Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі әлеуметтік салықтың мәні мен рөлі
Кіріспе
1 Әлеуметтік салықтың теориялық аспектілері
1.1 Әлеуметтік салықтың пайда болу алғышарттары
1.2 Әлеуметтік салықтың экономикалық мәні мен мазмұны
1.3 Шетелдік тәжірибеде әлеуметтік салықтың қолдану ерекшеліктері
2 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттің кiрiсін қалыптастырудағы әлеуметтiк салықтың рөлі
2.1 Әлеуметтік салықты есептеу механизмі мен төлеу тәртібі
2.2 Қазақстан Республикасының әлеуметтік салық бойынша мемлекеттік бюджеттің өзгерісін талдау
3 Әлеуметтiк салық салудағы проблемалар мен оларды жетiлдiру бағыттары
1 Әлеуметтік салықтың теориялық аспектілері
1.1 Әлеуметтік салықтың пайда болу алғышарттары
1.2 Әлеуметтік салықтың экономикалық мәні мен мазмұны
1.3 Шетелдік тәжірибеде әлеуметтік салықтың қолдану ерекшеліктері
2 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттің кiрiсін қалыптастырудағы әлеуметтiк салықтың рөлі
2.1 Әлеуметтік салықты есептеу механизмі мен төлеу тәртібі
2.2 Қазақстан Республикасының әлеуметтік салық бойынша мемлекеттік бюджеттің өзгерісін талдау
3 Әлеуметтiк салық салудағы проблемалар мен оларды жетiлдiру бағыттары
Елбасының жолдауында «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес Қазақстан Республикасының жаңа салық кодексі әзірленді және осы жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілді.
Тақырыптың өзектілігі. Әлеуметтік салық Қазақстан Республикасының Салық жүйесінде 1999 жылы пайда болғаннан бері елеулі өзгерістер әкелді. Оның ставкалары да және қолданылатын тәсілі де өзгеріске көп ұшырады.
Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті салықтар мен төлемдер Салық кодексінде және басқа да басылымдарда айқын жазылу тиіс. Салық салу айқындығы салық төлеушінің салық міндеттемелері туындаудьң, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңдарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді [1].
Салықтар баршаға белгілі көптеген ғасырлар бойы қоғамның экономикалық базалық құрамы және мемлекеттің кірісін қалыптастырудың маңызды қаржылық құралы ретінде қолданылып келеді. Теориялық жағынан салық салу жүйесі – қоғамның әлеуметтік құрылымын танып білудің шартты жағдайы және объективті қажеттілігі.
Қоғамның даму процессінде әлеуметтік-экономикалық жүйедегі салықтардың атқаратын рөлі күн өткен сайын жаңа нысанға айнала отырып, артып келеді. Бұл әсіресе нарықтық қатынастардың қалыптасып дамуы жағдайындағы экономикадағы өрлеу кезеңдеріне тән нәрсе, өйткені салық салу жекелеген тұлғалардан бастап мемлекетке жеткенге дейін оның барлық деңгейіндегі әлеуметтік процесстерге әсер ете алатын бірден бір макроэкономикалық құрал болып табылады. Бұдан да басқа, халықаралық экономикалық қарым қатынастардың ұлғаюуына байланысты салық жүйесі белгілі бір жекелеген елдердің ішкі жұмысы болудан қалды. Осылайша, салық салудың бір жағынан шаруашылық байланыстарға терең бойлауы, екінші жағынан оның жалпылығы қазіргі кезде салықтардың атқаратын рөлінің жан-жақты қанат жаюына жағдай жасап отыр.
Тақырыптың өзектілігі. Әлеуметтік салық Қазақстан Республикасының Салық жүйесінде 1999 жылы пайда болғаннан бері елеулі өзгерістер әкелді. Оның ставкалары да және қолданылатын тәсілі де өзгеріске көп ұшырады.
Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті салықтар мен төлемдер Салық кодексінде және басқа да басылымдарда айқын жазылу тиіс. Салық салу айқындығы салық төлеушінің салық міндеттемелері туындаудьң, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңдарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді [1].
Салықтар баршаға белгілі көптеген ғасырлар бойы қоғамның экономикалық базалық құрамы және мемлекеттің кірісін қалыптастырудың маңызды қаржылық құралы ретінде қолданылып келеді. Теориялық жағынан салық салу жүйесі – қоғамның әлеуметтік құрылымын танып білудің шартты жағдайы және объективті қажеттілігі.
Қоғамның даму процессінде әлеуметтік-экономикалық жүйедегі салықтардың атқаратын рөлі күн өткен сайын жаңа нысанға айнала отырып, артып келеді. Бұл әсіресе нарықтық қатынастардың қалыптасып дамуы жағдайындағы экономикадағы өрлеу кезеңдеріне тән нәрсе, өйткені салық салу жекелеген тұлғалардан бастап мемлекетке жеткенге дейін оның барлық деңгейіндегі әлеуметтік процесстерге әсер ете алатын бірден бір макроэкономикалық құрал болып табылады. Бұдан да басқа, халықаралық экономикалық қарым қатынастардың ұлғаюуына байланысты салық жүйесі белгілі бір жекелеген елдердің ішкі жұмысы болудан қалды. Осылайша, салық салудың бір жағынан шаруашылық байланыстарға терең бойлауы, екінші жағынан оның жалпылығы қазіргі кезде салықтардың атқаратын рөлінің жан-жақты қанат жаюына жағдай жасап отыр.
1 Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. 29 қаңтар 2010 жыл.
2 Найманбаев С.М. Салықтық құқық//Оқулық-Алматы:Жеті жарғы. 2006ж.
3 Б.Аймаков. Становление и развитие налоговой системы Казахстана.//Вестник по налогам и инвестициям-2001ж. №1-3.
4 Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. Общая часть//Учебник-Алматы 2003 г.
5 Налоговое право под ред. С.Г.Пепеляева.М., 2005год.
6 Қ.Қ.Ілиясов. С.Құлпыбаев. Қаржы//Оқулық-Алматы 2005 жыл.
7 Идрисова Э.К. Налоги и налогообложения в Казахстане//учебное пособие-Алматы 2002 год.
8 Нурумов А.А. Салық және салық салу. Оқу құралы-Астана 2009 жыл.
9 Найманбаев С.М. Салықтық құқық//Оқулық-Алматы Жеті жарғы 2006 жыл.
10 Райханова К. Основы налогового законодательства и его принцип//Вестник НС РК. 2003 год №4.
11Найманбаев С.М., Мухитдинов Н.Б., Мұқажанов Н.М. Қазақстан Республикасындағы салықтар: маңызы, ерекшеліктері, түрлері, заңды сипаттамалары-Алматы 2008 жыл.
12 Вестник Налоговой службы Республики Казахстан, 2009 жыл №1.
13 Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы» Заңы 1991 жыл 25 желтоқсан.
14 Худяков А.И., Бродский Г.М. Теория налогообложения-Алматы 2002 г.
15 Пансков В.Г. Налоги и налоговая система Российский Федерации Финансы и статистика 2005 г.
16 Сейсенова А. Современные тенденции развития налоговой политики в РК//Евразийские сообщество 2007 год №2.
17 Қазақстан Республикасының Салық Кодексі 2011 жыл.
18 Э.К. Идрисова, Рол налоговых инструментов в реализации индустриальной политики государства//КазЭУ хабаршысы 2007 жыл №1.
19 Ермекбаева Б.Ж., Лесбеков Г.А. Основы налогообложения//Учебное пособие-Алматы 2002 год.
20 Нурумов А.А. ҚР салық жүйесінің дамуының негізгі нәтижелері мен бағыттары// Қаржы-қаражат 2008 жыл №2.
21 ҚР ҰБ Қаржы тұрақтылығы туралы есебі қаңтар 2010 жыл.
2 Найманбаев С.М. Салықтық құқық//Оқулық-Алматы:Жеті жарғы. 2006ж.
3 Б.Аймаков. Становление и развитие налоговой системы Казахстана.//Вестник по налогам и инвестициям-2001ж. №1-3.
4 Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. Общая часть//Учебник-Алматы 2003 г.
5 Налоговое право под ред. С.Г.Пепеляева.М., 2005год.
6 Қ.Қ.Ілиясов. С.Құлпыбаев. Қаржы//Оқулық-Алматы 2005 жыл.
7 Идрисова Э.К. Налоги и налогообложения в Казахстане//учебное пособие-Алматы 2002 год.
8 Нурумов А.А. Салық және салық салу. Оқу құралы-Астана 2009 жыл.
9 Найманбаев С.М. Салықтық құқық//Оқулық-Алматы Жеті жарғы 2006 жыл.
10 Райханова К. Основы налогового законодательства и его принцип//Вестник НС РК. 2003 год №4.
11Найманбаев С.М., Мухитдинов Н.Б., Мұқажанов Н.М. Қазақстан Республикасындағы салықтар: маңызы, ерекшеліктері, түрлері, заңды сипаттамалары-Алматы 2008 жыл.
12 Вестник Налоговой службы Республики Казахстан, 2009 жыл №1.
13 Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы» Заңы 1991 жыл 25 желтоқсан.
14 Худяков А.И., Бродский Г.М. Теория налогообложения-Алматы 2002 г.
15 Пансков В.Г. Налоги и налоговая система Российский Федерации Финансы и статистика 2005 г.
16 Сейсенова А. Современные тенденции развития налоговой политики в РК//Евразийские сообщество 2007 год №2.
17 Қазақстан Республикасының Салық Кодексі 2011 жыл.
18 Э.К. Идрисова, Рол налоговых инструментов в реализации индустриальной политики государства//КазЭУ хабаршысы 2007 жыл №1.
19 Ермекбаева Б.Ж., Лесбеков Г.А. Основы налогообложения//Учебное пособие-Алматы 2002 год.
20 Нурумов А.А. ҚР салық жүйесінің дамуының негізгі нәтижелері мен бағыттары// Қаржы-қаражат 2008 жыл №2.
21 ҚР ҰБ Қаржы тұрақтылығы туралы есебі қаңтар 2010 жыл.
Кіріспе
Елбасының жолдауында Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру –
мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты Қазақстан халқына Жолдауына
сәйкес Қазақстан Республикасының жаңа салық кодексі әзірленді және осы
жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілді.
Тақырыптың өзектілігі. Әлеуметтік салық Қазақстан Республикасының
Салық жүйесінде 1999 жылы пайда болғаннан бері елеулі өзгерістер әкелді.
Оның ставкалары да және қолданылатын тәсілі де өзгеріске көп ұшырады.
Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік салық және бюджетке төленетін басқа
да міндетті салықтар мен төлемдер Салық кодексінде және басқа да
басылымдарда айқын жазылу тиіс. Салық салу айқындығы салық төлеушінің салық
міндеттемелері туындаудьң, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері
мен тәртібін салық заңдарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді [1].
Салықтар баршаға белгілі көптеген ғасырлар бойы қоғамның
экономикалық базалық құрамы және мемлекеттің кірісін қалыптастырудың
маңызды қаржылық құралы ретінде қолданылып келеді. Теориялық жағынан салық
салу жүйесі – қоғамның әлеуметтік құрылымын танып білудің шартты жағдайы
және объективті қажеттілігі.
Қоғамның даму процессінде әлеуметтік-экономикалық жүйедегі
салықтардың атқаратын рөлі күн өткен сайын жаңа нысанға айнала отырып,
артып келеді. Бұл әсіресе нарықтық қатынастардың қалыптасып дамуы
жағдайындағы экономикадағы өрлеу кезеңдеріне тән нәрсе, өйткені салық салу
жекелеген тұлғалардан бастап мемлекетке жеткенге дейін оның барлық
деңгейіндегі әлеуметтік процесстерге әсер ете алатын бірден бір
макроэкономикалық құрал болып табылады. Бұдан да басқа, халықаралық
экономикалық қарым қатынастардың ұлғаюуына байланысты салық жүйесі белгілі
бір жекелеген елдердің ішкі жұмысы болудан қалды. Осылайша, салық салудың
бір жағынан шаруашылық байланыстарға терең бойлауы, екінші жағынан оның
жалпылығы қазіргі кезде салықтардың атқаратын рөлінің жан-жақты қанат
жаюына жағдай жасап отыр.
Егер салықтардың қажеттілігі мемлекеттің саяси, экономикалық, қала
берді, әлеуметтік мақсаттары мен міндеттерінен туындайтынын білсек, онда
салықтардың әлеуметтік процесске әсер ету мүмкіндігінің бар екендігі
көптеген жағдайларда ескерілмегендігін байқауға болады. Сонымен бірге,
берілген анықтамаларда мемлекет өз қызметін жүзеге асыру барысында
мәжбүрлеуші, ал халық шарасыздықтан салық төлейтін мәжбүрленуші тұлға
ретінде көрініп отыр. Сондықтан, салықтарды қоғамның, сол арқылы ондағы
тұрғындардың өмір сүруіне қажетті қаражат көзі деп қарау керек және нарық
субъектлері (заңды және жеке тұлғалар) оны ерікті түрде, қиналмай төлеуі
керек, осы тұрғадын алып қарайтын болсақ салыққа, біздіңше, мынандай
анықтама беруге болады: салық дегеніміз - заңды және жеке тұлғалар
міндетті түрде төлейтін, қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуына
қажетті қаражат көзі. Салық - қазіргі уақытта барлық мемлекеттерге
тірек, яғни ең негізгі бюджетке
түсетін, бюджетті, мемлекетті ұстап тұратын басты кездері болып табылады.
Оның қандай түрінен болмасын жалтаруға жол бермеу - бүгінгі күннің басты
назарында.
Салық салынатын база жасау жөніндегі қорытынды жұмыстарға әзірлік
проблемасы жетіп артылады. Казіргі колданып журген Салык кодексі тікелей
ықпал ететін заң күшіне әлі де толық ие емес.
Әлеуметтік салықты енгізген кезеңнен бастап, оны басқару салық
органдарының қолына өтті. Төлем төлеу жұмыс берушілердің үш мемлекеттік
бюджеттен тысқары қоры қосылып, бір әлеуметтік салыққа айналуы мемлекеттік
бақылаушылардың, санын азайтып, жұмыс берушілердің осыған байланысты
төлемді есептеу және төлеу кұжаттары кеміді.
Әлеуметтік салық өзінің қарапайымды болғанымен осы салықты есептеу
кезінде көптеген қиыншылықтарға кез боламыз. Осы қиыншылықтар әлеуметтік
салық салу обьектсін анықтаған кезде бухгалтерлер әр тоқсан сайын қай
жерден болмасын қателіктерге ұшырайды. Іс жүзінде әр түрлі пікірге тап
боламыз, яғни салық кодексіндегі әлеуметтік салық салу обьекттері
ережесінің негізінде әлеуметтік салық салу обьектсіне жұмыс берушінің
қызметкерлерге төлейтін шығындары жатады.
Курстық жұмыстың мақсаты. Курстық зерттеудің мақсаты: Қазақстан
Республикасының салық жүйесіндегі әлеуметтік салықтың мәні мен рөлі.
Қазіргі кездегі салық салудың әлеуметтік салық жүйесін әлеуметтік тұрғыдан
оңтайландыру жөнінде ұсыныстар жасау болып табылады.
Аталған мақсат келесі міндеттерді шешу арқылы жүзеге асырылады:
-Қазақстан Республикасындағы әлеуметтiк салықтың мәні, оның пайда
болу алғышарттары;
-Мемлекеттік бюджеттің кiрiсін қалыптастырудағы әлеуметтiк салықтың
рөлi, алып жатқан орнын қарастыру;
-Әлеуметтiк салықтың қазіргі кездегі мәселелері мен оларды шешу
жолдары және жетiлдiру бағыттары.
Қызметтің жекелеген түрлері үшін арнаулы салық режимін қолданатын
жеке кәсіпкерлердің, сондай-ақ жеке нотариустар мен адвокаттардың өздерін
қоса алғанда олардың қызметкерлерінің саны да әлеуметтік салық салу
объектісі болып табылады.
Құрылымдық бөлімшелері бойынша әлеуметтік салық есеп қисабының
тиісті қосымшалары есеп қисапты беру үшін белгіленген мерзім күнінен
бастап бес жұмыс күні ішінде уәкілеттік орган белгілеген тәртіппен салық
органдарына беріледі.
1 Әлеуметтік салықтың теориялық аспектілері
1.1 Әлеуметтік салықтың пайда болу алғышарттары
Салықтар - бұл ертеде пайда болған, мемлекетпен алынатын
міндетті төлемдер. Тарихтан бүгінгі күнге тек қана салықтың жеке түрлері
жетті, яғни ертедегі мемлекеттердегі салықтар жиынтығы ретіндегі салық
жүйесі туралы толық мағлұматты білмейміз. Салықтың ежелгі түрі-құдайға беру
бес кітапта келесідей жазылған: “Ағаш жемістері және жердегі тұқымның әрбір
ондығына Құдай ие”. Осыған байланысты салықтың алғашқы мөлшерлемесі
табыстан 10%-ы мешіт қызметкерлеріне берілді, кейінірек мемлекетпен
алынатын салықтар пайда болды.
Салықтарды алудың әдістері мен формаларының дамуында үш ірі
кезеңді бөліп көрсетуге болады:
Бірінші кезең-бұл көне әлемнен орта ғасырға дейінгі даму,
мемлекеттің салықтарды жинау және анықтау бойынша қаржылық аппараты жоқ.
Мемлекет тек қана алғысы келетін қаражаттардың жалпы сомасын ғана
анықтайды, ал салық жинауды тайпаға немесе қалаға жүктейді.
Екінші кезең (XVI–XIX ғасырдың басы) бұл елде мемлекеттік мекемелер
жүйесі, оның ішінде қаржылық пайда болып, мемлекет қызметтердің бір бөлігін
өз мойнына алады: салық салу квотасын белгілейді, салық жинау процесін
бақылайды.
Үшінші кезең-қазіргі мемлекет салықты белгілеу және жинау бойынша
барлық қызметтерді және салық салудың өңделген тәртіптерінің бәрін өз
қолына алады. Биліктің аймақтық ұйымдары мемлекеттің көмекшілік ролін
атқарады.
Салық жүйесі қоғамдық қатынастары дамып келе жатқан адамзат
өркениетінің бастапқы кезеңдерінде пайда болған. Кезінде Інжілдегі Ізгі
хабарын жазғанда Лука Исаның тууы туралы өзінің баяндауын Сол күндері
кесарь Агвуст жер жүзінің барлық тұрғындары салық төлеу үшін тізімге
тіркелсін деген бұйрық берді деп бастаған еді. Осы оқиға салықтар мен
алымдарға байланысты санақ есебін алу және тізімге тіркеу ісінің бастамасы
болды, сондай-ақ халық санағы мен жерлерді есепке алу жөніндегі аталмыш
өктем іс-қимылдар Сирияны Квирини басқарып тұрған кезде, астарлы мағынада
жүрген болатын. Тізімге тіркеу барысында, бірінші кезекте Римге бағынышты
барлық провинциялардың жерлерін кадастрлеуге және бағалауға қол жеткізілсе,
екінші кезекте тұрғылықты халықтар нақты салық төлеушілер ретінде есепке
алынды. Міне, осындай жәйттер Иса Құтқарушы дүниеге келген кезден бастап
салықтардың императорлар қазынасы мен мемлекет пайдасына халықтан мәжбүрлеп
ақша алудың танымал құралына айналғанын дәлелдейді.
Сонымен, салықтардың бағзы заманнан алынып келе жатқаны жоғарыда
біршама айтылды және қандай болмасын мемлекеттің болмысы мен өсіп-дамуының
материалдық негізі-қаржыларды қалыптастыратын ең басты қайнар түсім
көздеріне салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің жататыны белгілі
болды. Бұл ретте ескеретін маңызды жәйт, салықтар билеушілердің ,
императорлардың, патша ағзамдардың қарамағына болсын, кейіннен мемлекеттің
тікелей өзіне болсын мәжбүрлеп алынғандықтан, олардың араларындағы
айырмашылық тек жекеше-құқықтық кірістер түрінде немесе қоғамдық-құқықтық
кірістер сипатына болды [2].
ХVІІІ ғ. Швед ғалымы А.Смид салық алу бойынша еңбегі жарық көрді.
Оның айтып кеткен цитаталары бойынша негізгі 4 принципті көрсетуге болады:
- әділдік қағидаты-салық бәріне тең жүргізілуі тиіс;
- анықтылық қағидаты-төлем сомасы салық төлеуші алдын ала анықталуы
тиіс;
- ыңғайлылық қағидаты-салық төлеуші үшін салық уақыты мен тәсілі ыңғайлы
болуы тиіс;
- үнемділік қағидаты-салық салу жүйесінің рационалдығы болу керек.
ХVІІІ ғ. Аяғында белсенді экономикалық, қаржылық және салық саясаты
бар жаңа мемлекеттердің негізі қаланды.
Қазақстан территориясында салықтар мен салық салудың дамуы өзіндік
әдістемелік теориясына ие, бұл мүмкін көшпелі тайпалар көшпелі емес
халықтарға қарағанда меншік, айырбас және ақша формаларын ерте дамытады
деген К.Маркстің тұжырымдамасына байланысты шығар.
Ертедегі ортағасырлық (батыс түрік және түркеш қағанаты)
мемлекетінің дамуы кезеңінде жеке меншік көрінісі ретіндегі әскери
міндеттілік туралы мәселе жазбаша мәселелерде шектелген. Соған қарамастан
негізгі әскери міндеттіліктің бірі соғыстық (басқаша айтқанда қан
салығы) оған байланысты вассалды тайпалардың барлық еркектері-сюзерене
тайпасының сұрамына енгізілгені белгілі. Құл-тайпалар бұл вассал-тайпалары,
олар сюзерен тайпасына тері, жүн түрінде алым төлеуге міндетті болды.
Қазақстандағы 1918-1920 жылдар кезеңі әскери коммунизм және азық-
түлік диктатурасы саясатымен байланысты болды. Бұл саясат арнайы әскери
күштермен жүргізіліп, кедей тұрғындардан асырғы азықтары тартып алынды.
Соның нәтижесінде аштық басталды. Мұндай “салықтық ауыртпалық” нәтижесі
1921 жылғы көтеріліс болды.
20-30 жылдардағы Қазақстан тарихы – үздіксіз қорлық тарихы: мал
алу, отырықшылыққа көшуге күштеу, репрессия және аштық. Күш көрсету
саясатын іске асыру үшін мемлекет салықтық қарыз ауыртпалығы Қазақстан
ауылдарына түсті. Сонымен, 1927-1928 жылдары ауыл шаруашылық салығының
шаруа қожалықтарына есептелген барлық соманың 33 % кулак шаруашылықтарын 4%
ғана төледі [4].
Осы шаруашылық жылында ірі мал шаруашылықтарының 0,6% мал
шаруашылығы салығының барлық сомадан 25% төледі. Ауылдағы бір шаруашылық
орташа мөлшерде 239 сом, ал ауылда 323 сом төлеп отырды. Бұдан бөлек
“өзіндік салық” деп аталатын, ауыл шаруашылық салығынан 4 есе көп салық
енгізілді.
Салық нормасынан өсімі әсерінен шаруашылықтардың көп бөлігі қалаға
кетті немесе табыс көздерін және қызмет түрлерін ауыстырды. Мал
шаруашылығымен айналысушылар салық ауыртпалығын көтере алмай шет елдерге
қашып кетіп жатты.
Қазақтанның салық жүйесі Совет үкіметінің салық жүйесі құрамында
дамыды. Мұнда “дүниежүзіндегі бірінші салықсыз мемлекет” құруды
көздегендіктен, салықтық жүйе теориясына жетік көңіл бөлінген жоқ.
“Американы адам басына өнім өндіруден озамыз” ұраны бойынша тұрғындар
жоғарғы салықтар төледі. Ауыл шаруашылығы нашарлап, 60 жылдары өндірістік
дағдарыс басталды. Ашаршылық қаупін сезгеннен кейін ғана ел басшылары шаруа
қожалықтарына салықтарды азайтты.
XX ғасырдың соңында Қазақстан тәуелсіз мемлекет болып табылды, ел
алдында тиімді нарықтық экономиканы құру міндеті тұрды. Реформаларды
дамытудың маңызды факторларының бірі салық саясаты болып табылады.
Қазақстандық қаржылық ғылым алдында салық және салық салудың күрделі және
ауқымды мәселесі, яғни жоғарғы тиімді дамыған салықтық жүйе құру міндеті
тұр.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқсанында қабылданған
Қазақстан Республикасындағы Салық жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық жүйесін
құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады.
Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі жұмыстардың бірі болып
саналады. Осы кезеңдерде елде көптеген өзгерістер болды және экономиканың
дамуына көптеген құбылыстар, атап айтқанда, меншіктің көптеген түрлерінің
дамуы, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы
қатынастардың құқықтық негізде жүргізілуі және тағы да басқа құбылыстар
іске аса бастады.
Әлеуметтік салық Қазақстан салық жүйесіне бертінде енгізілген
салықты сауықтыру болып табылады. Берілген салық түрін алудың бастапқы
мақсаты мемлекеттік зейнетақы, әлеуметтік қамтамасыз ету және медициналық
көмек көрсетуге азаматтар құқығын өткізу үшін қаражаттар жұмылдырумен
қортындыланады. 1999 жыл қаңтарынан бастап әлеуметтік салықты енгізу
сондай – ақ әлеуметтік бағдарламаларға бюджеттің кіріс бөлігін
қалыптастыру үшін қажет болды. Әлеуметтік салықтың өмір сүру кезеңіне
есеп беру және базаға алынатын мөлшер ставкасына толықтырылады және
көптеген өзгерістер енгізілді. Сонымен бірге 2004 жылдың 1 қаңтарынан
бастап Қазақстан Республикасының Салық комитетінің бабынан жаңа
редакциясына сәйкес, әлеуметтік салық және табыс салығын есепке алу
шкаласымен (жеке жұмыскерлерге) әлеуметтік салық жұмыскерлерге есепке
алынады [5].
Ескертуіміз керек, Қазақстанда 9 түрлі салық салу бар: әлеуметтік
салық еңбегіне төлем есепке алу және жұмыскерлер еңбекақысынан табыс
салыған ұстап қалу.
Бұл салықты алудың алғашқы мақсаты азаматтарды мемлекеттік
зейнетақы мен әлеуметтік қамтамасыздандыру, медициналық көмекпен қамтамасыз
ету болды.
Әлеуметтік салық – тұрақты экономикалық қатынас
туғызады.Әлеуметтік салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда
болады. Мәселен, бір тұлғаның нақты салық салу обьектісі бар болса, ол
салық міндеттемелерін орындаушы болып табылады.
1.2 Әлеуметтік салықтың экономикалық мәні мен мазмұны
Салықтар баршаға белгілі көптеген ғасырлар бойы қоғамның
экономикалық базалық құрамы және мемлекеттің кірісін қалыптастырудың
маңызды қаржылық құралы ретінде қолданылып келеді. Теориялық жағынан салық
салу жүйесі – қоғамның әлеуметтік құрылымын танып білудің шартты жағдайы
және объективті қажеттілігі.
Қоғамның даму процессінде әлеуметтік-экономикалық жүйедегі
салықтардың атқаратын рөлі күн өткен сайын жаңа нысанға айнала отырып,
артып келеді. Бұл әсіресе нарықтық қатынастардың қалыптасып дамуы
жағдайындағы экономикадағы өрлеу кезеңдеріне тән нәрсе, өйткені салық салу
жекелеген тұлғалардан бастап мемлекетке жеткенге дейін оның барлық
деңгейіндегі әлеуметтік процесстерге әсер ете алатын бірден бір
макроэкономикалық құрал болып табылады. Бұдан да басқа, халықаралық
экономикалық қарым қатынастардың ұлғаюуына байланысты салық жүйесі белгілі
бір жекелеген елдердің ішкі жұмысы болудан қалды. Осылайша, салық салудың
бір жағынан шаруашылық байланыстарға терең бойлауы, екінші жағынан оның
жалпылығы қазіргі кезде салықтардың атқаратын рөлінің жан-жақты
қанат жаюына жағдай жасап отыр.
Қазіргі кезде еліміз әлеуметтік бейімделген нарықтық экономиканың
даму жолын таңдаған болса, әлеуметтік бейімделу деңгейін көрсететін
(әлеуметтік бейімделген дамыған мемлекеттерде ЖІӨ-дегі салықтық
түсімдердің үлесі 30-40 пайызды құрайды) салық жүйесіне, салық салу
процессіне әлеуметтік тұрғыдан анықтама беруге негіз бар.
Жоғарыдағы тұжырымдарды ескере келе, біздіңше, салық салу
дегеніміз – нарық субъектілері мен қоғам арасындағы заңды түрде бекітілген
салықтарды төлеу бойынша конституциялық міндеттерді орындау кезінде
туындайтын әлеуметтік қатынастар жиынтығы.
Салық салудың әлеуметтік салдарлары оның шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халықтың әлеуметтік жағдайларына оң немесе керісінше теріс
әсер ететіндігін көрсететін бірден бір көрсеткіш және салық жүйесін үнемі
жетілдіріп отыруға негіз болатын маңызды фактор болып табылады. Салық
жүйесінің көмегімен мемлекет субъектлерге шаруашылық жүргізудің және
қоғамдағы әлеуметтік мәселелерді шешудің жағымды жағдайын жасауы немесе оны
тежеуі мүмкін. Осы тұрғыдан қарағанда, салық салу процессінен түрлі жағымды
немесе жағымсыз, оң немесе теріс салдарлардың туындайтыныдығын байқауға
болады.
Басқа салықтарға қарағанда (мүлік, жер және көлік құралдарына
салынатын салық) жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы мен жанама
салықтардың кері әлеуметтік салдары басым болып келеді, өйткені,
кәсіпорындардан гөрі кез келген адам қалай да өздерінің табыстарын
әлеуметтік қажеттіліктерге жұмсауға тырысады. Сонымен қатар, жеке
тұлғалардан алынатын табыс салығы, шын мәнінде негізгі мүшесі қоғамның
болашағы және негізгі құндылығы болып келетін отбасынан алынады, олардың
материалдық және әлеуметтік жағдайына әсер етеді.
Сонымен салықтардың мазмұны мынадай:
- Материалдық категория жағынан – бұл белгілі бір ақша сомасы болса;
- Экономикалық категория ретінде-бұл мемлекеттің табысы;
- Заңдық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген міндеттеме
болып табылады;
- Салықтық экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендерді
атауға болады:
- Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.
Салық қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі
төлемдерге алып бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық
төлеу жеке төлемдік сипатта болады (мысалы, мүлік салығын жеке азаматтар
жылына бір рет төлейді.
Жалпы әлеуметтік салыққа тоқталып кететін болсақ, әлеуметтік салық
дегеніміз - жұмыскер мен жұмыс берушінің арасында бюджетке төленетін салық
және басқа да міндетті төлемдердің толық және дер кезінде жыл сайынғы
төленетін салығы [7].
Әлеуметтік салық Қазақстанның салық жүйесіне салыстырмалы түрде
жаңадан енгізілген салық болып саналады. Бұл салықты алудың алғашқы мақсаты
азаматтарды мемлекеттік зейнетақы мен әлеуметтік қамтамасыздандыру,
медициналық көмекпен қамтамасыз ету болды. Әлеуметтік салықтың 26%-дан
алғашында 21%-ға (01.07.2001 жылдан бастап), 2009 жылы 11% болып қабылдануы
қысқа уақыт аралығында болды.
Алғашында әлеуметтік салықтың ерекшелігі келесідей болды: салық
салу обьектісі жалақы қоры болып, оны есептеу басқа салықтарды есептегенге
дейін жүргізілді.
Әлеуметтік салықтың мазмұны мынадай:
- Материалдық категория жағынан – бұл белгілі бір ақша сомасы болса;
- Экономикалық категория ретінде - бұл мемлекеттің табысы;
- Заңдық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген міндеттеме
болып табылады;
- Салықтық экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендер:
Салық ақшалай нысанда төленеді. Салық - қайтарылмайтын төлем болып
табылады. Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни
салық төлеушіден мемлекетке бағытталады. Мұның қайтарымды төлемдерден
(мысалы, мемлекеттік қарыз) айырмашылығы:
- Біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке қарай қозғалады;
- Екіншіден, кері қатады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге
бағытталады. Ал, қайтарымсыздық дегеніміз – ақшаны мерзімсіз алуды
білдіреді, яғни ол соманының қашан қайтатыны белгісіз.
Қазақстан Республикасының егемендігі, оның әлеуметтік бағдарлы
нарықтық қатынастарға бағытталған даму жолына көшуі, мемлекет және қоғам
мүддесіне қажетті қаражаттардың мемлекет құзырында орталықтандырылуы,
сондай- ақ өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында пайдаланылатын
салық саясатының экономика мен әлеуметтік аяларда өзіне тиесілі орын
алуының басты себебіне айналып отыр.
Салықтың экономикалық мәні- шаруашылық субьектілерінен, азаматтардан ұлттық
табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір бөлігі
болып табылатындығында [8].
Экономикалық және әлеуметтік тұрақтылықты қолдау мақсатында
мемлекет табыстарының теңсіздігін теңестіру міндетін атқарады. Қоғам
көлемінде табыстарды бөлу және қайта бөлу нарықтық экономикасы дамыған
елдерде мемлекеттің негізгі атқаратын қызметтерінің бірі болып табылады.
Табыстарды бөлу барысындағы мемлекеттің нарықтық процестерге
араласуының тікелей әдістерінің алатын орны ерекше болғанымен, кемшіліктері
де бар. Өйткені мемлекеттік әлеуметтік саясатының тікелей шараларын,
олардың маңызды бағыт екендігіне қарамастан, тек әлеуметтік жәрдемақылар
беру арқылы жүзеге асыру мүмкін емес. Мұнда, әлеуметтік инфроқұрылымды
ұйымдастыру тәсілдері де маңызды шаралардың бірі болып табылады.Аталған
бағыт Еуропа елдерінде жақсы дамыған және қазіргі кезде де ақшалай
нысандағы әлеуметтік төлемдермен салыстырғанда оған төмен мән берілмейді.
Сондықтан, Қазақстанның да әлеуметтік- экономикалық өміріндегі маңызды да
түйінді мәселе әлеуметтік саясатты салық салу арқылы дамытудың жанама
шараларын жүзеге асыру болып табылады.
Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді.
Сондықтан мемлекет жеке және заңды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті
соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет
салықты белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық
өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырап алады. Бұл жерде
салық қатынасы бөлуші сипатта болады.
Әлеуметтік салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Әлеуметтік салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады.
Тұрақтылықты мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес,
нормативті құқықтық актілермен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты
салық салу обьектісі бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып
табылады.
Кез келген салық жүйесінің шешуші түрдегі сапалық сипатын
көрсететін және оны әлеуметтік тұрғыдан бағалаудың ең маңызды
көрсеткіштерінің бірі- оның ауыртпалығы, яғни қоғамның экономикалық және
әлеуметтік өміріне салықтардың түсіретін қысымының мөлшері.
Әлеуметтік салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Әлеуметтік салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады.
Тұрақтылықты мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес,
нормативті құқықтық актілермен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты
салық салу обьектісі бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып
табылады.
Кез келген салық жүйесінің шешуші түрдегі сапалық сипатын көрсететін
және оны әлеуметтік тұрғыдан бағалаудың ең маңызды көрсеткіштерінің бірі-
оның ауыртпалығы, яғни қоғамның экономикалық және әлеуметтік өміріне
салықтардың түсіретін қысымының мөлшері.
Салық ауыртпалығы: экономиканың салық ауыртпалығы, халықтың салық
ауыртпалығы және жұмысшы мен кәсіпорындардың салық ауыртпалығы.
Дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей, экономиканың тиімділігіне
табыстардың бөліну теңсіздігін төмендетуге және қоғамдағы әлеуметтік
ымыраға жеткізетін адам капиталына және прогрессивті әлеуметтік шаралар
жүйесіне мемлекет тарапынан аумақты инвестиция салу арқылы ғана жүзеге
асырылуы мүмкін.
Мемлекеттің мұндай жағдайдағы негізгі міндеті экономикалық тиімділік
пен салық механизмі арқылы қайта бөлу, әлеуметтік трансферттер және әсер
етудің басқа да тетіктерінің арасындағы баланстың сақталуын қамтамасыз ету
болып табылады [9,10].
Салық ауыртпалығын салық жүйесінің сапалық көрсеткіші ретінде де
қарастыруға болады, өйткені, дұрыс жолға қойылған салық жүйесі мемлекеттің
қажеттілігін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен
бірге, салық төлеушілердің ынтасын төмендетпеуі, әлеуметтік жағдайын
әлсіретпеуі керек.
Әлеуметтік салықты енгізген кезеңнен бастап, оны басқару салық
органдарының қолына өтті. Төлем төлеу жұмыс берушілердің үш мемлекеттік
бюджеттен тысқары қоры қосылып, бір әлеуметтік салыққа айналады.
Әлеуметтік салық -жұмыскер мен жұмыс берушінің арасында бюджетке төленетін
салық және басқа да міндетті төлемдердің толық және дер кезінде жыл сайынғы
төленетін салығы. Әлеуметтік салықты төлеуде жұмыс берушілер толық
ақпаратты салық органдарына және бақылау органдарына береді және салықтық
бюджетке уақытылы төленуін қамтамасыз етеді.
1.3 Шетелдік тәжірибеде әлеуметтік салықтың қолдану ерекшеліктері
Салық жүйесі – белгіленген тәртіппен алынатын салықтар, алымдар
мен баждардың және оларды құру тәртібі мен қағидаларының жиынтығы, салық
төлеушілердің, салық органдардың және басқа да қатысушылардың құқықтары мен
міндеттемелерін анықтау. Сонымен қатар, салықтық бақылау формалары мен
әдістері және салықтық заңнама бұзылған кезде орындалатын шараларды
қамтиды. Осы жүйе келесі қағидалар негізінде қалыптасады: әділділік;
нейтралдылық; тиімділік; айқындылық; оптималдылық.
Унитарлы және федеративті мемлекеттердің салық жүйелері өзгеше.
Федеративті мемлекеттердің салық жүйелерінде негізгі салық түрлерін
федералды үкімет, штаттардың үкіметтері мен жергілікті басқару органдары
қатар қолданады. Ал унитарлы мемлекеттерде орталық бюджетке түсетін және
жергілікті бюджеттердің кірістеріне түсетін салықтарды бөлінуі қолданылады.
Салық жүйесінің объектісі және негізі – салық болып табылады. Ол бюджетке
және бюджеттен тыс мемлекеттік қорларға міндетті жеке - қайтарымсыз ақшалай
төлемдер. Салықтар анықталған тәртіпте және көлемде салық төлеушілерге
салынады [11].
Ұлыбританияның салық жүйесінің негізі ХІХ ғ. салынды. Философ
Фрэнсис Бэкон, экономист Уильям Петти, экономист әрі философ Адам Смит
еңбектерінде мемлекеттегі салықтың рөлі туралы сұрақтар көтерілген.
Ұлыбританияның жергілікті басқару органдары екі негізгі кіріс көздеріне ие:
үкімет субсидиясы және жергілікті салықтар. Жергілікті органдардың
шығыстарының 75%-дан 90% орталық бюджет қаржыландырады.
1989 ж. Шотландияда, бір жылдан кейін Англияда және Уэльсте жан басына
салық салуды енгізді. Оны барлық ересек азаматтар төледі. Салықты
жергілікті билік органдары белгіледі және ол 4:1 көлемінде шығыстар
деңгейімен байланысты болды. Бұл салықтың енуі әлеуметтік салада көптеген
кері әсерлерге алып келді. Бұл М.Тэтчердің отставкаға кетуін тездетті,
осыдан 1993 ж. жан басына салық муниципалды салықпен алмасты.
Ұлыбританияның қазіргі салық жүйесі реформалануда. 1965 және 1973
жж. ол айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. 1990-шы жылдарда өзгерістер орын
алды, әсіресе жергілікті салық салу құрылымында.
Ұлыбританияның салық жүйесі екі деңгейлі. Жалпы
мемлекеттік (барлықсалық түсімдердің 90%) және жергілікті салық (10% жуық).
Жалпы мемлекеттік салықтар ішінде кең тарағандары бұл тікелей салықтар:
табыс салығы, капиталға салық, мұраға салық.
Тікелей салықтарға әлеуметтік сақтандыру қажеттіліктеріне
жарналарды жатқызуға болады. Бұл жарнаны төлейтіндер:
жалдамалы еңбек тұлғалары және дифференциаланған ставкалар бойынша жұмыс
берушілер. Аптасына 54 фунт стерлингтен төмен табыс алатындар салық
төлеуден босатылады. Егер табыс жоғары болса, алғашқы 54 фунт стерлинг 2%;
қалған бөлігінен 9% төленеді, тек 405 фунт стерлингтен көп емес;
-жалға жұмыс істемейтіндер, тұрақты ставкамен жарна төлейді,
аптасына 5,35 фунт стерлинг;
-жұмыс істемейтін және алдыңғы екі классқа жатпайтындар,аптасына
5,25 фунт стерлинг;
-табысы белгілі бір сомадан жоғары болса, 6,3%.
Зейнетақы мен жәрдемақы төлеуге жұмсалатын, әлеуметтік сақтандыру
мұқтажына жұмсалатын жарналар маңызды орын алады. Бұл жарналар төрт кластың
біреуі бойынша төленеді. Біріншісіне (негізгіге) жұмыс берушілер мен
жалдамалы еңбекпен шұғылданушы тұлғалар жатады. Екінші класқа өздігінен
шұғылданушылар жатады (яғни, жалданбай еңбек етушілер). Үшінші класс
бойынша жарналарды жұмыс істемейтіндер мен алғашқы екі класқа жатпайтын
азаматтар аударады. Төртінші класқа, табысы анықталған сомадан жоғары
болатын екінші класс бойынша жарна төлейтін тұлғалар жатады. Жарна кластары
сәйкес төлемдерге құқық береді.
Италия салықтары. Жалдамалы еңбек табысына еңбекақымен қоса оған
кіретін компоненттермен бірге, зейнетақы жатады. Еңбекақы мен зейнетақыдан
басқа,табыс көзін тұлғалар салық декларациясын тапсырудан босатылады.
Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығының мөлшерлемесі
прогрессивтік сипатта. Өзгерістер инфляция (құнсыздану) индексі есебінде
жыл сайын енгізіліп отырады. 1993 жылы 7,2 млн.лирге дейінгі табыс 10%-дық
мөлшерлеме бойынша, 7,2 млн.-нан 14,4 млн.лирге дейінгі табыс -22%
14,4 млн.-нан 30 млн. Лирге дейін -27% және осы түрде 50% дейін салық
салынған. 80-жылдары табыс салығының ең жоғарғы мөлшерлемесі 62%-ға жеткен.
Асырауында адамдары бар отбасы тұлғалары немесе 5,1 млн.лирден төмен табыс
табатындар салық жеңілдіктерін пайдаланады.
Германияның салық жүйесі бірнеше кезеңдерден тұрады. 1871ж. Герман
империясының құрылғанынан кейін бүкіл негізгі тура салықтар прерогативті
болып қала берді. Империяға тек кедендік пошлиналарды белгілеуге құқық
берілді және қолданбалы заттарға: темекі, сыра, арақ, қант, тұз. Соңғы
салықтық төлемдер жүйесінің бағытын 1879ж. Германияның бірінші
рейхсканцлері Отто Бисмарк анықтады. Ол табыс салығының ауыртпалығын
тұтынысқа (шығындар) көшіруді талап етті. Кедендік баждардың және
акциздердің империяның қолында қалғандығы мемлекеттің жалпы экономикалық
кеңістіктің болуын тағайындады.
ГФР қаржылық жүйесінің негізгі бөлімі болып арнайы қорлар
табылады. Олардың арасындағы негізгісі Әлеуметтік сақтандыру қоры, ол
әртүрлі сақтандыру түрлерін біріктіретін автономды қор. Барлық сақтандыру
түрлерінің әлеуметтік сақтандыру қорын мобилизациялау үшін үш негізгі табыс
көздерін ажыратады: міндетті аударым, кәсіпкердің жарнасы, федералды
бюджеттен субсидиялар. Ең көп үлес салмақты кәсіпкерлердің жарнасы алады.
Әлеуметтік сақтандыру қорлары кездейсоқ оқиғалардан сақтандырумен
айналысады, сондай-ақ ауырып қалса, жұмысшылардың және қызметкерлердің
зейнетақысын сақтандыру, жалға жұмыс істемейтіндердің зейнетақысын
сақтандыру.
Германияның зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі қартайған адамдарды
қаржылық қамтамасыздығы екі принципте жасалған: қайта үлестіру және
жинақтаушы. 1990 ж. бастап зейнетақы жүйесі жинақтаушы бөлімнің қосылу
жолымен өзгертілді. Қартайғанда жоқшылық болмау үшін базалық (минималды)
зейнетақы енгізілді, олар салықтық түсімдерден қаржыланады. Зейнетақы
реформасы 2030 жылға дейін жүргізіледі, ол революциялық сипатқа ие емес,
бірақ зейнетақы жүйесі қатаң өзгеріске ұшырауда.
Жалақы қорынан әлеуметтік аударым 6,8%-ды құрайды. Аударым сомасы
жалдаушы мен жұмыскер арасында тең пропорцияда бөлінеді.
Германиядағы табыс салығы прогрессивті. Оның төменгі мөлшерлемесі
- 19%, ең жоғарғы мөлшерлемесі-53%. Салық салынбайтын минимум жалғыз
адамдар үшін айына – 1 536 марка және отбасындағы екі адам үшін – 3 072
марка. Табыс салығын салу обьектісі-адамның барлық табысы: жалдамалы еңбек,
өзіндік жұмысы (еркін кәсіпті тұлғалар), кәсіпшілік қызмет немесе ауыл
жәене орман шаруашылығы қызметіндегі, капиталдан түскен, мүлікті жалға
беруден және алудан, сондай-ақ, басқа да түсімдер.
Салық салынатын табысты анықтау үшін, түсімдерден шығындар алынады.
Бұл жағдайда ерекше шығындар есепке алынады, мысалы, ерлі-зайыптылар
айырылысқаннан кейінгі алимент, медициналық сақтандыру жарналары мен өмірді
сақтандыру, шіркеулік салық, кәсіптік білім алудағы шығындар және т.б.
Жалдамалы жұмыскерлерден алынатын табыс салығын жұмыс беруші оларға
еңбекақы төлеуде ұстап қалады (еңбекақыға салынатын салық) және салық
органдарына аударады.Жалақы салығын анықтауда салық кластары, салық
кестелері мен салық карталары сияқты санаттар пайдаланылады. Жалдамалы
жұмыскерлер мен қызметкерлер сияқты санаттар пайдалынады. Жалдамалы
жұмыскерлер мен қызметкерлер топталатын алты салық класы бар:
І класс – балалары жоқ бойдақ жұмыскерлер;
ІІ класс – бойдақтар, баласы бар айырылысқан немесе жесір қалған
(әйелі өлген) адамдар;
ІІІ класс – үйленгендер, егер де отбасында ерлі-зайыптының біреуі ғана
жұмыс істесе. Егер екеуі де жұмыс істесе, оның біреуі екеуінің келісімімен
V класқа көшеді;
ІV класс – күйеуі мен әйелі жұмысістеген жағдайда, екеуіне салық бөлек
салынады;
V класс – жұмыс істейтін үйленгендер, оның біреуіне ІІІ класс бойынша
салық салынады;
VІ класс – бірнеше жерде еңбекақымен алатын жұмыскерлер.
Жалақыдан салық ұстау салық картасының негізінде жүргізіледі. Карта
тұратын жері бойынша қауыммен толтырылады. Онда салық класы, балалар саны,
жұмыскерлердің дін тұтуы куәландырылады. Сондай-ақ, мүгедектігі, 64 жасқа
толғаны және т.б. көрсетіледі.
Испания салықтары. Бюджеттің барынша көп табысы жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығымен қамтамасыз етіледі. 1995 жылы салық алымы 5 399
млрд. песоны немесе федералды бюджеттің 38% табысын құрады. Көптеген
Еуропалық елдерге қарағанда, Испанияның салық салу базасы кең. Кңбекақымен
қоса, кәсіпкерлік және кәсіптік қызметтен түскен табыс, капитал
дивидендтері, оған зейнетақы, жұмыссыздық бойынша жәрдемақылар кіреді.
Науқастығы бойынша жәрдемақыларға, мемлекеттік стипендияларға, лоторея
ұтыстарына, жұмыстан шығаруда берілетін бір жолғы жәрдемақыларға салық
салынбайды [14].
Салық салынатын табыстан отбасындағы әр бала мен 65 жастан асқан
асыраудағы адам үшін жылына 20 мың песоға дейін алынады. Жылдық табыстан
әлеуметтік сақтандыру мен кәсіподақ жарнасына аударым алынады, бұл аударым
5%-дан және 250 мың песо сомасынан аспауы керек. Дәрі-дәрмектер үшін
құжатталған шығындар жартылай алынады.
Швеция салықтары. Швециядағы бюджет табысындағы ірі баптардың бірі-
жалақы қорына аударым түріндегі әлеуметтік төлемдер. Жалдамалы еңбек
жұмыскерлерінің пайыз түріндегі жалақыға есептелген төлеміне мысал
келтірейік.
Есептеудің жалпы сомасы 38%-ды құрайды. Мәселе жалдамалы
жұмыскерлерде емес, фирма иеленушілері жайында болса, онда әлеуметтік төлем
құрылымы біршама өзгереді, бірақ үлес салмағы жоғары, яғни 39,3%. Швецияда
қаржылық жыл 1 шілдеден басталады.
АҚШ салықтары. Әлеуметтік сақтандыру қорына аударым – федералды
бюджет табысының шамасы жағынан екінші бабы – жұмыс берушімен, сондай-ақ,
жалдамалы жұмыскерлермен де жасалады. АҚШ-та әлеуметтік сақтандырудың екі
мемлекеттік жүйесі әрекет етеді: федералды зейнетақы жүйесі және
жұмыссыздық брйынша сақтандырудың федералды-штаттық жүйесі. Жарналар
міндетті сипатқа ие. Мөлшерлеме бюджеттің қалыптасқан кезінде өзгереді,
бірақ бұл жағдайда өсім тенденциясына ие. 1980 ж. кәсіпкерлер мен жалдамалы
еңбек тұлғалары үшін, аралас мөлшерлеме еңбекақы қорының 12,3%-ын құраса
(олар 6,15% бойынша төленді), 1988 ж. – 15,02%, 90-жылдарда – 15,3%, ал
бірінші жылы ғана жұмыспен қамтылған әр адам есебінде 50,1 мың долларды
құрады.
Жеке табысқа салық салу туралы мәселе оңайлықпен шешілмейді.
Штатта табыс алатын тұрғындар мен азаматтар штатқа табыс салығын төлейді.
Мысалы, Нью-Йоркте жұмыс істейтін, бірақ тұрмайтын адамдар еңбекақы салығын
төлейді, ал тұрғылықты жері бойынша қалған табысынан төлейді. Штаттық табыс
салығының мөлшерлемесі 2-ден 12%-ға дейін ауытқиды. Канаданың салық
жүйесінің құрылуы бірнеше кезеңдерден өткен. Конфедерацияны
құрылу кезінде мемлекеттік табыстардың негізгі қайнар көздерін бақылауға
федералды басқармасына тиесілі болған, провинциялар өз бюджеттерді
қамтамасыз етіп отыру үшін шекті федералды дотацияларды алған. Кедендік
төлемдер мен баждарын алуға тек қана федералды басқармасының құқығында
болған, өйткені сыртқы экономикалық қарым-қатынастар - федералдық құзырлық
саласы.
Канаданың қазіргі салық жүйесі үш деңгейлі болып табылады, әр
деңгейіндегі – федералды үкімет, провинциялардың және аймақтардың
үкіметтері мен муниципалиттерінің салық салудағы құқықтары бар.
Федералды салықтардың үлестеріне жалпы мемлекеттік табыстарынан 48% келеді.
Федералды бюджеттің негізгі бөлігін тұрғындардың табыс салығы болып
табылады.1998 ж.Федералды бюджеттің түсімдердің сақтандыру қорына және
зейнетақы қорына міндетті есептеулермен корпорациялық табыс салығының үлесі
60% құрған.
Салықты төлеушілері: жеке тұлғалар және корпорациялық емес бизнес.
Салық базасына еңбекақы, кәсіпкерлік табысы, дивидендтер, салым бойынша
проценттер, жеке меншіктен түсетін пайда (аренда үшін, қаламақы) және
анықталған әлеуметтік аударымдар (зейнетақылар, жұмыссыздық бойынша
жеңілдік ақылары). Салық федералды үкіметпен белгіленген ставкалар бойынша
жылға бір рет төленеді. Салық шкаласы келесідей: жылдық табыс 29590 дол.
мөлшеріне - 17%, табыстары 29590 доллардан 59180 дол. дейін -26%, 59180
доллардан жоғары -29%.
Осы мәліметтерге сүйене отырып көптеген дамыған елдерде салық
жүйесі мемлекеттің қажеттіліктерін шаруашылық субъектілері жасайтын ЖҰӨ-нің
үлесінің 30-40 пайыздан алмай қамтамасыз ету керек. Әлеуметтік салық
бойынша ең көп ставканы Германия мемлекеті 40% құрап отыр. ГФР қаржылық
жүйесінің негізгі бөлімі болып арнайы қорлар табылады. Олардың арасындағы
негізгісі Әлеуметтік сақтандыру қоры, ол әртүрлі сақтандыру түрлерін
біріктіретін автономды қор. Барлық сақтандыру түрлерінің әлеуметтік
сақтандыру қорын мобилизациялау үшін үш негізгі табыс көздерін ажыратады:
міндетті аударым, кәсіпкердің жарнасы, федералды бюджеттен субсидиялар. Ең
көп үлес салмақты кәсіпкерлердің жарнасы алады. Әлеуметтік сақтандыру
қорлары кездейсоқ оқиғалардан сақтандырумен айналысады, сондай-ақ ауырып
қалса, жұмысшылардың және қызметкерлердің зейнетақысын сақтандыру, жалға
жұмыс істемейтіндердің зейнетақысын сақтандыру.
Кесте 1– Шет мемлекеттердегі әлеуметтік салықтың ставкалары
Мемлекет атауы Салық ставкалары,%
Австрия 45,5
Бельгия 46,6
Ұлыбритания 33,9
Германия 42,9
Испания 35,5
Италия 42,9
Канада 36,3
Нидерланды 44,8
АҚШ 31,8
Франция 46,3
Швеция 54,2
Жапония 28,6
Германияның зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі қартайған адамдарды
қаржылық қамтамасыздығы екі принципте жасалған: қайта үлестіру және
жинақтаушы. 1990 ж. бастап зейнетақы жүйесі жинақтаушы бөлімнің қосылу
жолымен өзгертілді. Қартайғанда жоқшылық болмау үшін базалық (минималды)
зейнетақы енгізілді, олар салықтық түсімдерден қаржыланады. Зейнетақы
реформасы 2030 жылға дейін жүргізіледі, ол революциялық сипатқа ие емес,
бірақ зейнетақы жүйесі қатаң өзгеріске ұшырауда. Сақтандыру және
жұмыссыздыққа төлемдерді федералды жұмыс бастылық ведомствосы жүзеге
асырады. Жұмысшыларға және қызметшілерге, олардың табыстарына қарамастан
сақтандыру төлемдерін (отчисления) төлеу міндетті. Жұмыссыздар әлеуметтік
ақы алады, оның көлемі жалпы еңбек стажына, жасына, балалар санына
байланысты. Жұмыссыздықтан сақтандырылған жұмыссыздар сақтандырудан
шешілсе, яғни әлеуметтік ақы алуға құқығынан айрылғандар, жұмыссыздық
төлемдерін алады. Жұмыссыздар төлемдерінің көлемі: балалыларға - 58%,
баласыздарға - 56% алдыңғы табыстардан. Салық тоқсан сайын бірдей үлеспен
бөлініп, төленеді. Жыл соңында салық декларациясы негізінде бюджетпен толық
есеп айырысу арқылы жүргізіледі.
Әлеуметтік салық бойынша декларация салық органына есепті жылдан
кейінгі жылдың 31-ші мамырына дейін тапсырады және уақытылы салық төленуін
қадағалайды.
Екінші орында Италия мемлекеті 36% алып отыр. Әлеуметтік салық 36
пайыздық пропорционалдық ставкамен төленеді. Оған дейін 25 пайыздық
ставкамен төленген болатын.Бұдан басқа да екі арнайы салық ставкалары
қолданылады. Бағалы қағаздармен жұмыс жасайтын қаржы және холдингтік
компаниялар 7,5 пайыздық, қатынасу үлесінің 50 пайызын мемлекет құрайтын
компаниялар мен ұйымдар 6,25 пайыздық ставкамен табыс салығын төлейді.
Залалдары 5 жыл мерзімге аударылады. Үшінші орынды АҚШ мемлекеті 34% алып
отыр. Салықтық төлемдер бюджет табысының көп бөлігін құрайды.
Сондықтан салық жүйесі бюджет жүйесімен ұқсас. Федералды үкімет 70% жуық
салықтық түсімдерді болады, штат үкіметтері-20%, жергілікті үкімет-10% жуық
алады. 1929 жылы салық төлеушілерінің табыстарының төмендеуіне байланысты,
дағдарысқа ұшырап, бюджетте үлкен дисбалансты тудырды.
Федералды салық жүйесі келесі позицияларынан тұрады:
- жеке табыс салығы (48%)
- әлеуметтік қамсыздандыру мақсатындағы қорға салықтық төлемдер (34%)
- корпорациялық табыс салығы (10%)
- акциздер (4%)
Әлеуметтік қамсыздандыру қорлары бірнеше компоненттерінің тұрады.
Оларға әлеуметтік сақтандыру, медициналық қызмет көрсетуге, жұмыссыздыққа
төленетін жарналарға салықтар кіреді.
Төртінші орынға Швеция мемлекеті 30% ие. Швецияның салық жүйесінде
мысалы, салық жүктемесі көрсеткішінің ұлттық экономикаға әсері 50 пайыздан
асып кетеді екен. Бірақ бұл елде жинаған салықтардың есебінен әлеуметтік
экономикалық міндеттердің (тегін білім алу, денсаулық сақтау, әлеуметтік
қорғаудың жоғары деңгейі т.б) көпшілігі шешіледі, ал басқа елдердің
шаруашылық субъектілері мұндай міндеттерді өз есебінен орындайды. Салық
төлеушілер мен мемлекет мүдделер арасындағы тепе-теңдікке салықтың
жүктеменің анағұрлым жоғары деңгейімен қол жеткізіледі.Бесінші орынды,
Жапония мемлекеті 28% алып отыр. Жапонияда әлеуметтік салық та елеулі рөл
атады.Әлеуметтік салықтың төменгі ставкасын 27-ден 20 процентке дейін
төмендету;
-тұрғылықты халыққа салынатын табыс салығын 20, 24 және 40 процент
ставкалар мөлшерінде алу;
-ерлі-зайыптылардың табыстарына бөлек салық салуды енгізу және т.б.
жаткызылған еді. Үлыбританияның казіргі кездегі салық жүйесіндегі салықтар
(өз денгейлеріне орай).
Жергілікті салықтар жылжымайтын мүліктерге: зауыттар мен
фабрикаларға, жер учаскелеріне, тұрғын үйлерге, дүкендерге және мекемелерге
салынатын салықтардан тұрады. Жетінші орынды Канада мемлекеті 18% алып
отыр. бизнес. Әлеуметтік салық белгілі бір әлеуметтік мәселерге ақша-
қаражаттары бөлініп отырады.Салық базасына еңбекақы, кәсіпкерлік табысы,
дивидендтер, салым бойынша проценттер, жеке меншіктен түсетін пайда (аренда
үшін, қаламақы) және анықталған әлеуметтік аударымдар (зейнетақылар,
жұмыссыздық бойынша жеңілдік ақылары).Орталық басқарманың бюджетінің
негізгі бөлігін тікелей салықтар құрайды. Мемлекеттік бюджетке ең көп
табысты заңды және жеке тұлғалардың табыс салығы (барлық салықтардың 65%)
әкеледі. Компанияның табысы екі бөлімнен құрылуы мүмкін: жіктелетін және
жіктелмейтін. Салықтың ставкасы жіктелетін табыс үшін 33.48%. Бұл салықты
төлеу кезінде жеңілдіктерді ерекше статусы бар емдік мекемелер,
кооперативтер, қоғамдық ұйымдар – олар жалпы салықтың 27% көлемін төлейді.
Табыс салығы үшін ерекше ставка (28%) немесе оның 8 млн.иенадан аспайтын
бөлігі, орташа және ұсақ кәсіпорындардың жеңілдігі болып келеді.
Жеке тұлғалардың табыс салығы үшін бес ставка түрлерін қолданады,
олар прогрессивті шкала бойынша орналасады: 10, 20, 30, 40 және 50%. Салық
төлеуден емдеуге кеткен шығындар босатылады. Сонымен қатар төленбейтін
минимум салық төлеушінің жанұясындағы жағдайын да есепке алады. Қосымша
салық жеңілдіктерді көпбалалы отбасылар да қолданады. Жалпы алғанда орташа
табысты адамдарда табыс салығынан 30% жуық бөлігі босатылады. 1998 ж.
уақытша шара ретінде басқармамен табыс салығының жалпы 4трлн.иенаға
қысқарту жоспары құрылып қабылданған болатын [16].
Белгілі Венгер экономисі Я.Корнай бұл мәселе бойынша пікірін былай
білдіреді. Халықты әлеуметтік қорғауға бюджет шығыстарын қысқарту мен
экономикалық өсу арасында тығыз байланыс бар. Бір жағынан, әлеуметтік
мақсаттарға өте көп аударымдар кәсіпкерлік белсенділікті шектейді. Олар
қызметтің кеңеюі мен жаңа жұмыс орындарының ашылуын айтпағанда,
пайдалылықтың қажетті деңгейіне жетуге кедергі келтіреді. Ақырында мұндай
аударымдар экономикалық өсу фазасында өтуді алыстатады да, оның қарқынын
төмендетеді. Тағы бір жағынан қарасақ, халықты әлеуметтік қорғауға
бюджеттік қаржыландыру анағұрлым қысқарған сайын жұмыс күшін қолданумен
байланысты өндіріс шығындары азаяды, яғни өндірістің кеңеюі мен жаңа жұмыс
орындарын ашуға деген стимулдар күшейеді, экономикалық өсу қарқыны
күшейеді. Экономикалық өсудің негізінде әлеуметтік салада талап етілетін
барлық өзгерістер жасауға болады. Барлық дерлік дамыған елдерде салық
жүктемесінің 35-40 пайыз болуы қалыпты жағдай деп есептеледі.
2 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттің кiрiсін
қалыптастырудағы әлеуметтiк салықтың рөлi
2.1 Әлеуметтік салықты есептеу механизмі мен төлеу тәртібі
Әлеуметтік салық дегеніміз-жұмыскер мен жұмыс берушінің арасында
бюджетке төленетін салық және басқа да міндетті төлемдердің толық және дер
кезінде жыл сайынғы төленетін салығы.
Әлеуметтік салықтың мақсаты-әлеуметтік салық және әлеуметтік
сақтандырудың Мемлекеттік Қорына міндетті аударымдарды есептеу, төлеу
тәртібімен, салық бойынша салықтық есептіліктіқұру және тапсыру тәртібімен
танысу.
Әлеуметтік салықты төлеушілер болып:
1) Дара кәсіпкерлер;
2) Жекеше нотаристар, адвокаттар;
3) Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғалары;
4)Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекемелер арқылыжүзеге
асыратын резидент емес заңды тұлғалар әлеуметтік салық төлеушілер болып
табылады.
Резидент заңды тұлғаның шешімі бойынша оның құрылымдық бөлімшелері
әлеуметтік салық төлеушілер ретінде қарастырылуы мүмкін. Резидент заңды
тұлғаның шешімі бойынша әлеуметтік салықты дербес төлеушілер болыптанылған
құрылымдық бөлімшелер Кодекстің мақсаттары үшін жеке табыс салығы жөніндегі
салық агенттері болып танылады. Мемлекеттік органның
шешімі бойынша оның құрылымдық бөлімшелері және (немесе) аумақтық органдары
өздеріне бағынысты мемлекеттік мекемелер үшін төленуге жататын әлеуметтік
салықты төлеушілер ретінде қарастырылуы мүмкін.Жергілікті атқарушы органның
шешімі бойынша оның құрылымдық бөлімшелері және (немесе) аумақтық (төмен
тұрған) органдары өздеріне бағынысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Елбасының жолдауында Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру –
мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты Қазақстан халқына Жолдауына
сәйкес Қазақстан Республикасының жаңа салық кодексі әзірленді және осы
жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілді.
Тақырыптың өзектілігі. Әлеуметтік салық Қазақстан Республикасының
Салық жүйесінде 1999 жылы пайда болғаннан бері елеулі өзгерістер әкелді.
Оның ставкалары да және қолданылатын тәсілі де өзгеріске көп ұшырады.
Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік салық және бюджетке төленетін басқа
да міндетті салықтар мен төлемдер Салық кодексінде және басқа да
басылымдарда айқын жазылу тиіс. Салық салу айқындығы салық төлеушінің салық
міндеттемелері туындаудьң, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері
мен тәртібін салық заңдарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді [1].
Салықтар баршаға белгілі көптеген ғасырлар бойы қоғамның
экономикалық базалық құрамы және мемлекеттің кірісін қалыптастырудың
маңызды қаржылық құралы ретінде қолданылып келеді. Теориялық жағынан салық
салу жүйесі – қоғамның әлеуметтік құрылымын танып білудің шартты жағдайы
және объективті қажеттілігі.
Қоғамның даму процессінде әлеуметтік-экономикалық жүйедегі
салықтардың атқаратын рөлі күн өткен сайын жаңа нысанға айнала отырып,
артып келеді. Бұл әсіресе нарықтық қатынастардың қалыптасып дамуы
жағдайындағы экономикадағы өрлеу кезеңдеріне тән нәрсе, өйткені салық салу
жекелеген тұлғалардан бастап мемлекетке жеткенге дейін оның барлық
деңгейіндегі әлеуметтік процесстерге әсер ете алатын бірден бір
макроэкономикалық құрал болып табылады. Бұдан да басқа, халықаралық
экономикалық қарым қатынастардың ұлғаюуына байланысты салық жүйесі белгілі
бір жекелеген елдердің ішкі жұмысы болудан қалды. Осылайша, салық салудың
бір жағынан шаруашылық байланыстарға терең бойлауы, екінші жағынан оның
жалпылығы қазіргі кезде салықтардың атқаратын рөлінің жан-жақты қанат
жаюына жағдай жасап отыр.
Егер салықтардың қажеттілігі мемлекеттің саяси, экономикалық, қала
берді, әлеуметтік мақсаттары мен міндеттерінен туындайтынын білсек, онда
салықтардың әлеуметтік процесске әсер ету мүмкіндігінің бар екендігі
көптеген жағдайларда ескерілмегендігін байқауға болады. Сонымен бірге,
берілген анықтамаларда мемлекет өз қызметін жүзеге асыру барысында
мәжбүрлеуші, ал халық шарасыздықтан салық төлейтін мәжбүрленуші тұлға
ретінде көрініп отыр. Сондықтан, салықтарды қоғамның, сол арқылы ондағы
тұрғындардың өмір сүруіне қажетті қаражат көзі деп қарау керек және нарық
субъектлері (заңды және жеке тұлғалар) оны ерікті түрде, қиналмай төлеуі
керек, осы тұрғадын алып қарайтын болсақ салыққа, біздіңше, мынандай
анықтама беруге болады: салық дегеніміз - заңды және жеке тұлғалар
міндетті түрде төлейтін, қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуына
қажетті қаражат көзі. Салық - қазіргі уақытта барлық мемлекеттерге
тірек, яғни ең негізгі бюджетке
түсетін, бюджетті, мемлекетті ұстап тұратын басты кездері болып табылады.
Оның қандай түрінен болмасын жалтаруға жол бермеу - бүгінгі күннің басты
назарында.
Салық салынатын база жасау жөніндегі қорытынды жұмыстарға әзірлік
проблемасы жетіп артылады. Казіргі колданып журген Салык кодексі тікелей
ықпал ететін заң күшіне әлі де толық ие емес.
Әлеуметтік салықты енгізген кезеңнен бастап, оны басқару салық
органдарының қолына өтті. Төлем төлеу жұмыс берушілердің үш мемлекеттік
бюджеттен тысқары қоры қосылып, бір әлеуметтік салыққа айналуы мемлекеттік
бақылаушылардың, санын азайтып, жұмыс берушілердің осыған байланысты
төлемді есептеу және төлеу кұжаттары кеміді.
Әлеуметтік салық өзінің қарапайымды болғанымен осы салықты есептеу
кезінде көптеген қиыншылықтарға кез боламыз. Осы қиыншылықтар әлеуметтік
салық салу обьектсін анықтаған кезде бухгалтерлер әр тоқсан сайын қай
жерден болмасын қателіктерге ұшырайды. Іс жүзінде әр түрлі пікірге тап
боламыз, яғни салық кодексіндегі әлеуметтік салық салу обьекттері
ережесінің негізінде әлеуметтік салық салу обьектсіне жұмыс берушінің
қызметкерлерге төлейтін шығындары жатады.
Курстық жұмыстың мақсаты. Курстық зерттеудің мақсаты: Қазақстан
Республикасының салық жүйесіндегі әлеуметтік салықтың мәні мен рөлі.
Қазіргі кездегі салық салудың әлеуметтік салық жүйесін әлеуметтік тұрғыдан
оңтайландыру жөнінде ұсыныстар жасау болып табылады.
Аталған мақсат келесі міндеттерді шешу арқылы жүзеге асырылады:
-Қазақстан Республикасындағы әлеуметтiк салықтың мәні, оның пайда
болу алғышарттары;
-Мемлекеттік бюджеттің кiрiсін қалыптастырудағы әлеуметтiк салықтың
рөлi, алып жатқан орнын қарастыру;
-Әлеуметтiк салықтың қазіргі кездегі мәселелері мен оларды шешу
жолдары және жетiлдiру бағыттары.
Қызметтің жекелеген түрлері үшін арнаулы салық режимін қолданатын
жеке кәсіпкерлердің, сондай-ақ жеке нотариустар мен адвокаттардың өздерін
қоса алғанда олардың қызметкерлерінің саны да әлеуметтік салық салу
объектісі болып табылады.
Құрылымдық бөлімшелері бойынша әлеуметтік салық есеп қисабының
тиісті қосымшалары есеп қисапты беру үшін белгіленген мерзім күнінен
бастап бес жұмыс күні ішінде уәкілеттік орган белгілеген тәртіппен салық
органдарына беріледі.
1 Әлеуметтік салықтың теориялық аспектілері
1.1 Әлеуметтік салықтың пайда болу алғышарттары
Салықтар - бұл ертеде пайда болған, мемлекетпен алынатын
міндетті төлемдер. Тарихтан бүгінгі күнге тек қана салықтың жеке түрлері
жетті, яғни ертедегі мемлекеттердегі салықтар жиынтығы ретіндегі салық
жүйесі туралы толық мағлұматты білмейміз. Салықтың ежелгі түрі-құдайға беру
бес кітапта келесідей жазылған: “Ағаш жемістері және жердегі тұқымның әрбір
ондығына Құдай ие”. Осыған байланысты салықтың алғашқы мөлшерлемесі
табыстан 10%-ы мешіт қызметкерлеріне берілді, кейінірек мемлекетпен
алынатын салықтар пайда болды.
Салықтарды алудың әдістері мен формаларының дамуында үш ірі
кезеңді бөліп көрсетуге болады:
Бірінші кезең-бұл көне әлемнен орта ғасырға дейінгі даму,
мемлекеттің салықтарды жинау және анықтау бойынша қаржылық аппараты жоқ.
Мемлекет тек қана алғысы келетін қаражаттардың жалпы сомасын ғана
анықтайды, ал салық жинауды тайпаға немесе қалаға жүктейді.
Екінші кезең (XVI–XIX ғасырдың басы) бұл елде мемлекеттік мекемелер
жүйесі, оның ішінде қаржылық пайда болып, мемлекет қызметтердің бір бөлігін
өз мойнына алады: салық салу квотасын белгілейді, салық жинау процесін
бақылайды.
Үшінші кезең-қазіргі мемлекет салықты белгілеу және жинау бойынша
барлық қызметтерді және салық салудың өңделген тәртіптерінің бәрін өз
қолына алады. Биліктің аймақтық ұйымдары мемлекеттің көмекшілік ролін
атқарады.
Салық жүйесі қоғамдық қатынастары дамып келе жатқан адамзат
өркениетінің бастапқы кезеңдерінде пайда болған. Кезінде Інжілдегі Ізгі
хабарын жазғанда Лука Исаның тууы туралы өзінің баяндауын Сол күндері
кесарь Агвуст жер жүзінің барлық тұрғындары салық төлеу үшін тізімге
тіркелсін деген бұйрық берді деп бастаған еді. Осы оқиға салықтар мен
алымдарға байланысты санақ есебін алу және тізімге тіркеу ісінің бастамасы
болды, сондай-ақ халық санағы мен жерлерді есепке алу жөніндегі аталмыш
өктем іс-қимылдар Сирияны Квирини басқарып тұрған кезде, астарлы мағынада
жүрген болатын. Тізімге тіркеу барысында, бірінші кезекте Римге бағынышты
барлық провинциялардың жерлерін кадастрлеуге және бағалауға қол жеткізілсе,
екінші кезекте тұрғылықты халықтар нақты салық төлеушілер ретінде есепке
алынды. Міне, осындай жәйттер Иса Құтқарушы дүниеге келген кезден бастап
салықтардың императорлар қазынасы мен мемлекет пайдасына халықтан мәжбүрлеп
ақша алудың танымал құралына айналғанын дәлелдейді.
Сонымен, салықтардың бағзы заманнан алынып келе жатқаны жоғарыда
біршама айтылды және қандай болмасын мемлекеттің болмысы мен өсіп-дамуының
материалдық негізі-қаржыларды қалыптастыратын ең басты қайнар түсім
көздеріне салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің жататыны белгілі
болды. Бұл ретте ескеретін маңызды жәйт, салықтар билеушілердің ,
императорлардың, патша ағзамдардың қарамағына болсын, кейіннен мемлекеттің
тікелей өзіне болсын мәжбүрлеп алынғандықтан, олардың араларындағы
айырмашылық тек жекеше-құқықтық кірістер түрінде немесе қоғамдық-құқықтық
кірістер сипатына болды [2].
ХVІІІ ғ. Швед ғалымы А.Смид салық алу бойынша еңбегі жарық көрді.
Оның айтып кеткен цитаталары бойынша негізгі 4 принципті көрсетуге болады:
- әділдік қағидаты-салық бәріне тең жүргізілуі тиіс;
- анықтылық қағидаты-төлем сомасы салық төлеуші алдын ала анықталуы
тиіс;
- ыңғайлылық қағидаты-салық төлеуші үшін салық уақыты мен тәсілі ыңғайлы
болуы тиіс;
- үнемділік қағидаты-салық салу жүйесінің рационалдығы болу керек.
ХVІІІ ғ. Аяғында белсенді экономикалық, қаржылық және салық саясаты
бар жаңа мемлекеттердің негізі қаланды.
Қазақстан территориясында салықтар мен салық салудың дамуы өзіндік
әдістемелік теориясына ие, бұл мүмкін көшпелі тайпалар көшпелі емес
халықтарға қарағанда меншік, айырбас және ақша формаларын ерте дамытады
деген К.Маркстің тұжырымдамасына байланысты шығар.
Ертедегі ортағасырлық (батыс түрік және түркеш қағанаты)
мемлекетінің дамуы кезеңінде жеке меншік көрінісі ретіндегі әскери
міндеттілік туралы мәселе жазбаша мәселелерде шектелген. Соған қарамастан
негізгі әскери міндеттіліктің бірі соғыстық (басқаша айтқанда қан
салығы) оған байланысты вассалды тайпалардың барлық еркектері-сюзерене
тайпасының сұрамына енгізілгені белгілі. Құл-тайпалар бұл вассал-тайпалары,
олар сюзерен тайпасына тері, жүн түрінде алым төлеуге міндетті болды.
Қазақстандағы 1918-1920 жылдар кезеңі әскери коммунизм және азық-
түлік диктатурасы саясатымен байланысты болды. Бұл саясат арнайы әскери
күштермен жүргізіліп, кедей тұрғындардан асырғы азықтары тартып алынды.
Соның нәтижесінде аштық басталды. Мұндай “салықтық ауыртпалық” нәтижесі
1921 жылғы көтеріліс болды.
20-30 жылдардағы Қазақстан тарихы – үздіксіз қорлық тарихы: мал
алу, отырықшылыққа көшуге күштеу, репрессия және аштық. Күш көрсету
саясатын іске асыру үшін мемлекет салықтық қарыз ауыртпалығы Қазақстан
ауылдарына түсті. Сонымен, 1927-1928 жылдары ауыл шаруашылық салығының
шаруа қожалықтарына есептелген барлық соманың 33 % кулак шаруашылықтарын 4%
ғана төледі [4].
Осы шаруашылық жылында ірі мал шаруашылықтарының 0,6% мал
шаруашылығы салығының барлық сомадан 25% төледі. Ауылдағы бір шаруашылық
орташа мөлшерде 239 сом, ал ауылда 323 сом төлеп отырды. Бұдан бөлек
“өзіндік салық” деп аталатын, ауыл шаруашылық салығынан 4 есе көп салық
енгізілді.
Салық нормасынан өсімі әсерінен шаруашылықтардың көп бөлігі қалаға
кетті немесе табыс көздерін және қызмет түрлерін ауыстырды. Мал
шаруашылығымен айналысушылар салық ауыртпалығын көтере алмай шет елдерге
қашып кетіп жатты.
Қазақтанның салық жүйесі Совет үкіметінің салық жүйесі құрамында
дамыды. Мұнда “дүниежүзіндегі бірінші салықсыз мемлекет” құруды
көздегендіктен, салықтық жүйе теориясына жетік көңіл бөлінген жоқ.
“Американы адам басына өнім өндіруден озамыз” ұраны бойынша тұрғындар
жоғарғы салықтар төледі. Ауыл шаруашылығы нашарлап, 60 жылдары өндірістік
дағдарыс басталды. Ашаршылық қаупін сезгеннен кейін ғана ел басшылары шаруа
қожалықтарына салықтарды азайтты.
XX ғасырдың соңында Қазақстан тәуелсіз мемлекет болып табылды, ел
алдында тиімді нарықтық экономиканы құру міндеті тұрды. Реформаларды
дамытудың маңызды факторларының бірі салық саясаты болып табылады.
Қазақстандық қаржылық ғылым алдында салық және салық салудың күрделі және
ауқымды мәселесі, яғни жоғарғы тиімді дамыған салықтық жүйе құру міндеті
тұр.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқсанында қабылданған
Қазақстан Республикасындағы Салық жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық жүйесін
құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады.
Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі жұмыстардың бірі болып
саналады. Осы кезеңдерде елде көптеген өзгерістер болды және экономиканың
дамуына көптеген құбылыстар, атап айтқанда, меншіктің көптеген түрлерінің
дамуы, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы
қатынастардың құқықтық негізде жүргізілуі және тағы да басқа құбылыстар
іске аса бастады.
Әлеуметтік салық Қазақстан салық жүйесіне бертінде енгізілген
салықты сауықтыру болып табылады. Берілген салық түрін алудың бастапқы
мақсаты мемлекеттік зейнетақы, әлеуметтік қамтамасыз ету және медициналық
көмек көрсетуге азаматтар құқығын өткізу үшін қаражаттар жұмылдырумен
қортындыланады. 1999 жыл қаңтарынан бастап әлеуметтік салықты енгізу
сондай – ақ әлеуметтік бағдарламаларға бюджеттің кіріс бөлігін
қалыптастыру үшін қажет болды. Әлеуметтік салықтың өмір сүру кезеңіне
есеп беру және базаға алынатын мөлшер ставкасына толықтырылады және
көптеген өзгерістер енгізілді. Сонымен бірге 2004 жылдың 1 қаңтарынан
бастап Қазақстан Республикасының Салық комитетінің бабынан жаңа
редакциясына сәйкес, әлеуметтік салық және табыс салығын есепке алу
шкаласымен (жеке жұмыскерлерге) әлеуметтік салық жұмыскерлерге есепке
алынады [5].
Ескертуіміз керек, Қазақстанда 9 түрлі салық салу бар: әлеуметтік
салық еңбегіне төлем есепке алу және жұмыскерлер еңбекақысынан табыс
салыған ұстап қалу.
Бұл салықты алудың алғашқы мақсаты азаматтарды мемлекеттік
зейнетақы мен әлеуметтік қамтамасыздандыру, медициналық көмекпен қамтамасыз
ету болды.
Әлеуметтік салық – тұрақты экономикалық қатынас
туғызады.Әлеуметтік салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда
болады. Мәселен, бір тұлғаның нақты салық салу обьектісі бар болса, ол
салық міндеттемелерін орындаушы болып табылады.
1.2 Әлеуметтік салықтың экономикалық мәні мен мазмұны
Салықтар баршаға белгілі көптеген ғасырлар бойы қоғамның
экономикалық базалық құрамы және мемлекеттің кірісін қалыптастырудың
маңызды қаржылық құралы ретінде қолданылып келеді. Теориялық жағынан салық
салу жүйесі – қоғамның әлеуметтік құрылымын танып білудің шартты жағдайы
және объективті қажеттілігі.
Қоғамның даму процессінде әлеуметтік-экономикалық жүйедегі
салықтардың атқаратын рөлі күн өткен сайын жаңа нысанға айнала отырып,
артып келеді. Бұл әсіресе нарықтық қатынастардың қалыптасып дамуы
жағдайындағы экономикадағы өрлеу кезеңдеріне тән нәрсе, өйткені салық салу
жекелеген тұлғалардан бастап мемлекетке жеткенге дейін оның барлық
деңгейіндегі әлеуметтік процесстерге әсер ете алатын бірден бір
макроэкономикалық құрал болып табылады. Бұдан да басқа, халықаралық
экономикалық қарым қатынастардың ұлғаюуына байланысты салық жүйесі белгілі
бір жекелеген елдердің ішкі жұмысы болудан қалды. Осылайша, салық салудың
бір жағынан шаруашылық байланыстарға терең бойлауы, екінші жағынан оның
жалпылығы қазіргі кезде салықтардың атқаратын рөлінің жан-жақты
қанат жаюына жағдай жасап отыр.
Қазіргі кезде еліміз әлеуметтік бейімделген нарықтық экономиканың
даму жолын таңдаған болса, әлеуметтік бейімделу деңгейін көрсететін
(әлеуметтік бейімделген дамыған мемлекеттерде ЖІӨ-дегі салықтық
түсімдердің үлесі 30-40 пайызды құрайды) салық жүйесіне, салық салу
процессіне әлеуметтік тұрғыдан анықтама беруге негіз бар.
Жоғарыдағы тұжырымдарды ескере келе, біздіңше, салық салу
дегеніміз – нарық субъектілері мен қоғам арасындағы заңды түрде бекітілген
салықтарды төлеу бойынша конституциялық міндеттерді орындау кезінде
туындайтын әлеуметтік қатынастар жиынтығы.
Салық салудың әлеуметтік салдарлары оның шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халықтың әлеуметтік жағдайларына оң немесе керісінше теріс
әсер ететіндігін көрсететін бірден бір көрсеткіш және салық жүйесін үнемі
жетілдіріп отыруға негіз болатын маңызды фактор болып табылады. Салық
жүйесінің көмегімен мемлекет субъектлерге шаруашылық жүргізудің және
қоғамдағы әлеуметтік мәселелерді шешудің жағымды жағдайын жасауы немесе оны
тежеуі мүмкін. Осы тұрғыдан қарағанда, салық салу процессінен түрлі жағымды
немесе жағымсыз, оң немесе теріс салдарлардың туындайтыныдығын байқауға
болады.
Басқа салықтарға қарағанда (мүлік, жер және көлік құралдарына
салынатын салық) жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы мен жанама
салықтардың кері әлеуметтік салдары басым болып келеді, өйткені,
кәсіпорындардан гөрі кез келген адам қалай да өздерінің табыстарын
әлеуметтік қажеттіліктерге жұмсауға тырысады. Сонымен қатар, жеке
тұлғалардан алынатын табыс салығы, шын мәнінде негізгі мүшесі қоғамның
болашағы және негізгі құндылығы болып келетін отбасынан алынады, олардың
материалдық және әлеуметтік жағдайына әсер етеді.
Сонымен салықтардың мазмұны мынадай:
- Материалдық категория жағынан – бұл белгілі бір ақша сомасы болса;
- Экономикалық категория ретінде-бұл мемлекеттің табысы;
- Заңдық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген міндеттеме
болып табылады;
- Салықтық экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендерді
атауға болады:
- Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.
Салық қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі
төлемдерге алып бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық
төлеу жеке төлемдік сипатта болады (мысалы, мүлік салығын жеке азаматтар
жылына бір рет төлейді.
Жалпы әлеуметтік салыққа тоқталып кететін болсақ, әлеуметтік салық
дегеніміз - жұмыскер мен жұмыс берушінің арасында бюджетке төленетін салық
және басқа да міндетті төлемдердің толық және дер кезінде жыл сайынғы
төленетін салығы [7].
Әлеуметтік салық Қазақстанның салық жүйесіне салыстырмалы түрде
жаңадан енгізілген салық болып саналады. Бұл салықты алудың алғашқы мақсаты
азаматтарды мемлекеттік зейнетақы мен әлеуметтік қамтамасыздандыру,
медициналық көмекпен қамтамасыз ету болды. Әлеуметтік салықтың 26%-дан
алғашында 21%-ға (01.07.2001 жылдан бастап), 2009 жылы 11% болып қабылдануы
қысқа уақыт аралығында болды.
Алғашында әлеуметтік салықтың ерекшелігі келесідей болды: салық
салу обьектісі жалақы қоры болып, оны есептеу басқа салықтарды есептегенге
дейін жүргізілді.
Әлеуметтік салықтың мазмұны мынадай:
- Материалдық категория жағынан – бұл белгілі бір ақша сомасы болса;
- Экономикалық категория ретінде - бұл мемлекеттің табысы;
- Заңдық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген міндеттеме
болып табылады;
- Салықтық экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендер:
Салық ақшалай нысанда төленеді. Салық - қайтарылмайтын төлем болып
табылады. Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни
салық төлеушіден мемлекетке бағытталады. Мұның қайтарымды төлемдерден
(мысалы, мемлекеттік қарыз) айырмашылығы:
- Біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке қарай қозғалады;
- Екіншіден, кері қатады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге
бағытталады. Ал, қайтарымсыздық дегеніміз – ақшаны мерзімсіз алуды
білдіреді, яғни ол соманының қашан қайтатыны белгісіз.
Қазақстан Республикасының егемендігі, оның әлеуметтік бағдарлы
нарықтық қатынастарға бағытталған даму жолына көшуі, мемлекет және қоғам
мүддесіне қажетті қаражаттардың мемлекет құзырында орталықтандырылуы,
сондай- ақ өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында пайдаланылатын
салық саясатының экономика мен әлеуметтік аяларда өзіне тиесілі орын
алуының басты себебіне айналып отыр.
Салықтың экономикалық мәні- шаруашылық субьектілерінен, азаматтардан ұлттық
табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір бөлігі
болып табылатындығында [8].
Экономикалық және әлеуметтік тұрақтылықты қолдау мақсатында
мемлекет табыстарының теңсіздігін теңестіру міндетін атқарады. Қоғам
көлемінде табыстарды бөлу және қайта бөлу нарықтық экономикасы дамыған
елдерде мемлекеттің негізгі атқаратын қызметтерінің бірі болып табылады.
Табыстарды бөлу барысындағы мемлекеттің нарықтық процестерге
араласуының тікелей әдістерінің алатын орны ерекше болғанымен, кемшіліктері
де бар. Өйткені мемлекеттік әлеуметтік саясатының тікелей шараларын,
олардың маңызды бағыт екендігіне қарамастан, тек әлеуметтік жәрдемақылар
беру арқылы жүзеге асыру мүмкін емес. Мұнда, әлеуметтік инфроқұрылымды
ұйымдастыру тәсілдері де маңызды шаралардың бірі болып табылады.Аталған
бағыт Еуропа елдерінде жақсы дамыған және қазіргі кезде де ақшалай
нысандағы әлеуметтік төлемдермен салыстырғанда оған төмен мән берілмейді.
Сондықтан, Қазақстанның да әлеуметтік- экономикалық өміріндегі маңызды да
түйінді мәселе әлеуметтік саясатты салық салу арқылы дамытудың жанама
шараларын жүзеге асыру болып табылады.
Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді.
Сондықтан мемлекет жеке және заңды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті
соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет
салықты белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық
өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырап алады. Бұл жерде
салық қатынасы бөлуші сипатта болады.
Әлеуметтік салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Әлеуметтік салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады.
Тұрақтылықты мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес,
нормативті құқықтық актілермен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты
салық салу обьектісі бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып
табылады.
Кез келген салық жүйесінің шешуші түрдегі сапалық сипатын
көрсететін және оны әлеуметтік тұрғыдан бағалаудың ең маңызды
көрсеткіштерінің бірі- оның ауыртпалығы, яғни қоғамның экономикалық және
әлеуметтік өміріне салықтардың түсіретін қысымының мөлшері.
Әлеуметтік салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Әлеуметтік салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады.
Тұрақтылықты мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес,
нормативті құқықтық актілермен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты
салық салу обьектісі бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып
табылады.
Кез келген салық жүйесінің шешуші түрдегі сапалық сипатын көрсететін
және оны әлеуметтік тұрғыдан бағалаудың ең маңызды көрсеткіштерінің бірі-
оның ауыртпалығы, яғни қоғамның экономикалық және әлеуметтік өміріне
салықтардың түсіретін қысымының мөлшері.
Салық ауыртпалығы: экономиканың салық ауыртпалығы, халықтың салық
ауыртпалығы және жұмысшы мен кәсіпорындардың салық ауыртпалығы.
Дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей, экономиканың тиімділігіне
табыстардың бөліну теңсіздігін төмендетуге және қоғамдағы әлеуметтік
ымыраға жеткізетін адам капиталына және прогрессивті әлеуметтік шаралар
жүйесіне мемлекет тарапынан аумақты инвестиция салу арқылы ғана жүзеге
асырылуы мүмкін.
Мемлекеттің мұндай жағдайдағы негізгі міндеті экономикалық тиімділік
пен салық механизмі арқылы қайта бөлу, әлеуметтік трансферттер және әсер
етудің басқа да тетіктерінің арасындағы баланстың сақталуын қамтамасыз ету
болып табылады [9,10].
Салық ауыртпалығын салық жүйесінің сапалық көрсеткіші ретінде де
қарастыруға болады, өйткені, дұрыс жолға қойылған салық жүйесі мемлекеттің
қажеттілігін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен
бірге, салық төлеушілердің ынтасын төмендетпеуі, әлеуметтік жағдайын
әлсіретпеуі керек.
Әлеуметтік салықты енгізген кезеңнен бастап, оны басқару салық
органдарының қолына өтті. Төлем төлеу жұмыс берушілердің үш мемлекеттік
бюджеттен тысқары қоры қосылып, бір әлеуметтік салыққа айналады.
Әлеуметтік салық -жұмыскер мен жұмыс берушінің арасында бюджетке төленетін
салық және басқа да міндетті төлемдердің толық және дер кезінде жыл сайынғы
төленетін салығы. Әлеуметтік салықты төлеуде жұмыс берушілер толық
ақпаратты салық органдарына және бақылау органдарына береді және салықтық
бюджетке уақытылы төленуін қамтамасыз етеді.
1.3 Шетелдік тәжірибеде әлеуметтік салықтың қолдану ерекшеліктері
Салық жүйесі – белгіленген тәртіппен алынатын салықтар, алымдар
мен баждардың және оларды құру тәртібі мен қағидаларының жиынтығы, салық
төлеушілердің, салық органдардың және басқа да қатысушылардың құқықтары мен
міндеттемелерін анықтау. Сонымен қатар, салықтық бақылау формалары мен
әдістері және салықтық заңнама бұзылған кезде орындалатын шараларды
қамтиды. Осы жүйе келесі қағидалар негізінде қалыптасады: әділділік;
нейтралдылық; тиімділік; айқындылық; оптималдылық.
Унитарлы және федеративті мемлекеттердің салық жүйелері өзгеше.
Федеративті мемлекеттердің салық жүйелерінде негізгі салық түрлерін
федералды үкімет, штаттардың үкіметтері мен жергілікті басқару органдары
қатар қолданады. Ал унитарлы мемлекеттерде орталық бюджетке түсетін және
жергілікті бюджеттердің кірістеріне түсетін салықтарды бөлінуі қолданылады.
Салық жүйесінің объектісі және негізі – салық болып табылады. Ол бюджетке
және бюджеттен тыс мемлекеттік қорларға міндетті жеке - қайтарымсыз ақшалай
төлемдер. Салықтар анықталған тәртіпте және көлемде салық төлеушілерге
салынады [11].
Ұлыбританияның салық жүйесінің негізі ХІХ ғ. салынды. Философ
Фрэнсис Бэкон, экономист Уильям Петти, экономист әрі философ Адам Смит
еңбектерінде мемлекеттегі салықтың рөлі туралы сұрақтар көтерілген.
Ұлыбританияның жергілікті басқару органдары екі негізгі кіріс көздеріне ие:
үкімет субсидиясы және жергілікті салықтар. Жергілікті органдардың
шығыстарының 75%-дан 90% орталық бюджет қаржыландырады.
1989 ж. Шотландияда, бір жылдан кейін Англияда және Уэльсте жан басына
салық салуды енгізді. Оны барлық ересек азаматтар төледі. Салықты
жергілікті билік органдары белгіледі және ол 4:1 көлемінде шығыстар
деңгейімен байланысты болды. Бұл салықтың енуі әлеуметтік салада көптеген
кері әсерлерге алып келді. Бұл М.Тэтчердің отставкаға кетуін тездетті,
осыдан 1993 ж. жан басына салық муниципалды салықпен алмасты.
Ұлыбританияның қазіргі салық жүйесі реформалануда. 1965 және 1973
жж. ол айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. 1990-шы жылдарда өзгерістер орын
алды, әсіресе жергілікті салық салу құрылымында.
Ұлыбританияның салық жүйесі екі деңгейлі. Жалпы
мемлекеттік (барлықсалық түсімдердің 90%) және жергілікті салық (10% жуық).
Жалпы мемлекеттік салықтар ішінде кең тарағандары бұл тікелей салықтар:
табыс салығы, капиталға салық, мұраға салық.
Тікелей салықтарға әлеуметтік сақтандыру қажеттіліктеріне
жарналарды жатқызуға болады. Бұл жарнаны төлейтіндер:
жалдамалы еңбек тұлғалары және дифференциаланған ставкалар бойынша жұмыс
берушілер. Аптасына 54 фунт стерлингтен төмен табыс алатындар салық
төлеуден босатылады. Егер табыс жоғары болса, алғашқы 54 фунт стерлинг 2%;
қалған бөлігінен 9% төленеді, тек 405 фунт стерлингтен көп емес;
-жалға жұмыс істемейтіндер, тұрақты ставкамен жарна төлейді,
аптасына 5,35 фунт стерлинг;
-жұмыс істемейтін және алдыңғы екі классқа жатпайтындар,аптасына
5,25 фунт стерлинг;
-табысы белгілі бір сомадан жоғары болса, 6,3%.
Зейнетақы мен жәрдемақы төлеуге жұмсалатын, әлеуметтік сақтандыру
мұқтажына жұмсалатын жарналар маңызды орын алады. Бұл жарналар төрт кластың
біреуі бойынша төленеді. Біріншісіне (негізгіге) жұмыс берушілер мен
жалдамалы еңбекпен шұғылданушы тұлғалар жатады. Екінші класқа өздігінен
шұғылданушылар жатады (яғни, жалданбай еңбек етушілер). Үшінші класс
бойынша жарналарды жұмыс істемейтіндер мен алғашқы екі класқа жатпайтын
азаматтар аударады. Төртінші класқа, табысы анықталған сомадан жоғары
болатын екінші класс бойынша жарна төлейтін тұлғалар жатады. Жарна кластары
сәйкес төлемдерге құқық береді.
Италия салықтары. Жалдамалы еңбек табысына еңбекақымен қоса оған
кіретін компоненттермен бірге, зейнетақы жатады. Еңбекақы мен зейнетақыдан
басқа,табыс көзін тұлғалар салық декларациясын тапсырудан босатылады.
Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығының мөлшерлемесі
прогрессивтік сипатта. Өзгерістер инфляция (құнсыздану) индексі есебінде
жыл сайын енгізіліп отырады. 1993 жылы 7,2 млн.лирге дейінгі табыс 10%-дық
мөлшерлеме бойынша, 7,2 млн.-нан 14,4 млн.лирге дейінгі табыс -22%
14,4 млн.-нан 30 млн. Лирге дейін -27% және осы түрде 50% дейін салық
салынған. 80-жылдары табыс салығының ең жоғарғы мөлшерлемесі 62%-ға жеткен.
Асырауында адамдары бар отбасы тұлғалары немесе 5,1 млн.лирден төмен табыс
табатындар салық жеңілдіктерін пайдаланады.
Германияның салық жүйесі бірнеше кезеңдерден тұрады. 1871ж. Герман
империясының құрылғанынан кейін бүкіл негізгі тура салықтар прерогативті
болып қала берді. Империяға тек кедендік пошлиналарды белгілеуге құқық
берілді және қолданбалы заттарға: темекі, сыра, арақ, қант, тұз. Соңғы
салықтық төлемдер жүйесінің бағытын 1879ж. Германияның бірінші
рейхсканцлері Отто Бисмарк анықтады. Ол табыс салығының ауыртпалығын
тұтынысқа (шығындар) көшіруді талап етті. Кедендік баждардың және
акциздердің империяның қолында қалғандығы мемлекеттің жалпы экономикалық
кеңістіктің болуын тағайындады.
ГФР қаржылық жүйесінің негізгі бөлімі болып арнайы қорлар
табылады. Олардың арасындағы негізгісі Әлеуметтік сақтандыру қоры, ол
әртүрлі сақтандыру түрлерін біріктіретін автономды қор. Барлық сақтандыру
түрлерінің әлеуметтік сақтандыру қорын мобилизациялау үшін үш негізгі табыс
көздерін ажыратады: міндетті аударым, кәсіпкердің жарнасы, федералды
бюджеттен субсидиялар. Ең көп үлес салмақты кәсіпкерлердің жарнасы алады.
Әлеуметтік сақтандыру қорлары кездейсоқ оқиғалардан сақтандырумен
айналысады, сондай-ақ ауырып қалса, жұмысшылардың және қызметкерлердің
зейнетақысын сақтандыру, жалға жұмыс істемейтіндердің зейнетақысын
сақтандыру.
Германияның зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі қартайған адамдарды
қаржылық қамтамасыздығы екі принципте жасалған: қайта үлестіру және
жинақтаушы. 1990 ж. бастап зейнетақы жүйесі жинақтаушы бөлімнің қосылу
жолымен өзгертілді. Қартайғанда жоқшылық болмау үшін базалық (минималды)
зейнетақы енгізілді, олар салықтық түсімдерден қаржыланады. Зейнетақы
реформасы 2030 жылға дейін жүргізіледі, ол революциялық сипатқа ие емес,
бірақ зейнетақы жүйесі қатаң өзгеріске ұшырауда.
Жалақы қорынан әлеуметтік аударым 6,8%-ды құрайды. Аударым сомасы
жалдаушы мен жұмыскер арасында тең пропорцияда бөлінеді.
Германиядағы табыс салығы прогрессивті. Оның төменгі мөлшерлемесі
- 19%, ең жоғарғы мөлшерлемесі-53%. Салық салынбайтын минимум жалғыз
адамдар үшін айына – 1 536 марка және отбасындағы екі адам үшін – 3 072
марка. Табыс салығын салу обьектісі-адамның барлық табысы: жалдамалы еңбек,
өзіндік жұмысы (еркін кәсіпті тұлғалар), кәсіпшілік қызмет немесе ауыл
жәене орман шаруашылығы қызметіндегі, капиталдан түскен, мүлікті жалға
беруден және алудан, сондай-ақ, басқа да түсімдер.
Салық салынатын табысты анықтау үшін, түсімдерден шығындар алынады.
Бұл жағдайда ерекше шығындар есепке алынады, мысалы, ерлі-зайыптылар
айырылысқаннан кейінгі алимент, медициналық сақтандыру жарналары мен өмірді
сақтандыру, шіркеулік салық, кәсіптік білім алудағы шығындар және т.б.
Жалдамалы жұмыскерлерден алынатын табыс салығын жұмыс беруші оларға
еңбекақы төлеуде ұстап қалады (еңбекақыға салынатын салық) және салық
органдарына аударады.Жалақы салығын анықтауда салық кластары, салық
кестелері мен салық карталары сияқты санаттар пайдаланылады. Жалдамалы
жұмыскерлер мен қызметкерлер сияқты санаттар пайдалынады. Жалдамалы
жұмыскерлер мен қызметкерлер топталатын алты салық класы бар:
І класс – балалары жоқ бойдақ жұмыскерлер;
ІІ класс – бойдақтар, баласы бар айырылысқан немесе жесір қалған
(әйелі өлген) адамдар;
ІІІ класс – үйленгендер, егер де отбасында ерлі-зайыптының біреуі ғана
жұмыс істесе. Егер екеуі де жұмыс істесе, оның біреуі екеуінің келісімімен
V класқа көшеді;
ІV класс – күйеуі мен әйелі жұмысістеген жағдайда, екеуіне салық бөлек
салынады;
V класс – жұмыс істейтін үйленгендер, оның біреуіне ІІІ класс бойынша
салық салынады;
VІ класс – бірнеше жерде еңбекақымен алатын жұмыскерлер.
Жалақыдан салық ұстау салық картасының негізінде жүргізіледі. Карта
тұратын жері бойынша қауыммен толтырылады. Онда салық класы, балалар саны,
жұмыскерлердің дін тұтуы куәландырылады. Сондай-ақ, мүгедектігі, 64 жасқа
толғаны және т.б. көрсетіледі.
Испания салықтары. Бюджеттің барынша көп табысы жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығымен қамтамасыз етіледі. 1995 жылы салық алымы 5 399
млрд. песоны немесе федералды бюджеттің 38% табысын құрады. Көптеген
Еуропалық елдерге қарағанда, Испанияның салық салу базасы кең. Кңбекақымен
қоса, кәсіпкерлік және кәсіптік қызметтен түскен табыс, капитал
дивидендтері, оған зейнетақы, жұмыссыздық бойынша жәрдемақылар кіреді.
Науқастығы бойынша жәрдемақыларға, мемлекеттік стипендияларға, лоторея
ұтыстарына, жұмыстан шығаруда берілетін бір жолғы жәрдемақыларға салық
салынбайды [14].
Салық салынатын табыстан отбасындағы әр бала мен 65 жастан асқан
асыраудағы адам үшін жылына 20 мың песоға дейін алынады. Жылдық табыстан
әлеуметтік сақтандыру мен кәсіподақ жарнасына аударым алынады, бұл аударым
5%-дан және 250 мың песо сомасынан аспауы керек. Дәрі-дәрмектер үшін
құжатталған шығындар жартылай алынады.
Швеция салықтары. Швециядағы бюджет табысындағы ірі баптардың бірі-
жалақы қорына аударым түріндегі әлеуметтік төлемдер. Жалдамалы еңбек
жұмыскерлерінің пайыз түріндегі жалақыға есептелген төлеміне мысал
келтірейік.
Есептеудің жалпы сомасы 38%-ды құрайды. Мәселе жалдамалы
жұмыскерлерде емес, фирма иеленушілері жайында болса, онда әлеуметтік төлем
құрылымы біршама өзгереді, бірақ үлес салмағы жоғары, яғни 39,3%. Швецияда
қаржылық жыл 1 шілдеден басталады.
АҚШ салықтары. Әлеуметтік сақтандыру қорына аударым – федералды
бюджет табысының шамасы жағынан екінші бабы – жұмыс берушімен, сондай-ақ,
жалдамалы жұмыскерлермен де жасалады. АҚШ-та әлеуметтік сақтандырудың екі
мемлекеттік жүйесі әрекет етеді: федералды зейнетақы жүйесі және
жұмыссыздық брйынша сақтандырудың федералды-штаттық жүйесі. Жарналар
міндетті сипатқа ие. Мөлшерлеме бюджеттің қалыптасқан кезінде өзгереді,
бірақ бұл жағдайда өсім тенденциясына ие. 1980 ж. кәсіпкерлер мен жалдамалы
еңбек тұлғалары үшін, аралас мөлшерлеме еңбекақы қорының 12,3%-ын құраса
(олар 6,15% бойынша төленді), 1988 ж. – 15,02%, 90-жылдарда – 15,3%, ал
бірінші жылы ғана жұмыспен қамтылған әр адам есебінде 50,1 мың долларды
құрады.
Жеке табысқа салық салу туралы мәселе оңайлықпен шешілмейді.
Штатта табыс алатын тұрғындар мен азаматтар штатқа табыс салығын төлейді.
Мысалы, Нью-Йоркте жұмыс істейтін, бірақ тұрмайтын адамдар еңбекақы салығын
төлейді, ал тұрғылықты жері бойынша қалған табысынан төлейді. Штаттық табыс
салығының мөлшерлемесі 2-ден 12%-ға дейін ауытқиды. Канаданың салық
жүйесінің құрылуы бірнеше кезеңдерден өткен. Конфедерацияны
құрылу кезінде мемлекеттік табыстардың негізгі қайнар көздерін бақылауға
федералды басқармасына тиесілі болған, провинциялар өз бюджеттерді
қамтамасыз етіп отыру үшін шекті федералды дотацияларды алған. Кедендік
төлемдер мен баждарын алуға тек қана федералды басқармасының құқығында
болған, өйткені сыртқы экономикалық қарым-қатынастар - федералдық құзырлық
саласы.
Канаданың қазіргі салық жүйесі үш деңгейлі болып табылады, әр
деңгейіндегі – федералды үкімет, провинциялардың және аймақтардың
үкіметтері мен муниципалиттерінің салық салудағы құқықтары бар.
Федералды салықтардың үлестеріне жалпы мемлекеттік табыстарынан 48% келеді.
Федералды бюджеттің негізгі бөлігін тұрғындардың табыс салығы болып
табылады.1998 ж.Федералды бюджеттің түсімдердің сақтандыру қорына және
зейнетақы қорына міндетті есептеулермен корпорациялық табыс салығының үлесі
60% құрған.
Салықты төлеушілері: жеке тұлғалар және корпорациялық емес бизнес.
Салық базасына еңбекақы, кәсіпкерлік табысы, дивидендтер, салым бойынша
проценттер, жеке меншіктен түсетін пайда (аренда үшін, қаламақы) және
анықталған әлеуметтік аударымдар (зейнетақылар, жұмыссыздық бойынша
жеңілдік ақылары). Салық федералды үкіметпен белгіленген ставкалар бойынша
жылға бір рет төленеді. Салық шкаласы келесідей: жылдық табыс 29590 дол.
мөлшеріне - 17%, табыстары 29590 доллардан 59180 дол. дейін -26%, 59180
доллардан жоғары -29%.
Осы мәліметтерге сүйене отырып көптеген дамыған елдерде салық
жүйесі мемлекеттің қажеттіліктерін шаруашылық субъектілері жасайтын ЖҰӨ-нің
үлесінің 30-40 пайыздан алмай қамтамасыз ету керек. Әлеуметтік салық
бойынша ең көп ставканы Германия мемлекеті 40% құрап отыр. ГФР қаржылық
жүйесінің негізгі бөлімі болып арнайы қорлар табылады. Олардың арасындағы
негізгісі Әлеуметтік сақтандыру қоры, ол әртүрлі сақтандыру түрлерін
біріктіретін автономды қор. Барлық сақтандыру түрлерінің әлеуметтік
сақтандыру қорын мобилизациялау үшін үш негізгі табыс көздерін ажыратады:
міндетті аударым, кәсіпкердің жарнасы, федералды бюджеттен субсидиялар. Ең
көп үлес салмақты кәсіпкерлердің жарнасы алады. Әлеуметтік сақтандыру
қорлары кездейсоқ оқиғалардан сақтандырумен айналысады, сондай-ақ ауырып
қалса, жұмысшылардың және қызметкерлердің зейнетақысын сақтандыру, жалға
жұмыс істемейтіндердің зейнетақысын сақтандыру.
Кесте 1– Шет мемлекеттердегі әлеуметтік салықтың ставкалары
Мемлекет атауы Салық ставкалары,%
Австрия 45,5
Бельгия 46,6
Ұлыбритания 33,9
Германия 42,9
Испания 35,5
Италия 42,9
Канада 36,3
Нидерланды 44,8
АҚШ 31,8
Франция 46,3
Швеция 54,2
Жапония 28,6
Германияның зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі қартайған адамдарды
қаржылық қамтамасыздығы екі принципте жасалған: қайта үлестіру және
жинақтаушы. 1990 ж. бастап зейнетақы жүйесі жинақтаушы бөлімнің қосылу
жолымен өзгертілді. Қартайғанда жоқшылық болмау үшін базалық (минималды)
зейнетақы енгізілді, олар салықтық түсімдерден қаржыланады. Зейнетақы
реформасы 2030 жылға дейін жүргізіледі, ол революциялық сипатқа ие емес,
бірақ зейнетақы жүйесі қатаң өзгеріске ұшырауда. Сақтандыру және
жұмыссыздыққа төлемдерді федералды жұмыс бастылық ведомствосы жүзеге
асырады. Жұмысшыларға және қызметшілерге, олардың табыстарына қарамастан
сақтандыру төлемдерін (отчисления) төлеу міндетті. Жұмыссыздар әлеуметтік
ақы алады, оның көлемі жалпы еңбек стажына, жасына, балалар санына
байланысты. Жұмыссыздықтан сақтандырылған жұмыссыздар сақтандырудан
шешілсе, яғни әлеуметтік ақы алуға құқығынан айрылғандар, жұмыссыздық
төлемдерін алады. Жұмыссыздар төлемдерінің көлемі: балалыларға - 58%,
баласыздарға - 56% алдыңғы табыстардан. Салық тоқсан сайын бірдей үлеспен
бөлініп, төленеді. Жыл соңында салық декларациясы негізінде бюджетпен толық
есеп айырысу арқылы жүргізіледі.
Әлеуметтік салық бойынша декларация салық органына есепті жылдан
кейінгі жылдың 31-ші мамырына дейін тапсырады және уақытылы салық төленуін
қадағалайды.
Екінші орында Италия мемлекеті 36% алып отыр. Әлеуметтік салық 36
пайыздық пропорционалдық ставкамен төленеді. Оған дейін 25 пайыздық
ставкамен төленген болатын.Бұдан басқа да екі арнайы салық ставкалары
қолданылады. Бағалы қағаздармен жұмыс жасайтын қаржы және холдингтік
компаниялар 7,5 пайыздық, қатынасу үлесінің 50 пайызын мемлекет құрайтын
компаниялар мен ұйымдар 6,25 пайыздық ставкамен табыс салығын төлейді.
Залалдары 5 жыл мерзімге аударылады. Үшінші орынды АҚШ мемлекеті 34% алып
отыр. Салықтық төлемдер бюджет табысының көп бөлігін құрайды.
Сондықтан салық жүйесі бюджет жүйесімен ұқсас. Федералды үкімет 70% жуық
салықтық түсімдерді болады, штат үкіметтері-20%, жергілікті үкімет-10% жуық
алады. 1929 жылы салық төлеушілерінің табыстарының төмендеуіне байланысты,
дағдарысқа ұшырап, бюджетте үлкен дисбалансты тудырды.
Федералды салық жүйесі келесі позицияларынан тұрады:
- жеке табыс салығы (48%)
- әлеуметтік қамсыздандыру мақсатындағы қорға салықтық төлемдер (34%)
- корпорациялық табыс салығы (10%)
- акциздер (4%)
Әлеуметтік қамсыздандыру қорлары бірнеше компоненттерінің тұрады.
Оларға әлеуметтік сақтандыру, медициналық қызмет көрсетуге, жұмыссыздыққа
төленетін жарналарға салықтар кіреді.
Төртінші орынға Швеция мемлекеті 30% ие. Швецияның салық жүйесінде
мысалы, салық жүктемесі көрсеткішінің ұлттық экономикаға әсері 50 пайыздан
асып кетеді екен. Бірақ бұл елде жинаған салықтардың есебінен әлеуметтік
экономикалық міндеттердің (тегін білім алу, денсаулық сақтау, әлеуметтік
қорғаудың жоғары деңгейі т.б) көпшілігі шешіледі, ал басқа елдердің
шаруашылық субъектілері мұндай міндеттерді өз есебінен орындайды. Салық
төлеушілер мен мемлекет мүдделер арасындағы тепе-теңдікке салықтың
жүктеменің анағұрлым жоғары деңгейімен қол жеткізіледі.Бесінші орынды,
Жапония мемлекеті 28% алып отыр. Жапонияда әлеуметтік салық та елеулі рөл
атады.Әлеуметтік салықтың төменгі ставкасын 27-ден 20 процентке дейін
төмендету;
-тұрғылықты халыққа салынатын табыс салығын 20, 24 және 40 процент
ставкалар мөлшерінде алу;
-ерлі-зайыптылардың табыстарына бөлек салық салуды енгізу және т.б.
жаткызылған еді. Үлыбританияның казіргі кездегі салық жүйесіндегі салықтар
(өз денгейлеріне орай).
Жергілікті салықтар жылжымайтын мүліктерге: зауыттар мен
фабрикаларға, жер учаскелеріне, тұрғын үйлерге, дүкендерге және мекемелерге
салынатын салықтардан тұрады. Жетінші орынды Канада мемлекеті 18% алып
отыр. бизнес. Әлеуметтік салық белгілі бір әлеуметтік мәселерге ақша-
қаражаттары бөлініп отырады.Салық базасына еңбекақы, кәсіпкерлік табысы,
дивидендтер, салым бойынша проценттер, жеке меншіктен түсетін пайда (аренда
үшін, қаламақы) және анықталған әлеуметтік аударымдар (зейнетақылар,
жұмыссыздық бойынша жеңілдік ақылары).Орталық басқарманың бюджетінің
негізгі бөлігін тікелей салықтар құрайды. Мемлекеттік бюджетке ең көп
табысты заңды және жеке тұлғалардың табыс салығы (барлық салықтардың 65%)
әкеледі. Компанияның табысы екі бөлімнен құрылуы мүмкін: жіктелетін және
жіктелмейтін. Салықтың ставкасы жіктелетін табыс үшін 33.48%. Бұл салықты
төлеу кезінде жеңілдіктерді ерекше статусы бар емдік мекемелер,
кооперативтер, қоғамдық ұйымдар – олар жалпы салықтың 27% көлемін төлейді.
Табыс салығы үшін ерекше ставка (28%) немесе оның 8 млн.иенадан аспайтын
бөлігі, орташа және ұсақ кәсіпорындардың жеңілдігі болып келеді.
Жеке тұлғалардың табыс салығы үшін бес ставка түрлерін қолданады,
олар прогрессивті шкала бойынша орналасады: 10, 20, 30, 40 және 50%. Салық
төлеуден емдеуге кеткен шығындар босатылады. Сонымен қатар төленбейтін
минимум салық төлеушінің жанұясындағы жағдайын да есепке алады. Қосымша
салық жеңілдіктерді көпбалалы отбасылар да қолданады. Жалпы алғанда орташа
табысты адамдарда табыс салығынан 30% жуық бөлігі босатылады. 1998 ж.
уақытша шара ретінде басқармамен табыс салығының жалпы 4трлн.иенаға
қысқарту жоспары құрылып қабылданған болатын [16].
Белгілі Венгер экономисі Я.Корнай бұл мәселе бойынша пікірін былай
білдіреді. Халықты әлеуметтік қорғауға бюджет шығыстарын қысқарту мен
экономикалық өсу арасында тығыз байланыс бар. Бір жағынан, әлеуметтік
мақсаттарға өте көп аударымдар кәсіпкерлік белсенділікті шектейді. Олар
қызметтің кеңеюі мен жаңа жұмыс орындарының ашылуын айтпағанда,
пайдалылықтың қажетті деңгейіне жетуге кедергі келтіреді. Ақырында мұндай
аударымдар экономикалық өсу фазасында өтуді алыстатады да, оның қарқынын
төмендетеді. Тағы бір жағынан қарасақ, халықты әлеуметтік қорғауға
бюджеттік қаржыландыру анағұрлым қысқарған сайын жұмыс күшін қолданумен
байланысты өндіріс шығындары азаяды, яғни өндірістің кеңеюі мен жаңа жұмыс
орындарын ашуға деген стимулдар күшейеді, экономикалық өсу қарқыны
күшейеді. Экономикалық өсудің негізінде әлеуметтік салада талап етілетін
барлық өзгерістер жасауға болады. Барлық дерлік дамыған елдерде салық
жүктемесінің 35-40 пайыз болуы қалыпты жағдай деп есептеледі.
2 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттің кiрiсін
қалыптастырудағы әлеуметтiк салықтың рөлi
2.1 Әлеуметтік салықты есептеу механизмі мен төлеу тәртібі
Әлеуметтік салық дегеніміз-жұмыскер мен жұмыс берушінің арасында
бюджетке төленетін салық және басқа да міндетті төлемдердің толық және дер
кезінде жыл сайынғы төленетін салығы.
Әлеуметтік салықтың мақсаты-әлеуметтік салық және әлеуметтік
сақтандырудың Мемлекеттік Қорына міндетті аударымдарды есептеу, төлеу
тәртібімен, салық бойынша салықтық есептіліктіқұру және тапсыру тәртібімен
танысу.
Әлеуметтік салықты төлеушілер болып:
1) Дара кәсіпкерлер;
2) Жекеше нотаристар, адвокаттар;
3) Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғалары;
4)Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекемелер арқылыжүзеге
асыратын резидент емес заңды тұлғалар әлеуметтік салық төлеушілер болып
табылады.
Резидент заңды тұлғаның шешімі бойынша оның құрылымдық бөлімшелері
әлеуметтік салық төлеушілер ретінде қарастырылуы мүмкін. Резидент заңды
тұлғаның шешімі бойынша әлеуметтік салықты дербес төлеушілер болыптанылған
құрылымдық бөлімшелер Кодекстің мақсаттары үшін жеке табыс салығы жөніндегі
салық агенттері болып танылады. Мемлекеттік органның
шешімі бойынша оның құрылымдық бөлімшелері және (немесе) аумақтық органдары
өздеріне бағынысты мемлекеттік мекемелер үшін төленуге жататын әлеуметтік
салықты төлеушілер ретінде қарастырылуы мүмкін.Жергілікті атқарушы органның
шешімі бойынша оның құрылымдық бөлімшелері және (немесе) аумақтық (төмен
тұрған) органдары өздеріне бағынысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz