Оңтүстік Қазақстандағы ортағасырлық қалалар

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 75 бет
Таңдаулыға:

Оңтүстік Қазақстандағы ортағасырлық қалалар

МАЗМҰНЫ

Кіріспе . . . 3

І. Ұлы жібек жолының қалыптасуы мен дамуы

1. 1. Ұлы жібек жолының қалыптасуы мен дамуы . . . 17

ІІ. Қазақстанның оңтүстігіндегі ортағасырлық қалалар

2. 1 Тараз, Испиджаб, Түркістан . . . 33

2 2. Отырар, Сауран, Шымкент . . . 42

ІІІ. Оңтүстік Қазақстандағы ортағасырлық қалаларға

жүргізілген . археологиялық қазба жұмыстары

3 1. Отырар, Сауран . . . 50

Қорытынды . . . 69

Пайдаланылған әдебиеттер . . . 75

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі; Қазақстанның Ресейге ХVIII ғасырлардың І - ші ширегінде қосылған кезінде ұлан байтақ территорияда бар болған бірнеше ғана қалалар тіршілік нышаны болды. ХІХ ғасыр тарихтың ғасыры деп аталды. Осы кең даланы алғашқы рет көрген ғалымдар мен саяхатшылар, құлазыған даланың тарихына зерттеу жүргізгенде қате пікірлер ұсынды. Бұған мысал ретінде 1913 жылы белгілі ғалым В. И. Масальский өзінің << Туркестанский край >> деген кітабында келтірілген пікірін айтып кетуге болады: << Жалпы Орта Азия кең далада көшіп қонып жүрген көршілер мен таулы аймақтардың етегінде, өзен бойларын мекендеген отырықшылар арасында мыңдаған жылдарға созылып келген күреспен белгілі. Даланың кең жазық болуы, көшіп қонуына ыңғайлы болу үшін мал шаруашылығымен айналысқан тайпалар өздерінің емін-еркін жүруіндегі кедергі деп білді. Көшпенділердің ұрандары шексіз ұлан байтақ дала. Сондықтан да олар жазық далада малдың қалың нөпір болып жатуына көшіп қонуына кедергі жасайтын тұрақты мекен жайлар қоныстар, қалалар т. б. барлығын жермен жексен етті. Бау- бақшалар, зәулім құрылыстар, өнер туындылары т. б. барлығы да көшпенділерге түсініксіз болды. Сондай-ақ көшпенді тайпаларға отырықшылық та түсініксіз болды, және оларға қажеті де жоқ еді. Егер қолдарынан келген көшпенділер бүкіл жер бетін мал жайылымына айналдырар еді >>. ¹

В. И. Масальскийдің бұл айтып отырған пікірі осы күнгі көз қарастармен салыстырғанда дұрыс емес еді. Өйткені жазбаша деректер мен археологиялық қазба жұмыстары барысында табылған заттай деректерге сүйене отырып, бұл пікірдің қате екені көруімізге болады. Тіпті, оны кеңес дәуірінде өмір сүріп, археология ғылымына көп еңбек сіңірген атақты ғалымымыз С. П. Толстовтың мына сөзінен байқауға болады: << Қалалар мәдениетінің дамуы гүлденуі, орталыққа айналдыру отырықшылар ғана жасады деу үлкен қате болар еді. Себебі, еңбек бөлінісінің нәтижесінде отырықшылыққа көшкендер мен мал өсірумен айналысқан тайпалар арасында сауда қарым-қатынастары болды. Орта Азия және Қазақстан территориясында қалалар үшін әсіресе, көшпелі тайпалар мен айырбастың маңызы зор болды >>. Көшпелілер сату үшін, айырбастап алу үшін сырттан малдар, жылқы жүн тері, мал өнімдері, құл т. б. алып келді. Мұнда олар соғыста жалға түскен қазына, жібек, бағалы аң терілері т. б. әкелді. Ал қаладан өздеріне ауыл шаруашылық өнімдері, жасау жабдықтар, түрлі қару - жарақтар, маталар, қолөнер бұйымдарын алып тұрды. Қаладағы қолөнершілер өз бұйымдарын сол базар басында істеп те сата беретін болды. Егіншілердің қоныстары қала сыртында болды. Тау өзендері, бұлақтар және т. б. шебер дихандар үшін нағыз қазына болды. Су, дәнді дақылдар мен жүзімнен мол өнім алуды қамтамасыз етті. << Дихан судың қадірін біледі, оны ысырапсыз мұқият пайдаланады >>. ² Көшпелі тірлікпен өмір сүретін тайпалар егіншілік өнімінсіз өмір сүре алмады, ал егіншіліктің мөлшері көбінесе көшпенділер рыногінің қажетсінуіне байланыты болды. Орта Азия, оның ішіндегі Қазақстанға байланысты ортақ ұқсастық сол - көшпенділердің өз ішінен де егіншілік пен қолөнеріне ауысып отырықшылыққа көшкендердің ішінде көшпелі өмірге қайта оралғандары кездесіп тұрған. Міне, сондай-ақ көріп ³ отырғанымыздай көшпелілер қалалардың мәдени орталық, сауда орталығы, т. б. болғанын қаламады деген дұрыс пікір емес. Оған сондай-ақ көшпелі мал шаруашылығы мен қала тұрғандары арасындағы байланыстарды, отырықшылық пен айналысқан тайпалар арасындағы қарым- қатынасты көрсететін археологиялық қазба жұмыстары барысында табылған заттай деректер бұлжытпас дәлел бола алады.

Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті . өзі Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі қалаларының қалай пайда болғаны, олар жайлы алғашқы түп деректер қай уақытта жазылғаны, үстіміздегі ғасырдың өзінде осы өңір жайлы кімдер зерттеді, осы күндер қандай қалалары бар, Қазақстан территориясындағы қалалар тарихын білудегі маңызын ашып көрсету болып табылады. Осы Оңтүстік өңірі өзі Қазақстан археологиялық ғылымында әлі күнге дейін бар құпиясын ашпай келе жатқан өңір болып табылады. Яғни, бұл өлкеден Қазақстан тарихының уақытына байланысты әр кезеңді қамтитын тарихи заттай ескерткіштерді көптеп кездетіруге болады. Оңтүстік өңірі өзі ерте кезден ақ тарихқа өте бай, тереңдей зерттеуді қажет ететін өлке. Жалпы отырықшылықтың дамуы, қалалардың гүлденуі, оның көшпенділер мен байланысы жайлы мәселелер археология ғылымының негізгі зерттеуді қажет ететін жұмысы.

Жазба түп деректер мен археологиялық қазба жұмыстарында табылған заттай деректерді қорыта отырып, Қазақстан территориясында біздің заманымыздың ХІІ - ХІІІ ғасырға дейін, одан да кейінгі уақыттарда қалалардың даму барысын білуімізге болады>>. ⁴ Қазақстанның ұлан байтақ территориясы бірнешетабиғи шарушылық аймаққа бөлінеді. Оардың әр қайсысындағы қалалардың қалыптасуының өз ерекшелігі бар. Қазақстанның оңтүстігіндегі қала тұрғындары, оның үш бөлігі, ішкі қамал, шахристан, рабат байталатын топографиялық тән. Әдетте, қаланың алғашқы орталығы цитадель болған, ол біртіндеп билеушінің сарайы орналасқан ішкі қамалға айналған.

Сырға құятын, Арыс, Келес, Бадам өзендері және оның мол сулы салаларының жағаларында дәл осы өңірдің қалаларының сары сұр дуалдары көрініп тұрады. Ескі қоныстары маңызын жойған, енді басты рольді қалалар атқаратын болған. Айналасы мықты дуалдармен қоршалған қалалардағы құрылыс балшықтан жиі салынған. << Жетісу өңіріндегі қалалардың дамуында Орта Азияның шығыс мемлекеттері мен транзиттік саудасы үлкен рол атқардыы >>. ⁵

Сол себепті де << Ұлы жібек жолының >> бойындағы қалалар тезірек қалыптасты. Біздің заманымыздың ХІІ ғасырдың өзінде-ақ ірі сауда орталығы болып маңызды роль атқарған Отырар, Сауран, Сығанақ т. б. қалалары болды. Мұнда әр түрлі елдерден келген көпестер бас қосып тұрды. Біздің заманымыздың Х- ХІІІ ғасырлардағы Орта Азия мен Қазақстанда отырықшылық пен жер өңдеу шарушылығының гүлденген кезі болып табылады. Орта ғасырлық ғалым Мағдисидің жазба деректеріне сүйенсек, біздің заманымыздың Х ғасырда Қазақстан Территориясында жуық шамамен 200 -ге тарта болған. Бірақ, бұл жан-жақты, толық негізіне сүйеніп жазылған санақ деп айтуға болмайды. Бұл да әлі күнге дейін белгісіз болып жатқан өзге қалалар сияқты жете зерттелген жоқ.

Дипломдық жұмыстың құрылымы ; Дипломдық жұмыс кіріспеден және үш тараудан, қортындыдан тұрады. Бірінші тарауда Ұлы жібек жолының қалыптасуы мен дамуы. Бірінші бөлімде Ұлы жібек жолының қалыптасуы мен дамуы. Ал, екінші тарауда Қазақстанның оңтүстігіндегі ортағасырлық қалалар екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде Тараз, Испиджаб, Түркістан, екінші бөлімде Отырар, Сауран, Шымкент қалалары қарастырылады. Үшінші тарауда Оңтүстік Қазақстандағы ортағасырлық қалаларға жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары, соның ішінде Отырар мен Сауран қаласына жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары жөнінде қарастырылады.

Қазақстанның оңтүстігіндегі ортағасырлық қалаларын тереңдей зерттеп, қазба жұмыстарын көп жүргізу қажет ететін тарихқа бай өлке. Бұл өлкеден Қазақстан тарихына байланысты көп жаңалықтар ашуға болады. Мен диплом жұмысын жазу барысында осы өңір туралы жазылған жазба деректерді, археологиялық қазба жұмыстары барысында табылған заттай деректерді, т. б. пайдаланып қалалар дамуы жөнінде өз пікірімді білдірмек болдым.

Оңтүстік Қазақстан территориясының кең алқаптары ертезаманнан бері отырықшы халықтардың мекені болып саналады. Бұл өңірдің халықтары Ұлы жібек жолы арқылы батыс, оңтүстік, батыс, шығыс елдерімен саяси, экономикалық сонымен қатар мәдени байланыстар жасаған. Осы өңірде мекендеген халықтардың тарихын дәлелдейтін көп сандары ескерткіштер сақталған. Олардың бір тобы біздің дәуірімізге төбеге айналған түрінде жетсе, кейбіреулері ұзын қорғандар формасында сақталған. Оңтүстік азақстанда феодалдық қарым-қатынастың қалыптасуының ең басты кезінде-ақ, отырықшы егіншілік қатынастар пайда бола бастады. Осы жаңа қоныстар, сонымен қатар ертеден қоныстепкен қыстақтардың едәуір бөлігі ( қалалары мен ауыл шаруашылық тұрақтары ), сондай-ақ феодалға айналған шонжарлардың астана ордалары өсіп, әртүрлі типтегі қалаларға айналған.

Оңтүстік Қазақстанда қалалардың өсуі әуелі қарлұқтар дәуірінде, содан кейін қараханидтер дәуірінде күшті болды. Қалалар ең алдымен ертеден-ақ жер ертедегі керуен жолы өткен етектерінде дамыды. Ертедегі отырықшы мәдениеттің ең маңызды аудандарының бірі Сырдария алқабы болды. Сол заманға лайық неғұрлым ірі, саудалық және қолөнерлік осы арада дамыды: осылардың ішінен ескі деректемелер Отырар, Испиджаб, Сүткент, Сығанақ, Баршынкент сияқты қалаларды ерекше атайды.

Оңтүстік Қазақстандағы ерте ортағасырлық қалалардың VІ-ІХ ғасырларда пайда болғанын, қалалардың одан әрі өсу нәтижесінде Х-ХІІІ ғасырларда ірі саяси, экономикалық және мәдени орталықтарға айналғанын жазба деректермен қатар археологиялық қазба жұмыстары дәлелдеп отыр. Археологиялық экспедициялардың нәтижесінде анықталғандай ортағасырлық Қазақстан территориясында аса жоғары сатыда дамыған сауда, қлөнер саяси орталықтар болған мәдени ошақтары- қалалар өмір сүрген. Қазақстандағы орта ғасырлық қалалардың дамуына Орта Азиялық мәдениет ошақтарынан ықпалы өте зор болған. Жетісу өлкесіне қарағанда Орта Азия территориясымен тікелей ұштасып жатқан Оңтүстік Қазақстанда орта ғасырлық қалалар әлдеқайда ертерек пайда болып дамыған. Сондай-ақ жалпы Қазақстан территориясындағы қалалардың пайда болып, олардың дамуына осы территория арқылы өтіп, Шығыс Түркістанды Иран және византия мен бірігіп жалғастырып жатқан сауда жолы << Ұлы жібек жолының >> тигізген ықпалы да өте зор. Керуен жолының бойындағы қалалар Таразбен Суябтың атағы сонау Византияға дейін жеткен.

Оңтүстік Қазақстан территориясындағы орта ғасырлық қалалардың дамуының өзіндік ерекшеліктері болды. Осы аймақта қалалардың тұрғындары, сондай-ақ жер шаруашылығымен айналысқан отырықшы халық пен мал шаруашылығымен айналысқан көшпенді халық қоян- қолтық өмір сүрген. Қазақстан қалалары олардың арасын байланыстырушы негізгі орталық болды. Сондықтан да отырықшылар мен көшпенділер арасында өзара қарым- қатынасқа белгілі ғалымдарымыз С. П. Толстов, Ә. Х. Марғұлан ⁶ тағы басқалар назар аударды.

Бізге дейінгі жеткен жазба деректер бойынша оңтүстік Қазақстан VІ-ХІІІ ғасырларда түрік тілде отырықшы және көшпелі халықтардың саяси өмірінде аса зор орын алған.

Алтай мен Монғолияның ұлан байтақ территориясында феодалдық қатынастардың қалыптасуы процесіне байланысты мұнда тұрған түрік тілдес мал өсіруші тайпалардың бастары бірікті. VI ғасырдың орта кезінде 551 ерте феодалдық мемлекет түріндегі көлемді мемлекеттік бірлестік түрік қағандығы құрылды. Түрік қағандығы тиянақсыз мемлекеттік бірлестік болып, көп уақыт өмір сүре алмады. VI ғасырдың аяқ кезінде Түрік қағандығынан оның батыс бөлігі бөлініп шығып, онда өндіргіш күштер дамуының ішкі процестері нәтижесінде және феодалдық қатынастардың өсуіне байланысты батыс түрік қағандығы деген дербес мемлекет құрылды. Оның құрамына Қазақстанның оңтүстік - шығыс аударндары енген. Қағандықтың орталығы Суяб қаласы болды.

VIII ғасырдың 40 жылдарында батыс түрік қағандығы өмір сүруін тоқтатты.

Түргеш хандығы кезінде Талас және Шу өзендері бойынша көптеген қалалар пайда болды, қалалар тізбегі Испиджабтан Ыстықкөлге дейін созылып жатты. 940 жылы Шығыс Түркістаннан келген ягма деген көшпенлі тайпа Баласағұнды және басқа қалаларды жаулап алды.

ХІІІ ғасырдың басында Оңтүстік Қазақстан территориясына монголдар басып кіріп, гүлденген қалаларды қиратты. Ғасырлар бойы гүлденген егіншілік алқабы қойылды. ХІІІ ғасырда Шу өңірінде болған араб географы Якут былай деп жазды: Бұл жердегі тамаша бақтармен зәулім қорғандардың қираған қабырғалары мен жойылып кеткен халықтың жұртынан басқа ешнәрсе қалмады. Осылайша Оңтүстік Қазақстанда егіншілік мәдениет жойылды.

Оңтүстік қазақстандағы ортағасырлық қалалардың тарихын білу үшін жазылып отырған жұмыста тарихи деректерге, зерттеулерге сүйене отырып, қалаларға талдау жасаймыз.

Дипломдық жұмыстың тарихи деректері; Диплом жұмысы тарихи деректер мен жүргізіліп жатқан археологиялық зерттеулерге сүйене отырып жазылды. Автордың алдына қойған мақсаты Оңтүстік Қазақстанның ортағасырлық қалаларының пайда болуын, дамуын сонымен қатар олардың ерекшеліктерін көрсету.

629 жылы Жетісу арқылы өткен қытай саяхатшысы Сюань Цзянь Шу, Талас алқаптарында егіншілікпен бірге жүзім егілетін жерлердің де құнарлығы туралы жазған.

Франция корльдігінің елшісі Рубрук Таластың төменгі ағысы жайлы << бұл өзен еш теңіз - көлге құймайтын, жерге сіңіп немесе батпаққа айналатын >>, - деп Талас өңірінде болған сапарында жазып кеткен. ⁷ Осындай сулы, егіншілік дамыған аудандардағы қоныстар елді пунктерге айналған. Елді мекендер қалалар арқылы қоныстар құрылуына себеп болды. Жазба деректер мен археологиялық зерттеулер ерте ортағасыр заманында Оңтүстік Қазақстанда, Қаратау төңірегінде көптеген қоныстар мен қалалардың болғандығын көрсетеді. ⁸

Ыстық көлден Таласқа қарай өтіп бара жатып Сюан Цзянь Суйды шу батыс жағында ондаған жеке қоныстар мен қалалар бер. Әрбір қаланың бекітіліп қойған бастықтары бер, бірақ олар бір-біріне бағынбайды. Сол кезде Суяб қаласының саяси және экономикалық құдіреті күшті болды, - деп жазып кеткен. Географ Якуб Испиджаб қаласы туралы << … бұл қала мұсылман елдерінің әдемі бақтары мен сылдыраған бұлақтары бар, мәуелі ағаштарға толы әсім қаласы >> -деп жазған. ⁹

Субаникет қаласы жайлы географиялық << Худул - ал- Алем >> жинағында ¹⁰ Санчкес әсем, сәулетті, бай қала болғанын айтады. Бұл баяндауларға қарағанда Оңтүстік Қазақстанның тарихи географиясында өзгерістермен қозғалыстардың аз болғанын көруге болады.

Зерттеліп отырған мәселеге бірден кіріспес бұрын, біз оладың ертедегі тарихи жағдайларына тоқтала кетуіміз керек. Сол үшін тарихи деректерге сүйенеміз. Алғашқы кездегі адамдардың тұрмысының іздері Оңтүстік Қазақстанда палеолит дәуіріне жатады. Тас, қару жарақтардың сынықтары, тас қашаулар, жебелердің ұштары, тас балталар неолит дәуірінде жатқан ауданда әр жерлерде ( Қаратауда, Шу, Сырдария өзендерінің төменгі аңғарларында ) табылған.

Бірақ сол кездегі Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстанда мекендеген адамдар жайлы антикалық тарихшылар нақтылы деректер айтпаған. Б. з. д. ІV ғасырда А. Македонскийдің жорығы кезінде Сырдарияның жағалауындағы скифтер жаңа қарсыластарына қарсы қалаларға үлкен бекіністер салғанын көруге болады.

Аррияның айтуына лоарды салған сол жердегі қала ішіндегі қала қолөнершілер, жер шаруашылығы және мал өсірумен айналысатын ұсақ тайпалары.

Тарихшылардың айтуынша біздің заманымыздың ІІ ғасырында бірнеше рулардан құралған екі үлкен қаңлы және янцай тайпалары одағы болған. С. П. Толстов өзінің зерттеулерінде, қаңлы мемлекетті шығысынды Ферғанамен, оңтүстігінде Парфиямен, ал батысында өзіне кіретін Хорезм мен Бұқара оазистерімен шектесіп жатқанын айтқан. ¹¹

Сол кезде өзінің Оңтүстік Қазақстан мен Солтүстік Қырғызстандағы көп жылдық археологиялық зерттеулерінің нәтижесінде А. Н. Бернташ қаңлы мемлекетінің шығыс шекарасына Талас өзенінің қарайтынын өз зерттеулерінде ашып көрсеткен. ¹²

Махмуд Қашқаридің айтқандарын негізге ала отырып зерттеушілердің қатары Х. А. Якубовский, С. П. Толстов, А. Н. Бернштам Отырар, Сауран, Сығанақ және С. П. Толстовтың айтуынша Таразға дейінгі территория түгел ІХ-Х ғасырларда оғыз тайпалар одағына қаралды деп жазған.

Магдисидің айтуынша Сауран қаласы Х ғасырда гуздар мен қимақтарға қарсы бекінісі қамал ретінде жасалған ¹³ . Мааксидің бұл айтқандарын географ Якут дәлелдеп, сол кезде сауран қаласы Мавереннахр қалаларының ішіндегі үлкен бекініс қалаларының бірі болған, - дейді. ¹⁴ Х ғасырдың ортасында фараб, Сауран қалалары Мавереннахға қараған.

Араб және Иран тарихшыларының деректеріне қарағанда Қаратаудың солтүстік жағынан қимақтар, ал солтүстік- батыс жағында қыпшақтар мекендеген. ¹⁵

ХІІІ ғасырдың басында Жетісу мен Оңтүстік қазақстанға Күшлік хан бастаған найман тайпалары жақындайды. Қарақытайлар мен Хорезм шахы Мұхамедтің күресінен кейін Испиджаб округі, Отырар оазисі хорезм шахы мемлекетінің құрамына кіреді. Бірақ, ибн- ал Аширдің айтуына қарағанда, моңгол шапқыншылығы кезінде Хорезм шахы осы қалалардың тұрғындарын қуып, қалаларды бекініс жасаған. ¹⁶

1219-1292 жылдары Оңтүстік қазақстанның қалалары моңгол шапқыншылығының қолында қалды. Қалалардың көпшілігі қирады. Монголдар жаулап алғанан кейін, 1221 жылы Шу өзеніне ағаштан көпір, Таласқа тас көпір құрыла бастаған және Испиджаб қаласы бұрынғысынан үлкен бай қалаға айналған деп жазады, сол кезде осы арадан кетіп бара жатқан қытай саяхатшысы Чан Чун. Ол қалалардың қайта өркендеуіне үлкен сауда жолында жатқандығын әсер етті.

ХІV ғасырдың 90 шы жылдарында Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстан территориясында жаңадан Темір мемлекетті үстемдік етті. Темірдің қол астына бұрынғы Алтын Ордаға қарайтын Оңтүстік Қазақстанның жерлері түгел кірді. Бірақ, Темір өлгеннен соң оның немересі Ұлықбектің кезінде мемлекет әлсіреп кетті.

ХVI ғасырдың басында Қаратаудың маңындағы Шу мен Талас бойындағы қалалар Қасым ханның кезінде біріге бастады. 1579 жылы Сауран мен Түркістан қазақтарға қарады. Осы кезден бастап зерттеліп отырған Оңтүстік Қазақстанның аудандарында қазақ хандығының бірігуі басталды. Әр жақта маңызды Оңтүстік Қазақстанның археологиялық ескерткіштері бұрыннан ақ маман зерттеушілер мен табиғат сүгіштердің назарында келеді. Қазақстанның оңтүстігінде археологтардың зерттеуімен бірнеше қалалар табылды. Бірақ, қоныстардың біразы бұзылған. Оларды қазып қағаз бетіне түсіру аз жұмыс емес. Облыс көлемінде оның негізінде су магистральдары - Сырдария, Арыс; Келес, Бөген, Шаян, Арыстанды, Бадам және басқалары маңдарында көптеген қираған ортағасырлық қалалар сақталған. Сонымен бірге осы қалаларда бекіністер, қоныстар, сарайлар мен мовзолейлер сақталынған. Бұл қираған қала ескерткіштеріне көптеген қорғанды алқаптар архитектуралық ескерткіштер қосылады. Қаратау маңында тасқа жазылған жазулар, сурет бедерлері кездеседі. Археологиялық ескерткіштерді зерттеуде сол ескерткіштердің өзінен жазба деректер негізгі роль атқарады.

Зерттеліп жатқан Қазақстанның сол бөлігін тарихи маңызды жағынан екі кезеңге бөліп қаруға болады.

Бірінші кезең- дәлелдерді табу және археологиялық ескерткіштерді оқып үйрену XVIII ғасырда Ұлы Қазан Социалистік революциясына дейін созылады. Бұл кезеңде археологиялық ескерткіштер туралы деректер, сол кездегі саяхатшылар мен зерттеуші, өлкетанушылардың мақалалары мен күнделіктерінде жазылған.

Оңтүстік Қазақстанның археологиялық ескерткіштері туралы бірінші түсінікті 1701 жылы Семен Ремезовтың << Сібірдің сызу кітабы >> мен 1987 жылы ғылым Академиясы шығарған оның атласы баяндалды. ¹⁷

ХІХ ғасырдың ортасында императорлық археологиялық қоғам ескі ескерткіштерді қорғауға біраң көңіл бөлді. 1862 жылы 19 қаңтарда болған Россия археологтарының қоғам жиналысында Қазалы купеці Н. Деевтің ұсынысы мен << Бұрынғы Сырдария өлкесі жайлы >> шығармасының программасын бекітті. ¹⁸ Бұл шығармада барлық маңызды қалалардың, бекіністің, сарайларды, қабірлердің және т. б. планын жасап, олардың бүлінгенін түгел жазу талап етіледі.

1866 жылғы сапарында А. К. Гейнс өзінің назарын аударған Сауран, Испиджаб, Қарнақ қалаларына көңіл бөліп қарады. Ол Сауран қаласында аз ғана қазба жұмысын жүргізді. Автордың айтуынша ол жерде маңызды ешнәрсе табылмаған. Қазылған шұңқырдан тек күйген кірпіштердің сынығы, күлі табылды. ¹⁹ 1970 жылы археологиялық ескерткіштерді зерттейтін археологиялық комиссия құрылды. Оған 1867 жылы П. Лерхтың Сырдарияның төменгі ағысымен Жетісуға баруы себеп болды. ²⁰

<< Живописная Россия >> журналында бүлінген Сығанақ қаласы жайлы және сонымен бірге ондағы суландыру жүйесінің қолданғаны жайлы мақала басылып шықты.

Пашина П. И. Түркістанға барған сапары жайлы естелігінде Түркістан мен Ахмет Яссауи мешітінің бүлінгені туралы жазады. ²¹

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.