Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі акциздердің теориялық негіздері

КІРІСПЕ ... ... ... ...3

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ АКЦИЗДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Акциздің пайда болу алғышарттары ... ...5
1.2 Акциздің экономикалық мәні және мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3 Шетел тәжірибесіндегі акцизді қолдану ерекшелігі ... ... ... ... ... .10

2 МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ КІРІСІНДЕГІ АКЦИЗДЕР: ЕСЕПТЕЛУ МЕХАНИЗМІ ЖӘНЕ ТҮСУ ДИНАМИКАСЫ
2.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі акцизді есептеу механизімі ... ... ... ... ..13
2.2 Қазақстан Республикасында акциздің мемлекеттік бюджетке түсуін талдау ... ... ... ... ... ...17
2.3 Астана қаласының бюджетінің қалыптасуында акциздердің алатын орны ... ... ... ... ... ... ... .21

3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АКЦИЗДІ САЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ...26

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ..29

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... .31

ҚОСЫМША A ... ... ... ... ... 32
ҚОСЫМША В

Салық қаржы категориясының негізгі бөлігі болып табылады. Ол мемлекет пен қоғам мүшелерінің қаржылық қатынасының әлдеқайда дамыған формасы және мемлекеттік функциялардың орындалуын қаржылық қамтамасыз ету үшін мемлекеттің қазынаға түскен төлемдер мен нысандарының пайда болуына әкелді. Алғашқыда олар заттай түрде төленсе, кейіннен тауар – ақша қатынасының дамуына орай төлем ақшалай форма түріне көшті.
Бүгінгі күнде Қазақстан Республиксында акциздік салық салу жалпы акциздердің ішінде орташа салмағы жоғары болып және салықтардың ішінде маңызды орын алып отыр.
Акциз салығы – жанама салықтардың бір түрі болып табылады және бағаға және тарифке үстеме ретінде бекітіледі. Сонымен қатар, акциздер – Қазақстан Республикасы аумағында өндірілген және Республика аумағына импортталатын тауарларға, сондай – ақ ойын бизнесімен лотереяны ұйымдастыру және өткізуге салынады.
Өте ерте кезеңнен қазіргі күнге дейін акциздік салық салудың кеңінен таралуы оны жинақтаудың жылдамдығына және жоғары фискалдық тиімділігіне байланысты.
Бүгінгі күнде Қазақстан Республикасы Үкіметінің алдында тұрған негізгі мақсаттарының бірі бюджет кірістерінің өнеркәсіп салалары арқылы қалыптасатын бөлігін ұлғайту мәселесі. Мұндағы кіріс бөлікті ұлғайтудағы негізгі көздерінің бірі Қазақстан Республикасының акцизделетін тұтыну тауарлар нарығы болып табылады. Өйткені акцизделетін тауарлар өндірісі тұтынуға сұранысы жоғары, оған сәйкес табысы да жоғары салалардың қатарына жатады. Сондықтан бұл саланың әрқашан да мемлекет тарапынан бақылауда болуы және реттелуі қажет.
Жанама салықтардың ішінде акциздер қаржы жүйесі мен салық салудың маңызды компоненті ретінде барлық елдерде қолданылады.
Біздің елімізде болып жатқан салық жүйесіндегі өзгерістер акциздік салық салудың жаңа моделін қалыптастыруды талап етеді. Акциз жүйесінің әрі қарайғы дамуы мен құрылымдық өзгерістерін қарастыру, акциз түрлері бойынша ставкаларын жетілдіру, акциздерді бюджет арасында тиімді бөлу, акциз салынатын тауар түрі ретінде алкоголь өнімінің сапасына бақылау жасау және ол үшін әлеуметтік жауапкершілікті арттыру сияқты сұрақтарды қарастыру талап етіледі.

1. Шеденов Ө. Қ. “Жалпы экономикалық теория” – Ақтөбе, 2004 ж
2. ҚР «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Салық кодексі (өзгертулер мен толықтырулар енгізілген) 24.01.2011
3. С.Құлпыбаев, С.Ж.Ынтықбаев, В.Д.Мельников, «Қаржы», Алматы-2011, 304-305 бет
4. ҚР «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Салық кодексі (өзгертулер мен толықтырулар енгізілген) 24.01.2013
5. «Салық және салық салу», Матайбаева Г.А., Тлеужанова Д.А., Астана, 2012 жыл
6. Мещеряков О.В. Налоговые системы развитых стран мира. Справочник – М.: Фонд «Правовая культура», 1995
7. http://nalogpro.ru/nalogovaya-sistema-francii/ . Шет елдердің салық жүйесі
8. Налоговые системы России и зарубежных стран Абиева С.Н., Алиева М.М., «Салық және салық салу», Алматы, 2012
9. «Салық және салық салу», Матайбаева Г.А., Тлеужанова Д.А., Астана, 2012
10. ҚР «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Салық кодексі (өзгертулер мен толықтырулар енгізілген) 24.01.2013
11. Д.С.Жақыпбеков, «Қазақстандық кәсіпорындардағы салық салу, салық есебі, мен есептілігін ұйымдастыру», Алматы-2009,
12. А.Д.Үмбеталиев, Ғ.Е.Керімбек. «Салық және салық салу», оқулық, Алматы, 2011
13. http://www.salyk.gov.kz/ru/nk/statistika/Pages/post.aspx. Фактические поступления по налогам и платежам в государственный бюджет
14. Статистические ежегодники Агенства по статистике РК
15. Мустакимов. «Таможенный союз России, Белорусии и Казахстана как одно из направлении на пути выхода из мирового финансового кризиса» //«Қаржы Қаражат», №3-4, 2009 жыл, 95
16. ҚР ҚМ СК Төрағасының №734 бұйрығымен бекілітген салық қызметі органдарының стратегиясы. 12.10.2008 ж
17. Тусеева, «Актуальность повышения уровня налоговой грамотности в образовательном процессе бакавриата» // «Қаржы Қаражат», №5-6, 2009 жыл, 97 бет

Пән: Салық
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..3

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ АкцизДІҢ теориялық
негіздері
1.1 Акциздің пайда болу алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Акциздің экономикалық мәні және мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3 Шетел тәжірибесіндегі акцизді қолдану ерекшелігі ... ... ... ... ... .10

2 МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ КІРІСІНДЕГІ АКЦИЗДЕР: ЕСЕПтЕЛУ МЕХАНИЗМІ ЖӘНЕ ТҮСУ
ДИНАМИКАСЫ
2.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі акцизді есептеу
механизімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.2 Қазақстан Республикасында акциздің мемлекеттік бюджетке түсуін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 17
2.3 Астана қаласының бюджетінің қалыптасуында акциздердің алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...21

3 Қазақстан Республикасындағы акцизДІ салу мәселелері мен жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29

Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31

ҚОСЫМША
A ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..32
ҚОСЫМША
В ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..32

Кіріспе

Салық қаржы категориясының негізгі бөлігі болып табылады. Ол мемлекет пен
қоғам мүшелерінің қаржылық қатынасының әлдеқайда дамыған формасы және
мемлекеттік функциялардың орындалуын қаржылық қамтамасыз ету үшін
мемлекеттің қазынаға түскен төлемдер мен нысандарының пайда болуына әкелді.
Алғашқыда олар заттай түрде төленсе, кейіннен тауар – ақша қатынасының
дамуына орай төлем ақшалай форма түріне көшті.
Бүгінгі күнде Қазақстан Республиксында акциздік салық салу жалпы
акциздердің ішінде орташа салмағы жоғары болып және салықтардың ішінде
маңызды орын алып отыр.
Акциз салығы – жанама салықтардың бір түрі болып табылады және бағаға және
тарифке үстеме ретінде бекітіледі. Сонымен қатар, акциздер – Қазақстан
Республикасы аумағында өндірілген және Республика аумағына импортталатын
тауарларға, сондай – ақ ойын бизнесімен лотереяны ұйымдастыру және өткізуге
салынады.
Өте ерте кезеңнен қазіргі күнге дейін акциздік салық салудың кеңінен
таралуы оны жинақтаудың жылдамдығына және жоғары фискалдық тиімділігіне
байланысты.
Бүгінгі күнде Қазақстан Республикасы Үкіметінің алдында тұрған негізгі
мақсаттарының бірі бюджет кірістерінің өнеркәсіп салалары арқылы
қалыптасатын бөлігін ұлғайту мәселесі. Мұндағы кіріс бөлікті ұлғайтудағы
негізгі көздерінің бірі Қазақстан Республикасының акцизделетін тұтыну
тауарлар нарығы болып табылады. Өйткені акцизделетін тауарлар өндірісі
тұтынуға сұранысы жоғары, оған сәйкес табысы да жоғары салалардың қатарына
жатады. Сондықтан бұл саланың әрқашан да мемлекет тарапынан бақылауда болуы
және реттелуі қажет.
Жанама салықтардың ішінде акциздер қаржы жүйесі мен салық салудың
маңызды компоненті ретінде барлық елдерде қолданылады.
Біздің елімізде болып жатқан салық жүйесіндегі өзгерістер акциздік
салық салудың жаңа моделін қалыптастыруды талап етеді. Акциз жүйесінің әрі
қарайғы дамуы мен құрылымдық өзгерістерін қарастыру, акциз түрлері бойынша
ставкаларын жетілдіру, акциздерді бюджет арасында тиімді бөлу, акциз
салынатын тауар түрі ретінде алкоголь өнімінің сапасына бақылау жасау және
ол үшін әлеуметтік жауапкершілікті арттыру сияқты сұрақтарды қарастыру
талап етіледі.
Курстық жұмысымның мақсаты - Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі
акциздердің теориялық негіздерін, есептелу механизмін анықтап, мемлекеттік
және жергілікті бюджетке акциздердің түсу динамикасына талдау жасау
негізінде, проблемаларын анықтап, жетілдіру жолдарын ұсыну.
Курстық жұмысымның міндеттері:
- Акциздің пайда болу алғышарттарын анықтау;
- Акциздің экономикалық мәнін және мазмұнын ашу;
- Шетел тәжірибесіндегі акцизді қолдану ерекшеліктерін айқындау;
- ҚР салық жүйесіндегі акцизді есептеу механизмін білу;
- ҚР-да акциздің мемлекеттік бюджетке түсуін талдау;
- Астана қаласыынң бюджетінің қалыптасуында акциздердің алатын орнын
анықтау;
- ҚР-дағы акцизді салу мәселелері мен жетілдіру жолдарын айқындау.
Қурстық жұмысым кіріспе, негізгі және қорытынды бөлімдерінен тұрады.
Курстық жұмысты жазу барысында негізінен "Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы " Қазақстан Республикасының
Заңын, Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы "
кодексін (Салық кодексі), отандық және шетел әдебиеттерін қолдандым.

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ АкцизДІҢ теориялық негіздері

1. Акциздің пайда болу алғышарттары

Нарыққа өту жағдайында экономикалық реформалардың негізгі мақсаты әртүрлі
деңгейлі бюджеттердің ресурстарын ұлғайту мәселесін шешу, жалпы
экономиканың дамуы және жеке шаруашылық субъектілердің тиімді қызмет етуіне
ықпал ететін тиімді салық механизмін қалыптастыру болып табылады.
Қазақстанда кәсіпкерлік қызметке қысым көрсетпейтін, барынша ұғымды, әрі
үнемді салық жүйесін құру мәселесі маңызды болып табылады.
ХVІІ ғасырда француз экономисті Ф. Дэмэзон – акциз қазынаға басқа
салықтың түсімдерімен салыстырғанда олардан көп мөлшерде түсім әкелуі
мүмкін деген.
Жалпы акциз салығы ол жанама салықтардың бір түрі болғандықтан ол
бағаға немесе тарифке үстеме ретінде белгіленеді. Сондықтан да ол салық
төлеушінің табысымен байланысты болмайды.
Акциз термині зерттеушілердің пікірі бойынша ескі француз тілінен
accese деген сөзінен шыққан және ол “салық салу үшін баға” деген ұғымды
білдіреді. Сонымен қатар акциз сөзі латының accidlere (қию, кесу),
яғни, арнайы таяқша бойынша ыдыстағы сусынның көлемін салық салу үшін өлшеу
деген мағынаны да білдіреді [1].
Акциздер Ежелгі Римде пайда болған. Сондықтан акцизді, жанама салық
салудың ежелгі түрі деп айтуға болады. Ежелгі заманның өзінде тұз және
басқа да тұрмыстық заттарға акциз болған. Тауар-ақша қатынастарының пайда
болуымен акциздердің маңыздылығы төмендей бастаған.
Ресей империясында акциздер түсінігінде ішкі өндірістегі өндірушіден
алынатын жанама салық деп түсінген. Акциз жүйесі мемлкеттік монополия
жүйесі мен кедендік салық салумен тығыз байланысты болған.
Акциздің ұзақ эрасы Еуропада 17 ғасырда, Ресейде 18 ғасырда пайда
болды, оларды пайдалануда акциздер әртүрлі сипатта болды. Кейбір жағдайда
артықшылықтар кемшіліктерден артқанда, акциздерді мақтады, ал керісінше
жағдайда оны халық үшін өте тиімсіз деп жамандады. Бірақта акциздік салық
салу әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылады.
Акцизді эволюциялық қалыптастыру кезеңінде жанама салық салу
өнеркәсіптік дамуды ынталандырады деген көзқарас қалыптасты (шикізат немесе
басқару аппаратының саны бойынша өндіріліп алынатын жанама салық өндірістің
дамуына мүмкіндік береді). Классикалық мысал ретінде Ирландиядағы спиртке
акциздің даму тарихын айтуға болады. 1786 жылы салық қазанның галлон
сыйымдылығына 30 шиллинг мөлшерінде салынды. Бұл өндірушілерді аздаған
сыйымдылықпен өнім шығаруды жоғарылату мақсатымен техникалық жаңалықтарды
пайдалануға мәжбүр етті. Мемлекет бұл жағдайды сезгеннен кейін ставканы
көтерді. 1797 жылы бұл галлонасына 54 фунт стерлингке жетті, 15 жылдан
кейін спиртті шығаруға акциздің енгізілуі 2880 есе жоғарылады.
Көптеген жағдайда жанама салықтар ұсақ өнеркәсіптерге жағымсыз әсерін
тигізеді, өйткені оларда жеткілікті түрде капитал да, несие де болмайды.
Сондықтан да акциздік жүйе ірі өнеркәсіптердің қолында акциздік
өнеркәсіптерді шоғырландыруға мүмкіндік береді.
Статистикаға сүйенетін болсақ, Ресейде С.Ю.Виттенің реформасынан кейін
табыстардың үлкен бөлігін кең тұтынудағы тауарлар, яғни темекіге,
керосинге, қантқа, сіріңкеге акциздер және басқа да жанама салықтар алды.
1800 – 1835 жылдардағы реформаға дейін қант ұнтағына акциздік жинақ мөлшері
80 тиыннан 1 рубль 75 тиынға дейін жетті. 1909 жылдың шілдесінде төменгі
сортты темекі өнімдеріне акциз 38,14% - 51% дейін жоғарылатылды. Бұл
уақытта қазыналық арақтың шелегіне акциз мөлшері 42 тиынды құрады. Ресей
үшін акциздік және кедендік жинақтар ауыр тиді, мұнда төлем қабілетті
сұраныс деңгейі төмендеді. Дегенмен де Ресейдегі жан басына келетін жанама
салықтың мөлшері Еуропалық көптеген дамушы елдерге қарағанда төмен деңгейде
болды.
Акциздің жалпы пайда болу тарихы 1917 жылдың соңында енгізілген
бірінші акциз 1921 жылы 14% дейінгі жүзім шарабының күштілігіне байланысты
салынды. Одан кейін шарап күштілігіне байланысты салынатын салық 20% дейін
жоғарылады. Ресми құжаттарға қарағанда, бюджеттің табыс бөлігін қамтамасыз
ететін осы акциз енгізілгенде, жүзімдік пен шарап дайындауды қолдау
қажеттілігі туындады. Осы 1921 жылы темекі өнімдеріне, папирус қағазына,
сіріңкелерге де акциз енгізілді.
Акциз жүйесі келешекте, 1922 жылы 3 ақпанда енгізілген заңға сәйкес,
техникалық мақсатқа салынған спиртке, сыраға, балға, салқындатылған
сусындарға, 1922 жылы тұзға, мұнай өнімдеріне, крахмалды қантқа акциздер
енгізілуімен байланысты кеңейтілді.
1922 жылдың аяғында қантқа акциз салығы бекітіліп, 1924 жылы қайтадан
алынып тасталды. Қантқа акциз салығының алынып тасталуы уақытша сипатты
иеленді, бұл құбылыс сауда айналымында қанттың жетіспеушілігінен туындады.
Жеңіл өнеркәсіптің бірқатар салаларының дамуы және сәйкесінше тұтыну
нарығының ассортиментінің кеңеюі акциздік салық салудың құрылымын өзгертті.
Акциздік түсімдердің өсуі көп тұтынылатын заттарға салық ауыртпашылығын
төмендетуге мүмкіндік берді. Сонымен 1923 және 1924 жылдардағы заңдармен
акциз салығы тұзға 45 тиыннан 22 тиынға, керосинге 80 – 60 тиынға дейін
төмендетілді. Мемлекеттік және кооперативті өнеркәсіпті өз өндірісінде
акциздік салық салу объектілерін қолданатын мемлекеттік және кооперативті
өнеркәсіптің дамуы мақсатында 1922 жылғы заңға сәйкес химиялық және балық
өнеркәсібіне жіберілетін тұзға салық ставкалары төмендетілді. 1923 ж.
ауылшаруашылық тракторлық жұмыстарға қолданылатын мұнай өнімдеріне акциз
салығы заңға сәйкес алынып тасталды.
1926-1927 ж.ж. жанама салықтар облысына көптеген өзгерістер енгізілді.
Мысалы, 1927 ж. тұзға акциз алынып тасталды. 20 жылдардың бірінші
жартысында бұл акциз бюджеттік жинақ бойынша ғана емес, сонымен бірге
ауылдық тұтынудың басқа өнімдері нарықта жеткіліксіз болғандықтан, ауылдық
жерлерге акциз салудың негізгі көзі болып табылады (жыл сайынғы түсім 15-18
млн. рубльді құрады). Ауыл мен қала арасында нақты тауар айналымының
дамуымен байланысты тұзға акцизді салу қажеттілігі төмендеді. Бұл кезде
оның саяси мәні жоғары болды, өйткені қала халқына қарағанда, тұзды үлкен
көлемде тұтынатын шаруалар иығына акциздің бұл түрі біраз да болсын ауыр
тиген болатын. Осы жылы крахмалды қант акцизіне және кофеге кедендік
алымның бір уақытта жоғарылауымен байланысты кофеге акциз алынып тасталды.
Керісінше бұл жылдары косметикалық бұйымдардың этикеткалық бағасына қатысты
пайызбен акциз салығы тағайындалды.
1930 жылдардың басында тұтынушылардың сатып алу қабілеті төмендеді,
өйткені бұл кездегі орталықтандырылған мемлекеттік басқару жүйесі
тұтынушылық сұранысты шектеу есебінен өндірістік қордың жинақталуына әсерін
тигізді.
Онжылдық акциздік салық салу тәжірибесі акциздік өнімдер өнеркәсібінің
дамуына және акциз бойынша кірістер түсімдерін көбейтуге нәтижелі
қорытындылар берді. Халықтың төлем қабілеттілігінің өсуі және акциздік
өнімдердің өндірісінің көбеюінен акциздік түсімдердің жылдан жылға өскені
байқалды. Бұл жаңа салық салу объектілерінің пайда болуы (арақ және 40
градустан жоғары спирттік өнімдер, резеңке аяқ – киімдер, парфюмериялық
және косметикалық заттар және т.б.) мен соғысқа дейінгі акциздік салық салу
ставкаларына қарағанда жоғарғы ставка орнатылуы.
1930 жылы СССР аумағындағы жанама салық салу жүйесінің түбірімен
өзгеруіне байланысты салықтық реформа жүргізілді. Барлық жанама салықтар
(кедендік алымдардан басқа), алымдар, кейбір тура салықтар көтерме бағаға
үстеме формасында қабылданған желісінде тауарларды және қызметтерді сату
кезінде тұрғындардан өндірілетін айналымға салынатын салыққа ауыстырылды.
Осы жылдары әлемдік тәжірибеде айналымнан салық экономикалық тар
мазмұнда болды – ол экономикалық реттелетін тұтынудағы белгілі тауарлар
тобының бағасына қосылатын жанама салық ретінде анықталды. Кеңестік
салықтық тәжірибеде де айналымға салықты енгізу, бюджеттің шығын бөлігінің
көптеген баптарының орнын толтыратын жаңа синтетикалық салықты енгізумен
сипаттады, басқаша айтқанда, бұл бюджеттің табыс бөлігін қалыптастырудың
жаңа механизмін енгізу.
Қазақстанның салық салу тарихының дамуының жаңа бетін, яғни алпыс
жылдық тоқтаудан кейін 1992 жылғы экономикалық және салықтық реформалар
ашты деуге болады. Батыс моделіне сүйене отырып, Қазақстанның салық
жүйесі жандана бастады. Оның ішінде салық, яғни акциз салығы да өз орнын
тауып, дамып келе жатыр. Акциз салығы негізінен соңғы тұтынушыға салық
салуға бағытталған, бірақ барлығына емес, тек өзіне тән белгіленген бөлігін
ғана.
Акциздің пайда болу тарихына шолу жасай отырып, оның экономикалық мәні
мен мазмұнын ашу қажеттілігі туындайды.

1.2 Акциздің экономикалық мәні және мазмұны

Акциздер – жанама салықтың бір түрі болып табылады. Ол көпшіліктің
сұранысы мен сән-салтанатты зататрына, белгілі бір тауарлардың тізбесіне
салынатын салық түрі. Әлем тәжірибесінде көптеген тауарларға салынатын
акциз мөлшері оның бағасының ½ бөлігін кейде 23 бөлігін құрайды.
Әр түрлі мемлекеттерде акциздерді салу құру негіздері жалпы бірдей
болып табылады, тек бюджете төленетін салық сомасын анықтау әдістерінде
қолданып отырған ставкаларында және жеңілдіктерінде маңызды емес
ерекшеліктері бар.
Қазақстанда ТМД елдерінің ішінде басқа да елдердей жанама салықтарды
яғни, акцизді есептеудің 2-ші әдісі, яғни қосылған құнның өзін анықтайтын
әдісін қолданады.
Акциздер тұтынушыларға ғана емес, өндірушілерге де қатты әсерін
тигізеді. Оларға мынадай теріс мінездемелер беруге болады. Кәсіпорын
айналмалы қаражаттардан бұрылып кетуі, яғни кәсіпорын мен жабдықтаушыларға,
төленген акциздер мен өнімді тұтынушыларға сатудан түсетін акциздердің
уақытқа байланыты сәйкессіздігі. Осы жерде біздің салық есебімізде салықты
есептеу әдісінің қолданылуының салдарынан, кәсіпорын өздерінің айналомалы
қаражаттарын мақсатты жұмсалмай, салықты төлеуге жұмсалады [2].
1. Жанама салықтардың көбісіндей акциздер кемімелі салықтар болып
табылады және ауыртпалықтың үлкен салмағы тұтынушыларға
жатқызылады, ал табысты аз тұтынушылар мұндай ауыртпалықты одан
қиын сезінеді. Басқаша айтқанда бұл акциздер халықтың өмір сүру
деңгейін төмендетеді.
2. Акциздердің жоғары ставкасын қолданғанда, әсіресе темекі
бұйымдарына халықтың сатып алу қабілеті азайып, өндірушілер үшін
өткізу нарығы қысқарады.
Осы жерде ғалымдар былай жазады: Салықтық ставканың дифференциялау
немесе негізгі ставкасын төмендеті арқылы, жанама салықтардың кәсіпкерлік
қызметіне тигізетін теріс әсерін жоюға болады.
Акциздер – бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға
салынатын салық.
Акциздерді өзінің айырмашылықты ерекшеліктеріне қарай монопольды түрде
жоғары бағалары мен тұрақты сұранымы болатын тауарларды өндірушілер
төлейді.
Акциз әмбебаптық және жеке-дара акциздер деп бөлінеді. Әмбебаптық
акциздер тауарлар мен қызметтердің құнына пайызбен жалпы айналымнан
өндіріледі. Оларға сатудан алынатын, айналымдардан алынатын салықтарды
жатқызуға болады. Ал жеке-дара акциздер айтарлықтай көп болуы мүмкін.
Мысалы, Қазақстан Республикасының аумағына импортталатын тауарлардың
тізбесі және акцизделетін қызмет түрлері [3].
Акциз Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген және Қазақстан
Республикасының аумағына импортталатын тауарларға салынады.

1-сурет. Акциз салығын төлеуші тұлғалар

Ескерту – ҚР Салық кодексін негізінде автормен құрастырылған [4].

Акциздер салық салудың объектісіне байланысты жанама салық болып
табылады. Ал жанама салықтардың ішінде жеке жанама салықтарға жатады, яғни,
тауардың белгілі біл түрлерінен ғана алынатын салық түрі. Объектінің
экономикалық белгілеріне байланысты ациздер тұтынуға салынатын салық болйып
табылады, себебеі, салық белгілі тауарға, қызмет көрсетуге салынады. Салық
көлемін анықтау тәсілі бойынша үйлесімді салық [5, 76 бет].
Салық сомасы түсетін бюджет деңгейіне қарай жалпымемлекеттік немесе
республикалық болып табылады. Сол сияқты салық субъектісіне байланысты
заңды тұлғалардан алынатын салық боолып табылады.
Акцизделетін тауарлардың саны мен көлемі жыл өткен сайын ықшамдалып
келеді.
Әрине, акциздің экономикалық мәнін терең ұғыну үшін, оның шетел
тәжірибесінде қолдану ерекшелігін қарастырған жөн.

1.3 Шетел тәжірибесіндегі акцизді қолдану ерекшелігі

Батыс Еуропа елдеріндегі салық жүйесі бір-біріне ұқсас болып келеді.
Бұған себеб өткен ғасырдың 80 ж. бұл елдерде болған реформалар.
Мысалы Италия жалпы рынокқа кірмес бұрын өзінің салық жүйесін күрт
өзгертіп, оны басқа елдердің жүйелеріне жақындатты. Бұл тарауда мен
Еуропадағы бірқатар елдердің акциз салығының салу тәртібімен, оның
бюджеттегі орнын көрсетуге тырысамын.
Мысалы Ұлыбританияда жанама салық бойынша екінші орында акциз.
Акцизделетін тауарларға алкоголь өнімі, жанармай, темекі бұйымдары,
автокөлік құралдары жатады. Алкоголь өнімі мен жанармайға акциз тауар
бірлігіне (литр) қатаң нысанда белгіленеді. Ал темекі бұйымдарына тауар
құнына пайыз қосымша ретінде белгіленеді. Акциз бойынша пайыз ставкалары
10%-30% дейінгі аралығын қамтиды.
Германиядағы акцизге келетін болсақ, ол негізінен федералдық бюджетке
аударылады. Бюджетке едәуір табысты минералдық отынға салынатын акциз, оның
үлесі 31,8 млрд. марк 1994 жылы, одан кейін темекі бұйымдарына салынатын
акциз 15,5 млрд., кофеге салынатын акциз сомасы 2 млрд. марка.
Федералдық акциз ставкалары келесі:
Бензин - 0,98-1,08 марка 1 л үшін
Мазут - 9,4 пфенинг 1 кг үшін
Темекі - 13 пфенинг 1 дана үшін
Алкоголь өнімі – 2550 марка 100 л үшін [6].
Испания мемлекетінде акциз маңызды орын алады. Оның бюджеттегі үлесі
1872,6 млрд. песет немесе 13,2%. Акцизделетін тауарлар тізбесі Еуропа
елдеріне тән: алкоголь өнімі, темекі бұйымдары, отын және т. б. тауарлар.
Италиядағы жанама салық болып табылатын акциз спецификалық тауар түрлеріне
салынады. Оларға: алкоголь өнімі, сыра, сіріңке, банан, құрылыс
материалдары, электр энергиясы, мұнай және мұнай өнімдері. Осындай ретпен
салынатын жанама салықтар бұл елдердегі бюджетке түсетін табыстың басым
көпшілігін құрайды.
Францияда ҚҚС жанама салықтың түрі акцизбен толтырылады. Олардың
кейбіреулері мемлекет пайдасына, қалғаны жергілікті бюджет қазынасына
өткізіледі. Акцизделетін тауарлар қатарына алкоголь өнімі, темекі
бұйымдары, сіріңке, бағалы металдардан жасалған бұйымдар, қант, шоколад,
сыра және минералды су, автомобильдердің кейбір түрлері және т. б. жанама
салықпен, сонымен қатар электр энергиясы (жергілікті басқару органның
пайдасына), теледидар жарнамасы. Кейбір аудандарда, мысалы туризм және
табиғи көздерінің аймағында орналасқан аймақта, жергілікті басқару
органдары туризм төлемдерін енгізген. Кеден төлемдерін де жанама салыққа
енгізуге болады. Кеден төлемдерінің негізгі мақсаты – пайда табу емес, ішкі
рынокты қорғау, ұлттық өнеркәсіп пен ауылшаруашылықты дамыту. Бұл төлемдер
мемлекеттің экономикалық саясатының кілті ретінде саналады. Олар елге
импортталатын және ішкі рыноктың дәл сондай тауарлардың арасындағы тауар
бағасын теңестіру керек. Бірақ кейде спецификалық талаптар қойылады:
көлемі, салмағы және т. б. Мұндай төлем түрлері сусынға, темекі
бұйымдарына, кинофильдерге қолданылады [7].
АҚШ-тың саясаткер және қоғам қайраткері Бенжамин Франклин айтқандай:
"Өмірде екі қағида даусыз ол өлім мен салық". Ал акциз салықтың бір түрі
болғандықтан, оның болуы өмір талабы.

Кесте 1 – Еуропа елдерінде акциз бойынша салықтың түрлері

Ұлыбритания Германия Италия Испания Франция Қазақстан
1.Алкоголь 1.Алкогол1.Алкоголь1.Алкоголь1. Алкоголь 1. Алкоголь
өнімі ь өнімі өнімі өнімі өнімі өнімі
2.Жанар май 2.Темекі 2.Темекі 2.Темекі 2.Темекі 2. спирттің
3.Темекі бұйымдары3.Бензин 3.Бензин бұйымдары барлық
бұйымдары 4.Сыра 4.Автомоби3.Сіреңке түрлері
4.Автомобиль3.Кофе 5.Сіреңке ль 4.Бағалы 3.сыра
құралдары 4.Бензин 6.Банан металдан өнімдері
5.Мазут 7.Құрылыс жасалған 4.бензин,
материалда бұйымдар жанармай
ры 5.Шоколад 5.Темекі
8.Электр 6.Қант бұйымдары
энергиясы 7.Сыра 6.мүгедекте
8.Минерал рге
суы арналған
9.Автомобильавтомобиль
7.шикі
мұнай
Ескерту – Налоговые системы России и зарубежных стран Абиева С.Н.,
Алиева М.М., Салық және салық салу, Алматы, 2012

Бұл елдерді салыстыратын болсақ, ұқсастықтары мен айырмашылығын
көреміз. Салыстырған 5 елдің ішінде Италия мен Францияның акцизделетін
тауарлар түрлерінің көп екенін көріп отырмыз. Әдеттегі тауарлар түрімен
қатар, сіріңке, банан, шоколад, минерал суы секілді спецификалық тауар
түрлері қосылған. Бұған әртүрлі себеп болуы мүмкін. Егерде Франция мен
Италияда ол сіріңке, банан секілді тауарлар болса, Германия бұл кофе болып
табылады [8].
Алкоголь өнімі мен темекі бұйымдарына акциз барлық елдерде алынады.
Акцизделетін тауарлар тізбесі Ұлыбритания мен Истпания елдерінде бірдей. Ал
Францияның акцизделетін тауарлар тізбесі біздің елімізге шамалы ұқсас.
Қалай дегенменде акциз салығы бұл елдердің салық жүйелеріндегі алатын
орны ерекше. Өйткені акциз жоғары рентабельді тауарлар қызмет түрлеріне
салынады, ал бұл дегеніміз әрқашан бюджетке бірқалыпты түсімдерінің түсімі.
Қорыта келе Қазақстан Республикасының акцизделетін тауарларының тізімі
мен шет елдердің акцизделетін тауарларының тізімінің ұқсастықтары мне
айырмашылықтарын байқауға болады. Сол сияқты акциз тақырыбын қарастыра
отыра оның есептелу механизміне тоқталмай өтуге болмайды.

2 МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ КІРІСІНДЕГІ АКЦИЗДЕР: ЕСЕПЕЛУ МЕХАНИЗМІ ЖӘНЕ ТҮСУ
ДИНАМИКАСЫ

2.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі акцизді есептеу
механизімі

      Мыналар акцизделетін тауарлар болып табылады:
1. спирттің барлық түрлері;
2. алкоголь өнімі;
3. темекі бұйымдары;
4. бензин (авиациялық бензинді қоспағанда), дизель отыны;
5. микроавтобустарды, автобустар мен троллейбустарды қоспағанда, 10
немесе одан да көп адам тасымалдауға арналған, двигателінің
көлемі 3000 текше сантиметрден асатын моторлы көлік құралдары;
• двигателінің көлемі 3000 текше сантиметрден асатын, адамдар
тасымалдауға арналған жеңіл автомобильдер және өзге де
моторлы көлік құралдары (арнайы мүгедектерге арналған,
қолмен басқарылатын немесе қолмен басқару адаптері бар
автомобильдерден басқа);
• двигателiнiң көлемі 3000 текше сантиметрден асатын, жүкке
арналған платформасы және жүк бөлiгiнен қатты стационарлық
қабырғамен бөлінген жүргiзушi кабинасы бар жеңіл автомобиль
шассиiндегi моторлы көлік құралдары (арнайы мүгедектерге
арналған, қолмен басқарылатын немесе қолмен басқару
адаптері бар автомобильдерден басқа);
6. шикі мұнай, газ конденсаты;
7. Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес дәрiлiк зат ретінде
тіркелген, құрамында спирт бар медициналық мақсаттағы өнім.

Алкоголь өнiмiне акциздер онда су араластырылмаған (жүз проценттік)
спирттiң болу көлемiне байланысты бекiтiледi.
Спирттің барлық түрiне және шарап материалына акциз ставкалары
спирттің және шарап материалының бұдан әрi пайдаланылу мақсаттарына қарай
сараланады.
Алкоголь өнiмдерiн өндiру үшiн өткiзілетiн спиртке және шарап
материалына акциз ставкасы алкоголь өнiмдерiн өндiру үшiн пайдаланбайтын
тұлғаларға өткiзiлетiн спиртке және шарап материалына белгiленетiн базалық
ставкадан төмен белгiленуi мүмкiн [9, 76 бет].
Бензинді (авиациялық бензинді қоспағанда) бөлшек саудада өткізген
кезде көлемнің өлшем бірлігі литр болып табылса, литрден тоннаға көшіру
мынадай формула бойынша жүзеге асырылады:
V х 0,730
              М = ----------- ,
            1000
Мұнда:
М - өткізілген бензиннің (авиациялық бензинді қоспағанда) тоннадағы
көлемі;
      V - өткізілген бензиннің (авиациялық бензинді қоспағанда) литрдегі
көлемі;
      0,730 - бензиннің (авиациялық бензинді қоспағанда) барлық түрлері
үшін тығыздық көрсеткіші, кглитр.
Дизель отынын бөлшек саудада өткізген кезде көлемнің өлшем бірлігі
литр болып табылса, литрден тоннаға көшіру мынадай формула бойынша жүзеге
асырылады:
V х 0,769
              М = ----------- ,
                     1000
Мұндағы:
М - өткізілген дизель отынының тоннадағы көлемі;
V - өткізілген дизель отынының литрдегі көлемі;
0,769 - дизель отыны үшін тығыздық көрсеткіші, кглитр.
Ескерту: тауарлар номенклатурасы ЕурАзЭҚ СЭҚ ТН кодымен және (немесе)
тауар атауымен айқындалады [10].
Салық салу объектісі:
1. акциз төлеушінің өзі шығарған және (немесе) өндірген және (немесе)
ыдысқа құйған акцизделетін тауарлармен жүзеге асыратын мынадай
операциялары:
- акцизделетін тауарларды өткізуі;
- акцизделетiн тауарларды алыс-берістік негiзде қайта өңдеуге беруi;
- алыс-берiстік, оның iшiнде акцизделетiн шикiзат пен материалдарды, қайта
өңдеу өнiмдерi болып табылатын акцизделетiн тауарларды беруi;
- жарғылық капиталға жарнасы;
- акцизделетін тауарларды заттай ақы нысанында пайдалы қазбаларды өндіру
салығын, экспортқа рента салығын төлеу есебіне беру жағдайларын
қоспағанда, заттай ақы төлеген кезде акцизделетiн тауарларды пайдалануы;
- өндірушінің акцизделетiн тауарларды өзiнiң құрылымдық бөлiмшелерiне тиеп
жөнелтуi;
- өндiрушiнің жасап шығарған және (немесе) өндiрген және (немесе) ыдысқа
құйған тауарларды өздерiнiң өндiрiстiк мұқтаждарына және акцизделетін
тауарларды өзі өндіруі үшін пайдалануы;
- өндіруші жүзеге асыратын акцизделетін тауарларды лицензияда көрсетілген
өндіріс мекенжайынан ауыстыруы;
2. бензиндi (авиациялық бензиндi қоспағанда) және дизель отынын көтерме
саудада өткiзуi;
3. бензиндi (авиациялық бензиндi қоспағанда) және дизель отынын бөлшек
саудада өткiзуi;
4. конкурстық массаны, тәркіленген және (немесе) иесiз, мұрагерлiк құқығы
бойынша мемлекетке өткен және мемлекет меншiгiне өтеусiз берiлген
акцизделген тауарларды өткiзуi;
5. акцизделетiн тауарлардың бүлiнуi, жоғалуы;
6. акцизделетін тауарлардың Қазақстан Республикасының аумағына импорты
акциз салынатын объект болып табылады.
Акцизделетін тауарлар бойынша салық базасы өндірілген, өткізілген
заттай нысандағы акцизделетін тауарлар көлемі (саны) ретінде айқындалады.

1) Салық Кодексіне сәйкес спирттің барлық түрiне және шарап материалына
әртүрлi акциз ставкалары белгiленген жағдайда, салық базасы сол бiр
ставкамен салық салынатын операциялар бойынша жеке айқындалады.
2) Алкоголь өнiмiн өндiрушiлер базалық ставкадан төмен акцизбен сатып
алған спирт пен шарап материалын этил спиртін және (немесе) алкоголь
өнiмiн өндіруден басқа мақсатқа пайдаланған кезде, осы спирт пен шарап
материалы бойынша акциз сомасы алкоголь өнiмiн өндiрушiсi болып
табылмайтын тұлғаларға өткізілетін спирттің барлық түрi және шарап
материалы үшiн белгiленген акциздің базалық ставкасы бойынша қайта
есептеліп, бюджетке төленуге жатады. Қайта есептеуді және акциз
төлеудi спирт пен шарап материалын алушы жүргiзедi.
3) Салық Кодексі ережелерiнде емдiк және фармацевтiк препараттар шығару
және медициналық қызмет көрсету үшiн сатып алынған спирт мақсатқа сай
пайдаланылмаған жағдайда да қолданылады. Емдiк және фармацевтiк
препараттарды шығарушылар мен спирттi акцизсiз алған мемлекеттiк
медициналық мекемелер осы спирт бойынша акциз төлеушiлер болып
табылады.
Акциз сомасын есептеу белгiленген акциз ставкасын салық базасына
қолдану арқылы жүргiзiледi.
Егер осы кодексте өзгеше белгіленбесе, салық базасы акцизделетін
тауарды қайтару жүргізілген салық кезеңінде түзетіледі.
Салық Кодексіне сәйкес салық базасының мөлшерін түзету түзетуге
жататын акциздің сомасы бөлек жазып көрсетілген қосымша шот-фактураның,
сондай-ақ акцизделетін тауарды қайтару үшін негіздемені растайтын екі жақты
актілердің және шартта (келісімшартта) аталған қайтару жағдайларын
растайтын басқа да құжаттардың негізінде жүргізіледі.
      Кеден одағына мүше мемлекеттерден акцизделетін тауарлар импорты
кезінде салық базасының мөлшерін түзету осы Кодекстің 276-23-бабының 1 – 3-
тармақтарына сәйкес жүргізіледі.
Қазақстан Республикасының аумағында акцизделетін шикізатты сатып алу
кезінде төленген акциз сомаларының шегерімі мынадай құжаттар болған кезде
жүзеге асырылады:
1. Акцизделетін шикізатты сатып алу-сату шарты;
2. Төлем құжаттары немесе акцизделетін шикізатқа төлем жасалғанын
растайтын бақылау-кассалық машинаның чектері;
3. Акцизделетін шикізат ұсынудың тауар-көлік жүк-құжаттары;
4. Купаж актілері (алкоголь өнімін өндіру кезінде);
5. Өндірісте акцизделетін шикізатты есептен шығару актісі.
Өз өндірісінде акцизделетін шикізат үшін төленген акциз сомаларының
шегерімі мынадай құжаттар болған кезде жүзеге асырылады:
1. Төлем құжаттары немесе акциздің бюджетке төленгенін растайтын
өзге де құжаттар;
2. Купаж актілері (алкоголь өнімін өндіру кезінде);
3. Өндірісте акцизделетін шикізатты есептен шығару актісі [11].
Акциз төлеу мерзiмдерi
1) Егер осы бапта өзгеше көзделмесе, акцизделетiн тауарларға акциз есепті
салық кезеңінен кейінгі айдың 20-нан кешiктiрiлмей бюджетке аударылуға
жатады.
2) Алыс-берістік шикiзат пен материалдардан өндiрiлген акцизделетiн
тауарлар бойынша акциз өнімді тапсырыс берушiге немесе тапсырыс берушi
көрсеткен тұлғаға берiлген күнi төленедi.
3) Қазақстан Республикасының аумағында өндiрiлген шикi мұнайды, газ
конденсатын өнеркәсiптiк қайта өңдеуге беру кезінде акциз олар
берiлген күнi төленедi.
4) Шарап материалын және сыраны қоспағанда, осы Кодекстiң 279-бабының 2)
тармақшасында белгiленген акцизделетiн тауарларға акциз есепке алу-
бақылау маркаларын алғанға дейiн төленедi.
5) Салық органдарының тиісті белгіні қою жолымен тауарларды әкелу және
жанама салықтардың төленгені туралы өтініште кеден одағына мүше
мемлекеттердің аумағынан импортталған акцизделетін тауарлар бойынша
акциздің төлену фактісін растауы не растаудан дәлелді бас тартуы
Қазақстан Республикасының Үкіметі көздеген тәртіппен жүзеге асырылады.
     Акциз төленетiн жер
1) Осы баптың 2 және 3-тармақтарында аталған жағдайларды қоспағанда,
акциз төлеу ол төленетін объектінің орналасқан жерi бойынша
жүргiзiледi.
2) Бензин (авиациялық бензиндi қоспағанда) мен дизель отынын көтерме,
бөлшек саудада өткiзудi жүзеге асыратын акциз төлеушiлер акцизді салық
салуға байланысты объектілердің орналасқан жерi бойынша төлейдi.
3) Кеден одағына мүше мемлекеттердің аумағынан акцизделетін тауарлар
импортталған жағдайда акцизді төлеу акциз төлеушінің орналасқан
(тұрғылықты) жері бойынша жүргізіледі.

Акцизді есептеуге мынадай мысал келтіруге болады:
Алкоголь өнімін өндіруші зауытың 2012 жылғы сәуір айындағы мәліметтері
келесідей (Қосымша С)
Акциз ставкалары: алкоголь өнімі 100% спиртке 500тг-1л үшін
Шарапқа – 35 тг – 1л үшін
Сыра – 26 тг – 1 л үшін
Табу керек: акциз сомасын?
Есептеу:
40% - 200тг
Арақ – 50000тг
3800*0,7*35=93100тг (шарап)
19800*0,5*26=257400 (сыра)
140000+1634000+2178000=3952000
Жауабы: 3952000 тг

Акциздің есептелу механизмін қарастырып, талдау жасағаннан кейін,
акциздердің мемлекеттік бюджетті қалыптастырудағы үлесін анықтау қажет.

2.2 Қазақстан Республикасында акциздің мемлекеттік бюджетке түсуін талдау

Бүгінгі күнде акциздік салық салынатын өнімдер салық салу объектісінің
ең маңыздыларының бірі болып табылады және бюджет табыстарының аумақты
бөлігін құрайды. Осы акциздік салық салудың түсуін экономикалық талдаудың
негізгі мақсаты болып, ол акциздік түсімдердің болжамы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.