрайды. Мәселен, Қытайда 1.462.588 (2010), Өзбекстанда 800.000 - 1.100.000, Ресейде 647.732 (2010), Моңғолияда 101.526, Түркіменстанда 98.000, Қырғызстанда 42.657, Түркияда 30.000, Канадада 7.000, АҚШ-та 3.000, Германияда 1.000 қазақ болғанын көрсетеді 2. Қандастарымыздың шет жерлерге таралу тарихы да баршамызға аян. Елбасы Н.Назарбаев қазақ халқының басынан өткізген қиын да ауыр тағдыры жөнінде былай дейді: «...өз жерімізде өзіміз қуғынға түстік.
Шетел диаспорасының үлкен бір қауымын қазақтар құрайтындығы белгілі. Өз республикасынан тыс, шет жерлер мен шет елдерге таралу жағынан да қазақтар алдыңғы орындарда тұр. Халқымыздың 5,5 миллионға жуығы төл ортадан жырақта өмір сүруде. Соның ішінде саяси-экономикалық құрылымы әртүрлі елдерде өз қандастарынан бөлек ортада өмір сүріп отырған қазақтардың үлкен бір қауымын шетелдегі қазақтар құрайды. Мәселен, Қытайда 1.462.588 (2010), Өзбекстанда 800.000 - 1.100.000, Ресейде 647.732 (2010), Моңғолияда 101.526, Түркіменстанда 98.000, Қырғызстанда 42.657, Түркияда 30.000, Канадада 7.000, АҚШ-та 3.000, Германияда 1.000 қазақ болғанын көрсетеді 2. Қандастарымыздың шет жерлерге таралу тарихы да баршамызға аян. Елбасы Н.Назарбаев қазақ халқының басынан өткізген қиын да ауыр тағдыры жөнінде былай дейді: «...өз жерімізде өзіміз қуғынға түстік.
1. Назарбаев Н.Ә. Дүние жүзі қазақтарының ІІ-құрылтайында жасаған баяндама // Дүние жүзі қазақтарының шежіресі. - ІІ кітап. - Алматы: Дүние жүзі қазақтарының қауымдастығы, 2005. - 71 б.
2. Итоги Всесоюзной переписи насления 1989 г. Национальный состав. М: ЦСУ, 1991. - 356 с.; Демографический ежегодник Узбекистана. - Ташкент: Государственный Статистический комитет РУ, 2006. - 191 с.; Статсборник население Кыргызстана. - Бишкек, 2000. Кн. 11. - Часть. 1. - 272 с.; Население Республики Таджикистан. - Душанбе, 2000. - 155 с.
3. Назарбаев Н. Тарих толқынында. - Алматы: Атамұра, 1999. - 296 б.
4. Шалекенов У.Х. Казахи низовьев Аму-Дарьии. К истории взаймоотношений народов Каракалпакии в ХVІІІ - ХХ вв. - Ташкент: Фан, 1966. - 336 с.
5. Камалов С.К. Каракалпаки в ХVІІІ - ХІХ вв.(К истории взаймоотношений с Россией и среднеазиатскими ханствами). - Ташкент: Фан, 1968. - 327 с.
6. Шаниязов К. К вопросу расселения и родовых делении канглы // Этнографическое изучение быта и культура узбеков. - Ташкент, 1972. - С. 5-10.; Шаниязов К. Основные отрасли животноводства в дореволюционном Узбекистане // Хозяйственные - культурные традиций народов Средней Азии и Казахстана. - М, 1975. - С. 188-192.
7. Бекмаханова Н.Е. Многонациональное население Казахстана и Киргизии в эпоху капитализма. - Москва: Наука, 1986. - 243 с.
8. Козыбаев М.К. История и современность. - Алматы: Ғылым, 1991. - 254 с.
9. Мендикулова Г.М. Исторические судьбы казахской диаспоры. Происхождение и развитие. - Алматы: Ғылым, 1997. - 261 с.; Мендикулова Г.М. Казахская диаспора: История и современность. - Алматы: Реиз, 2006. - 343 с.
10. Алимбай Н., Аргынбаев Х., Муканов М. Традиционная культура жизнеобеспечения казахов (очерки теорий и историй). - Алматы: Ғылым, 1998. - 234 с.
11. Жолдасбаев С. Қазақтардың жартылай отырықшылық мәдениеті (ХVІ - ХVІІІ ғғ). (Жетісу аймағының материалдары бойынша) - Алматы,1998. -157 б.; Жолдасбайұлы С. Жетісу тарихы (XVI - XVIII ғғ. тарихи және палеоэтнологилық зерттеу). Алматы, 1996. - 298 б.
12. Арғынбаев Х. Қазақ отбасы. - Алматы: Қайнар, 1996. - 288 б.
13. Толеубаев А.Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов (ХІХ - начало ХХ вв). - Алматы: Ғылым, 1991. - 214 б.
14. Ажигали С.Е. Традиционная система скотоводческого поселения казахов (в историческом развитии) // Этнографо- археологические комплексы: Проблемы культуры и социума. - Новосибирск, 2002. - Т. 5. - С. 143-190.
15. Қыдыралин У. Маңқыстау қазақтары. - Алматы, 1998. - 165 б.
16. Артыкбаев Ж. Казахское общество: традиции и инновации. - Астана: Парасат Әлемі, 2003. - 290 с.; Артыкбаев Ж.О. Материалы к историй правящего дома казахов. - Алматы: Ғылым, 2001. - 204 с.
17. Тохтабаева Ш. Шедевры Великой степи. - Алматы: Дайк Пресс 2009. - 237 с.
18. Шаханова Н. Мир традиционной культуры казахов (Этнографические очерки). - Алматы: Казахстан, 1998. - 184 с.
19. Мустафина Р. Представления, культы, обряды у казахов. - Алматы, 1991. - 163 с.
20. Кобыландин К.И. Өзбекстандағы қазақтардың тарихы және бүгінгі дамуы. - Алматы: Реиз, 2009. - 296 б.
21. Корженевский Н.Л. Физико-географическии очерк Средней Азии. - Ташкент, 1925. - 124 с.
22. Шаниязов К. К этнической истории узбекского народа. - Ташкент: Фан, 1972. - 340 с.;
23. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной состав и расселения казахов. - Алма-Ата: Наука, 1968. - 255 с.
24. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. - СПб., 1832. - Ч.2. - 304 с.
25. Фальк И. Описание всех национальностей России. -Алматы: «Ғылым», 1999.-134.
26. Әділ Бек Қаба. Қазақ-Өзбек шекарасын айқындауда қай жылғы құжаттар негізге алынады // Жас Алаш. -2000. - 28 науырыз. - № 38.
27. Тынышпаев М. Историческая справка и племенной состав коренного населения Ташкентского уезда. - Кзыл-Орда, 1926. - 12 с.
28. Этнографические очерки узбекского сельского населения. М: Наука, 1969. - 295 с.
29. Уәлиханов Ш. Қазақ шежіресі. Таңдамалы шығармалар. - Алматы, 1985. - 108 б.
30. Зарубин И.И. Список народностей Туркестанского края // Труды комиссии по изучению племенного состава населения России и сопредельных стран. - Л.: Изд. АН СССР, 1925. - Вып. 9. - 24-78 с.
31. Турсынова М.С. Казахи Мангышлака во второй половине ХIХ века. - Алма-Ата: Наука, 1977. - 180 с.
32. Төлеубаева К.М. Шетел халықтарының некелесу дәстүрлерінің ерекшеліктері // әл-Фараби атындағы ҚазҰУ ғалымдарының «Мәдени мұра бағдарламасын іске асыруға қосқан үлесі: жетістіктері және даму бағыттары» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. - Алматы, 2009. - 27 ақпан.
33. Бижанова А.Е. Семейно-бытовые обряды казахов низовья Амударьи (вторая половина ХІХ - середина ХХ вв): автореф. дисс... канд. истор. наук. - Нукус, 2001. - 24 с.Кочкунов А.С Новое и традиционное в структуре современной киргизской сельской семьи (по материалам Иссык-Кульской, Нарынской и Ошской областей): автореф. ... канд.истор. наук. - М., 1986.
34. Мұқаметханұлы Н. XVIII-XIX ғасырдағы қазақ-қытай байланыстары. -Алматы: Санат, 1996. -126 б.
35. Мұқаметханұлы Н. Қытайдағы қазақтарың қоғамдық тарихы (1860-1920). -Алматы: ҚАЗақпарат, 2000. -336 б.
36. Зардыхан Қинаятұлы. Моңғолиядағы қазақтар. -Алматы: Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы, 2001. -320 б.
37. Зардыхан Қинаятұлы. Моңғолиядағы қазақтар. -Алматы: Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы, 2007. 2-кітап. -256 б.
38. Мендикулова Г.М. Казахская диаспора: история и современность. -Алматы: Атажұрт. -2006.
39. Қалшабаева Б.Қ. Орталық Азия қазақтары (тарихи-этнографиялық зертеу). -Алматы: Қазақ университеті, 2011. -406 б.
40. Құдайбергенова А.И. Қазақстнадағы ХХ ғ. басындағы ашаршылықтар жайлы // Отан тарихы. -№4. -2012. -67-73-б.
41. Құдайбергенова А.И. Қазақстандағы көші-қон үрдестерінің тарихи демографиалық қыры. -Алматы, 2011. -416 б.
42. Құдайбергенова А.И. Шетел қазақтарының кеңестік дәуірде атамекенге оралу тарихынан // Қазақстан және шетелдегі қазақтар: Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының құрылғанына 20 жыл толуына орай өткізілген халықаралық ғыл.-практ. конф. «Этникалық қазақтардың репатриациясы Қазақстан мемлекеті көші-қон саясатының құрамдас бөлігі ретінде: жетістіктері, мәселелері және оларды шешу жолдары» материалдары. -Алматы: Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы «Атажұрт» баспа орталығы, 2012. -215-220 бб.
43. Қинаятұлы З. Көзқарас: ұлт, тарих және адамдар тағдыры жайында. -Павлодар: Brant print, 2010. -60 б.
44. Мендикулова Г.М. Казахская диаспора: история и современность . - Алматы : Всемирная Ассоциация казахов, 2006 . - 341 с.
45. Сейдимбек А. Мир казахов. Этнокультурологическое переосмысление. - Алматы: Рауан, 2001. - С. 6.
46. Катасонова Л.Н. Население СУАР КНР в зарубежной историографии. - Алма-Ата: Гыппым, 1990.
47. Жангуттин, Б. Вынужденный мигранты в Казахстане в 1930-е годы: численность и состав // Отечественная история. - 2001. - №3. - С. 95-100; Он же. Статус и правовое положение спецпереселенцев в Казахстане в 30-е гг. (по архивным материалам НКВД) // Отечественная история. - 2001. - №2. - С. 59-65; Он же. Из истории миграционных процессов в приграничных районах Казахстана и Синьцзяна в 1950-е гг. // Саясат-Policy. - 2005. - №11. -С. 41-44.
48. Антропологический тип казахов КНР (по антропометрическим данным на 1996 г.) имеет схожие черты с древними насельниками/кочевым населением Евразии с эпохи бронзы // Henkey G., Horvath I. Physical Anthropological Field Report and Comparative Research results on the Kazaks and Kirghiz from the People's Republic of China // International Journal of Central Asian Studies. - 1998. - Vol. 3. // URL: ariets.files.wordpress.com/2009/03/3-08.pdf
49. Кыгдыралина Ж.У. Этничность и власть // Общественные науки и современность. - 2008. - №5. - С. 120-128.
50. Дробижева Л. Национально-гражданская и этническая идентичность: проблемы позитивной совместимости // Россия реформирующаяся. - Выпт. 7. - М.: ИС РАН, 2008. - С. 214-228.
51. Ракишева Б. Казахи в России, русские в Казахстане: социально-демографический аспект // cessi.ru/ fileadmin/user upload/Rakisheva BI. Kazakhi v Rossii russkie v RK .pdf
52. Ларина Е. Казахи в России // Родина. - 2004. - № 2. - С. 98-101.
53. Ларина Е. Казахский аул на самарской земле // Этносфера. - 2006. - № 11. - С. 18-21.
54. Ларина Е., Наумова О. Миграция казахов в западной части российско-казахстанского пограничья // Вестник Евразии. - 2006. - № 4. - С. 32-47.
55. Казахи // Народы России. Атлас культур и религий. - М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. - 320 с.
56. Ларина Е., Наумова О. Современное религиозное сознание российских казахов и ислам имамов // Этнографическое обозрение. - 2008. - №1. - С. 83-96.
57. Казахи // Этноатлас Красноярского края / Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. Р. Г. Рафиков ; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев. - 2-е изд., перераб. и доп. - Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. - 224 с.
58. Ларина Е., Наумова О. Народное самоуправление казахов Оренбургской области //ia-centr.ru/archive/ public_detailsfb68.html?id-127
59. Мендикулова Г.М. Исторические судьбы казахской диаспоры. Происхождение и развитие. - Алматы: Гылым. 1997.
60. Казахская диаспора: проблемы этнического выживания. - Алматы: Атамура. 1997.
61. Бырбаева Г. Центральная Азия и советизм: концептульаный поиск евро-американской историографии. - Алматы: Дайк-Пресс, 2005.
62. Космарская Н. «Дети империи» в постсоветской Центральной Азии: адаптивные практики и ментальные сдвиги (русские в Киргизии, 1992-2002). - М.: Наталис, 2006.
63. Савин И. Узбеки Южного Казахстана: Вчера и сегодня // URL: fergananews.com/article.php?id=6691
64. Мадуанов С. Казахи в составе Кокандского ханства в первой половине XIX в. // Сборник по вопросам истории, археологии и этнографии. - Алма-Ата, 1978.
65. Савин И. Этничность как фактор повседневной жизни в сельских районах Южного Казахстана //URL://magazines.russ.ru/nz/2009/sa25.html
66. Қобландин Қ., Мендіқұлова Г. Өзбекстандағы қазақтардын тарихы және бүгінгі дамуы.- Алматы: Атажұрт, 2009.
67. Современные этнокультурные процессы в махаллях Ташкента. Под ред. Ш.Абдуллаева. -Ташкент: Фан, 2005. - 176 с.
68. Қалшабаева Б. Қырғызстандағы қазақтардың отбасындағы этнографиялық ерекшеліктері // «Қазақстан және Еуразия континентінің елдері (тарихы және даму перспективасы)». Халықаралық Бекмаханов оқуларының материалдары. - 2002 жыл. 24-25 мамыр. - Алматы, 2002. - 246-252 бб.
69. Атантаева Б. Приграничные миграции в 1930-е гг.: масштабы и характер // Евразийское сообщество: общество, политика, культура. - 2007. - №2. - С. 125-130.
70. Қалшабаева Б. Қазақстан мен Қырғызстан шекарасы, қалай бөлінді? // Қазақ тарихы. 2003. - №3. - 43-49 бб.
71. Қалшабаева Б. Некоторые проблемы истории формирования казахской диаспоры Кыргызстана // Этносоциальные и этнокультурные процессы в Центральной Азии: История и современность. Материалы международной научной конференции, посвященной памяти ученого-этнографа Какен Мамбеталиевой.- Бишкек: Илим, 2010. С.105-111
72. Қобландин Қ.И., Меңдіқұлова Г.М. Өзбекстандағы қазақтардың тарихы және бүгінгі дамуы. - Алматы: ДҚҚ, 2009. - 296 б.
73. Қалшабаева Б. Орта Азияда қазақ диаспорасының қалыптасуының кейбір мәселелері // ҚазМУ Хабаршысы. Тарих сериясы. - 2000. - №3(18). - 118-122 бб.
74. Қалшабаева Б. Түркіменстандағы қазақтардың этномәдениетіндегі этнографиялық ерекшеліктер // Халықаралық конференция. Арғынбаев оқулары. Алматы, 2010.
75. Қалшабаева Б. Түркіменстандағы қазақтар (XІX ғ. ІІ жартысы - XX ғасыр) // Қазақстанның тәуелсіздігі: Бастауынан іске асыруына дейін (Қазақстанның тәуелсіздігінің 10 - жылдығына орай) мақалалар жинағы. - Алматы, 2001. - 19-23 бб.
76. Қалшабаева Б. Түркіменстандағы қазақтардың отбасындағы этнографиялық ерекшеліктері // Евразия тарихы: бастауы, жалғастылығы және келешегі. Халықаралық Бекмаханов оқуларының материалдары. 2003 жыл. 21-22 мамыр. - Алматы, 2003. - 406-412 бб.
77. Сәмитұлы Ж. Қытайдағы қазақтар. Алматы: Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы, 2000. - 312б.
78. Шәкенұлы Жәди. Қытайдағы қазақтар: көшіп келудің машақаты / мақала / http://www.turkystan.kz.
79. Қалимолла М. «Қытай қазақтары тарихының өзіндік ерекшеліктері» // XIV Сәтбаев оқулары. Жас ғалымдардың Халықаралық ғылыми конференциясының материалдары. -Павлодар: С.Торайғыров атындағы Павлодар жойыттарды мемлекеттік университеті, 2014.-354б.
80. Қазақ диаспорасы: бүгіні мен ертеңі : ғылыми басылым / бас ред. А. Қошанов, Ә. Нысанбаев. - Астана : Елорда, 2005. - 352 б. - ISBN 9965-06-220-x : Б. ц.
81. Назарбаев Н.Ә. «Құшағымыз бауырларымызға айқара ашық» // Дүниежүзі қазақтарының Құрылтайы (құжаттар жинағы) - Алматы: Атамұра, 1993. - 280 б.
82. Смағұлұлы О. Баян-Өлгий қазақтарының этникалық антропологиясы. -Алматы, 2008. -49 б.
83. Баабар. XX ғасырдағы Моңғолия: көші-қон, шығын мен олжа. -УБ., 1996. -459 б.
84. Cарай А. Жарғақ құлағым жастыққа тимеген жылдар. -Алматы, 1996. -35-63.
85. Сариев І., Омаров М. Ойрандалған адай даласы. - Алматы, 1995. - 73 б.
86. Исламская Республика Иран. Культурное представительсво Посольства Исламской Республики Иран в Республике Казахстан, 2009. - 3 с.
87. Жеменей И. Тарқаған шер // Қазақ елі. - 2002. - 7 тамыз. - 3 б.
88. Логашова Б. Туркмены Ирана. - М., Наука, 1976.
89. Мендикулова Г.М.Исторические судьбы казахской диаспоры. Происхождение и развитие. А., 1997. - 236 б.
90. Кәкішев Т. Көш қонысты болсын десек // Қазақ әдебиеті. - 1995.- 1 тамыз. - 10 б.
91. Қазақ-иран мәдени байланыстарының өткені мен болашағы. - Алматы, 2001. - 30 б.
92. Сыроежкин К. Л. Казахи в КНР: очерки социально-экономического и культурного развития. - Алматы: Институт развития Казахстана, 1994. - 118 с.
93. Жангуттин Б. Репатриация советских граждан в Казахстан из Синьцзяня. // Краткие очерки истории Казахстана. -Алматы, 2008. - С. 175-203.
94. Атантаева Б. Приграничные миграции в 1930-е гг.: масштабы и характер // Евразийское сообщество: общество, политика, культура. - 2007. - №2. - С. 125-130.
95. Сванберг И. Казахи Китая. Казахские беженцы в Турции. - Алматы: Санат, 2005.
96. Смағұлов О. Ата-баба //Қазақ. Алматы: Білім, 1994. - 21 б.
97. Байдаров Е.У. Национальная идея в судьбе казахской диаспоры //Ұлттық идея - отандастардың тәуелсіз Қазақстанның игілігі жолында бірігу факторы: халықар. ғыл.-теор. конф. материялдары. Алматы: Атажұрт, 2011. - 272 б.
98. Қазақстан Республикасы Президенті - елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. «Қазақстан-2050» Стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Алматы, 2012. - 110б.
99. Ұлыстың ұлы жиыны. Деректер жинағы / Құраст. Ботагөз Уатқан. - Алматы: Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы. «Атажұрт» баспа орталығы, 2012. -408б.
100. Қазақ көші - қазақтың қауымдасуы: Қазақстан Республикасы Президенті Мұрағатының қорынан құжаттар жинағы (Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығыны 20 жылдығына арналған) Алматы: Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы. «Атажұрт» баспа орталығы, 2012.-352б.
101. Назарбаев Н.Ә. Жадымызда жатталсын татулық дәйім сақталсын // ЕгеменҚазақстан. - 1998. - 16 қаңтар.
102. Назарбаев Н.Ә. Құшағымыз бауырларға айқара ашық // Дүниежүзі қазақтары құрылтайы. - Алматы, 1993. - 114 б.
2. Итоги Всесоюзной переписи насления 1989 г. Национальный состав. М: ЦСУ, 1991. - 356 с.; Демографический ежегодник Узбекистана. - Ташкент: Государственный Статистический комитет РУ, 2006. - 191 с.; Статсборник население Кыргызстана. - Бишкек, 2000. Кн. 11. - Часть. 1. - 272 с.; Население Республики Таджикистан. - Душанбе, 2000. - 155 с.
3. Назарбаев Н. Тарих толқынында. - Алматы: Атамұра, 1999. - 296 б.
4. Шалекенов У.Х. Казахи низовьев Аму-Дарьии. К истории взаймоотношений народов Каракалпакии в ХVІІІ - ХХ вв. - Ташкент: Фан, 1966. - 336 с.
5. Камалов С.К. Каракалпаки в ХVІІІ - ХІХ вв.(К истории взаймоотношений с Россией и среднеазиатскими ханствами). - Ташкент: Фан, 1968. - 327 с.
6. Шаниязов К. К вопросу расселения и родовых делении канглы // Этнографическое изучение быта и культура узбеков. - Ташкент, 1972. - С. 5-10.; Шаниязов К. Основные отрасли животноводства в дореволюционном Узбекистане // Хозяйственные - культурные традиций народов Средней Азии и Казахстана. - М, 1975. - С. 188-192.
7. Бекмаханова Н.Е. Многонациональное население Казахстана и Киргизии в эпоху капитализма. - Москва: Наука, 1986. - 243 с.
8. Козыбаев М.К. История и современность. - Алматы: Ғылым, 1991. - 254 с.
9. Мендикулова Г.М. Исторические судьбы казахской диаспоры. Происхождение и развитие. - Алматы: Ғылым, 1997. - 261 с.; Мендикулова Г.М. Казахская диаспора: История и современность. - Алматы: Реиз, 2006. - 343 с.
10. Алимбай Н., Аргынбаев Х., Муканов М. Традиционная культура жизнеобеспечения казахов (очерки теорий и историй). - Алматы: Ғылым, 1998. - 234 с.
11. Жолдасбаев С. Қазақтардың жартылай отырықшылық мәдениеті (ХVІ - ХVІІІ ғғ). (Жетісу аймағының материалдары бойынша) - Алматы,1998. -157 б.; Жолдасбайұлы С. Жетісу тарихы (XVI - XVIII ғғ. тарихи және палеоэтнологилық зерттеу). Алматы, 1996. - 298 б.
12. Арғынбаев Х. Қазақ отбасы. - Алматы: Қайнар, 1996. - 288 б.
13. Толеубаев А.Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов (ХІХ - начало ХХ вв). - Алматы: Ғылым, 1991. - 214 б.
14. Ажигали С.Е. Традиционная система скотоводческого поселения казахов (в историческом развитии) // Этнографо- археологические комплексы: Проблемы культуры и социума. - Новосибирск, 2002. - Т. 5. - С. 143-190.
15. Қыдыралин У. Маңқыстау қазақтары. - Алматы, 1998. - 165 б.
16. Артыкбаев Ж. Казахское общество: традиции и инновации. - Астана: Парасат Әлемі, 2003. - 290 с.; Артыкбаев Ж.О. Материалы к историй правящего дома казахов. - Алматы: Ғылым, 2001. - 204 с.
17. Тохтабаева Ш. Шедевры Великой степи. - Алматы: Дайк Пресс 2009. - 237 с.
18. Шаханова Н. Мир традиционной культуры казахов (Этнографические очерки). - Алматы: Казахстан, 1998. - 184 с.
19. Мустафина Р. Представления, культы, обряды у казахов. - Алматы, 1991. - 163 с.
20. Кобыландин К.И. Өзбекстандағы қазақтардың тарихы және бүгінгі дамуы. - Алматы: Реиз, 2009. - 296 б.
21. Корженевский Н.Л. Физико-географическии очерк Средней Азии. - Ташкент, 1925. - 124 с.
22. Шаниязов К. К этнической истории узбекского народа. - Ташкент: Фан, 1972. - 340 с.;
23. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной состав и расселения казахов. - Алма-Ата: Наука, 1968. - 255 с.
24. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. - СПб., 1832. - Ч.2. - 304 с.
25. Фальк И. Описание всех национальностей России. -Алматы: «Ғылым», 1999.-134.
26. Әділ Бек Қаба. Қазақ-Өзбек шекарасын айқындауда қай жылғы құжаттар негізге алынады // Жас Алаш. -2000. - 28 науырыз. - № 38.
27. Тынышпаев М. Историческая справка и племенной состав коренного населения Ташкентского уезда. - Кзыл-Орда, 1926. - 12 с.
28. Этнографические очерки узбекского сельского населения. М: Наука, 1969. - 295 с.
29. Уәлиханов Ш. Қазақ шежіресі. Таңдамалы шығармалар. - Алматы, 1985. - 108 б.
30. Зарубин И.И. Список народностей Туркестанского края // Труды комиссии по изучению племенного состава населения России и сопредельных стран. - Л.: Изд. АН СССР, 1925. - Вып. 9. - 24-78 с.
31. Турсынова М.С. Казахи Мангышлака во второй половине ХIХ века. - Алма-Ата: Наука, 1977. - 180 с.
32. Төлеубаева К.М. Шетел халықтарының некелесу дәстүрлерінің ерекшеліктері // әл-Фараби атындағы ҚазҰУ ғалымдарының «Мәдени мұра бағдарламасын іске асыруға қосқан үлесі: жетістіктері және даму бағыттары» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. - Алматы, 2009. - 27 ақпан.
33. Бижанова А.Е. Семейно-бытовые обряды казахов низовья Амударьи (вторая половина ХІХ - середина ХХ вв): автореф. дисс... канд. истор. наук. - Нукус, 2001. - 24 с.Кочкунов А.С Новое и традиционное в структуре современной киргизской сельской семьи (по материалам Иссык-Кульской, Нарынской и Ошской областей): автореф. ... канд.истор. наук. - М., 1986.
34. Мұқаметханұлы Н. XVIII-XIX ғасырдағы қазақ-қытай байланыстары. -Алматы: Санат, 1996. -126 б.
35. Мұқаметханұлы Н. Қытайдағы қазақтарың қоғамдық тарихы (1860-1920). -Алматы: ҚАЗақпарат, 2000. -336 б.
36. Зардыхан Қинаятұлы. Моңғолиядағы қазақтар. -Алматы: Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы, 2001. -320 б.
37. Зардыхан Қинаятұлы. Моңғолиядағы қазақтар. -Алматы: Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы, 2007. 2-кітап. -256 б.
38. Мендикулова Г.М. Казахская диаспора: история и современность. -Алматы: Атажұрт. -2006.
39. Қалшабаева Б.Қ. Орталық Азия қазақтары (тарихи-этнографиялық зертеу). -Алматы: Қазақ университеті, 2011. -406 б.
40. Құдайбергенова А.И. Қазақстнадағы ХХ ғ. басындағы ашаршылықтар жайлы // Отан тарихы. -№4. -2012. -67-73-б.
41. Құдайбергенова А.И. Қазақстандағы көші-қон үрдестерінің тарихи демографиалық қыры. -Алматы, 2011. -416 б.
42. Құдайбергенова А.И. Шетел қазақтарының кеңестік дәуірде атамекенге оралу тарихынан // Қазақстан және шетелдегі қазақтар: Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының құрылғанына 20 жыл толуына орай өткізілген халықаралық ғыл.-практ. конф. «Этникалық қазақтардың репатриациясы Қазақстан мемлекеті көші-қон саясатының құрамдас бөлігі ретінде: жетістіктері, мәселелері және оларды шешу жолдары» материалдары. -Алматы: Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы «Атажұрт» баспа орталығы, 2012. -215-220 бб.
43. Қинаятұлы З. Көзқарас: ұлт, тарих және адамдар тағдыры жайында. -Павлодар: Brant print, 2010. -60 б.
44. Мендикулова Г.М. Казахская диаспора: история и современность . - Алматы : Всемирная Ассоциация казахов, 2006 . - 341 с.
45. Сейдимбек А. Мир казахов. Этнокультурологическое переосмысление. - Алматы: Рауан, 2001. - С. 6.
46. Катасонова Л.Н. Население СУАР КНР в зарубежной историографии. - Алма-Ата: Гыппым, 1990.
47. Жангуттин, Б. Вынужденный мигранты в Казахстане в 1930-е годы: численность и состав // Отечественная история. - 2001. - №3. - С. 95-100; Он же. Статус и правовое положение спецпереселенцев в Казахстане в 30-е гг. (по архивным материалам НКВД) // Отечественная история. - 2001. - №2. - С. 59-65; Он же. Из истории миграционных процессов в приграничных районах Казахстана и Синьцзяна в 1950-е гг. // Саясат-Policy. - 2005. - №11. -С. 41-44.
48. Антропологический тип казахов КНР (по антропометрическим данным на 1996 г.) имеет схожие черты с древними насельниками/кочевым населением Евразии с эпохи бронзы // Henkey G., Horvath I. Physical Anthropological Field Report and Comparative Research results on the Kazaks and Kirghiz from the People's Republic of China // International Journal of Central Asian Studies. - 1998. - Vol. 3. // URL: ariets.files.wordpress.com/2009/03/3-08.pdf
49. Кыгдыралина Ж.У. Этничность и власть // Общественные науки и современность. - 2008. - №5. - С. 120-128.
50. Дробижева Л. Национально-гражданская и этническая идентичность: проблемы позитивной совместимости // Россия реформирующаяся. - Выпт. 7. - М.: ИС РАН, 2008. - С. 214-228.
51. Ракишева Б. Казахи в России, русские в Казахстане: социально-демографический аспект // cessi.ru/ fileadmin/user upload/Rakisheva BI. Kazakhi v Rossii russkie v RK .pdf
52. Ларина Е. Казахи в России // Родина. - 2004. - № 2. - С. 98-101.
53. Ларина Е. Казахский аул на самарской земле // Этносфера. - 2006. - № 11. - С. 18-21.
54. Ларина Е., Наумова О. Миграция казахов в западной части российско-казахстанского пограничья // Вестник Евразии. - 2006. - № 4. - С. 32-47.
55. Казахи // Народы России. Атлас культур и религий. - М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. - 320 с.
56. Ларина Е., Наумова О. Современное религиозное сознание российских казахов и ислам имамов // Этнографическое обозрение. - 2008. - №1. - С. 83-96.
57. Казахи // Этноатлас Красноярского края / Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. Р. Г. Рафиков ; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев. - 2-е изд., перераб. и доп. - Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. - 224 с.
58. Ларина Е., Наумова О. Народное самоуправление казахов Оренбургской области //ia-centr.ru/archive/ public_detailsfb68.html?id-127
59. Мендикулова Г.М. Исторические судьбы казахской диаспоры. Происхождение и развитие. - Алматы: Гылым. 1997.
60. Казахская диаспора: проблемы этнического выживания. - Алматы: Атамура. 1997.
61. Бырбаева Г. Центральная Азия и советизм: концептульаный поиск евро-американской историографии. - Алматы: Дайк-Пресс, 2005.
62. Космарская Н. «Дети империи» в постсоветской Центральной Азии: адаптивные практики и ментальные сдвиги (русские в Киргизии, 1992-2002). - М.: Наталис, 2006.
63. Савин И. Узбеки Южного Казахстана: Вчера и сегодня // URL: fergananews.com/article.php?id=6691
64. Мадуанов С. Казахи в составе Кокандского ханства в первой половине XIX в. // Сборник по вопросам истории, археологии и этнографии. - Алма-Ата, 1978.
65. Савин И. Этничность как фактор повседневной жизни в сельских районах Южного Казахстана //URL://magazines.russ.ru/nz/2009/sa25.html
66. Қобландин Қ., Мендіқұлова Г. Өзбекстандағы қазақтардын тарихы және бүгінгі дамуы.- Алматы: Атажұрт, 2009.
67. Современные этнокультурные процессы в махаллях Ташкента. Под ред. Ш.Абдуллаева. -Ташкент: Фан, 2005. - 176 с.
68. Қалшабаева Б. Қырғызстандағы қазақтардың отбасындағы этнографиялық ерекшеліктері // «Қазақстан және Еуразия континентінің елдері (тарихы және даму перспективасы)». Халықаралық Бекмаханов оқуларының материалдары. - 2002 жыл. 24-25 мамыр. - Алматы, 2002. - 246-252 бб.
69. Атантаева Б. Приграничные миграции в 1930-е гг.: масштабы и характер // Евразийское сообщество: общество, политика, культура. - 2007. - №2. - С. 125-130.
70. Қалшабаева Б. Қазақстан мен Қырғызстан шекарасы, қалай бөлінді? // Қазақ тарихы. 2003. - №3. - 43-49 бб.
71. Қалшабаева Б. Некоторые проблемы истории формирования казахской диаспоры Кыргызстана // Этносоциальные и этнокультурные процессы в Центральной Азии: История и современность. Материалы международной научной конференции, посвященной памяти ученого-этнографа Какен Мамбеталиевой.- Бишкек: Илим, 2010. С.105-111
72. Қобландин Қ.И., Меңдіқұлова Г.М. Өзбекстандағы қазақтардың тарихы және бүгінгі дамуы. - Алматы: ДҚҚ, 2009. - 296 б.
73. Қалшабаева Б. Орта Азияда қазақ диаспорасының қалыптасуының кейбір мәселелері // ҚазМУ Хабаршысы. Тарих сериясы. - 2000. - №3(18). - 118-122 бб.
74. Қалшабаева Б. Түркіменстандағы қазақтардың этномәдениетіндегі этнографиялық ерекшеліктер // Халықаралық конференция. Арғынбаев оқулары. Алматы, 2010.
75. Қалшабаева Б. Түркіменстандағы қазақтар (XІX ғ. ІІ жартысы - XX ғасыр) // Қазақстанның тәуелсіздігі: Бастауынан іске асыруына дейін (Қазақстанның тәуелсіздігінің 10 - жылдығына орай) мақалалар жинағы. - Алматы, 2001. - 19-23 бб.
76. Қалшабаева Б. Түркіменстандағы қазақтардың отбасындағы этнографиялық ерекшеліктері // Евразия тарихы: бастауы, жалғастылығы және келешегі. Халықаралық Бекмаханов оқуларының материалдары. 2003 жыл. 21-22 мамыр. - Алматы, 2003. - 406-412 бб.
77. Сәмитұлы Ж. Қытайдағы қазақтар. Алматы: Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы, 2000. - 312б.
78. Шәкенұлы Жәди. Қытайдағы қазақтар: көшіп келудің машақаты / мақала / http://www.turkystan.kz.
79. Қалимолла М. «Қытай қазақтары тарихының өзіндік ерекшеліктері» // XIV Сәтбаев оқулары. Жас ғалымдардың Халықаралық ғылыми конференциясының материалдары. -Павлодар: С.Торайғыров атындағы Павлодар жойыттарды мемлекеттік университеті, 2014.-354б.
80. Қазақ диаспорасы: бүгіні мен ертеңі : ғылыми басылым / бас ред. А. Қошанов, Ә. Нысанбаев. - Астана : Елорда, 2005. - 352 б. - ISBN 9965-06-220-x : Б. ц.
81. Назарбаев Н.Ә. «Құшағымыз бауырларымызға айқара ашық» // Дүниежүзі қазақтарының Құрылтайы (құжаттар жинағы) - Алматы: Атамұра, 1993. - 280 б.
82. Смағұлұлы О. Баян-Өлгий қазақтарының этникалық антропологиясы. -Алматы, 2008. -49 б.
83. Баабар. XX ғасырдағы Моңғолия: көші-қон, шығын мен олжа. -УБ., 1996. -459 б.
84. Cарай А. Жарғақ құлағым жастыққа тимеген жылдар. -Алматы, 1996. -35-63.
85. Сариев І., Омаров М. Ойрандалған адай даласы. - Алматы, 1995. - 73 б.
86. Исламская Республика Иран. Культурное представительсво Посольства Исламской Республики Иран в Республике Казахстан, 2009. - 3 с.
87. Жеменей И. Тарқаған шер // Қазақ елі. - 2002. - 7 тамыз. - 3 б.
88. Логашова Б. Туркмены Ирана. - М., Наука, 1976.
89. Мендикулова Г.М.Исторические судьбы казахской диаспоры. Происхождение и развитие. А., 1997. - 236 б.
90. Кәкішев Т. Көш қонысты болсын десек // Қазақ әдебиеті. - 1995.- 1 тамыз. - 10 б.
91. Қазақ-иран мәдени байланыстарының өткені мен болашағы. - Алматы, 2001. - 30 б.
92. Сыроежкин К. Л. Казахи в КНР: очерки социально-экономического и культурного развития. - Алматы: Институт развития Казахстана, 1994. - 118 с.
93. Жангуттин Б. Репатриация советских граждан в Казахстан из Синьцзяня. // Краткие очерки истории Казахстана. -Алматы, 2008. - С. 175-203.
94. Атантаева Б. Приграничные миграции в 1930-е гг.: масштабы и характер // Евразийское сообщество: общество, политика, культура. - 2007. - №2. - С. 125-130.
95. Сванберг И. Казахи Китая. Казахские беженцы в Турции. - Алматы: Санат, 2005.
96. Смағұлов О. Ата-баба //Қазақ. Алматы: Білім, 1994. - 21 б.
97. Байдаров Е.У. Национальная идея в судьбе казахской диаспоры //Ұлттық идея - отандастардың тәуелсіз Қазақстанның игілігі жолында бірігу факторы: халықар. ғыл.-теор. конф. материялдары. Алматы: Атажұрт, 2011. - 272 б.
98. Қазақстан Республикасы Президенті - елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. «Қазақстан-2050» Стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Алматы, 2012. - 110б.
99. Ұлыстың ұлы жиыны. Деректер жинағы / Құраст. Ботагөз Уатқан. - Алматы: Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы. «Атажұрт» баспа орталығы, 2012. -408б.
100. Қазақ көші - қазақтың қауымдасуы: Қазақстан Республикасы Президенті Мұрағатының қорынан құжаттар жинағы (Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығыны 20 жылдығына арналған) Алматы: Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы. «Атажұрт» баспа орталығы, 2012.-352б.
101. Назарбаев Н.Ә. Жадымызда жатталсын татулық дәйім сақталсын // ЕгеменҚазақстан. - 1998. - 16 қаңтар.
102. Назарбаев Н.Ә. Құшағымыз бауырларға айқара ашық // Дүниежүзі қазақтары құрылтайы. - Алматы, 1993. - 114 б.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӘӨЖ 94 (575+574):39
Қолжазба құқығында
Илимова Айгерим Туребековна
ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ
(ТАРИХИ-ЭТНОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ)
6М020300 - Тарих мамандығы бойынша тарих ғылымдарының магистрі академиялық
дәреже алу үшін магистрлік диссертация
Түркістан - 2015
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді:
Тарих кафедрасының
меңгерушісі, т.ғ.к., доцент
_______________ Э. Зұлпыхарова
____ ____________ 2015 ж.
Магистрлік диссертация
ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ
(ТАРИХИ-ЭТНОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ)
Магистрант ___________________ А.Т. Илимова
Ғылыми жетекшісі,
т.ғ.к., доцент ___________________ Е.С. Абдраманов
Түркістан - 2015
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І. ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ
1.1 Шетелде қазақ диаспорасы мен ирредентасының қалыптасу тарихы
1.2 Қазақ репатриациясының себептері мен салдары
ІІ. ШЕТЕЛДЕГІ ҚАЗАҚТАРДЫҢ ОРНАЛАСУЫ ЖӘНЕ ЭТНОДЕМОГРАФИЯСЫ
2.1 ТМД қазақтары
2.2 Шетелдік Азия қазақтары
2.3 Еуропа мен АҚШ қазақтары
ІІІ. ШЕТЕЛДЕГІ ҚАЗАҚ ДИАСПОРАСЫНЫҢ ОТАНҒА ОРАЛУЫ ЖӘНЕ БЕЙІМДЕЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Қазақстан - 2050 стратегиясы және қазақ диаспорасы
3.2 Шетелдердегі қазақтардың атамекеніне оралу мәселелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз ұлттық идеяны қалыптастыру мақсатында
шетелдердегі қандастарымыздың этникалық тарихын, дәстүрлі мәдениетінің
сақталуын, өзгерісін, бөгде ортадағы этникалық және этномәдени үдерістерін
ғылыми талдауды маңызды міндет етіп қояды. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Дүние
жүзі қазақтарының ІІ құрылтайында жасаған баяндамасында: Дүниеде қазақ
деген ұлт біреу, демек оның ұлттық болмысы, салт-санасы, әдет-ғұрпы - барша
қазаққа тән, оның ғажайып мол рухани қазынасы да - бөліп-жаруға жатпайтын
ортақ байлық. Сондықтан сырттағы қазақтың әдебиеті, мәдениеті, өнері деген
қолдан жасалатын шекара болмауға тиіс. Тағдырдың жазуымен туған топырақтан
шеттеп кетуге мәжбүр болған ата-бабаларымыз бен олардан тараған ұрпақ
жасаған мол рухани қазынаны шашпай-төкпей жинап алуымыз, оны ата-жұртта
және барша әлемге таныстыру аса маңызды шаруа,- деп көрсетті (1, 8-б(.
Өзімізді танып білу, жоғымызды іздеу тек еліміз тәуелсіздігін алғаннан
кейін мүмкін болғаны белгілі. Қазіргі әлемдік өркениет жағдайында болып
жатқан түбегейлі қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени
үдерістер Шетел аймағындағы елдерге де тікелей қатысты болып отыр. Себебі,
сырттағы қазақтардың тарихи даму үрдісі де, этникалық және этномәдени
үдерістері де қазақ этносы дамуының тұтас бір бөлігі. Олай болса, зерттеу
аумағындағы жергілікті халықтар ықпалындағы қазақтардың қалыптастырған
дәстүрлі мәдениетіндегі ерекшеліктерді, ұқсастықтарды сараптау тарих пен
этнология ғылымының өзекті мәселелерінің бірі болып саналады.
Шетел диаспорасының үлкен бір қауымын қазақтар құрайтындығы белгілі.
Өз республикасынан тыс, шет жерлер мен шет елдерге таралу жағынан да
қазақтар алдыңғы орындарда тұр. Халқымыздың 5,5 миллионға жуығы төл ортадан
жырақта өмір сүруде. Соның ішінде саяси-экономикалық құрылымы әртүрлі
елдерде өз қандастарынан бөлек ортада өмір сүріп отырған қазақтардың үлкен
бір қауымын шетелдегі қазақтар құрайды. Мәселен, Қытайда 1.462.588 (2010),
Өзбекстанда 800.000 - 1.100.000, Ресейде 647.732 (2010), Моңғолияда
101.526, Түркіменстанда 98.000, Қырғызстанда 42.657, Түркияда 30.000,
Канадада 7.000, АҚШ-та 3.000, Германияда 1.000 қазақ болғанын көрсетеді
(2(. Қандастарымыздың шет жерлерге таралу тарихы да баршамызға аян. Елбасы
Н.Назарбаев қазақ халқының басынан өткізген қиын да ауыр тағдыры жөнінде
былай дейді: ...өз жерімізде өзіміз қуғынға түстік. Мыңдаған жандар
қырылып, мыңдаған жандар ата жұртын тастап кетуге мәжбүр болды. 1932-1933
жылдары қазақ даласында болған адам айтса нанғысыз ашаршылық, 6 миллиондай
халықтың 2,2 миллионы айдың күні аманында опат болғаны, сталиндік репрессия
жылдарында аяулы да абзал азаматтарымыздың жойылғаны - большевизмнің бетіне
басылар қара таңба, біздің ғасырлар бойы ұмытпайтын қасіретіміз, - деп
көрсетті (3, 8-б(. Тақырыптың өзектілігі міне, осы сырттағы қазақтардың төл
Отанынан жырақта жүру себептерін және бөгде ортадағы дәстүрлі мәдениетінің
сақталуы, жалғастылығы мен өзгерісін талдаумен сипатталады.
Бөлек этникалық ортада өмір сүріп отырған барлық диаспораның
атамекенінде мемлекеті бар, ол сол халықтың дамуының этникалық кеңістігі
болып саналады. Сондықтан да шет жерлерде төл ортадан бөлек өмір сүріп
жатқан қандастарымыздың этникалық, мәдени-рухани дамуына мемлекетіміз бар
мүмкіндігінше қамқорлық жасауда. Қазақстан Республикасы шетелдердегі
отандастарды қолдаудың мемлекеттік бағдарламасын қабылдап, оларды
мүмкіндігіне қарай елге қайтару не ұлттық сана сұранысына қарай жағдай
жасауда. Дүние жүзі қазақтарының қауымдастығы да шетелдердегі қазақтармен
байланыс жасауда маңызды іс-шаралар мен қызметтер етуде. Осыған байланысты
шет жерлерде тұрып жатқан қандастарымыздың да тұрмысын зерттеп, әлеуметтік-
экономикалық және мәдени рухани тыныс тіршілігіндегі мәселелерді де талдап
ұлт бірлігін нығайту тарихшы-этнологтардың бірден - бір міндеті.
Сондықтанда шет жерлерде мекен етіп отырған қандастарымызды тарихи-
этнологиялық тұрғыдан зерттеу ұлт бірлігін нығайтып, ұлтымыздың дамуына,
жандануына ғана әкеліп қоймай басқа елдердің аз санды халыққа деген қатынас
тәжірибесін анықтап, зерттеуге де мүмкіншілік береді. Шет елдердегі
қазақтардардың этно-әлеуметтік мәселелері және этнологиялық болмысы бүгінгі
күннің өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Себебі, шетте жүрген
қандастарымыз қазақ этносының бір бөлігі, қазақ халқының тұтастығын
көздейтін болсақ, олардың дәстүрлі мәдениетімен қазіргі жағдайдағы
этномәдени үдерістеріндегі мәдени мұраларының сақталуы мен жалғастылығын
зерделеу қажет. Сондай ақ шет жерлердегі қандастарымызды тарихи-
этнологиялық тұрғыдан зерттеу олардың мәдени қажеттілік сұраныстарын
қанағаттандырып қана қоймай, халқымыздың мәдени мұраларын жоғалтпай, қайта
тірілтуге, жандандыруға, мәдениетіміздің озық үлгілерін насихаттауға
мүмкіндік береді. Шетелдегі қазақтардың этникалық тарихын, этнологиялық
ерекшелігін зерттеу халқымыздың тұтастығы мен этникалық бірлігін сақтауда
өзекті тақырыптардың қатарына жатады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазақ диаспорасы тақырыбының ғылыми
тұрғыдан зерттелуі ХХ ғ. 90 жылдарынан басталады. Дегенмен де, Қазан
төңкерісіне дейінгі және Кеңес өкіметі жылдарындағы жарық көрген тарихи-
этнологиялық еңбектерде Шетел қазақтары жөніндегі мәліметтер кездеседі.
Мәселен, Шетел қазақтарының ХІХ ғ. саны, этникалық құрылымы, тұрмысы мен
мәдениеті жөнінде П. Паллас, И. Фальк А.И. Макшеев, П.И. Пашино,
М.А.Терентьев, Ю.Я. Янсон, Л.Ф. Костенко, А.В. Каульбарс, В.И.
Масальскийдің т.б. еңбектерінен көптеген мағлұматтар алуға болады. Қазан
төңкерісіне дейінгі Шетел халықтарының орналасу аумақтары, халқының саны,
этникалық құрамы, шаруашылығы, мәдениеті жөніндегі мәліметтер әр жылдардағы
Материалы для статистики Туркестанского края, Обзор Сырдарьинской
области, Обзор Семиреченской области, Обзор Закаспийской области, т.б.
басылымдарда жан-жақты беріледі. Сырдария облысы қазақтарының шаруашылығы
А.К. Геинс, Н.А. Маев, И.И. Гейер, Н.Н. Александров, Н. Дингельштет, т.б.
еңбектерінде берілсе, ХIХ ғ. ІІ жартысы мен ХХ ғ. бас кезеңінде қазақ
отбасына байланысты жазылған этнологиялық материалдар Н.И. Гродеков, Р.
Карутц, Ә. Диваевтың еңбектерінен кездестіреміз. Кеңес өкіметінің алғашқы
жылдарындағы мәліметтер Сельское хозяйство в Туркестанском крае, Отчет
Сырдаринского экономического Совещания за 1921-1922 гг. хоз. год, т.б.
еңбектерде кездеседі.
Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы Түркістан өлкесін
аудандастырумен байланысты қалыптасқан халықтардың сандық құрамы, этникалық
аумақтары жөнінде Н.И. Балашев, Материалы по районированию Узбекистана,
И.И. Зарубин, Н.Б. Архипов т.б. еңбектерінде баяндалса, 1924-1926 жж.
шетелдегі қандастардың этникалық шекарасын межелеу нәтижесі, оның халықтар
дамуындағы орны Т.А. Жданко, Х.Т. Турсыновтың еңбектерінде көрсетіледі. ХХ
ғ. 30 жылдарында ұйымдасқан Хорезм археологиялық-этнологиялық кешенді
экспедиция С.П. Толстовтың, Т.А. Жданконың басшылығымен ұзақ жылдар Хорезм
аумағындағы өзбек, қарақалпақ, түрікмен және қазақтардың этнографиясын
зерттеп, құнды мәліметтер қалдырды. Осы экспедицияның құрамында зерттеу
жұмысын жүргізіп, Қарақалпақстан қазақтарының тарихы мен этнографиясын және
олардың қарым-қатынасын мұрағат деректерімен далалық зерттеулер негізінде
жазған У.Х. Шалекеновтың (4(, Хиуа хандығындағы қазақтар мен
қарақалпақтарды С.К. Камаловтың (5(, Өзбекстандағы халықтардың мәдениетін
салыстырмалы қарауда К. Шаниязовтың (6(, аумақтағы қазақтардың сандық
құрылымы жөніндегі мәліметтер Н.Е. Бекмаханованың (7(, т.б. еңбектерінде
жан-жақты қарастырылады. Жалпы, 1983-1984 жж. ҚазҰУ археология және
этнология кафедрасы ұжымы алғаш рет т.ғ.д. профессор Ә.Т. Төлеубаевтың
жетекшілігімен Орынбор, Астрахан облыстарындағы қазақтардан этнологиялық
материалдар жинақталған болатын, соның негізінде 13 баспа табақ ғылыми есеп
пен монография жазылды.
Тікелей тақырыппен байланысты шетелдегі қандастардың саны, этникалық
құрамы, өсу, кему динамикасы Х. Салимовтың, И.Р. Муляджановтың,
Б.Қалшабаеваның т.б. еңбектерінде қарастырылады. Түркіменстандағы қазақтар
жөніндегі мәліметтерді Ш. Кадыров, М.Г. Гапуров, А. Оразов, т.б.
еңбектерінен, Қырғызстандағы халықтардың этникалық сандық құрылымы жөнінде
К.К. Кронгардтың, А.С. Кочкуновтың, В.С. Желоховцева, т.б. еңбектерінен
алдық. Сол сияқты Н.А. Ахмадиевтің, Т.Мирхаликовтың т.б. еңбектерінен
Тәжікстандағы қазақтар жөнінде мәліметтер алынды. Тәуелсіздікке қол
жеткізген Қазақстан үшін қазақ диаспорасы мәселесі тек 1991 жылдан бастап
ғылыми проблема ретінде қазақ диаспорасының қазіргі жағдайы мен болашағы
жөнінде мәселелер көтеріле бастады. Соның бірі 1999 жылы 14 қыркүйекте
өткен Дүние жүзі қазақтарының қауымдастығы, Ұлттық Ғылым академиясының
Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология институтының ұйымдастыруымен
Қазақ диаспорасы тарихын зерттеудің келелі мәселелері атты ғылыми
тәжірибе конференциясында да диаспора мен оралмандардың саяси әлеуметтік
жағдайы және рухани мәдениетін насихаттау жөнінде көптеген келелі ұсыныстар
айтылды. М.Қ Қозыбаев Қазақ диаспорасының тарихын зерттеудің келелі
мәселелері атты ғылыми-практикалық конференцияда жасалған баяндамада:
Ғылымның диаспорология деген ұғымы қалыптасты. Біз біртұтас ұлт, халық
боламыз десек ғылымның сол саласын әлі де зерттей түсуіміз керек - деп
атап көрсетті (8(. Отандық тарихшылардың ішінде қазақ халқының сандық
құрылымын салыстырмалы түрде қарауда М.Х.Асылбековтың, біздің зерттеу
жұмысымыздың кейбір тұстарын ашуда С.Мадуановтың, У.Х.Шалекенов пен
М.У.Шалекеновтың және т.б. еңбектерінде жергілікті халықтар арасындағы
өзара байланыс пен ықпалдылық мәселелері қарастырылды. Қазақ диаспорасын
теориялық-әдіснамалық тұрғыда талдап, алыс шет елдік отандастарымыз жөнінде
келелі тұжырымдар жасаған белгілі ғалым Г.М. Меңдіқұлованың еңбектерінің
маңызының жоғары екендігін айта кеткеніміз жөн (9(. Шет жерлердегі
қандастарымыздың тарихы мен этнографиясы жөнінде көптеген ғалымдарымыз
қалам тартты. Мәселен, Алтай қазақтарының этникалық тарихы жөнінде белгілі
ғалым, этнолог-антрополог О.Смағұлов, Монғолиядағы қазақтардың тарихы мен
этнографиясы жөнінде ғалым З.Қинаятұлы, қазақ-қытай қарым қатынастары
жөнінде Н. Мұхамедханұлы т.б. Шетелдегі қазақтардың заттай мәдениетін
салыстырмалы түрде зерттеуде арқау болған Н.Алимбай, Х.Арғынбаев,
М.Мұқановтың (10(, қазақ халқының баспана құрылыстарын Шетел халықтарымен
салыстыра зерттеуде белгілі ғалым С.Жолдасбаевтың еңбектері құнды (11(.
Аумақтағы қазақтардың отбасы және отбасылық қатынастарындағы әдет ғұрып,
салт дәстүрлерін зерттеуде Х.Арғынбаевтың (12(, Ә.Т.Төлеубаевтың (13(
еңбектерін негізге алсақ, қазақтың қоныстары, ғұрыптық кешендері жөнінде
түрікмен, қарақалпақ халықтарымен салыстыра талдап, зерттеген археолог-
этнограф С.Әжіғалидың (14( еңбектерінің орны ерекше. Сондай-ақ Маңқыстау
қазақтарын зерттеген Ү.Қыдыралиннің (15(, қазақ этнографиясын аумақтық
салыстыруда Ж. Артықбаевтың (16(, қазақ қолөнерінің шетел халықтарымен
ұқсастығы мен ерекшелігін зерттеуде Ш.Тохтабаеваның (17(, Н.Шаханованың
(18(, Р.Мустафинаның (19(, т.б. еңбектері де жұмысымыздың кейбір тұстарын
айқындауда арқау болды. Диссертациямыздың Өзбекстандағы қазақтарға
байланысты тарихи жағын зерттеуде К.И. Кобыландиннің (20( еңбектерінің
маңыздылығын атап көрсеткіміз келеді. Соңғы кезеңдерде сырттағы қазақтарды
тарихи -этнологиялық тұрғыдан кешенді түрде зерттеуде Ш. Уәлиханов атындағы
тарих және этнология институты ғалымдарының Өзбекстан мен Қарақалпақстанға,
Монғолияға жүргізген кешенді экспедицияларының маңызы зор.
Жұмыстың деректік негізі. Зерттеу жұмысының деректік негіздерін әр
кезеңдердегі санақтар мен статистикалық жылнамалар, материалдар, мемлекет
қаулылары мен көші-қон агенттігі, далалық материалдар мен мұрағат құжаттары
құрайды.
Деректік материалдардың бір тобын әр жылдардағы санақтар мен
статистикалық мәліметтер құрайды. Оған: Материалы для статистики
Туркестанского края, Статистический ежегодник 1917-1923 гг.,
Хозяйственный план Туркреспублики на 1923-1924 гг., 1917, 1920 жж.
Бүкілресейлік халық санақтары, 1926, 1936, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989 жж.
Бүкілодақтық халық санақтары, ҚР статистикалық агенттігі. 1999 ж. халық
санағының қорытындысы, ҚР, Өзбекстан, Қырғызстан Республикалары
статистикалық агенттігіктерінен, т.б.алынған материалдар енеді.
Зерттеудегі деректік материалдардың екінші бір тобын 1992 ж., 2002 жж.
Дүниежүзі қазақтарының құрылтайы материалдары, Қазақ диаспорасы көші-қон
жөніндегі мемлекет қаулылары мен көші-қон агенттігінің статистикалық
материалдары құрайды.
Жұмыстың мақсаты. Шетелдегі қазақтардың қоныстану тарихын, олардың
орналасуын, санын, рулық құрамын, тұрмысы мен мәдениетіндегі этнологиялық
ерекшеліктерін бөгде ортадағы өзара ықпалдастықтың ұлттық мәдениетке
тигізген ықпалын ғылыми талдау, қазіргі кезеңдегі саяси, әлеуметтік-
экономикалық себептермен қазақ диаспорасының елге оралу проблемаларын
сараптау, жұмыстың кешенді зерттеуі болып табылады.
Қойылған мақсаттарға сай шетелдегі қазақтардың тарихи және қазіргі
этникалық жағдайына байланысты тарихи этнологиялық аспектілерін зерттеуге
бағытталған төмендегідей міндеттер шешіледі:
- Шетелдегі қандастардың аумақтық-әкімшілік басқару құрылымының тарихи
жүйесін көрсету;
- Шетелдегі қазақтардың қалыптасу, қоныстану тарихы жөніндегі
мұрағаттық, құжаттық деректер мен зерттеулерді сараптау, ғылыми
талдау;
- Шетелдегі қазақ диаспорасы мен ирредентінің қалыптасуы мен қоныстану
кезеңдері, ирредент, диаспора статусына енуінің обьективті және
субьективті себептерін айқындау;
- Шетелдің әкімшілік-аумақтары бойынша қазақтардың рулық құрамы мен
ондағы кейбір рулардың ежелгі тайпалармен сабақтастығын саралап,
зерттеп, шоғырланған орталықтарын анықтау;
- Статистикалық мәліметтер мен әр кезеңдерде жүргізілген санақтар
негізінде ХІХ ғ. екінші жартысынан қазірге дейінгі Шетелдегі
қазақтардың сандық құрамы мен демографиялық өсу, кему динамикасын
зерделеу;
- Шетелдегі қазақтардың этно-экономикасындағы негізгі дәстүрлі
шаруашылығы мен қосалқы кәсіптерінің сақталуын, дамуын, жалғастылығын
және жергілікті ортаның ықпалы мен байланыстылығы негізіндегі өзгерісі
мен ерекшеліктерін көрсету;
- Шетелдегі қазақтардың отбасы және неке, отбасылық әдет-ғұрып, салт-
дәстүрлердің дәстүрлілігі мен жаңашылдығын, жергілікті ортаның аз
санды қазақтардың дәстүрлі мәдениетіне ықпалы мен әсерін айқындау;
- Шетелдегі қазақтардың тарихи Отанға оралу себептері мен олардың елде
шоғырлана қоныстану орталықтары және төл ортаға бейімделу
проблемаларын көрсету.
Жұмыстың хронологиялық шеңбері. Магистрлік диссертацияда шетелдегі
қазақтардың ХVІІІ ғасырдан бастап ХХІ ғасырдың бас кезіне дейінгі көші-
қоның тарихи-этнологиялық аспектіде қарастырамыз. Қазақтардың шетелдегі
бүгінгі жай күйіне байланысты тарихи Отанға оралуы және бейімделу
мәселелері зерттеледі.
Жұмыстың теориялық және методологиялық негіздерін теориялық және
практикалық тәсілдер мен қабысатын қазіргі заманғы кешенді зерттеу әдістері
құрайды. Аталған жұмысты орындауда тарих ғылымының мынадай жалпы теориялық
принциптері басшылыққа алынды: қажетті деректерді табу және оларға
сипаттама берудегі тарихи таным, оқиғалар мен жағдайларды зерттеуде тарихи
обьективтік нақтылық, танымдағы жан-жақтылық және диаспора, ирредент,
этномәдени үдерістер т.б. теорияларында көтерілген концептуалдық
мәселелер өткен және қазіргі кезеңдегі байланыстық мағына дәрежесінде
пайдаланылды. Еңбекте анализ, синтез, тарихи жүйелілік, тарихи-салыстыру,
хронологиялық және басқа да әмбебаптық жалпыға мәлім зерттеу әдістемелері
қолданылды. Осыған байланысты шетелдегі қазақтардың этномәдени үрдістері
мен үдерістеріндегі бағыттар республика аралық көлемде салыстырылып,
жүйеленді.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: алғаш рет отандық тарихнамада шетелдегі
қазақтардың этникалық тарихы, тұрмысы мен мәдениетіндегі этнологиялық
ерекшеліктері, бөгде ортада дәстүрлі мәдениеттің сақталуы мен өзгерісі
мәселелеріне талдау жүргізіліп, кешенді түрде зерттелді.
- Шетелдегі қазақ диаспорасы мен ирредентінің қалыптасуы мен қоныстану
тарихының кезеңдері айқындалды;
- Қазақстанмен шекаралас аудандардағы кейбір территориясы шетел
қазақтарының ежелден тұрақтаған ата-мекені екендігі және шетелдің ұлттық-
территориалдық шекарасын межелеудегі территориалдық даулардың себептерін
көрсететін мұрағат деректері мен зерттеулер топталып, талданды.
- Жақын шетелдегі аумақтар бойынша қазақтардың рулық құрамы мен ондағы
кейбір рулардың ежелгі тайпалармен сабақтастығы нақты деректермен
негізделіп, шоғырланған орталықтары нақтыланды.
- ХІХ ғ. ІІ жартысынан қазірге дейінгі шетелдегі қазақтардың сандық
құрамы, өзгерісі, жергілікті халықтардың санымен салыстырылып,
демографиялық өсу, кему динамикасы статистикалық мәліметтер және әр
кезеңдерде жүргізілген санақтар негізінде зерделенді;
- Қазақтардың дәстүрлі шаруашылық түрлері, ондағы дәстүрліліктің
сақталуы мен дамуы және жергілікті халықтардың этноэкономикасымен ұқсастығы
сараланып, өзара ықпалдылық негізінде қабылдаған шаруашылықтағы кейбір
еңбек бейімделігінің ерекшеліктері көрсетілді;
- Отандық және шетелдік ғалымдарының зерттеулері негізінде қазақтардың
заттай мәдениетінде ұлттық болмысымызды айқындайтын дәстүрлі элементтердің
сақталуы мен бөгде ортаның ықпалдастығы нәтижесінде қазақ тұрмысына
этноэволюциялық жолмен енген заттай мәдениет белгілері: баспана, киім,
тағамындағы ерекшеліктер айқындалды;
- Статистикалық және баспасөз материалдар негізінде қазіргі кезеңдегі
шетел елдеріндегі қазақтардың тарихи Отанға оралуының негізгі саяси-
әлеуметтік себептері мен орналасу аймақтары және төл ортаға бейімделу
проблемалары көрсетілді.
Жұмыстың практикалық маңызы шет елдердегі қазақ диаспорасының
этникалық тарихы мен мәдениетін зерттеу Қазақстан тарихының бөлінбес бір
бөлшегі ретінде қазақ халқының тұтастығын көрсетуге бағыттала отырып,
халқымыздың бірлігі елімізде ұлттық идеяны қалыптастырып, еліміздің тұрақты
дамуына ықпал етеді.
Зерттеудің практикалық нәтижелері қазақтардың дәстүрлі мәдениеті мен
отбасылық қатынастарын зерттеумен айналысатын орталықтарда, Шетел
кеңістігінде қазақ диаспорасының этникалық, этномәдени даму үдерістерін
дамытуда нақты бағдарламалар мен жобалар және халықаралық саясатта
стратегиялық бағыттар жасауға мүмкіндік береді.
Сонымен бірге зерттеудің негізгі нәтижелері мен ережелері Жоғары және
арнайы оқу орындарында Шетел қазақтары тақырыбында арнайы курстар оқуға,
ғылыми қызметкерлер мен оқытушылар өздерінің педагогикалық қызметтерінде
пайдалана алады. Еліміз халықаралық қатынастарға байланысты мәселелерде осы
зерттеудегі тұжырымдар мен қорытындыларды басшылыққа ала алады.
Жұмысының сыннан өтуі. Зерттеудің негізгі мазмұны, ғылыми нәтижелері
мен қорытындылары ізденушінің ғылыми мақалалары мен баяндамаларында жарық
көрген. Диссертация бойынша Бабалар сөзі: тарих, дерек, жәдігер атты
республикалық ғылыми-теориялық конференция мен Жеңістің 70 жылдығына
арналған Халықаралық конференцияда 2 жарияланымы жарық көрген.
Жұмыстың құрылымы кіріспе, үш тарау, қорытынды, пайдаланылған деректер
мен қосымшадан тұрады.
І. ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ
1.1 Шетелде қазақ диаспорасы мен ирредентасының қалыптасу тарихы
18 ғасырдағы жоңғар-қазақ соғыстары, қазақтардың Ресей үстемдігіне
қарсы 18-19 ғасырлардағы ұлт-азаттық көтерілістері мен соғыстары, патшалық
билік барысында Қазақстанда Столыпиннің аграрлық саясаты, Орталық Азия мен
Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысы, елде кеңес өкіметінің
орнауы және азамат соғысы, ұжымдастыру кезеңінде қазақтарға қатысты
жүргізілген геноцидтік саясат, Шығыс Түркістандағы (Шыңжаңдағы) қазақтардың
қытай өкімет орындарына қарсы ұлт-азаттық күресі, 2-дүниежүзілік соғыс,
Ресейге қосылғаннан кейін және кеңестік ұжымдастыру кезеңінде Қазақстанда
шаруашылық жүргізудің дәстүрлі көшпелі жүйесінің күйреуі, 1960-1990 ж.
Батыс Еуропа мен Америка елдеріне еңбек көші-қоны, кеңестік жүйе
күйрегеннен кейін нарықтық қатынастарға көшу жағдайындағы өтпелі кезеңде
Қазақстан экономикасында орын алған уақытша тұрақсыздық, патшалық және
кеңестік билік кезеңдерінде мұсылмандардың мінәжат ететін қасиетті жерлері
болып саналатын Мекке мен Мединеғе діндарлардың қажылық сапармен баруының
қиындауы, әсіресе, кеңестік дәуірдің алғашқы кезеңдерінде дін басыларының
имам, қожа, молда, ишандардың, тақуа діндарлардың қуғынға ұшыратылуы, дін
жолын ұстаушылардың, тіпті дінге сенушілердің қыспаққа алынуы шетелде қазақ
диаспорасы мен ирреденттерінің пайда болуына әкеп соқтырды.
Қазақ диаспорасының ата жұрттан ығысып сыртқа ауа бастаған тарихи ұзақ
ағыны “ақтабан шұбырынды“ кезіндегі жаугершілік-шапқыншылықтан басталды.
1723 ж. солтүстік-шығыстан баса-көктеп кірген жоңғар шапқыншылығынан
шегінген бейбіт көшпенді шұбырындылар оңтүстік-батысқа қарай ауып, қазіргі
Орта Азия жеріне тереңдей енуге мәжбүр болды [21]. Шапқыншылықтан қатты
күйзелген қазақтың шашырап және өзара араласып кеткен ру-тайпалары Ташкент
маңында жасанды құрамалар түрінде қайта құрылып, сол аймақтарда қалып
қойған. Бүгінде құрамалар қазақ-өзбек арасында қалған ирредент-маргиналдар
болып саналады. Олардың өмір тіршілігі аз зерттелген. Тамды аймағында,
Мырзашөлде, Шыршық бойында қазақтар ежелден-ақ тұрып келген. Қазақ
диаспорасының әрі қарай кең жайылуына отаршылдық тікелей әсер етті.
Алдымен, Еділ мен Жайықтың жағасынан, кейін Есіл мен Тобылдың бойынан және
Ертіс өңірінен зорлықпен қуылып, сарытабан сүргін болған көшпенді қазақ
тайпалары солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай жөңкіле көшкен.
Отаршылдық тудырған үркіншілік кезеңі шамамен 1650 жылдан 1916 жылға дейін
жалғасып келді. Қытай мен Моңғолияға қарай қазақ жұртының үркіншілігі,
әсіресе, азамат соғысы жылдары кең өріс алды. Саясаттан бейтарап момын
халық шетке қарай ақ гвардия шылар келгенде бір ығысса, қызыл әскерлер
келгенде тағы жөңкілді. Алты жылға созылған ұлт-азаттық көтерілісі мен
азамат соғысы жылдарында ата мекенінен 200 мың адам көшіп кеткен. Ал
кеңестік дәуірдегі әміршілдіктен туған асыра сілтеу жылдары 1,9 млн. қазақ
шет жұртқа үдере көшті. Ирандағы қазақтар қазіргі Маңғыстаудан ауып келсе,
Моңғолиядағы қазақтардың соңғы көші Сібірге барып паналағандар.
Қазақстанның солтүстігінде қызылтабан болған қазақ жұрты екінші рет бас
сауғалап Қытайға бет алған. Қызыл қырғыннан қашқан қазақтардың ұрпақтары
сондай-ақ Қарақалпақстан, Түрікменстан, Өзбекстан, Тәжікстанға, Иран мен
Ауғанстанға ауып барған [22].
Қазақтардың Қазақстаннан тыс жерлерге лажсыздан қоныс аударуы ХІХ-XX
ғасырлар шебінде жиі орын алды. Ол кезде қазақ даласын Ресейдің еуропалық
бөлігінен қоныс аударып келген шаруалар арқылы отарлау жаппай жүріп жатты.
Қазақтардың ең жақсы, құнарлы да шұрайлы жерлерін күшпен тартып алу жалғаса
берді. Міне, мұндай жағдайда қазақтардың өздерінің ежелден отырған,
дәстүрлі көшіп-қонып жүрген жерлерін лажсыздан тастап, қайдағы бір
құнарсыз, сусыз жерлерге қоныс аударудан өзге амалы қалмады.
Көптеген ұлт-азаттық көтерілістері аяусыз басып-жанышталғаннан кейін
қазақтар басқа мемлекеттердің аумағына көшіп кетуге мәжбүр болды. Мәселен,
1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістен соң 300 мыңға тарта қазақ Қазақстан
аумағын тастап Қытайға көшіп кетті.
Болжам мәліметтер бойынша қазіргі уақытта Ресей Федерациясында 1 310
000 этникалық қазақ тұрады, олардың 70%-дайы ауылды жерде тұрады. Біздің
отандастарымыздың көпшілігі Ресей Федерациясының Қазақстанмен шекаралас 12
субъектілерінде жинақы тұрып жатыр. Бұл - Алтай өлкесі, Астархан, Орынбор,
Самар, Қорған, Шелебі, Омбы, Сарытау, Волгоград, Новосібір және Түмен
облыстары. Қазақтардың белгілі бір саны Мәскеуде, Сант-Петерборда,
Татарстанда, Қалмақияда, сондай-ақ Ресейдің басқа да облыстарында өмір
сүруде.
1989 жылғы мәліметтер бойынша Таулы Алтай автономиялық облысының
Көшағаш ауданында халықтың 39,6% - төлеңгіттер мен алтайлықтар, 54,4 % (9
000 адамдай) - қазақтар. 1989 жылы ауданда 8 200 қазақ және 7 013
төлеңгіттер (алтайлықтар) болған; 1993 жылы - тиісінше 6 377 және 7 264
адам. Соңғы жылдары көшіп келу азайды, кері процесс байқалды. 1995 жылы
аудан халқы 15 748 адам болса, соның 7 999 қазақ, 7 555 төлеңгіт
(алтайлық). Дамудың қазіргі кезеңінде қазақ диаспорасына жалпы екі процесс
тән: этникалық сәйкестілікті сақтау және Қазақстанға оралу. Этникалық өзін-
өзі тану деңгейінің көрсеткіші ретінде қазақтардың басым бөлігінің
өздерінің шыққан тектерін, немесе рулық топтарын білуін, өзінің тарихи салт-
дәстүрлерін білуін бөліп қарауға болады [23]. Мысалға, Көшағаш ауданының
қазақтары бұл мәселеге хабардар екендігін атап өтеді, қазақ этностарының
жүзге бөлінетінін жадында сақтаған. Көшағаш ауданындағы қазақтардың негізгі
бөлігі өздерін орта жүзге жатқызады - 48%, ал 2% - ұлы жүзге және 1% - кіші
жүзге жатады, қалғандары өздерінің рулары туралы жауап беруге қиналады.
Алтай қазақтары өз салт-дәстүрлерін тұрмыстық, материалдық мәдениет
деңгейінде сақтайды. Көшағаш ауданының қазіргі тұрмысы салт-дәстүр
ерекшеліктерінің жақсы сақталуымен ерекшеленеді. Ұлттық аспаптар көбінесе
отбасылық тұрмыста қолданылады - қазақтардың 70%-дан астамы ұлттық
аспаптарды пайдаланатынын айтады, шамамен сонша адам ұлттық кием киеді. Сол
сияқты ұлттық тұрғын үй нысаны - киіз үйлер де кең тараған. Алтайдағы қазақ
халқының арасында нуклеарлық отбасылар басым. Туыстардың екі ұрпағы бірге
өмір сүретін отбасылардың саны Көшағаш ауданындағы алтайлықтарда да,
қазақтар да бірдей. Үш ұрпақтан тұратын отбасылардың түрлері қазақ
этносының арасында анағұрлым сирек кездеседі. Төртұрпақты отбасылар да
кездеседі, алайда қазақ халқында олардың саны шамалы ғана - бар-жоғы бір
пайыз. Отбасылық рөлді ұстау бұрынығыдан қатаңдау бола бастады. Отбасындағы
адамдардың мінез-құлқы туралы дәстүрлі түсінік жаңа нормалар мен
құндылықтар жағына қарай ауыса бастады. Әдетте қазіргі отбасыларда
ерлердің және әйелдердің ісі деп нақты бөліп қарау аңғарылмайды. Бірақ
Көшағаш ауданындағы қазақ отбасыларының өмірінде дәстүрлік сипаттар бар,
мысалға отбасындағы ерлердің бас болуы туралы ұғымның сақталуы. Этникалық
сәйкестілікті сақталуына халықтың метистену деңгейінің төмендігі де жағдай
жасауды. Алтай қазақтарының арасында этникааралық некелер тарамаған.
Некелердің көбі бір ұлт адамдары ішінде жасалады. Этникалық біртекті некеде
76% қазақтар тұрады. Халқының 9% қазақтар құрайтын Усть-Канск ауданында
ұлтаралық некелер санының арту үрдісі басым: қазақтардың 40% өзге ұлт
өкілдерімен некеде тұрады (23% - орыстармен және 17 % - алтайлықтармен).
Алтай қазақтарының тағы бір ерекшелігі - діни фактор. Алтайлықтар
лауазымды этнос мәртебесін алған, ал әлеуметтік инфрақұрылымда көшбасында
тұрған қазақтар этникалық азшылық рөліне түсіп қалған қазіргі жағдайда өзін-
өзі анықтау нысанына айналған діни фактор ерекше маңызға ие боп отыр [24].
Ислам әлемімен (Қазақстан, Моңғолия, Қытай, Түркия мұсылмандарымен)
байланыс орнауына орай соңғы жылдардағы ауданның қарқынды исламдануы тек
діни ғана емес, этникалық сананы да өзекті етіп отыр және Алтай
Республикасы қазақтарының бірігуіне жағдай жасайды. Көшағаш ауданының этно-
локалды топтары бабаларының діни ұғымдарын көзінің қарашығындай сақтауды.
Аудан халқының басым бөлігі өздерін дінге сенетіндер деп санайды. Алтай
мемлекеттілігінің шеңберінде Алтай Республикасының басқа халықтары сияқты
қазақтар да мәдени және тілдік егемендігін алды. Республиканың заңнамалық
актілері алтай және орыс тілдерін мемлекеттік тіл деп жариялады және қазақ
тілін қазақтардың жинақы тұратын жерлерінде ресми деңгейде пайдалануға
болады деп көрсетті. Қазақтардың 90%-дан астамы өз тілін ана тілі санайды
және отбасында қазақ тілінде сөйлесіп, оны жақсы білетіндігін көрсетеді.
Басқа этникалық топтармен өзара әрекеттестік жағдайында алтай қазақтары
орыс тілін ғана емес, алтай тілін де меңгеріп, ол тілде көп жағдайда еркін
сөйлейді. Көшағаш ауданындағы нақты полилингвизм әкімшілік-саяси
факторлармен және күнделікті өмір қажеттіліктерімен, білім беру жүйесінің
ерекшеліктерімен негізделген. Алтайда көптеген онжылдықтар бойы білім беру
тілі орыс тілі болып келді. Ұлттық білім беруді дамыту жөніндегі
эксперименттің басталуымен ауданның көптеген мектептерінде (олардың
арасында үш бастауыш, он орта, бір орталау мектеп бар) 1-4 сыныптарда ана
тілінде (кенттің этникалық көпшілігінің тілінде) оқыту, 5-11 сыныптарда -
ана тілі курсын сақтай отырып орыс тілінде оқыту енгізілген. Аудан
әкімшілігі ұлттық мәдениеттерді сақтау мен дамытуға жағдай жасауда. Оның
жәрдемімен Көшағашта Қазақ мәдениетінің орталығы құрылды. Алтай
қазақтарының өзіндік ерекшеліктерін сақтаудың басқа да шаралары жасалып
жатыр. 2001 жылы Көшағаш ауданының Жаңаауыл кентінде Ресей қазақтарының
құрылтайы өтті. Құрылтайға Қазақстан Президенті Н.Назарбаев пен Ресей
Президенті В.Путин өз үндеулерін жолдады. Құрылтайда басқа мәселелермен
бірге қазақ тіліндегі жергілікті телевидение, баспасөз және радионы дамыту
жоспарлары талқыланды. Іс жүзінде барлық қазақотбасыларының (95%) өз үй
шаруашылығы бар, олар ет мен сүт өндірісінде жетекгі рөл атқарады [25].
Өзбекстан Республикасы Статистика орталығының ресми мәліметтері
қазақтардың санын өте төмендетіп, 1 млн.-ға дейін жеткізіп отыр. Алайда
қазақтардың саны 1 млн. 660 мың адам деп сеніммен айтуға болады, бұл
шетелдегі қазақ диаспораларының үштен бірін құрайды. Олардың Өзбекстандағы
жинақы тұратын жерлері Қарақалпақстан, Ташкент қаласы, Ташкент, Навои,
Жызақ, Сырдария және Бухара облыстары. Қазақстан Республикасы Сыртқы істер
министрлігі өзбек тарапына азаматтық алудың оңайлатылған тәртібі туралы
келісім жасауды ұсынған болатын. Алайда Өзбекстанның Сыртқы істер
министрлігі қолданылып жүрген ішкі заңдарына сілтеме жасай отырып оны
кейінге қалдыруды ұсынып, оны қараудан бас тартты. ҚР Азаматтығы туралы
Заңға қажетті түзетулер енгізілгеннен кейін бұл мәселе шешілді. Мамандардың
болжамы бойынша Отанына оралғысы келетін обасылар саны таяу жылдарда күрт
өсіп, көшіп шығу жаппай бұқаралық сипат алуы мүмкін Мектептерде қазақ
тіліндегі оқу құралдарының жетіспеуіне байланысты 2002 жылы Елшілік ҚР
Білім және ғылым министрлігімен бірлесе ӨР Халыққа білім беру министрлігіне
5 млн теңгенің оқулықтарын берді. 2005 жылы алыс және жақын шетелдегі,
соның ішінде Өзбікстан, қазақ диаспорасының балалры үшін 5 сынып үшін 18
699 дана, 9-сынып үшін 19 300 дана оқулық пен оқу-әдістемелік кекшн
жіберілді. Өзбекстанның білім беру министрлігі қазақ мектептеріне арналған
оқулықтар шығаруды ұйымдастырды, алайда оқулықтардың жетіспеуінен және
өзбек мектептерінің латын әліпбиіне көшуінен қазақ мектептері қысқарып
жатыр. Көрші Өзбекстанда тұратын қазақтардың проблемалары аз емес, бұл ана
тілінде білім алумен байланысты проблемалар, ана тіліндегі мерзімді
баспасөздерге жазылуға шектеу қою, мәдениет, әдебиет, өнер саласындағы
проблемалар, әдеуметтік-экономикалық проблемалар. Өзбекстанның аудандары
мен қалаларында Қазақстан телевидениесінің хабарлары біртіндеп экраннан
түсіп қалуда. Білім беру жүйесінде де өз қиындықтары бар, қазақ тіліндегі
оқулықтар жетіспейді, қазақ тілінде оқытатын мектептер саны жыл өткен сайын
қысқарып келеді, Өзбекстанның жалпы білім беретін мекемелері латын
графикасына көшуі білім алуға қосымша қиындықтар туғызады. Диаспораның 60%-
дайы ауыл тұрғындары. Олар мақта мен күріш егеді, мал шаруашылығымен, соның
ішінде қаракөл қойын өсірумен айналысады. Қалалықтар негізінен білім беру,
денсаулық сақтау, тұрмыстық қызмет көрсету және басқа да материалдық емес
салаларда жұмыс істейді. Этникалық қазақтардың мемлекеттік билік
органдарындағы өкілділігі лауазымды ұлтпен салыстырғанда өте төмен.
Республиканың қазақтар тығыз орналасқан өңірлері - Қарақалпақстанда,
Ташкент, Навои облыстарында диаспора өкілі басшылардың саны соңғы жылдары
елеулі қысқарды. Оларды басшы орындардан, жалақысы жоғары немесе беделді
лауазымдардан босатып жатыр. Қазақ диаспорасы бұларды өздерінің әлеуметтік,
саяси құқықтарының бұрмалануы деп қабылдайды, сондай-ақ биліктегілердің
мұндай әрекеттері республикадағы, әсіресе қазақтар жинақы тұратын
жерлердегі әлеуметтік шиеленіске әкеп соғуы мүмкін. Тұрмыстық деңгейдегі
этникааралық жанжалдар санының артуы осының жанама дәлелі бола алады.
Диаспораның әлеуметтік мәртебесінің төмендеуі, оның материалдық жағдайының
нашарлауы, тіршілік етудің көптеген салаларындағы кепілді құқықтардың
жоқтығы - ауыр тиетін процесс, алайда оны республикадағы қазақ халқын ғана
шеттету деп қарамау керек. Бұл объективті процесс, өтпелі кезеңмен
байланысты және ұлтына қарамастан елдің барша халқын қамтиды. Әлеуметтік
мәртебесінің төмендегеніне қарамастан қазақ этносының жоғары бейімделу
мүмкіндіктері оған жаңа жағдайда да қоғамдағы өзінің орнын табуға
көмектеседі [26].
Соңғы халық санағына (1999 жылғы сәуір) сәйкес мұндағы этникалық
қазақтардың саны 42 657 адам. 2004 жылдың басында қазақ халқының саны 65
мың шамасында. Анағұрлым жинақы орналасқан жерлері Шу облысы (17 510 адам),
Бішкек қаласы (12 064 адам), Ыстықкөл (6979 адам), Талас (3604 адам), Жалал-
Абад (1 130 адам), Ош (1200 адам), Нарын (394 адам) және Баткент (376 адам)
облыстары. Білім деңгейі: жоғары білімі барлар - 4 234 адам, аяқталмаған
жоғары - 678, орта-арнаулы - 4 346, орта - 13 366, қалғандарында - бастауыш
білім. Қазақтардың ішінде 47 ғылым кандидаты, 8 ғылым докторы бар. Жалпы
алғанда Қырғызстандағы біздің отандастарымыздың әлеуметтік-экономикалық
жағдайы мақтанарлықтай емес. Қазақтардың бір бөлігі аралас некеден туған,
ассимилияция қаупін туғызады. 1999 жылғы ұлттық халық санағы мәліметтеріне
сәйкес 42 657 қазақтың 7546-сы ана тілін қырғыз тілі деп, 2449 - орыс тілі,
95 - өзбек тілі деп көрсеткен. Мұның себептерінің бірі қазақ диаспорасы
жинақы тұратын аудандарда қазақ орта мектептері мен балалар мекемелері жоқ
деуге болады, ана тілінде теле- және радио бағдарламар таратылмайды.
1995 жылғы халық санағы мәліметтері бойынша Түркменстанда 86 987 қазақ
тұрады (елдегі халықтың жалпы санының 4%). Олар Дашогуз (33 000 адам),
Балкан (22 000 адам), сондай-ақ Марый және Лебап уәлайяттарында
(облыстарында) жинақы қоныстанған және негізінен мал шаруашылығымен
айналысады, тамақ және мұнайөңдеу салалары мен әлеуметтік салада жұмыс
істейді. Біздің елшілігіміздің мәліметтері бойынша 2003 жылы мұнда 110 000
қазақ тұрған. ҚР Елшілігі Түркменстандағы қазақ мектептерінің
директорларына 16 000 оқулықтар мен оқу құралдарын тапсырды. Соңғы
уақыттарда көшіп келген қазақтардың азаматтығын ауыстыру мәселесі ерекше
өткір болғандықтан, сондай-ақ бұл процедураның ұзақтығы мен қымбаттығына
байланысты Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі түркмен
тарапына Азаматтықты оңайалатып алу мен тоқтату туралы Келісімнің жобасын
жіберді. Алайда Түркменстанның Орталық Азия елдерінен бөлектенуіне және
біздердің елдеріміздің арасындағы визалық режим енуіне байлйанысты бұл
проблема әлі күнге өзінің оң шешімін таппай отыр. Осы үшін біздің
отандастарымызға залал көруде, олардың Қазақстанмен гуманитарлық
байланыстары шектеулі.
Моңғолияның Ұлттық статистикалық басқармасының мәліметтері бойынша
этникалық қазақтардың жалпы саны 102 983 адам, яғни моңғолдардан кейінгі
екінші орынды иеленеді. Олардың ішінде Баян-Өлгей аймағында 83 776 адам,
Хобда аймағында - 12 215, Ұланбатыр мен оның төңірегінде - 7 504, ал
Эрдэнэт, Дархан, Бэрх және Шарыгол өнеркәсіптік аудандарында - 4 245 адам
тұрады. Қазақстан Республикасы Елшілігінің нақтыланған мәліметтері бойынша
Моңғолияда 126 000-нан астам қазақтар тұрады. М.Тәтімовтың мәліметі бойынша
Моңғолияда 157 000 қазақ тұрады, Қазақстардың Дүниежүзілік қауымдастығының
көрсеткіші едәуір төмен - 90 000 адам. Мәліметтердің алшақтығы бұл мәселені
арнайы зерделеуді талап етеді. Қазақтардың 90%-нан астамы Моңғолияның батыс
бөлігінде, Баян-Өлгей аймағында тұрады, ол астанадан 1600 км қашықтықта
орналасқан. Баян-Өлгейдегі мал шаруашылығының салыстырмалы қарқынды дамуы
мен шекара маңындағы қарқынды сауда (РФ Алтай республикасы мен ҚХР ШҰАА)
отандастарымыздың әлеуметтік-экономикалық жағдайының Моңғолияның басқа
аудандарымен салыстырғандағы жақсы болуына жағдай туғызды. Республикаға
қазақтардың қоныс аударуы Қазақстан мен Моңғолия арасындағы еңбек нарығы
мен халықты жұмыспен қамту саласындағы өзара ынтымақтастық туралы Селісімге
сәйкес 1991 жылдың қыркүйегінен басталды. Барлығы 83 000 адам көшіп келді.
Кейіннен 12 000-нан астам қазақ Моңғолияға кері оралды. 70 278 адам
Қазақстанда өзінің жаңа отанын тапты [27].
Қазіргі кезде әртүрлі мәліметтер бойынша Қытайдағы қазақ диаспорасы 1
200 000-нан 2 000 000 адамға дейін. Қытайда тұратын қазақтардың саны туралы
әртүрлі мәлімет көздері бір-біріне сәйкес келмейді. Отбасында үш баладан
бес балаға дейін болатын қазіргі Қытай аумағында тұратын қазақтардың санын
дәл анықтауға кедергі жасайтын факторлардың бірі - отбасылардағы балалар
санын шектейтін Қытай үкіметінің жүргізіп отырған демографиялық саясаты.
Осыған байланысты халықтың көп бөлігі тіркелмеген. Сол сияқты Қытайда
тұратын халықтың жалпы саны туралы дәл статистикалық мәліметтің жоқтығы да
қиындық туғызады. Қытайда қазақ ирредентасы, яғни өзінің тарихи аумағында
қоныстанған этникалық қазақтар тұрады. Қытай мәліметтері бойынша Қытайдағы
қазақ диаспорасы саны 1 млн адамнан асатын он ірі этностардың құрамына
кіреді. Қытайда барлығы 56 ұлт өмір сүреді. Қазақ диаспорасы біздің
шетелдегі отандастарымыздың ең көбі болып табылады. Қытайдағы қазақтардың
санының өсу қарқыны айтарлықтай жоғары: 1949 ж. - 493 000-нан көп 1979 ж. -
898 000 шамасында 1982 ж. - 927 000 1985 ж. - 994 000 1990 ж. - 1 500 000
2005 ж. - 1 млн. 596 мыңнан 2 млн. 500 мыңға дейін Қытай Халық
Республикасының жүргізген ұлттық аумақтық автономия саясатының нәтижесінде
1954 жылы Іле Қазақ автономиялы облысы құрылды. Қазақтар негізінен Алтай,
Іле, Тарбағатай аймқтары кіретін автономиялық облыста, сондай-ақ ҚХР ШҰАР
Мори-Қазақ, Баркөл-Қазақ аудандарында, Ганьсу өлкесінің Ақсай-Қазақ
автономиялық ауданында және аз мөлшерде Бейжіңде (Пекинде) тұрады. ҚХР
құрылған кезде оның аумағында 420 000 қазақ өмір сүрген, оның 418 000 -
Шыңжанда тұрған, бұл 9% құрайды; үш мыңнан астам қазақ онымен шекаралас
Ганьсу және Цинхай провинцияларының аудандарында тұрған. Шыңжанда қазақтар
негізінен Алтай (орталығы Алтай қаласы), Іле (орталығы Құлжа қаласы,қытайша
Иниң) және Тарбағатай (орталығы Шәушек (орысша Чугучак, үйғырша Чочек,
қытайша Тачың) қаласы) аймақтарының (округтерінің) аудандарында көшіп
жүрді, бұл барша қазақ көштерінің 35 бөлігін құрайтын. Шағындау топтар
қазіргі Мурэ-Қазақ автономиялық ауданы мен Цинхай уезін (Санджи-Хуэй
автономиялық облысы) және Баркөл-Қазақ автономиялық ауданының (Хамий
округі) аумағында көшіп жүрген. Әдетте көш рулық негізде құрылатын болған.
ШҰАР аумағында қазақтар саны жағынан ханьдар мен ұйғырлардан кейінгі үшінші
орынды иеленіп, жалпы халықтың 7,4% құрайды. ҚХР жарияланғаннан бергі 54
жылда Аспан асты еліндегі қазақтардың саны үш еседен артық өсті. Қазақтар
лауазымды этнос болып табылатын ІҚАО басқа да автономиялық құрылымдар бар:
Санчжи-Дунган облысындағы Мурэ-Қазақ автономиялық уезі, Хамий округіндегі
Баркөл-Қазақ автономиялық ауданы және Ганьсу өлкесіндегі Ақсай-Қазақ
автономиялы ауданы. Цинхай өлкесінде Хайси-Тибет-Моңғол-Қазақ автономиялы
облысы бар, оны көбінесе жай ғана Хайси-Моңғол-Тибет деп атайды [28].
Сондай-ақ оншақты автономиялы қазақ болыстары бар. Үрімшінің арғы жағындағы
Ганьсу мен Цинхай аумақтарына қазақтар 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін
көшкен. ІҚАО қазақтары автохтонды халық болып табылады. Бұл аумақты
қазақтар жоңғарлармен екі ғасырға созылған күресте қорғап қалды. Басқа елде
өмір сүре отырып, қазақтар бұл жерде басқа тарихи шеңберде, басқа
әлеуметтік-экономикалық және саяи жағдайда дамыды, қытайдың мәдени
ықпалында өмір сүрді. Қазақстандық зерттеушілер мәліметтері бойынша
Қытайдағы қазіргі қазақ диаспорасының бірқатар ерекшеліктері бар.
Біріншіден, ҚХР аумағында тұратын қазақтардың 80% ҚХР құрылғаннан кейін
туылғандар, оның 70% - 1962 жылдан кейін және 50% - мәдени революциядан
кейін туылғандар. Бұл, бір жағынан, тууды реттеу саясатын жүзеге асыруда
хань емес халықтарға жасалған белгілі бір жұмсақтық туралы қорытындыны
білдірсе, екінші жағынан - қазақ халқының басым бөлігі ҚХР өз отаны деп
қарайтынының көрсеткіші. Қазақ диаспорасы өкілдерінің көпшілігі үшін
мәдени революция кезеңінің эксперименттері өз тәжірибелерінен таныс және
оларда жалпы мәдени революция буындарына тән психологиялық
ерекшеліктердің бәрі бар. Екіншіден, ҚХР-дағы қазақ этникалық тобының
мәдени және жалпы білім беру деңгейін көтеру ісіндегі қол жеткізген елеулі
прогреске қарамастан ол төмен күйінде қалуда. 1982 жылғы халық санағы
мәліметтері бойынша алты жастан жоғары қазақ ұлты (725 130 адам) арасында
әртүрлі жоғары оқу орандарының түлектері тек - 2 547 адам; студенттер - 1
483; екінші сатыдағы орта мектеп түлектері - 41 599; бірінші сатыдағы орта
мектеп - 124 781; бастауыш мектеп - 351 272; сауатсыздар мен шала
сауаттылар - 203 448 адам немесе автономиялық райондағы қазақтардың жалпы
санының 28,66%, оның ішінде алты жастан он бір жасқа дейінгілердің арасында
- 81 325 адам. Қазақ ұлтының 50%-нан астамын құрайтын әйелдер арасында
сауатсыздық деңгейі ерлерге қарағанда 1,5 есе артық. Бұл жағдайдың ҚХР-дағы
қазақ халқының тиісті жұмыспен қамтылуы саласына әсері ететіні сөзсіз.
Елдің халық шаруашылығында жұмыс істейтін 294 923 қазақтың 243 557-сі
немесе экономикалық белсенді қазақ халқының 82,58% - жер өңдеуде, мал,
балық және орман шаруашылықтарында шоғырланған; кеніштерде, ағаш өңдеу
өнеркәсібі кәсіпорындарында - 3659; зауыттар мен фабрикаларда - 3781;
құрылыста - 2016; көлік және байланыста - 2224; сауда мен қоғамдық
тамақтандыру кәсіпорындарында - 9152; денсаулық сақтау мен әлеуметтік
қамсыздандыруда - 16045; мемлекеттік және партиялық органдарда - 9460 қазақ
жұмыс істейді [29]. 80 жылдардың басындағы ҚХР қазақтары кәсібі жағынан
былай бөлінген: әртүрлі кәсіпорындардың техникалық персоналы - 32 889,
мемлекеттік органдардың, кәсіпорындардың, партиялық және қоғамдық
ұйымдардың жауапты қызметкерлері - 5 821, іс қағаздарын жүргізушілер мен
осы санаттағы қызметкерлер - 5 809, сауда қызметкерлері - 3 816, қызмет
көрсету саласы қызметкерлері - 4 812, жер өңдеушілер, мал өсірушілер,
орманшылар - 219 752, өндіріс жұмысшылары, көлік жұмысшылары және осыған
сәйкес санаттағы жұмысшылар - 21 295 немесе ҚХР халық шаруашылығындағы
жұмыс істейтін қазақтардың 7,43% ]. 1982 жылдың ортасында ҚХР аумағында
тұратын қазақтардың құрылымы және олардың ҚХР-ның 56 ұлты құрылымындағы
жағдайы осындай болатын. Өткен реформалар жылында бұл құрылым айтарлықтай
өзгеріске ұшырай қойған жоқ; сөз жоқ, ҚХР қазақ халқының мәдени және білім
деңгейінің көтерілуі аясындағы әлеуметтік прогресс байқалады. Техника
саласындағы ұлттық кадрларды дайындау, ана тіліндегі мектеп білімін одан
әрі дамыту және т.б. бұған куә. ҚХР-дағы қазақтардың мәдени және жалпы
білім деңгейі өсіп келеді. ІҚАО тұрғындарының көпшілігі Бейжің(Пекин),
Шанхай және Қытайдың басқа да ірі қалаларындағы, шетелдерде, соның ішінде
Қазақстанда жоғары оқу орындарында оқып жатқандары да бар. Осыған
қарамастан, қазақтардың әлеуметтік те, кәсіби де, саяси да құрылымдары ҚХР
қазақ қауымдастығының даму үрдісі туралы куәландыратын және оның келешегін
анықтайтын елеулі сапалы өзгерістерге ие болмай отыр. Соңғы уақытта
Қазақстан тарапынан қазақтардың бұрынғы өткені туралы мәліметтер бар.
Қытайдағы тарихи ескерткіштерге деген қызығушылық артып келеді. Осыған
байланысты Қытайдағы қазақтардың мұрасын зерделеу жұмыстары басталып кетті.
Мүдде ортақ, өйткені Қытайда ғалым, артист, суретші, музыкант қазақтар
тұрады, олар кейбір жобалардың бастамашысы болды және оларды жүзеге асыруға
жәрдемдесуде. Олардың қатуымен қазіргі кезде кітап басып шығару, тарихи
материалдарды жинау және т.б. жұмыстар ұйымдастырылды. Бұл бағытта
Қазақтардың Дүниежүзілік қауымдастығы белсенді жұмыс жүргізуде. Мысал
ретінде Шыңжандағы қазақ сазгерлері кітабының әзірленуін келтіруге
болады, оның авторы өнертанушы Құлжада Мұхамед, Майра Мұхамедқызының әкесі.
Мұнымен қатар белгілі күйшілерге, суырып салма ақындарға арналған
шығармашылық кештер өткізіледі, компакт-дискілер шығарылады. Мысалға,
Қытайда тұрған күй шебері Бейсенбінің туған күнінің құрметіне арнайы
компакт-диск шығарылды. Суырып салма ақын Т.Жолдыұлының 100 жылдығына жас
орындаушылардың орындауындағы оның әндері жазылған магнитті таспа
әзірленді. Қытайда би өнері өте дамыған. Осыған байланысты Қытайда тұрған
атақты Тайыр күйшінің қызы белгілі балетмейстер Нағима Тайырқызының есімін
атай кеткен жөн. Ол көптеген талантты бишілерді тәрбиеледі. Н.Тайырқызы
Алматы қаласына келіп тұрады, онда облыстық филармонияда сабақ береді. ҚР
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың және СІМ белсенді сыртқы саяси курсы
нәтижесінде Қытай тарапының позициясында Қазақстанның саясатына деген
белгілі түсіністік байқалады. Елшілік отандастарға Қазақстанның
экономикалық, саяси және мәдени өмірі туралы объективті ақпарат береді,
оларды қызықтыратын көші-қон, демографиялық процестерді реттейтін
нормативтік актілерді түсіндіреді. Соңғы жылдары Қытайда жергілікті билік
органдарында қазақ тілінің қолданылу аясы тарылып келеді, ұлттық мектептер
жабылуда. Біздің отандастарымызды Пекиннің бала тууын шектеу саясаты да
алаңдатуда, ол қазақ халқының өспей қалуына әкеп соғады [30].
Қазақстан-Қытай шекарасының бойында өзінің үкіметі, жергілікті басқару
органдары, қазақ мектептері мен қазақ тіліндегі газеттері, радио және
телевидениесі бар Іле-Қазақ автономиялық облысы (ІҚАО) Қазақстанмен
тұтастай шектесіп жатыр. ҚХР конституциясы бойынша автономиялардағы бірінші
әкімшілік лауазымдарды лауазымды этностың өкілдері иеленуі тиіс, ІҚАО бұл
қазақтар (аудандықтан бастап қалалық буынға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӘӨЖ 94 (575+574):39
Қолжазба құқығында
Илимова Айгерим Туребековна
ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ
(ТАРИХИ-ЭТНОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ)
6М020300 - Тарих мамандығы бойынша тарих ғылымдарының магистрі академиялық
дәреже алу үшін магистрлік диссертация
Түркістан - 2015
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді:
Тарих кафедрасының
меңгерушісі, т.ғ.к., доцент
_______________ Э. Зұлпыхарова
____ ____________ 2015 ж.
Магистрлік диссертация
ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ
(ТАРИХИ-ЭТНОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ)
Магистрант ___________________ А.Т. Илимова
Ғылыми жетекшісі,
т.ғ.к., доцент ___________________ Е.С. Абдраманов
Түркістан - 2015
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І. ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ
1.1 Шетелде қазақ диаспорасы мен ирредентасының қалыптасу тарихы
1.2 Қазақ репатриациясының себептері мен салдары
ІІ. ШЕТЕЛДЕГІ ҚАЗАҚТАРДЫҢ ОРНАЛАСУЫ ЖӘНЕ ЭТНОДЕМОГРАФИЯСЫ
2.1 ТМД қазақтары
2.2 Шетелдік Азия қазақтары
2.3 Еуропа мен АҚШ қазақтары
ІІІ. ШЕТЕЛДЕГІ ҚАЗАҚ ДИАСПОРАСЫНЫҢ ОТАНҒА ОРАЛУЫ ЖӘНЕ БЕЙІМДЕЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Қазақстан - 2050 стратегиясы және қазақ диаспорасы
3.2 Шетелдердегі қазақтардың атамекеніне оралу мәселелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз ұлттық идеяны қалыптастыру мақсатында
шетелдердегі қандастарымыздың этникалық тарихын, дәстүрлі мәдениетінің
сақталуын, өзгерісін, бөгде ортадағы этникалық және этномәдени үдерістерін
ғылыми талдауды маңызды міндет етіп қояды. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Дүние
жүзі қазақтарының ІІ құрылтайында жасаған баяндамасында: Дүниеде қазақ
деген ұлт біреу, демек оның ұлттық болмысы, салт-санасы, әдет-ғұрпы - барша
қазаққа тән, оның ғажайып мол рухани қазынасы да - бөліп-жаруға жатпайтын
ортақ байлық. Сондықтан сырттағы қазақтың әдебиеті, мәдениеті, өнері деген
қолдан жасалатын шекара болмауға тиіс. Тағдырдың жазуымен туған топырақтан
шеттеп кетуге мәжбүр болған ата-бабаларымыз бен олардан тараған ұрпақ
жасаған мол рухани қазынаны шашпай-төкпей жинап алуымыз, оны ата-жұртта
және барша әлемге таныстыру аса маңызды шаруа,- деп көрсетті (1, 8-б(.
Өзімізді танып білу, жоғымызды іздеу тек еліміз тәуелсіздігін алғаннан
кейін мүмкін болғаны белгілі. Қазіргі әлемдік өркениет жағдайында болып
жатқан түбегейлі қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени
үдерістер Шетел аймағындағы елдерге де тікелей қатысты болып отыр. Себебі,
сырттағы қазақтардың тарихи даму үрдісі де, этникалық және этномәдени
үдерістері де қазақ этносы дамуының тұтас бір бөлігі. Олай болса, зерттеу
аумағындағы жергілікті халықтар ықпалындағы қазақтардың қалыптастырған
дәстүрлі мәдениетіндегі ерекшеліктерді, ұқсастықтарды сараптау тарих пен
этнология ғылымының өзекті мәселелерінің бірі болып саналады.
Шетел диаспорасының үлкен бір қауымын қазақтар құрайтындығы белгілі.
Өз республикасынан тыс, шет жерлер мен шет елдерге таралу жағынан да
қазақтар алдыңғы орындарда тұр. Халқымыздың 5,5 миллионға жуығы төл ортадан
жырақта өмір сүруде. Соның ішінде саяси-экономикалық құрылымы әртүрлі
елдерде өз қандастарынан бөлек ортада өмір сүріп отырған қазақтардың үлкен
бір қауымын шетелдегі қазақтар құрайды. Мәселен, Қытайда 1.462.588 (2010),
Өзбекстанда 800.000 - 1.100.000, Ресейде 647.732 (2010), Моңғолияда
101.526, Түркіменстанда 98.000, Қырғызстанда 42.657, Түркияда 30.000,
Канадада 7.000, АҚШ-та 3.000, Германияда 1.000 қазақ болғанын көрсетеді
(2(. Қандастарымыздың шет жерлерге таралу тарихы да баршамызға аян. Елбасы
Н.Назарбаев қазақ халқының басынан өткізген қиын да ауыр тағдыры жөнінде
былай дейді: ...өз жерімізде өзіміз қуғынға түстік. Мыңдаған жандар
қырылып, мыңдаған жандар ата жұртын тастап кетуге мәжбүр болды. 1932-1933
жылдары қазақ даласында болған адам айтса нанғысыз ашаршылық, 6 миллиондай
халықтың 2,2 миллионы айдың күні аманында опат болғаны, сталиндік репрессия
жылдарында аяулы да абзал азаматтарымыздың жойылғаны - большевизмнің бетіне
басылар қара таңба, біздің ғасырлар бойы ұмытпайтын қасіретіміз, - деп
көрсетті (3, 8-б(. Тақырыптың өзектілігі міне, осы сырттағы қазақтардың төл
Отанынан жырақта жүру себептерін және бөгде ортадағы дәстүрлі мәдениетінің
сақталуы, жалғастылығы мен өзгерісін талдаумен сипатталады.
Бөлек этникалық ортада өмір сүріп отырған барлық диаспораның
атамекенінде мемлекеті бар, ол сол халықтың дамуының этникалық кеңістігі
болып саналады. Сондықтан да шет жерлерде төл ортадан бөлек өмір сүріп
жатқан қандастарымыздың этникалық, мәдени-рухани дамуына мемлекетіміз бар
мүмкіндігінше қамқорлық жасауда. Қазақстан Республикасы шетелдердегі
отандастарды қолдаудың мемлекеттік бағдарламасын қабылдап, оларды
мүмкіндігіне қарай елге қайтару не ұлттық сана сұранысына қарай жағдай
жасауда. Дүние жүзі қазақтарының қауымдастығы да шетелдердегі қазақтармен
байланыс жасауда маңызды іс-шаралар мен қызметтер етуде. Осыған байланысты
шет жерлерде тұрып жатқан қандастарымыздың да тұрмысын зерттеп, әлеуметтік-
экономикалық және мәдени рухани тыныс тіршілігіндегі мәселелерді де талдап
ұлт бірлігін нығайту тарихшы-этнологтардың бірден - бір міндеті.
Сондықтанда шет жерлерде мекен етіп отырған қандастарымызды тарихи-
этнологиялық тұрғыдан зерттеу ұлт бірлігін нығайтып, ұлтымыздың дамуына,
жандануына ғана әкеліп қоймай басқа елдердің аз санды халыққа деген қатынас
тәжірибесін анықтап, зерттеуге де мүмкіншілік береді. Шет елдердегі
қазақтардардың этно-әлеуметтік мәселелері және этнологиялық болмысы бүгінгі
күннің өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Себебі, шетте жүрген
қандастарымыз қазақ этносының бір бөлігі, қазақ халқының тұтастығын
көздейтін болсақ, олардың дәстүрлі мәдениетімен қазіргі жағдайдағы
этномәдени үдерістеріндегі мәдени мұраларының сақталуы мен жалғастылығын
зерделеу қажет. Сондай ақ шет жерлердегі қандастарымызды тарихи-
этнологиялық тұрғыдан зерттеу олардың мәдени қажеттілік сұраныстарын
қанағаттандырып қана қоймай, халқымыздың мәдени мұраларын жоғалтпай, қайта
тірілтуге, жандандыруға, мәдениетіміздің озық үлгілерін насихаттауға
мүмкіндік береді. Шетелдегі қазақтардың этникалық тарихын, этнологиялық
ерекшелігін зерттеу халқымыздың тұтастығы мен этникалық бірлігін сақтауда
өзекті тақырыптардың қатарына жатады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазақ диаспорасы тақырыбының ғылыми
тұрғыдан зерттелуі ХХ ғ. 90 жылдарынан басталады. Дегенмен де, Қазан
төңкерісіне дейінгі және Кеңес өкіметі жылдарындағы жарық көрген тарихи-
этнологиялық еңбектерде Шетел қазақтары жөніндегі мәліметтер кездеседі.
Мәселен, Шетел қазақтарының ХІХ ғ. саны, этникалық құрылымы, тұрмысы мен
мәдениеті жөнінде П. Паллас, И. Фальк А.И. Макшеев, П.И. Пашино,
М.А.Терентьев, Ю.Я. Янсон, Л.Ф. Костенко, А.В. Каульбарс, В.И.
Масальскийдің т.б. еңбектерінен көптеген мағлұматтар алуға болады. Қазан
төңкерісіне дейінгі Шетел халықтарының орналасу аумақтары, халқының саны,
этникалық құрамы, шаруашылығы, мәдениеті жөніндегі мәліметтер әр жылдардағы
Материалы для статистики Туркестанского края, Обзор Сырдарьинской
области, Обзор Семиреченской области, Обзор Закаспийской области, т.б.
басылымдарда жан-жақты беріледі. Сырдария облысы қазақтарының шаруашылығы
А.К. Геинс, Н.А. Маев, И.И. Гейер, Н.Н. Александров, Н. Дингельштет, т.б.
еңбектерінде берілсе, ХIХ ғ. ІІ жартысы мен ХХ ғ. бас кезеңінде қазақ
отбасына байланысты жазылған этнологиялық материалдар Н.И. Гродеков, Р.
Карутц, Ә. Диваевтың еңбектерінен кездестіреміз. Кеңес өкіметінің алғашқы
жылдарындағы мәліметтер Сельское хозяйство в Туркестанском крае, Отчет
Сырдаринского экономического Совещания за 1921-1922 гг. хоз. год, т.б.
еңбектерде кездеседі.
Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы Түркістан өлкесін
аудандастырумен байланысты қалыптасқан халықтардың сандық құрамы, этникалық
аумақтары жөнінде Н.И. Балашев, Материалы по районированию Узбекистана,
И.И. Зарубин, Н.Б. Архипов т.б. еңбектерінде баяндалса, 1924-1926 жж.
шетелдегі қандастардың этникалық шекарасын межелеу нәтижесі, оның халықтар
дамуындағы орны Т.А. Жданко, Х.Т. Турсыновтың еңбектерінде көрсетіледі. ХХ
ғ. 30 жылдарында ұйымдасқан Хорезм археологиялық-этнологиялық кешенді
экспедиция С.П. Толстовтың, Т.А. Жданконың басшылығымен ұзақ жылдар Хорезм
аумағындағы өзбек, қарақалпақ, түрікмен және қазақтардың этнографиясын
зерттеп, құнды мәліметтер қалдырды. Осы экспедицияның құрамында зерттеу
жұмысын жүргізіп, Қарақалпақстан қазақтарының тарихы мен этнографиясын және
олардың қарым-қатынасын мұрағат деректерімен далалық зерттеулер негізінде
жазған У.Х. Шалекеновтың (4(, Хиуа хандығындағы қазақтар мен
қарақалпақтарды С.К. Камаловтың (5(, Өзбекстандағы халықтардың мәдениетін
салыстырмалы қарауда К. Шаниязовтың (6(, аумақтағы қазақтардың сандық
құрылымы жөніндегі мәліметтер Н.Е. Бекмаханованың (7(, т.б. еңбектерінде
жан-жақты қарастырылады. Жалпы, 1983-1984 жж. ҚазҰУ археология және
этнология кафедрасы ұжымы алғаш рет т.ғ.д. профессор Ә.Т. Төлеубаевтың
жетекшілігімен Орынбор, Астрахан облыстарындағы қазақтардан этнологиялық
материалдар жинақталған болатын, соның негізінде 13 баспа табақ ғылыми есеп
пен монография жазылды.
Тікелей тақырыппен байланысты шетелдегі қандастардың саны, этникалық
құрамы, өсу, кему динамикасы Х. Салимовтың, И.Р. Муляджановтың,
Б.Қалшабаеваның т.б. еңбектерінде қарастырылады. Түркіменстандағы қазақтар
жөніндегі мәліметтерді Ш. Кадыров, М.Г. Гапуров, А. Оразов, т.б.
еңбектерінен, Қырғызстандағы халықтардың этникалық сандық құрылымы жөнінде
К.К. Кронгардтың, А.С. Кочкуновтың, В.С. Желоховцева, т.б. еңбектерінен
алдық. Сол сияқты Н.А. Ахмадиевтің, Т.Мирхаликовтың т.б. еңбектерінен
Тәжікстандағы қазақтар жөнінде мәліметтер алынды. Тәуелсіздікке қол
жеткізген Қазақстан үшін қазақ диаспорасы мәселесі тек 1991 жылдан бастап
ғылыми проблема ретінде қазақ диаспорасының қазіргі жағдайы мен болашағы
жөнінде мәселелер көтеріле бастады. Соның бірі 1999 жылы 14 қыркүйекте
өткен Дүние жүзі қазақтарының қауымдастығы, Ұлттық Ғылым академиясының
Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология институтының ұйымдастыруымен
Қазақ диаспорасы тарихын зерттеудің келелі мәселелері атты ғылыми
тәжірибе конференциясында да диаспора мен оралмандардың саяси әлеуметтік
жағдайы және рухани мәдениетін насихаттау жөнінде көптеген келелі ұсыныстар
айтылды. М.Қ Қозыбаев Қазақ диаспорасының тарихын зерттеудің келелі
мәселелері атты ғылыми-практикалық конференцияда жасалған баяндамада:
Ғылымның диаспорология деген ұғымы қалыптасты. Біз біртұтас ұлт, халық
боламыз десек ғылымның сол саласын әлі де зерттей түсуіміз керек - деп
атап көрсетті (8(. Отандық тарихшылардың ішінде қазақ халқының сандық
құрылымын салыстырмалы түрде қарауда М.Х.Асылбековтың, біздің зерттеу
жұмысымыздың кейбір тұстарын ашуда С.Мадуановтың, У.Х.Шалекенов пен
М.У.Шалекеновтың және т.б. еңбектерінде жергілікті халықтар арасындағы
өзара байланыс пен ықпалдылық мәселелері қарастырылды. Қазақ диаспорасын
теориялық-әдіснамалық тұрғыда талдап, алыс шет елдік отандастарымыз жөнінде
келелі тұжырымдар жасаған белгілі ғалым Г.М. Меңдіқұлованың еңбектерінің
маңызының жоғары екендігін айта кеткеніміз жөн (9(. Шет жерлердегі
қандастарымыздың тарихы мен этнографиясы жөнінде көптеген ғалымдарымыз
қалам тартты. Мәселен, Алтай қазақтарының этникалық тарихы жөнінде белгілі
ғалым, этнолог-антрополог О.Смағұлов, Монғолиядағы қазақтардың тарихы мен
этнографиясы жөнінде ғалым З.Қинаятұлы, қазақ-қытай қарым қатынастары
жөнінде Н. Мұхамедханұлы т.б. Шетелдегі қазақтардың заттай мәдениетін
салыстырмалы түрде зерттеуде арқау болған Н.Алимбай, Х.Арғынбаев,
М.Мұқановтың (10(, қазақ халқының баспана құрылыстарын Шетел халықтарымен
салыстыра зерттеуде белгілі ғалым С.Жолдасбаевтың еңбектері құнды (11(.
Аумақтағы қазақтардың отбасы және отбасылық қатынастарындағы әдет ғұрып,
салт дәстүрлерін зерттеуде Х.Арғынбаевтың (12(, Ә.Т.Төлеубаевтың (13(
еңбектерін негізге алсақ, қазақтың қоныстары, ғұрыптық кешендері жөнінде
түрікмен, қарақалпақ халықтарымен салыстыра талдап, зерттеген археолог-
этнограф С.Әжіғалидың (14( еңбектерінің орны ерекше. Сондай-ақ Маңқыстау
қазақтарын зерттеген Ү.Қыдыралиннің (15(, қазақ этнографиясын аумақтық
салыстыруда Ж. Артықбаевтың (16(, қазақ қолөнерінің шетел халықтарымен
ұқсастығы мен ерекшелігін зерттеуде Ш.Тохтабаеваның (17(, Н.Шаханованың
(18(, Р.Мустафинаның (19(, т.б. еңбектері де жұмысымыздың кейбір тұстарын
айқындауда арқау болды. Диссертациямыздың Өзбекстандағы қазақтарға
байланысты тарихи жағын зерттеуде К.И. Кобыландиннің (20( еңбектерінің
маңыздылығын атап көрсеткіміз келеді. Соңғы кезеңдерде сырттағы қазақтарды
тарихи -этнологиялық тұрғыдан кешенді түрде зерттеуде Ш. Уәлиханов атындағы
тарих және этнология институты ғалымдарының Өзбекстан мен Қарақалпақстанға,
Монғолияға жүргізген кешенді экспедицияларының маңызы зор.
Жұмыстың деректік негізі. Зерттеу жұмысының деректік негіздерін әр
кезеңдердегі санақтар мен статистикалық жылнамалар, материалдар, мемлекет
қаулылары мен көші-қон агенттігі, далалық материалдар мен мұрағат құжаттары
құрайды.
Деректік материалдардың бір тобын әр жылдардағы санақтар мен
статистикалық мәліметтер құрайды. Оған: Материалы для статистики
Туркестанского края, Статистический ежегодник 1917-1923 гг.,
Хозяйственный план Туркреспублики на 1923-1924 гг., 1917, 1920 жж.
Бүкілресейлік халық санақтары, 1926, 1936, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989 жж.
Бүкілодақтық халық санақтары, ҚР статистикалық агенттігі. 1999 ж. халық
санағының қорытындысы, ҚР, Өзбекстан, Қырғызстан Республикалары
статистикалық агенттігіктерінен, т.б.алынған материалдар енеді.
Зерттеудегі деректік материалдардың екінші бір тобын 1992 ж., 2002 жж.
Дүниежүзі қазақтарының құрылтайы материалдары, Қазақ диаспорасы көші-қон
жөніндегі мемлекет қаулылары мен көші-қон агенттігінің статистикалық
материалдары құрайды.
Жұмыстың мақсаты. Шетелдегі қазақтардың қоныстану тарихын, олардың
орналасуын, санын, рулық құрамын, тұрмысы мен мәдениетіндегі этнологиялық
ерекшеліктерін бөгде ортадағы өзара ықпалдастықтың ұлттық мәдениетке
тигізген ықпалын ғылыми талдау, қазіргі кезеңдегі саяси, әлеуметтік-
экономикалық себептермен қазақ диаспорасының елге оралу проблемаларын
сараптау, жұмыстың кешенді зерттеуі болып табылады.
Қойылған мақсаттарға сай шетелдегі қазақтардың тарихи және қазіргі
этникалық жағдайына байланысты тарихи этнологиялық аспектілерін зерттеуге
бағытталған төмендегідей міндеттер шешіледі:
- Шетелдегі қандастардың аумақтық-әкімшілік басқару құрылымының тарихи
жүйесін көрсету;
- Шетелдегі қазақтардың қалыптасу, қоныстану тарихы жөніндегі
мұрағаттық, құжаттық деректер мен зерттеулерді сараптау, ғылыми
талдау;
- Шетелдегі қазақ диаспорасы мен ирредентінің қалыптасуы мен қоныстану
кезеңдері, ирредент, диаспора статусына енуінің обьективті және
субьективті себептерін айқындау;
- Шетелдің әкімшілік-аумақтары бойынша қазақтардың рулық құрамы мен
ондағы кейбір рулардың ежелгі тайпалармен сабақтастығын саралап,
зерттеп, шоғырланған орталықтарын анықтау;
- Статистикалық мәліметтер мен әр кезеңдерде жүргізілген санақтар
негізінде ХІХ ғ. екінші жартысынан қазірге дейінгі Шетелдегі
қазақтардың сандық құрамы мен демографиялық өсу, кему динамикасын
зерделеу;
- Шетелдегі қазақтардың этно-экономикасындағы негізгі дәстүрлі
шаруашылығы мен қосалқы кәсіптерінің сақталуын, дамуын, жалғастылығын
және жергілікті ортаның ықпалы мен байланыстылығы негізіндегі өзгерісі
мен ерекшеліктерін көрсету;
- Шетелдегі қазақтардың отбасы және неке, отбасылық әдет-ғұрып, салт-
дәстүрлердің дәстүрлілігі мен жаңашылдығын, жергілікті ортаның аз
санды қазақтардың дәстүрлі мәдениетіне ықпалы мен әсерін айқындау;
- Шетелдегі қазақтардың тарихи Отанға оралу себептері мен олардың елде
шоғырлана қоныстану орталықтары және төл ортаға бейімделу
проблемаларын көрсету.
Жұмыстың хронологиялық шеңбері. Магистрлік диссертацияда шетелдегі
қазақтардың ХVІІІ ғасырдан бастап ХХІ ғасырдың бас кезіне дейінгі көші-
қоның тарихи-этнологиялық аспектіде қарастырамыз. Қазақтардың шетелдегі
бүгінгі жай күйіне байланысты тарихи Отанға оралуы және бейімделу
мәселелері зерттеледі.
Жұмыстың теориялық және методологиялық негіздерін теориялық және
практикалық тәсілдер мен қабысатын қазіргі заманғы кешенді зерттеу әдістері
құрайды. Аталған жұмысты орындауда тарих ғылымының мынадай жалпы теориялық
принциптері басшылыққа алынды: қажетті деректерді табу және оларға
сипаттама берудегі тарихи таным, оқиғалар мен жағдайларды зерттеуде тарихи
обьективтік нақтылық, танымдағы жан-жақтылық және диаспора, ирредент,
этномәдени үдерістер т.б. теорияларында көтерілген концептуалдық
мәселелер өткен және қазіргі кезеңдегі байланыстық мағына дәрежесінде
пайдаланылды. Еңбекте анализ, синтез, тарихи жүйелілік, тарихи-салыстыру,
хронологиялық және басқа да әмбебаптық жалпыға мәлім зерттеу әдістемелері
қолданылды. Осыған байланысты шетелдегі қазақтардың этномәдени үрдістері
мен үдерістеріндегі бағыттар республика аралық көлемде салыстырылып,
жүйеленді.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: алғаш рет отандық тарихнамада шетелдегі
қазақтардың этникалық тарихы, тұрмысы мен мәдениетіндегі этнологиялық
ерекшеліктері, бөгде ортада дәстүрлі мәдениеттің сақталуы мен өзгерісі
мәселелеріне талдау жүргізіліп, кешенді түрде зерттелді.
- Шетелдегі қазақ диаспорасы мен ирредентінің қалыптасуы мен қоныстану
тарихының кезеңдері айқындалды;
- Қазақстанмен шекаралас аудандардағы кейбір территориясы шетел
қазақтарының ежелден тұрақтаған ата-мекені екендігі және шетелдің ұлттық-
территориалдық шекарасын межелеудегі территориалдық даулардың себептерін
көрсететін мұрағат деректері мен зерттеулер топталып, талданды.
- Жақын шетелдегі аумақтар бойынша қазақтардың рулық құрамы мен ондағы
кейбір рулардың ежелгі тайпалармен сабақтастығы нақты деректермен
негізделіп, шоғырланған орталықтары нақтыланды.
- ХІХ ғ. ІІ жартысынан қазірге дейінгі шетелдегі қазақтардың сандық
құрамы, өзгерісі, жергілікті халықтардың санымен салыстырылып,
демографиялық өсу, кему динамикасы статистикалық мәліметтер және әр
кезеңдерде жүргізілген санақтар негізінде зерделенді;
- Қазақтардың дәстүрлі шаруашылық түрлері, ондағы дәстүрліліктің
сақталуы мен дамуы және жергілікті халықтардың этноэкономикасымен ұқсастығы
сараланып, өзара ықпалдылық негізінде қабылдаған шаруашылықтағы кейбір
еңбек бейімделігінің ерекшеліктері көрсетілді;
- Отандық және шетелдік ғалымдарының зерттеулері негізінде қазақтардың
заттай мәдениетінде ұлттық болмысымызды айқындайтын дәстүрлі элементтердің
сақталуы мен бөгде ортаның ықпалдастығы нәтижесінде қазақ тұрмысына
этноэволюциялық жолмен енген заттай мәдениет белгілері: баспана, киім,
тағамындағы ерекшеліктер айқындалды;
- Статистикалық және баспасөз материалдар негізінде қазіргі кезеңдегі
шетел елдеріндегі қазақтардың тарихи Отанға оралуының негізгі саяси-
әлеуметтік себептері мен орналасу аймақтары және төл ортаға бейімделу
проблемалары көрсетілді.
Жұмыстың практикалық маңызы шет елдердегі қазақ диаспорасының
этникалық тарихы мен мәдениетін зерттеу Қазақстан тарихының бөлінбес бір
бөлшегі ретінде қазақ халқының тұтастығын көрсетуге бағыттала отырып,
халқымыздың бірлігі елімізде ұлттық идеяны қалыптастырып, еліміздің тұрақты
дамуына ықпал етеді.
Зерттеудің практикалық нәтижелері қазақтардың дәстүрлі мәдениеті мен
отбасылық қатынастарын зерттеумен айналысатын орталықтарда, Шетел
кеңістігінде қазақ диаспорасының этникалық, этномәдени даму үдерістерін
дамытуда нақты бағдарламалар мен жобалар және халықаралық саясатта
стратегиялық бағыттар жасауға мүмкіндік береді.
Сонымен бірге зерттеудің негізгі нәтижелері мен ережелері Жоғары және
арнайы оқу орындарында Шетел қазақтары тақырыбында арнайы курстар оқуға,
ғылыми қызметкерлер мен оқытушылар өздерінің педагогикалық қызметтерінде
пайдалана алады. Еліміз халықаралық қатынастарға байланысты мәселелерде осы
зерттеудегі тұжырымдар мен қорытындыларды басшылыққа ала алады.
Жұмысының сыннан өтуі. Зерттеудің негізгі мазмұны, ғылыми нәтижелері
мен қорытындылары ізденушінің ғылыми мақалалары мен баяндамаларында жарық
көрген. Диссертация бойынша Бабалар сөзі: тарих, дерек, жәдігер атты
республикалық ғылыми-теориялық конференция мен Жеңістің 70 жылдығына
арналған Халықаралық конференцияда 2 жарияланымы жарық көрген.
Жұмыстың құрылымы кіріспе, үш тарау, қорытынды, пайдаланылған деректер
мен қосымшадан тұрады.
І. ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ
1.1 Шетелде қазақ диаспорасы мен ирредентасының қалыптасу тарихы
18 ғасырдағы жоңғар-қазақ соғыстары, қазақтардың Ресей үстемдігіне
қарсы 18-19 ғасырлардағы ұлт-азаттық көтерілістері мен соғыстары, патшалық
билік барысында Қазақстанда Столыпиннің аграрлық саясаты, Орталық Азия мен
Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысы, елде кеңес өкіметінің
орнауы және азамат соғысы, ұжымдастыру кезеңінде қазақтарға қатысты
жүргізілген геноцидтік саясат, Шығыс Түркістандағы (Шыңжаңдағы) қазақтардың
қытай өкімет орындарына қарсы ұлт-азаттық күресі, 2-дүниежүзілік соғыс,
Ресейге қосылғаннан кейін және кеңестік ұжымдастыру кезеңінде Қазақстанда
шаруашылық жүргізудің дәстүрлі көшпелі жүйесінің күйреуі, 1960-1990 ж.
Батыс Еуропа мен Америка елдеріне еңбек көші-қоны, кеңестік жүйе
күйрегеннен кейін нарықтық қатынастарға көшу жағдайындағы өтпелі кезеңде
Қазақстан экономикасында орын алған уақытша тұрақсыздық, патшалық және
кеңестік билік кезеңдерінде мұсылмандардың мінәжат ететін қасиетті жерлері
болып саналатын Мекке мен Мединеғе діндарлардың қажылық сапармен баруының
қиындауы, әсіресе, кеңестік дәуірдің алғашқы кезеңдерінде дін басыларының
имам, қожа, молда, ишандардың, тақуа діндарлардың қуғынға ұшыратылуы, дін
жолын ұстаушылардың, тіпті дінге сенушілердің қыспаққа алынуы шетелде қазақ
диаспорасы мен ирреденттерінің пайда болуына әкеп соқтырды.
Қазақ диаспорасының ата жұрттан ығысып сыртқа ауа бастаған тарихи ұзақ
ағыны “ақтабан шұбырынды“ кезіндегі жаугершілік-шапқыншылықтан басталды.
1723 ж. солтүстік-шығыстан баса-көктеп кірген жоңғар шапқыншылығынан
шегінген бейбіт көшпенді шұбырындылар оңтүстік-батысқа қарай ауып, қазіргі
Орта Азия жеріне тереңдей енуге мәжбүр болды [21]. Шапқыншылықтан қатты
күйзелген қазақтың шашырап және өзара араласып кеткен ру-тайпалары Ташкент
маңында жасанды құрамалар түрінде қайта құрылып, сол аймақтарда қалып
қойған. Бүгінде құрамалар қазақ-өзбек арасында қалған ирредент-маргиналдар
болып саналады. Олардың өмір тіршілігі аз зерттелген. Тамды аймағында,
Мырзашөлде, Шыршық бойында қазақтар ежелден-ақ тұрып келген. Қазақ
диаспорасының әрі қарай кең жайылуына отаршылдық тікелей әсер етті.
Алдымен, Еділ мен Жайықтың жағасынан, кейін Есіл мен Тобылдың бойынан және
Ертіс өңірінен зорлықпен қуылып, сарытабан сүргін болған көшпенді қазақ
тайпалары солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай жөңкіле көшкен.
Отаршылдық тудырған үркіншілік кезеңі шамамен 1650 жылдан 1916 жылға дейін
жалғасып келді. Қытай мен Моңғолияға қарай қазақ жұртының үркіншілігі,
әсіресе, азамат соғысы жылдары кең өріс алды. Саясаттан бейтарап момын
халық шетке қарай ақ гвардия шылар келгенде бір ығысса, қызыл әскерлер
келгенде тағы жөңкілді. Алты жылға созылған ұлт-азаттық көтерілісі мен
азамат соғысы жылдарында ата мекенінен 200 мың адам көшіп кеткен. Ал
кеңестік дәуірдегі әміршілдіктен туған асыра сілтеу жылдары 1,9 млн. қазақ
шет жұртқа үдере көшті. Ирандағы қазақтар қазіргі Маңғыстаудан ауып келсе,
Моңғолиядағы қазақтардың соңғы көші Сібірге барып паналағандар.
Қазақстанның солтүстігінде қызылтабан болған қазақ жұрты екінші рет бас
сауғалап Қытайға бет алған. Қызыл қырғыннан қашқан қазақтардың ұрпақтары
сондай-ақ Қарақалпақстан, Түрікменстан, Өзбекстан, Тәжікстанға, Иран мен
Ауғанстанға ауып барған [22].
Қазақтардың Қазақстаннан тыс жерлерге лажсыздан қоныс аударуы ХІХ-XX
ғасырлар шебінде жиі орын алды. Ол кезде қазақ даласын Ресейдің еуропалық
бөлігінен қоныс аударып келген шаруалар арқылы отарлау жаппай жүріп жатты.
Қазақтардың ең жақсы, құнарлы да шұрайлы жерлерін күшпен тартып алу жалғаса
берді. Міне, мұндай жағдайда қазақтардың өздерінің ежелден отырған,
дәстүрлі көшіп-қонып жүрген жерлерін лажсыздан тастап, қайдағы бір
құнарсыз, сусыз жерлерге қоныс аударудан өзге амалы қалмады.
Көптеген ұлт-азаттық көтерілістері аяусыз басып-жанышталғаннан кейін
қазақтар басқа мемлекеттердің аумағына көшіп кетуге мәжбүр болды. Мәселен,
1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістен соң 300 мыңға тарта қазақ Қазақстан
аумағын тастап Қытайға көшіп кетті.
Болжам мәліметтер бойынша қазіргі уақытта Ресей Федерациясында 1 310
000 этникалық қазақ тұрады, олардың 70%-дайы ауылды жерде тұрады. Біздің
отандастарымыздың көпшілігі Ресей Федерациясының Қазақстанмен шекаралас 12
субъектілерінде жинақы тұрып жатыр. Бұл - Алтай өлкесі, Астархан, Орынбор,
Самар, Қорған, Шелебі, Омбы, Сарытау, Волгоград, Новосібір және Түмен
облыстары. Қазақтардың белгілі бір саны Мәскеуде, Сант-Петерборда,
Татарстанда, Қалмақияда, сондай-ақ Ресейдің басқа да облыстарында өмір
сүруде.
1989 жылғы мәліметтер бойынша Таулы Алтай автономиялық облысының
Көшағаш ауданында халықтың 39,6% - төлеңгіттер мен алтайлықтар, 54,4 % (9
000 адамдай) - қазақтар. 1989 жылы ауданда 8 200 қазақ және 7 013
төлеңгіттер (алтайлықтар) болған; 1993 жылы - тиісінше 6 377 және 7 264
адам. Соңғы жылдары көшіп келу азайды, кері процесс байқалды. 1995 жылы
аудан халқы 15 748 адам болса, соның 7 999 қазақ, 7 555 төлеңгіт
(алтайлық). Дамудың қазіргі кезеңінде қазақ диаспорасына жалпы екі процесс
тән: этникалық сәйкестілікті сақтау және Қазақстанға оралу. Этникалық өзін-
өзі тану деңгейінің көрсеткіші ретінде қазақтардың басым бөлігінің
өздерінің шыққан тектерін, немесе рулық топтарын білуін, өзінің тарихи салт-
дәстүрлерін білуін бөліп қарауға болады [23]. Мысалға, Көшағаш ауданының
қазақтары бұл мәселеге хабардар екендігін атап өтеді, қазақ этностарының
жүзге бөлінетінін жадында сақтаған. Көшағаш ауданындағы қазақтардың негізгі
бөлігі өздерін орта жүзге жатқызады - 48%, ал 2% - ұлы жүзге және 1% - кіші
жүзге жатады, қалғандары өздерінің рулары туралы жауап беруге қиналады.
Алтай қазақтары өз салт-дәстүрлерін тұрмыстық, материалдық мәдениет
деңгейінде сақтайды. Көшағаш ауданының қазіргі тұрмысы салт-дәстүр
ерекшеліктерінің жақсы сақталуымен ерекшеленеді. Ұлттық аспаптар көбінесе
отбасылық тұрмыста қолданылады - қазақтардың 70%-дан астамы ұлттық
аспаптарды пайдаланатынын айтады, шамамен сонша адам ұлттық кием киеді. Сол
сияқты ұлттық тұрғын үй нысаны - киіз үйлер де кең тараған. Алтайдағы қазақ
халқының арасында нуклеарлық отбасылар басым. Туыстардың екі ұрпағы бірге
өмір сүретін отбасылардың саны Көшағаш ауданындағы алтайлықтарда да,
қазақтар да бірдей. Үш ұрпақтан тұратын отбасылардың түрлері қазақ
этносының арасында анағұрлым сирек кездеседі. Төртұрпақты отбасылар да
кездеседі, алайда қазақ халқында олардың саны шамалы ғана - бар-жоғы бір
пайыз. Отбасылық рөлді ұстау бұрынығыдан қатаңдау бола бастады. Отбасындағы
адамдардың мінез-құлқы туралы дәстүрлі түсінік жаңа нормалар мен
құндылықтар жағына қарай ауыса бастады. Әдетте қазіргі отбасыларда
ерлердің және әйелдердің ісі деп нақты бөліп қарау аңғарылмайды. Бірақ
Көшағаш ауданындағы қазақ отбасыларының өмірінде дәстүрлік сипаттар бар,
мысалға отбасындағы ерлердің бас болуы туралы ұғымның сақталуы. Этникалық
сәйкестілікті сақталуына халықтың метистену деңгейінің төмендігі де жағдай
жасауды. Алтай қазақтарының арасында этникааралық некелер тарамаған.
Некелердің көбі бір ұлт адамдары ішінде жасалады. Этникалық біртекті некеде
76% қазақтар тұрады. Халқының 9% қазақтар құрайтын Усть-Канск ауданында
ұлтаралық некелер санының арту үрдісі басым: қазақтардың 40% өзге ұлт
өкілдерімен некеде тұрады (23% - орыстармен және 17 % - алтайлықтармен).
Алтай қазақтарының тағы бір ерекшелігі - діни фактор. Алтайлықтар
лауазымды этнос мәртебесін алған, ал әлеуметтік инфрақұрылымда көшбасында
тұрған қазақтар этникалық азшылық рөліне түсіп қалған қазіргі жағдайда өзін-
өзі анықтау нысанына айналған діни фактор ерекше маңызға ие боп отыр [24].
Ислам әлемімен (Қазақстан, Моңғолия, Қытай, Түркия мұсылмандарымен)
байланыс орнауына орай соңғы жылдардағы ауданның қарқынды исламдануы тек
діни ғана емес, этникалық сананы да өзекті етіп отыр және Алтай
Республикасы қазақтарының бірігуіне жағдай жасайды. Көшағаш ауданының этно-
локалды топтары бабаларының діни ұғымдарын көзінің қарашығындай сақтауды.
Аудан халқының басым бөлігі өздерін дінге сенетіндер деп санайды. Алтай
мемлекеттілігінің шеңберінде Алтай Республикасының басқа халықтары сияқты
қазақтар да мәдени және тілдік егемендігін алды. Республиканың заңнамалық
актілері алтай және орыс тілдерін мемлекеттік тіл деп жариялады және қазақ
тілін қазақтардың жинақы тұратын жерлерінде ресми деңгейде пайдалануға
болады деп көрсетті. Қазақтардың 90%-дан астамы өз тілін ана тілі санайды
және отбасында қазақ тілінде сөйлесіп, оны жақсы білетіндігін көрсетеді.
Басқа этникалық топтармен өзара әрекеттестік жағдайында алтай қазақтары
орыс тілін ғана емес, алтай тілін де меңгеріп, ол тілде көп жағдайда еркін
сөйлейді. Көшағаш ауданындағы нақты полилингвизм әкімшілік-саяси
факторлармен және күнделікті өмір қажеттіліктерімен, білім беру жүйесінің
ерекшеліктерімен негізделген. Алтайда көптеген онжылдықтар бойы білім беру
тілі орыс тілі болып келді. Ұлттық білім беруді дамыту жөніндегі
эксперименттің басталуымен ауданның көптеген мектептерінде (олардың
арасында үш бастауыш, он орта, бір орталау мектеп бар) 1-4 сыныптарда ана
тілінде (кенттің этникалық көпшілігінің тілінде) оқыту, 5-11 сыныптарда -
ана тілі курсын сақтай отырып орыс тілінде оқыту енгізілген. Аудан
әкімшілігі ұлттық мәдениеттерді сақтау мен дамытуға жағдай жасауда. Оның
жәрдемімен Көшағашта Қазақ мәдениетінің орталығы құрылды. Алтай
қазақтарының өзіндік ерекшеліктерін сақтаудың басқа да шаралары жасалып
жатыр. 2001 жылы Көшағаш ауданының Жаңаауыл кентінде Ресей қазақтарының
құрылтайы өтті. Құрылтайға Қазақстан Президенті Н.Назарбаев пен Ресей
Президенті В.Путин өз үндеулерін жолдады. Құрылтайда басқа мәселелермен
бірге қазақ тіліндегі жергілікті телевидение, баспасөз және радионы дамыту
жоспарлары талқыланды. Іс жүзінде барлық қазақотбасыларының (95%) өз үй
шаруашылығы бар, олар ет мен сүт өндірісінде жетекгі рөл атқарады [25].
Өзбекстан Республикасы Статистика орталығының ресми мәліметтері
қазақтардың санын өте төмендетіп, 1 млн.-ға дейін жеткізіп отыр. Алайда
қазақтардың саны 1 млн. 660 мың адам деп сеніммен айтуға болады, бұл
шетелдегі қазақ диаспораларының үштен бірін құрайды. Олардың Өзбекстандағы
жинақы тұратын жерлері Қарақалпақстан, Ташкент қаласы, Ташкент, Навои,
Жызақ, Сырдария және Бухара облыстары. Қазақстан Республикасы Сыртқы істер
министрлігі өзбек тарапына азаматтық алудың оңайлатылған тәртібі туралы
келісім жасауды ұсынған болатын. Алайда Өзбекстанның Сыртқы істер
министрлігі қолданылып жүрген ішкі заңдарына сілтеме жасай отырып оны
кейінге қалдыруды ұсынып, оны қараудан бас тартты. ҚР Азаматтығы туралы
Заңға қажетті түзетулер енгізілгеннен кейін бұл мәселе шешілді. Мамандардың
болжамы бойынша Отанына оралғысы келетін обасылар саны таяу жылдарда күрт
өсіп, көшіп шығу жаппай бұқаралық сипат алуы мүмкін Мектептерде қазақ
тіліндегі оқу құралдарының жетіспеуіне байланысты 2002 жылы Елшілік ҚР
Білім және ғылым министрлігімен бірлесе ӨР Халыққа білім беру министрлігіне
5 млн теңгенің оқулықтарын берді. 2005 жылы алыс және жақын шетелдегі,
соның ішінде Өзбікстан, қазақ диаспорасының балалры үшін 5 сынып үшін 18
699 дана, 9-сынып үшін 19 300 дана оқулық пен оқу-әдістемелік кекшн
жіберілді. Өзбекстанның білім беру министрлігі қазақ мектептеріне арналған
оқулықтар шығаруды ұйымдастырды, алайда оқулықтардың жетіспеуінен және
өзбек мектептерінің латын әліпбиіне көшуінен қазақ мектептері қысқарып
жатыр. Көрші Өзбекстанда тұратын қазақтардың проблемалары аз емес, бұл ана
тілінде білім алумен байланысты проблемалар, ана тіліндегі мерзімді
баспасөздерге жазылуға шектеу қою, мәдениет, әдебиет, өнер саласындағы
проблемалар, әдеуметтік-экономикалық проблемалар. Өзбекстанның аудандары
мен қалаларында Қазақстан телевидениесінің хабарлары біртіндеп экраннан
түсіп қалуда. Білім беру жүйесінде де өз қиындықтары бар, қазақ тіліндегі
оқулықтар жетіспейді, қазақ тілінде оқытатын мектептер саны жыл өткен сайын
қысқарып келеді, Өзбекстанның жалпы білім беретін мекемелері латын
графикасына көшуі білім алуға қосымша қиындықтар туғызады. Диаспораның 60%-
дайы ауыл тұрғындары. Олар мақта мен күріш егеді, мал шаруашылығымен, соның
ішінде қаракөл қойын өсірумен айналысады. Қалалықтар негізінен білім беру,
денсаулық сақтау, тұрмыстық қызмет көрсету және басқа да материалдық емес
салаларда жұмыс істейді. Этникалық қазақтардың мемлекеттік билік
органдарындағы өкілділігі лауазымды ұлтпен салыстырғанда өте төмен.
Республиканың қазақтар тығыз орналасқан өңірлері - Қарақалпақстанда,
Ташкент, Навои облыстарында диаспора өкілі басшылардың саны соңғы жылдары
елеулі қысқарды. Оларды басшы орындардан, жалақысы жоғары немесе беделді
лауазымдардан босатып жатыр. Қазақ диаспорасы бұларды өздерінің әлеуметтік,
саяси құқықтарының бұрмалануы деп қабылдайды, сондай-ақ биліктегілердің
мұндай әрекеттері республикадағы, әсіресе қазақтар жинақы тұратын
жерлердегі әлеуметтік шиеленіске әкеп соғуы мүмкін. Тұрмыстық деңгейдегі
этникааралық жанжалдар санының артуы осының жанама дәлелі бола алады.
Диаспораның әлеуметтік мәртебесінің төмендеуі, оның материалдық жағдайының
нашарлауы, тіршілік етудің көптеген салаларындағы кепілді құқықтардың
жоқтығы - ауыр тиетін процесс, алайда оны республикадағы қазақ халқын ғана
шеттету деп қарамау керек. Бұл объективті процесс, өтпелі кезеңмен
байланысты және ұлтына қарамастан елдің барша халқын қамтиды. Әлеуметтік
мәртебесінің төмендегеніне қарамастан қазақ этносының жоғары бейімделу
мүмкіндіктері оған жаңа жағдайда да қоғамдағы өзінің орнын табуға
көмектеседі [26].
Соңғы халық санағына (1999 жылғы сәуір) сәйкес мұндағы этникалық
қазақтардың саны 42 657 адам. 2004 жылдың басында қазақ халқының саны 65
мың шамасында. Анағұрлым жинақы орналасқан жерлері Шу облысы (17 510 адам),
Бішкек қаласы (12 064 адам), Ыстықкөл (6979 адам), Талас (3604 адам), Жалал-
Абад (1 130 адам), Ош (1200 адам), Нарын (394 адам) және Баткент (376 адам)
облыстары. Білім деңгейі: жоғары білімі барлар - 4 234 адам, аяқталмаған
жоғары - 678, орта-арнаулы - 4 346, орта - 13 366, қалғандарында - бастауыш
білім. Қазақтардың ішінде 47 ғылым кандидаты, 8 ғылым докторы бар. Жалпы
алғанда Қырғызстандағы біздің отандастарымыздың әлеуметтік-экономикалық
жағдайы мақтанарлықтай емес. Қазақтардың бір бөлігі аралас некеден туған,
ассимилияция қаупін туғызады. 1999 жылғы ұлттық халық санағы мәліметтеріне
сәйкес 42 657 қазақтың 7546-сы ана тілін қырғыз тілі деп, 2449 - орыс тілі,
95 - өзбек тілі деп көрсеткен. Мұның себептерінің бірі қазақ диаспорасы
жинақы тұратын аудандарда қазақ орта мектептері мен балалар мекемелері жоқ
деуге болады, ана тілінде теле- және радио бағдарламар таратылмайды.
1995 жылғы халық санағы мәліметтері бойынша Түркменстанда 86 987 қазақ
тұрады (елдегі халықтың жалпы санының 4%). Олар Дашогуз (33 000 адам),
Балкан (22 000 адам), сондай-ақ Марый және Лебап уәлайяттарында
(облыстарында) жинақы қоныстанған және негізінен мал шаруашылығымен
айналысады, тамақ және мұнайөңдеу салалары мен әлеуметтік салада жұмыс
істейді. Біздің елшілігіміздің мәліметтері бойынша 2003 жылы мұнда 110 000
қазақ тұрған. ҚР Елшілігі Түркменстандағы қазақ мектептерінің
директорларына 16 000 оқулықтар мен оқу құралдарын тапсырды. Соңғы
уақыттарда көшіп келген қазақтардың азаматтығын ауыстыру мәселесі ерекше
өткір болғандықтан, сондай-ақ бұл процедураның ұзақтығы мен қымбаттығына
байланысты Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі түркмен
тарапына Азаматтықты оңайалатып алу мен тоқтату туралы Келісімнің жобасын
жіберді. Алайда Түркменстанның Орталық Азия елдерінен бөлектенуіне және
біздердің елдеріміздің арасындағы визалық режим енуіне байлйанысты бұл
проблема әлі күнге өзінің оң шешімін таппай отыр. Осы үшін біздің
отандастарымызға залал көруде, олардың Қазақстанмен гуманитарлық
байланыстары шектеулі.
Моңғолияның Ұлттық статистикалық басқармасының мәліметтері бойынша
этникалық қазақтардың жалпы саны 102 983 адам, яғни моңғолдардан кейінгі
екінші орынды иеленеді. Олардың ішінде Баян-Өлгей аймағында 83 776 адам,
Хобда аймағында - 12 215, Ұланбатыр мен оның төңірегінде - 7 504, ал
Эрдэнэт, Дархан, Бэрх және Шарыгол өнеркәсіптік аудандарында - 4 245 адам
тұрады. Қазақстан Республикасы Елшілігінің нақтыланған мәліметтері бойынша
Моңғолияда 126 000-нан астам қазақтар тұрады. М.Тәтімовтың мәліметі бойынша
Моңғолияда 157 000 қазақ тұрады, Қазақстардың Дүниежүзілік қауымдастығының
көрсеткіші едәуір төмен - 90 000 адам. Мәліметтердің алшақтығы бұл мәселені
арнайы зерделеуді талап етеді. Қазақтардың 90%-нан астамы Моңғолияның батыс
бөлігінде, Баян-Өлгей аймағында тұрады, ол астанадан 1600 км қашықтықта
орналасқан. Баян-Өлгейдегі мал шаруашылығының салыстырмалы қарқынды дамуы
мен шекара маңындағы қарқынды сауда (РФ Алтай республикасы мен ҚХР ШҰАА)
отандастарымыздың әлеуметтік-экономикалық жағдайының Моңғолияның басқа
аудандарымен салыстырғандағы жақсы болуына жағдай туғызды. Республикаға
қазақтардың қоныс аударуы Қазақстан мен Моңғолия арасындағы еңбек нарығы
мен халықты жұмыспен қамту саласындағы өзара ынтымақтастық туралы Селісімге
сәйкес 1991 жылдың қыркүйегінен басталды. Барлығы 83 000 адам көшіп келді.
Кейіннен 12 000-нан астам қазақ Моңғолияға кері оралды. 70 278 адам
Қазақстанда өзінің жаңа отанын тапты [27].
Қазіргі кезде әртүрлі мәліметтер бойынша Қытайдағы қазақ диаспорасы 1
200 000-нан 2 000 000 адамға дейін. Қытайда тұратын қазақтардың саны туралы
әртүрлі мәлімет көздері бір-біріне сәйкес келмейді. Отбасында үш баладан
бес балаға дейін болатын қазіргі Қытай аумағында тұратын қазақтардың санын
дәл анықтауға кедергі жасайтын факторлардың бірі - отбасылардағы балалар
санын шектейтін Қытай үкіметінің жүргізіп отырған демографиялық саясаты.
Осыған байланысты халықтың көп бөлігі тіркелмеген. Сол сияқты Қытайда
тұратын халықтың жалпы саны туралы дәл статистикалық мәліметтің жоқтығы да
қиындық туғызады. Қытайда қазақ ирредентасы, яғни өзінің тарихи аумағында
қоныстанған этникалық қазақтар тұрады. Қытай мәліметтері бойынша Қытайдағы
қазақ диаспорасы саны 1 млн адамнан асатын он ірі этностардың құрамына
кіреді. Қытайда барлығы 56 ұлт өмір сүреді. Қазақ диаспорасы біздің
шетелдегі отандастарымыздың ең көбі болып табылады. Қытайдағы қазақтардың
санының өсу қарқыны айтарлықтай жоғары: 1949 ж. - 493 000-нан көп 1979 ж. -
898 000 шамасында 1982 ж. - 927 000 1985 ж. - 994 000 1990 ж. - 1 500 000
2005 ж. - 1 млн. 596 мыңнан 2 млн. 500 мыңға дейін Қытай Халық
Республикасының жүргізген ұлттық аумақтық автономия саясатының нәтижесінде
1954 жылы Іле Қазақ автономиялы облысы құрылды. Қазақтар негізінен Алтай,
Іле, Тарбағатай аймқтары кіретін автономиялық облыста, сондай-ақ ҚХР ШҰАР
Мори-Қазақ, Баркөл-Қазақ аудандарында, Ганьсу өлкесінің Ақсай-Қазақ
автономиялық ауданында және аз мөлшерде Бейжіңде (Пекинде) тұрады. ҚХР
құрылған кезде оның аумағында 420 000 қазақ өмір сүрген, оның 418 000 -
Шыңжанда тұрған, бұл 9% құрайды; үш мыңнан астам қазақ онымен шекаралас
Ганьсу және Цинхай провинцияларының аудандарында тұрған. Шыңжанда қазақтар
негізінен Алтай (орталығы Алтай қаласы), Іле (орталығы Құлжа қаласы,қытайша
Иниң) және Тарбағатай (орталығы Шәушек (орысша Чугучак, үйғырша Чочек,
қытайша Тачың) қаласы) аймақтарының (округтерінің) аудандарында көшіп
жүрді, бұл барша қазақ көштерінің 35 бөлігін құрайтын. Шағындау топтар
қазіргі Мурэ-Қазақ автономиялық ауданы мен Цинхай уезін (Санджи-Хуэй
автономиялық облысы) және Баркөл-Қазақ автономиялық ауданының (Хамий
округі) аумағында көшіп жүрген. Әдетте көш рулық негізде құрылатын болған.
ШҰАР аумағында қазақтар саны жағынан ханьдар мен ұйғырлардан кейінгі үшінші
орынды иеленіп, жалпы халықтың 7,4% құрайды. ҚХР жарияланғаннан бергі 54
жылда Аспан асты еліндегі қазақтардың саны үш еседен артық өсті. Қазақтар
лауазымды этнос болып табылатын ІҚАО басқа да автономиялық құрылымдар бар:
Санчжи-Дунган облысындағы Мурэ-Қазақ автономиялық уезі, Хамий округіндегі
Баркөл-Қазақ автономиялық ауданы және Ганьсу өлкесіндегі Ақсай-Қазақ
автономиялы ауданы. Цинхай өлкесінде Хайси-Тибет-Моңғол-Қазақ автономиялы
облысы бар, оны көбінесе жай ғана Хайси-Моңғол-Тибет деп атайды [28].
Сондай-ақ оншақты автономиялы қазақ болыстары бар. Үрімшінің арғы жағындағы
Ганьсу мен Цинхай аумақтарына қазақтар 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін
көшкен. ІҚАО қазақтары автохтонды халық болып табылады. Бұл аумақты
қазақтар жоңғарлармен екі ғасырға созылған күресте қорғап қалды. Басқа елде
өмір сүре отырып, қазақтар бұл жерде басқа тарихи шеңберде, басқа
әлеуметтік-экономикалық және саяи жағдайда дамыды, қытайдың мәдени
ықпалында өмір сүрді. Қазақстандық зерттеушілер мәліметтері бойынша
Қытайдағы қазіргі қазақ диаспорасының бірқатар ерекшеліктері бар.
Біріншіден, ҚХР аумағында тұратын қазақтардың 80% ҚХР құрылғаннан кейін
туылғандар, оның 70% - 1962 жылдан кейін және 50% - мәдени революциядан
кейін туылғандар. Бұл, бір жағынан, тууды реттеу саясатын жүзеге асыруда
хань емес халықтарға жасалған белгілі бір жұмсақтық туралы қорытындыны
білдірсе, екінші жағынан - қазақ халқының басым бөлігі ҚХР өз отаны деп
қарайтынының көрсеткіші. Қазақ диаспорасы өкілдерінің көпшілігі үшін
мәдени революция кезеңінің эксперименттері өз тәжірибелерінен таныс және
оларда жалпы мәдени революция буындарына тән психологиялық
ерекшеліктердің бәрі бар. Екіншіден, ҚХР-дағы қазақ этникалық тобының
мәдени және жалпы білім беру деңгейін көтеру ісіндегі қол жеткізген елеулі
прогреске қарамастан ол төмен күйінде қалуда. 1982 жылғы халық санағы
мәліметтері бойынша алты жастан жоғары қазақ ұлты (725 130 адам) арасында
әртүрлі жоғары оқу орандарының түлектері тек - 2 547 адам; студенттер - 1
483; екінші сатыдағы орта мектеп түлектері - 41 599; бірінші сатыдағы орта
мектеп - 124 781; бастауыш мектеп - 351 272; сауатсыздар мен шала
сауаттылар - 203 448 адам немесе автономиялық райондағы қазақтардың жалпы
санының 28,66%, оның ішінде алты жастан он бір жасқа дейінгілердің арасында
- 81 325 адам. Қазақ ұлтының 50%-нан астамын құрайтын әйелдер арасында
сауатсыздық деңгейі ерлерге қарағанда 1,5 есе артық. Бұл жағдайдың ҚХР-дағы
қазақ халқының тиісті жұмыспен қамтылуы саласына әсері ететіні сөзсіз.
Елдің халық шаруашылығында жұмыс істейтін 294 923 қазақтың 243 557-сі
немесе экономикалық белсенді қазақ халқының 82,58% - жер өңдеуде, мал,
балық және орман шаруашылықтарында шоғырланған; кеніштерде, ағаш өңдеу
өнеркәсібі кәсіпорындарында - 3659; зауыттар мен фабрикаларда - 3781;
құрылыста - 2016; көлік және байланыста - 2224; сауда мен қоғамдық
тамақтандыру кәсіпорындарында - 9152; денсаулық сақтау мен әлеуметтік
қамсыздандыруда - 16045; мемлекеттік және партиялық органдарда - 9460 қазақ
жұмыс істейді [29]. 80 жылдардың басындағы ҚХР қазақтары кәсібі жағынан
былай бөлінген: әртүрлі кәсіпорындардың техникалық персоналы - 32 889,
мемлекеттік органдардың, кәсіпорындардың, партиялық және қоғамдық
ұйымдардың жауапты қызметкерлері - 5 821, іс қағаздарын жүргізушілер мен
осы санаттағы қызметкерлер - 5 809, сауда қызметкерлері - 3 816, қызмет
көрсету саласы қызметкерлері - 4 812, жер өңдеушілер, мал өсірушілер,
орманшылар - 219 752, өндіріс жұмысшылары, көлік жұмысшылары және осыған
сәйкес санаттағы жұмысшылар - 21 295 немесе ҚХР халық шаруашылығындағы
жұмыс істейтін қазақтардың 7,43% ]. 1982 жылдың ортасында ҚХР аумағында
тұратын қазақтардың құрылымы және олардың ҚХР-ның 56 ұлты құрылымындағы
жағдайы осындай болатын. Өткен реформалар жылында бұл құрылым айтарлықтай
өзгеріске ұшырай қойған жоқ; сөз жоқ, ҚХР қазақ халқының мәдени және білім
деңгейінің көтерілуі аясындағы әлеуметтік прогресс байқалады. Техника
саласындағы ұлттық кадрларды дайындау, ана тіліндегі мектеп білімін одан
әрі дамыту және т.б. бұған куә. ҚХР-дағы қазақтардың мәдени және жалпы
білім деңгейі өсіп келеді. ІҚАО тұрғындарының көпшілігі Бейжің(Пекин),
Шанхай және Қытайдың басқа да ірі қалаларындағы, шетелдерде, соның ішінде
Қазақстанда жоғары оқу орындарында оқып жатқандары да бар. Осыған
қарамастан, қазақтардың әлеуметтік те, кәсіби де, саяси да құрылымдары ҚХР
қазақ қауымдастығының даму үрдісі туралы куәландыратын және оның келешегін
анықтайтын елеулі сапалы өзгерістерге ие болмай отыр. Соңғы уақытта
Қазақстан тарапынан қазақтардың бұрынғы өткені туралы мәліметтер бар.
Қытайдағы тарихи ескерткіштерге деген қызығушылық артып келеді. Осыған
байланысты Қытайдағы қазақтардың мұрасын зерделеу жұмыстары басталып кетті.
Мүдде ортақ, өйткені Қытайда ғалым, артист, суретші, музыкант қазақтар
тұрады, олар кейбір жобалардың бастамашысы болды және оларды жүзеге асыруға
жәрдемдесуде. Олардың қатуымен қазіргі кезде кітап басып шығару, тарихи
материалдарды жинау және т.б. жұмыстар ұйымдастырылды. Бұл бағытта
Қазақтардың Дүниежүзілік қауымдастығы белсенді жұмыс жүргізуде. Мысал
ретінде Шыңжандағы қазақ сазгерлері кітабының әзірленуін келтіруге
болады, оның авторы өнертанушы Құлжада Мұхамед, Майра Мұхамедқызының әкесі.
Мұнымен қатар белгілі күйшілерге, суырып салма ақындарға арналған
шығармашылық кештер өткізіледі, компакт-дискілер шығарылады. Мысалға,
Қытайда тұрған күй шебері Бейсенбінің туған күнінің құрметіне арнайы
компакт-диск шығарылды. Суырып салма ақын Т.Жолдыұлының 100 жылдығына жас
орындаушылардың орындауындағы оның әндері жазылған магнитті таспа
әзірленді. Қытайда би өнері өте дамыған. Осыған байланысты Қытайда тұрған
атақты Тайыр күйшінің қызы белгілі балетмейстер Нағима Тайырқызының есімін
атай кеткен жөн. Ол көптеген талантты бишілерді тәрбиеледі. Н.Тайырқызы
Алматы қаласына келіп тұрады, онда облыстық филармонияда сабақ береді. ҚР
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың және СІМ белсенді сыртқы саяси курсы
нәтижесінде Қытай тарапының позициясында Қазақстанның саясатына деген
белгілі түсіністік байқалады. Елшілік отандастарға Қазақстанның
экономикалық, саяси және мәдени өмірі туралы объективті ақпарат береді,
оларды қызықтыратын көші-қон, демографиялық процестерді реттейтін
нормативтік актілерді түсіндіреді. Соңғы жылдары Қытайда жергілікті билік
органдарында қазақ тілінің қолданылу аясы тарылып келеді, ұлттық мектептер
жабылуда. Біздің отандастарымызды Пекиннің бала тууын шектеу саясаты да
алаңдатуда, ол қазақ халқының өспей қалуына әкеп соғады [30].
Қазақстан-Қытай шекарасының бойында өзінің үкіметі, жергілікті басқару
органдары, қазақ мектептері мен қазақ тіліндегі газеттері, радио және
телевидениесі бар Іле-Қазақ автономиялық облысы (ІҚАО) Қазақстанмен
тұтастай шектесіп жатыр. ҚХР конституциясы бойынша автономиялардағы бірінші
әкімшілік лауазымдарды лауазымды этностың өкілдері иеленуі тиіс, ІҚАО бұл
қазақтар (аудандықтан бастап қалалық буынға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz