Әлеуметтік салықтың теориялық негіздерін зерттеу
КІРІСПЕ
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ӘЛЕУМЕТТІК САЛЫҚТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Әлеуметтік салықтың пайда болу алғышарттары
1.2 Салық жүйесіндегі әлеуметтік салықтың экономикалық мәні
1.3 Шетел тәжірибесіндегі әлеуметтік салықтың қолдану ерекшеліктері
2 БЮДЖЕТ КІРІСТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САЛЫҚТЫҢ РӨЛІ
2.1 Әлеуметтік салықты есептеу және төлеу тәртібі
2.2 Бюджет кірісін қалыптастырудағы әлеуметтік салықтың түсу жағдайын талдау
2.3 Маңғыстау облысы бойынша әлеуметтік салықтың түсу динамикасы 2010.2012жж
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ӘЛЕУМЕТТІК САЛЫҚТЫ ЕСЕПТЕУ МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ӘЛЕУМЕТТІК САЛЫҚТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Әлеуметтік салықтың пайда болу алғышарттары
1.2 Салық жүйесіндегі әлеуметтік салықтың экономикалық мәні
1.3 Шетел тәжірибесіндегі әлеуметтік салықтың қолдану ерекшеліктері
2 БЮДЖЕТ КІРІСТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САЛЫҚТЫҢ РӨЛІ
2.1 Әлеуметтік салықты есептеу және төлеу тәртібі
2.2 Бюджет кірісін қалыптастырудағы әлеуметтік салықтың түсу жағдайын талдау
2.3 Маңғыстау облысы бойынша әлеуметтік салықтың түсу динамикасы 2010.2012жж
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ӘЛЕУМЕТТІК САЛЫҚТЫ ЕСЕПТЕУ МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
Қоғамның даму процесінде әлеуметтік-экономикалық жүйедегі салықтардың атқаратын рөлі күн өткен сайын жаңа нысанға айнала отырып, артып келеді. Бұл әсіресе нарықтық қатынастардың қалыптасып дамуы жағдайындағы экономикадағы өрлеу кезеңдеріне тән нәрсе, өйткені салық салу жекелеген тұлғалардан бастап мемлекетке жеткенге дейін оның барлық деңгейіндегі әлеуметтік процесстерге әсер ете алатын бірден-бір макроэкономикалық құрал болып табылады.
Салықтар бұрыннан белгілі мемлекеттің қызметінің барлық бағыттарын қаржыландыру көзі және мемлекеттік мүдделерді іске асырудың экономикалық құралы болып табылады. Салықтар заңдық тұрғыдан мемлекеттің тәуелсіз құқығының бірі ретінде көрсетіледі. Қазіргі таңда мемлекеттік кірістердің негізгі көпшілік бөлігін салықтар құрайды, соның ішінде әлеуметтік салықтың алатын орны ерекше. Мемлекеттің өз азаматтарын экономикалық, әлеуметтік, саяси, қорғаныс тұрғысынан қорғауы мен олардың өмір сүруінің негізін қалыптастыруы осы салықтарға байланысты. Мемлекеттің экономикалық саясаты салық жүйесі мен салық саясатына тығыз байланысты. Салықтар мемлекет үшін өте өзекті мәселерлерді: денсаулық сақтау, білім беру, әлеуметтік қамтамасыз ету, қорғаныс, мәдениет пен спортты қаржыландыруға жұмсалады, ал осы алға қойылған мақсаттардың орындалуы мен жүзеге асырылуы салықтық түсімдердің орындалуына тікелей байланысты. Ал салықтық түсімдердің орындалуы өз кезегінде бизнес субъектілерінің табыстылығы мен жауапкершілігінен, азаматтардың мемлекет алдындағы өз борышын сезіну дәрежесінен тәуелді.
Жұмыстың өзектілігі болып салық жүйесіндегі әлеуметтік салықты зерттей отырып оның теориялық негіздерін ашып көрсету және шетел тәжірибесінде әлеуметтік салықтың қолданылуын Қазақстанмен салыстыру болып табылады. Әлеуметтік салық бюджеттің кірісін қалыптастырудағы басты салықтардың бірі болғандықтан дұрыс төленуін, есептелу жолдарын көрсету. Соған байланысты төлеу және есептеу тәртібін қарастыра отырып, соңғы үш жылдағы қорытынды бойынша алдымен мемлекеттік бюджетке түсуіне талдау жүргізу, содан соң Маңғыстау облысы бойынша әлеуметтік салықтың түсу динамикасын көрсетіп талдау. Осы әлеуметтік салықты есептеу және төлеу тәртібінде кездесетін мәселелерді талқылап, оңтайлы шешу жолдарын қамту және нақты көрсету. Қорытынды жасап жалпы бөлімдер бойынша түйіндеме жасау.
Салықтар бұрыннан белгілі мемлекеттің қызметінің барлық бағыттарын қаржыландыру көзі және мемлекеттік мүдделерді іске асырудың экономикалық құралы болып табылады. Салықтар заңдық тұрғыдан мемлекеттің тәуелсіз құқығының бірі ретінде көрсетіледі. Қазіргі таңда мемлекеттік кірістердің негізгі көпшілік бөлігін салықтар құрайды, соның ішінде әлеуметтік салықтың алатын орны ерекше. Мемлекеттің өз азаматтарын экономикалық, әлеуметтік, саяси, қорғаныс тұрғысынан қорғауы мен олардың өмір сүруінің негізін қалыптастыруы осы салықтарға байланысты. Мемлекеттің экономикалық саясаты салық жүйесі мен салық саясатына тығыз байланысты. Салықтар мемлекет үшін өте өзекті мәселерлерді: денсаулық сақтау, білім беру, әлеуметтік қамтамасыз ету, қорғаныс, мәдениет пен спортты қаржыландыруға жұмсалады, ал осы алға қойылған мақсаттардың орындалуы мен жүзеге асырылуы салықтық түсімдердің орындалуына тікелей байланысты. Ал салықтық түсімдердің орындалуы өз кезегінде бизнес субъектілерінің табыстылығы мен жауапкершілігінен, азаматтардың мемлекет алдындағы өз борышын сезіну дәрежесінен тәуелді.
Жұмыстың өзектілігі болып салық жүйесіндегі әлеуметтік салықты зерттей отырып оның теориялық негіздерін ашып көрсету және шетел тәжірибесінде әлеуметтік салықтың қолданылуын Қазақстанмен салыстыру болып табылады. Әлеуметтік салық бюджеттің кірісін қалыптастырудағы басты салықтардың бірі болғандықтан дұрыс төленуін, есептелу жолдарын көрсету. Соған байланысты төлеу және есептеу тәртібін қарастыра отырып, соңғы үш жылдағы қорытынды бойынша алдымен мемлекеттік бюджетке түсуіне талдау жүргізу, содан соң Маңғыстау облысы бойынша әлеуметтік салықтың түсу динамикасын көрсетіп талдау. Осы әлеуметтік салықты есептеу және төлеу тәртібінде кездесетін мәселелерді талқылап, оңтайлы шешу жолдарын қамту және нақты көрсету. Қорытынды жасап жалпы бөлімдер бойынша түйіндеме жасау.
1. Алпысова К.Ш., «Салықтық түсімдерді бюджетаралық бөлу мәселелері» // Қаржы-Қаражат - 2003ж.
2. Нұрымов А.А., Шоимбаева С.А., «Салық және салық салу» - Алматы, Экономика 2009 ж.
3. Үмбеталиев А.Д., Керімбек Е.Ғ., «Салық және салық салу» - Алматы, Экономика 2006 жыл
4. Қазақстан Республикасының «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы » Заңы (Салық кодексі) 2009 ж.
5. Аббасова А. Салық кодексіндегі жеке табыс салығы мен әлеуметтік салық жөніндегі өзгерістер // Вестник налоговой службы РК № 4 2013 ж. Б 27
6. Абиева С.Н., Алиева М.М., «Салық және салық салу» - Алматы, Экономика 2012 ж.
7. Тлеужанова Д.А., Жолдояқова Г.Е., Матайбаева Г.А., «Салық және салық салу» // Оқулық – Астана 2012ж.
8. Амрекулов Н., «Бірыңғай салық салу конденциясы» - Алматы, 2009
9. Бухгалтерлік бюллетень – 2012ж., №14, №23, №25
10. ҚР Президенті Н. Ә. Назарбаевтің Қазақстан халқына Жолдауы «2030 - стратегиясы»
11. Газет – журналдар, «Экономика», №21, №57, «Жаршы» №65, 2011
12. Карагусова Т., «Салықтың экономикалық негізі» - Алматы, 2006 ж.
13. Байдуйсенов Д., «Қазақстанның салық жүйесі» - Алматы, 2005
14. Кадырбеков Б., Грисюк С., «Салық жүйесі қалыптасуының негізгі принциптері туралы» - Алматы, 2006
15. Наумова Н.Н., «Салық жүйесінің реформасы» - Алматы, 2009
16. Дуканич Л.В., «Салық және салық салу» - Алматы, 2004
17. «Егемен Қазақстан», «Салықтан жалтарудың қоғамдағы салдарлары” 2009 жыл №53;
2. Нұрымов А.А., Шоимбаева С.А., «Салық және салық салу» - Алматы, Экономика 2009 ж.
3. Үмбеталиев А.Д., Керімбек Е.Ғ., «Салық және салық салу» - Алматы, Экономика 2006 жыл
4. Қазақстан Республикасының «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы » Заңы (Салық кодексі) 2009 ж.
5. Аббасова А. Салық кодексіндегі жеке табыс салығы мен әлеуметтік салық жөніндегі өзгерістер // Вестник налоговой службы РК № 4 2013 ж. Б 27
6. Абиева С.Н., Алиева М.М., «Салық және салық салу» - Алматы, Экономика 2012 ж.
7. Тлеужанова Д.А., Жолдояқова Г.Е., Матайбаева Г.А., «Салық және салық салу» // Оқулық – Астана 2012ж.
8. Амрекулов Н., «Бірыңғай салық салу конденциясы» - Алматы, 2009
9. Бухгалтерлік бюллетень – 2012ж., №14, №23, №25
10. ҚР Президенті Н. Ә. Назарбаевтің Қазақстан халқына Жолдауы «2030 - стратегиясы»
11. Газет – журналдар, «Экономика», №21, №57, «Жаршы» №65, 2011
12. Карагусова Т., «Салықтың экономикалық негізі» - Алматы, 2006 ж.
13. Байдуйсенов Д., «Қазақстанның салық жүйесі» - Алматы, 2005
14. Кадырбеков Б., Грисюк С., «Салық жүйесі қалыптасуының негізгі принциптері туралы» - Алматы, 2006
15. Наумова Н.Н., «Салық жүйесінің реформасы» - Алматы, 2009
16. Дуканич Л.В., «Салық және салық салу» - Алматы, 2004
17. «Егемен Қазақстан», «Салықтан жалтарудың қоғамдағы салдарлары” 2009 жыл №53;
КІРІСПЕ
Қоғамның даму процесінде әлеуметтік-экономикалық жүйедегі салықтардың атқаратын рөлі күн өткен сайын жаңа нысанға айнала отырып, артып келеді. Бұл әсіресе нарықтық қатынастардың қалыптасып дамуы жағдайындағы экономикадағы өрлеу кезеңдеріне тән нәрсе, өйткені салық салу жекелеген тұлғалардан бастап мемлекетке жеткенге дейін оның барлық деңгейіндегі әлеуметтік процесстерге әсер ете алатын бірден-бір макроэкономикалық құрал болып табылады.
Салықтар бұрыннан белгілі мемлекеттің қызметінің барлық бағыттарын қаржыландыру көзі және мемлекеттік мүдделерді іске асырудың экономикалық құралы болып табылады. Салықтар заңдық тұрғыдан мемлекеттің тәуелсіз құқығының бірі ретінде көрсетіледі. Қазіргі таңда мемлекеттік кірістердің негізгі көпшілік бөлігін салықтар құрайды, соның ішінде әлеуметтік салықтың алатын орны ерекше. Мемлекеттің өз азаматтарын экономикалық, әлеуметтік, саяси, қорғаныс тұрғысынан қорғауы мен олардың өмір сүруінің негізін қалыптастыруы осы салықтарға байланысты. Мемлекеттің экономикалық саясаты салық жүйесі мен салық саясатына тығыз байланысты. Салықтар мемлекет үшін өте өзекті мәселерлерді: денсаулық сақтау, білім беру, әлеуметтік қамтамасыз ету, қорғаныс, мәдениет пен спортты қаржыландыруға жұмсалады, ал осы алға қойылған мақсаттардың орындалуы мен жүзеге асырылуы салықтық түсімдердің орындалуына тікелей байланысты. Ал салықтық түсімдердің орындалуы өз кезегінде бизнес субъектілерінің табыстылығы мен жауапкершілігінен, азаматтардың мемлекет алдындағы өз борышын сезіну дәрежесінен тәуелді.
Жұмыстың өзектілігі болып салық жүйесіндегі әлеуметтік салықты зерттей отырып оның теориялық негіздерін ашып көрсету және шетел тәжірибесінде әлеуметтік салықтың қолданылуын Қазақстанмен салыстыру болып табылады. Әлеуметтік салық бюджеттің кірісін қалыптастырудағы басты салықтардың бірі болғандықтан дұрыс төленуін, есептелу жолдарын көрсету. Соған байланысты төлеу және есептеу тәртібін қарастыра отырып, соңғы үш жылдағы қорытынды бойынша алдымен мемлекеттік бюджетке түсуіне талдау жүргізу, содан соң Маңғыстау облысы бойынша әлеуметтік салықтың түсу динамикасын көрсетіп талдау. Осы әлеуметтік салықты есептеу және төлеу тәртібінде кездесетін мәселелерді талқылап, оңтайлы шешу жолдарын қамту және нақты көрсету. Қорытынды жасап жалпы бөлімдер бойынша түйіндеме жасау. Салық салу бойынша жүз пайыздық тиімділікке жету дамыған нарықтық экономика жағдайында мүмкін еместігін әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр. Кез-келген мемлекет өзінің экономикалық саясатын жүзеге асырған кезде салықтық реттеу құралдарының кең спектрін қолданады. Салықты шаруашылық қызметті реттеуші құрал ретінде қолдану мүмкіндігі салықтың өзінің табиғатынан, ішкі мәні мен қызметінен шығады. Бұл мүмкіндікті қолдану салық механизмі арқылы жүзеге асады. Қаражаттарға деген қажеттілікті сезе отырып мемлекет салықтық құрал арқылы қаржылық қаражаттардың максималды мүмкін болатын көлемін алуға ұмтылады. Мемлекет бұл жағдайда төлеушіге қатысты ашық әділетсіздікке баруға даяр дұрыс әрекет етуге қажетті ресурстардың бір бөлігін алып қалуға,салық ауыртпалығын табыспен мүлік иесінен өнімді немесе қызметті сатып алушыға жүктеуге, қосарланған салық салуға, тағы басқаға баруы мүмкін. Осындай фискалды саясат кәсіпорынының қаржылық әрекет етуін бұзып, ал өзінің күн көруін жоққа шығара алады, салықтан жалтару көпшілік сипатқа ие етіп, экономикадағы қаржылық қылмыстарды көбейтеді. Салықтық ауыртпалықты қаталдату әрдайым, салықтық түсімдерді көбейтеді. Әлеуметтік салықтар - нысаналы мақсаттағы тікелей салық түрі. Әлеуметтік салықтар әлеуметтік мақсаттағы бюджеттен тыс нысаналы қорлардың, зейнетақы қорларының, әлеуметтік сақтандыру, жұмыспен қамту қорларының негізгі көзі болып табылады. Салық салу нысаны - еңбек міндеттерін орындағаны үшін төлемнің алуан түрлері. Әлеуметтік салықтар азаматтарды мемлекеттік әлеуметтік қорғау жүйесінің дамуымен байланысты дүниеге келді. Заңды және жеке тұлғалар төлейтін әлеуметтік салықтар мөлшерлемесінің ара қатынасы нақты бір елдегі қалыптасқан экономикалық, әлеуметтік және саяси жағдайларға байланысты.
Жұмыстың негізгі мақсаты болып - әлеуметтік салықтың теориялық негіздерін зерттеу, мемлекеттік бюджетті қалыптастырудағы әлеуметтік салықтың рөлін анықтау және де Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі әлеуметтік салықты есептеу механизмін жетілдіру перспективаларын қарастыру. Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттер қойылады:
Әлеуметтік салықтың пайда болу алғышарттарын қарастыру;
Салық жүйесіндегі әлеуметтік салықтың экономикалық мәнін ашу;
Шетел тәжірибесіндегі әлеуметтік салықтың қолдану ерекшеліктері;
Әлеуметтік салықты есептеу және төлеу тәртібін көрсету;
Бюджет кірісін қалыптастырудағы әлеуметтік салықтың түсу жағдайын талдау;
Маңғыстау облысы бойынша әлеуметтік салықтың түсу динамикасын 2010-2012 жж. бойынша талдау;
Салық жүйесіндегі әлеуметтік салықты есептеу механизміндегі мәселелерді жетілдіру перспективалары;
Қазақстан Республикасында салық салу ерекшеліктері әлеуметтік салықты реттеу мен экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі құралы болып отыр. Соның өзінде экономиканы мемлекеттік реттеу және әлеуметтік салықты реттеу өзара байланысты элементтерді құрайтын жүйе болып қалыптасады. Бұл жүйеде басты орынды әлеуметтік салық салу механизімі алып отыр. Осыған байланысты салық салумен байланысты проблемалар өзекті және әлеуметтік салық салуда біраз қиыншылық көрсетеді. Ескі салық кодексі бойынша қызмет еткен салымдар мен алымдар көп жағдайда нарықтың жаңа шарттарына сай болмағаны белгілі. Осының барлығы әлеуметтік салық дамуының басты мәселесі болып келеді.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ӘЛЕУМЕТТІК САЛЫҚТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Әлеуметтік салықтың пайда болу алғышарттары
Әлеуметтік салықтар - нысаналы мақсаттағы тікелей салық түрі. Әлеуметтік салықтар әлеуметтік мақсаттағы бюджеттен тыс нысаналы қорлардың, зейнетақы қорларының, әлеуметтік сақтандыру, жұмыспен қамту қорларының негізгі көзі болып табылады.
Салық салу нысаны - еңбек міндеттерін орындағаны үшін төлемнің алуан түрлері. Әлеуметтік салықтар азаматтарды мемлекеттік әлеуметтік қорғау жүйесінің дамуымен байланысты дүниеге келді. Заңды және жеке тұлғалар төлейтін әлеуметтік салықтар мөлшерлемесінің ара - қатынасы нақты бір елдегі қалыптасқан экономикалық, әлеуметтік және саяси жағдайларға байланысты.
Әлеуметтік салық төлеушілер - елдің резидент - заңды тұлғалары, сондай-ақ елде қызметін тұрақты мекемелер арқылы жүзеге асыратын бейрезиденттер, жеке кәсіпкерлер, жеке нотариустар, адвокаттар. Резидент-заңды тұлғалар мен бейрезиденттер үшін белгіленген төлемді қоспағанда, жұмыс берушінің қызметкерлерге белгіленетін кірістер түрінде төлейтін шығыны, ал жеке кәсіпкерлер, жеке нотариустар, адвокаттар үшін төлеушілердің өздерін қоса алғанда, қызметкерлер саны салық төлеу объектісі болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті салықтар мен төлемдер салық кодексінде және басқа да басылымдарда айқын жазылуы тиіс. Салық салу айқындығы салық төлеушінің салық міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңдарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді. Салық - қазіргі уақытта барлық мемлекеттерге тірек, яғни ең негізгі бюджетке түсетін, бюджетті, мемлекетті ұстап тұратын басты көздері болып табылады. Оның қандай түрінен болмасын жалтаруға жол бермеу - бүгінгі күннің басты назарында. Салық салынатын база жасау жөніндегі қорытынды жұмыстарға әзірлік жағдайлары жетіп артылады.
Әлеуметтік салық Қазақстан Республикасының Салық жүйесінде 1999 жылы пайда болғаннан бері елеулі өзгерістер әкелді. Оның ставкалары да және қолданылатын тәсілі де өзгеріске көп ұшырады. Соңғы әлеуметтік салық бойынша байқаулы өзгерістер 2002 жылдың 23 қараша Заң шығарушы актілердегі салық салу бойынша өзгерістер мен толықтырулар туралы Қазақстан Республикасының заңымен енгізілді. Әлеуметтік салық өзімен салық салудың маңызды түрін көрсетеді. Ол өзімен бюджеттен тысқары 3 төлемді:
- Әлеуметтік сақтандыру;
- Медициналық міндетті сақтандыру;
- Елді мекен жұмыс бастылығын айырбастап, бухгалтерлерге салықты есептеуге және осыған орай келісілген есептілікті есептеуді жеңілдетіп, салық орган қызметтерінің салықты дұрыс және уақытылы төлеудің бақылауын жеңілдетті.
Кесте 1 - Әлеуметтік салық ставкалары
1999 жыл
Жиынтық мөлшерлемесі еңбекке ақы төлеу қорының 28% мөлшерінде белгіленді, одан кейін оның мөлшерлемесі 21%-ға дейін төмендетілді.
2008 жыл
Салық салу объектінің мөлшеріне қарай 13%-дан 5%-ға дейін жаңа салық мөлшерлемелері белгіленді.
2009 жылдан қазіргі уақытқа дейін
Әлеуметтік салық 11 пайыздық мөлшерлеме бойынша есептеледі.
Ескерту - № 2 әдебиет мәліметтері негізінде құрастырылған
Қазақстанда қабылданған салықтық есеп ережесіне сәйкес, табыс - бұл есепті кезеңдегі активтердің өсуі немесе міндеттемелердің азаюы. Табыс алынған немесе алынуға тиіс өткізу құны бойынша бағаланады. Өткізу құны салық төлеуші мен сатып алушы немесе активтерді қолданушы арасындағы келісіммен анықталады. Қазақстан Республикасының табысқа салық салудың қысқа ғана тарихы бар. Қазақ ССР-нің 1991 жылғы ақпанның 14-дегі Кәсіпорындардан, бірлестіктерден және ұйымдардан алынатын салықтар туралы заңына сәйкес салық салу объектісі ретінде әлеуметтік салық алынады. Осы заңды ауыстырған Қазақстан Республикасы Президентінің 1994 жылғы ақпанның 12-дегі Пайда мен табысқа салық салу туралы Заң күші бар Жарлығында салық салу объектісі ретінде әлеуметтік салық алынады.
Ал 1995 жылдың 24 сәуірінде қабылданған Қазақстан Республикасы Президентінің Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы заң күші бар Жарлығы мен қазіргі Салық кодексінде де әлеуметтік салық нысанына тоқтады және салық салудың ерекше категориясы салық салынатын табысты енгізеді.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығында тұлғаларды қамтитын әлеуметтік салықтың біртұтас конструкциясы енгізілді. Бірақ бұл субъектілер арасында олардың табыс түрлері мен оны алу әдістерінде айтарлықтай (едәуір) айырмашылық болуы бұл біріктірудің тиімсіздігін көрсетті және тұлғаларға салық салудың екі режимі сақталды. Бұған қоса Қаржы Министрлігі тұлғалардан алынатын әлеуметтік салықты есептеу мен төлеудің тәртібі туралы бөлек 2 нұсқаулық дайындады. Жаңа Салық Кодексінде осы кемшіліктер ескеріліп Салық Кодексінің табыс салығына байланысты ең негізгі ерекшелігі тұлғалардан алынатын әлеуметтік салықтың біртұтастығы бұзылды.
Қазіргі қолданылып жүрген салық кодексі тікелей ықпал ететін заң күшіне әлі де толық ие емес. Әлеуметтік салықты енгізген кезеңнен бастап, оны басқару салық органдарының қолына өтті. Төлем төлеу жұмыс берушілердің 3 мемлекеттік бюджеттен тысқары фондысы қосылып, бір әлеуметтік салыққа айналуы мемлекеттік бақылаушылардың, санын азайтып, жұмыс берушілердің осыған байланысты төлемді есептеу және төлеу кұжаттары кеміді. Әлеуметтік салық өзінің қарапайым болғанымен осы салықты есептеу кезінде көптеген қиыншылықтарға кез болды. Осы қиыншылықтар әлеуметтік салық салу объектісін анықтаған кезде бухгалтерлер әр тоқсан сайын қай жерден болмасын қателіктерге ұшырайды.
Кесте 2 - Заңды тұлғалар бойынша әлеуметтік салықты есептеу механизмі
Жұмысшының табысы
-
Салық салу объектісі болып табылмайтын жұмысшының табысы
=
Салық салу объектісі
Салық салу обьектісі
*
Әлеуметтік салық ставкасы
=
Есептелген әлеуметтік салық
Есептелген әлеуметтік салық
-
Әлеуметтік аударымдар
=
Төленетін әлеуметтік салық
Есептелген әлеуметтік салық
-
Әлеуметтік аударымдар
-
Уақытша жұмысқа жарамсыздығы бойынша әлеуметтік жәрдемақы
=
Төленетін әлеуметтік салық
Іс жүзінде әр түрлі пікірге тап болады, яғни салық кодексіндегі әлеуметтік салық салу объектілері ережесінің негізінде әлеуметтік салық салу объектісіне жұмыс берушінің қызметкерлерге төлейтін шығындары жатады. Салықтың қандай түрінен болмасын жалтаруға жол бермеу - бүгінгі күннің басты назарында. Салықтан жалтарғаның, халықтан жалтарғаның болып шығатынын да түсіну қиын емес.
Салықтардың, толық көлемде, уақытылы аударылуы және алынуы бюджет қорының толығуын айқындайтын фактор болып табылады. Қазақстан Республикасының, Салық Кодексі: Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы, осы Кодекс салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді белгілеу, енгізу және есептеу мен төлеу тәртібі жөніндегі билік қатынастарын, сондай-ақ мемлекет пен салық төлеуші арасындағы салық міндеттемелерін орындауға байланысты қатынастарды реттейді. Сонымен салық дегеніміз ол - мемлекет бір жақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген белгілі бір мөлшерде жүргізілетін қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтар нарықты экономиканы реттеудің ең тиімді нысаны болып табылады. Салық негізінде кұрылатын мемлекеттік бюджеттің кірісіне қарай, мемлекеттің кәсіпкерлікпен айналысуының және әлеуметтік - кепілдік қызметінің мүмкіндігі белгілі болады.
Салық саясаты аса нәзік және күрделі аспап, ол жеңілдіктер мен жазалау шаралары арқылы шаруашылық қызметтің барлық жақтарына нысаналы түрде әсер етеді. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде салықтардың, тізімі бірнеше бетке сыйып кете алады, ал жеңілдіктер мен томдарды алып жатады. Әкімшілік - әміршілік жүйе жағдайындағы экономикада салық адам мүддесі үшін қызмет көрсетеді. Ол халықты үкімет алдында тұқыртып ұстаудың, құралына айналды.
Ал нарық қатынастары дамыған елдерде салық мемлекет қазынасын толтыруға қызмет ете түседі. Әлеуметтік салықтың есептелген сомасы Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес есептелген әлеуметтік аударымдар сомасына азайтылуға жатады. Әлеуметтік аударымдар сомасы әлеуметтік салық сомасынан асып түскен кезде, әлеуметтік салықтың сомасы нөлге тең болады.
Нарықтық экономика жағдайында елдің экономикасына әсер етудің басты құралы салықтың маңыздылығы жоғары. Фискалдық саясаттың негізгі құралы ретінде салық жүйесі мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларының орындалуында маңызды орын алады. Салық жүйесіндегі (приоритеттерді) басымдылықтарды өзгерту арқылы экономика ауытқушылықтарын жұмсартумен қатар отандық шаруашылықты тұрақтандыруда қол жеткізілетінін тәжірибеден аңғардық [1].
Мемлекеттiң өсiп - дамуының және болмысының материалдық базасы - қаржыларды қалыптастыратын негiзгi қайнар көздерге салықтар мен басқа да мiндеттi төлемдердiң жататыны белгiлi. Сонымен қатар, салықтар экономика аясын реттеудiң таптырмас құралы және мемлекеттiң мызғымас атрибуты саналады. Осыған орай мемлекет бар жерде салық алынады, салық (салық жүйесi) бар жерде мемлекет бар деп тұжырымдауға болады. Осы ойымыздың экономикалық мәнін ашып көрсетуді келесі бөлімшеден көруге болады. Әлеуметтік салықтың пайда болу алғышарттарын ескере отырып, салық жүйесіндегі әлеуметтік салықтың экономилық мәнін қарастыруымызға болады.
1.2 Салық жүйесіндегі әлеуметтік салықтың экономикалық мәні
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерінің жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында. Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады. Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізгі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгереді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделеді.
Салықтар тауар - ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді. Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс - бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі - ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі. Қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге (салық агенттеріне) қатысты бірыңғай болып табылады. Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік құқықтық ақтілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады. Мемлекетке түсетін салықтық түсімдердің сипатты ерекшелігі олардың сан алуан қоғамдық қажеттерге иесіз пайдалануы болып табылады.
Осысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы болады, бұған әлеуметтік сақтандыруға аударылатын қатаң мақсатты аударымдар, арнаулы корларға төленетін жарналар мен аударымдар, соның ішінде өнімнің, жұмыстардың және кызметтердің өзіндік құнынан, пайдадан, еңбекке ақы төлеу қорынан, амортизацядан және басқа көздерден есептелетін бюджеттен тыс қорлар жатады.
Әлеуметтік салық бұған дейін қолданылып келген әлеуметтік қорларға: зейнетақы, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру, міндетті медициналық сақтандыру, халықты жұмыспен қамту қорларына аударылатын сақтық жарналары аударымдарының орнына енгізілген. Аударымдардың жиынтық мөлшерлемесі еңбекке ақы төлеу қорының 28% мөлшерінде белгіленді, ал төленетін жарналардың сомасы өндіріс шығындарына жатқызылды. Салық жұмыс істеген жылдары оның мөлшерлемелері өзгеріп отырды, әр түрлі салық төлеушілер үшін 29%-дан 10,7%-ға дейін сараланды, одан кейін оның мөлшерлемесі 21%-ға дейін төмендетілді. 2011 жылдан салық салу объектінің мөлшеріне қарай 11%-дан 5%-ға дейін жаңа салық мөлшерлемелері белгіленді. Жұмыс берушінің материалдық, әлеуметтік игіліктері немесе өзге де материалдық пайда түрінде жұмыскер-резиденттерге берген табыстарды қоса алғанда, жұмыс беруші төлейтін ақшалай немесе заттай нысандағы кез келген табыстар түріндегі оның, жұмыскер - бейрезиденттерге төлейтін шығыстары, сонымен бірге шетелдік персоналдың табыстары аталған төлеушілер үшін әлеуметтік салық салу объектісі болып табылады.
Егер жұмыскерге күнтізбелік ай үшін есептелген табысының жалпы сомасы Республикалық бюджет туралы заңда белгіленген және осындай күнтізбелік айдың соңғы күні қолданыста болған жалақынын ең төмен мөлшерінен төмен әлеуметтік салық салу объектісі жалақының ең төменгі мөлшері негізінде анықталады. 2010 жылдан бастап әлеуметтік салық 11 пайыздық мөлшерлеме бойынша есептеледі.
Арнаулы салық режімін қолданатындарды қоспағанда, дара кәсіпкерлер, жекелеген нотариустар, адвокаттар, өзі үшін Республикалық бюджет туралы заңда белгіленген және төленетін күні қолданыста болған айлық есептік көрсеткіштің екі еселенген мөлшерінде және әрбір жұмыскер үшін айлық есептік көрсеткіштің бір еселенген мөлшерінде, ал тірек-қимыл мүшесі бұзылған, есту, сөйлеу, көру қабілетінен айырылған мүгедектер жұмыс істейтін мамандандырылған ұйымдар 4,5 пайыз мөлшерлеме бойынша әлеуметтік салық төлейді.
Шаруа және фермер қожалықтарына үшін арнаулы салық режімдерін қолданатын дара кәсіпкерлер үшін әлеуметтік салық ставкалары: бірыңғай жер салығын төлеушілер әрбір қызметкер, сондай-ақ шаруа немесе фермер қожалығының басшысы мен кәмелетке толған мүшелері үшін тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген айлық есептік көрсеткіштің 20 процент ставкасы бойынша әлеуметтік салық сомасын ай сайын есептеп отырады. Шаруа немесе фермер қожалығының кәмелетке толған мүшелерінің әлеуметтік салықты есептеу мен төлеу жөніндегі міндеттемелері олар кәмелетке толған жылдан кейінгі күнтізбелік жылдың басынан бастап туындайды.
Салық салу обьектісі болып жалақы және басқа жұмысшыларға төлемдер, Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын жұмысшыларға, шетел азаматтарына және азаматтығы жоқ тұлғаларға төленетін жалақы және басқа да төлемдер болып табылады. Жалақыға қосылатын төлемдер жеке тұлғалардың жинақтаушы зейнетақы қорына аударылатын міндетті зейнетақы жарналарының бөлігі ретінде, әртүрлі өтемақы төлемдері, қосымша төлемдер және үстеме ақылар, босануына байланысты уақытша еңбек етуге жарамсыздығына әлеуметтік жәрдемақы, баланың тууы кезінде материалдық көмек, әлеуметтік қолдау бойынша төлем, басқа мемлекеттерден грант есебінде төлемдер, қоғамдық жұмысқа және қаражаттар есебіне оқыту төлемдері, кейбір басқа төлемдер ретінде түзетулерге жатады.
Мемлекеттік мекемелер еңбекақы төлеу қорынан 25,5 пайыз, заңды тұлға құрмай патент негізінде кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке адамдар әрбір қызметкер үшін айлық есептік көрсеткіші 49 пайызы, сондай-ақ патент құнын анықтау кезінде мәлімдеген салық салынатын болып жорамалданған айлық табыстың қосымша 5 пайызы мөлшерінде әлеуметтік салық төлеген, шаруа қожалықтары шаруа қожалығының әрбір қызметкері, басшысы және шаруа қожалығының әрбір мүшесі үшін айлық есептік көрсеткіштің 35 пайызы мөлшерінде әлеуметтік салық төлеген, ақыл - ойы мен дене дамуы жөнінен кемістігі бар балалар мен жасөспірімдерді әлеуметтік бейімдеу және еңбекпен оңалту орталығы еңбекке ақы төлеу қорынан 20,5 пайыз төлеген соңғы заңға сәйкес.
Әлеуметтік салықтар өзінің экономикалық мазмұны жағынан тікелей салықтарға жатады. Әлеуметтік салықтар бюджет кірістерінің тұрақты көзі болып табылады. Кейбір экономистердің айтуы бойынша әлеуметтік салықтар мемлекеттің ауыспалы экономикалық дамуына экономикалық жағынан тірек болады. Әлеуметтік салықтар тұрақты мекемелер мен өкілдіктерде, филиалдарда қызмет ететін заңды тұлғаларға салынатын салықтың айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды көрсетеді. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті әлеуметтік салықтар арасындағы айырма ретінде анықталады.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық - экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні олардың түрлері мен ролі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Фрэненк Бэкон салықтарды төлеу әрбір адамзаттың қасиетті борышы деген еді.
Салықтардың түсуін, салық салу базасының даму тенденциясының және оны құрайтын элементерін, осы негізде бюджетке түсетін түсімдердің көлемін талдау қаржылық органдарын басқарудың әр деңгейінің экономикалық ведемостволарының басты мақсаты. Қазақстандағы қолданылып жүрген салық салу жүйесінде ерекше орынды - жергілікті салықтар қамтиды. Жергілікті салықтар елдің бюджет кірісін қалыптастыруда үлкен рөл атқарады. Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі құраушы көзі болып саналады және болып қала бермек. Қазіргі экономикамыздың қарқындап өрлеуі мен дамуы жағдайында бюджеттік реттеудің маңызы зор. Экономиканы тікелей емес, жанама жолдармен реттеу нарықтық экономиканың басты талабы. Осы талапты орындауда салықтардың атқаратын орны ерекше. Себебі салықтар экономиканы реттеудің әмбебап құралы. Бюджет - салық саясаты арқылы мемлекет экономикадағы күрделі құбылыстарды өте тиімді реттей алады. Республика үшін бюджетаралық қатынастарды реттеу өте көкейтесті және күрделі проблемаға айналып отыр. Бюджетаралық қатынастардың жетілдірілмеуіне байланысты әртүрлі деңгейдегі билік органдарының көптеген қаржылық мәселелеріде өршуде [2]. Жалпы осы бөлімшедегі әлеуметтік салықтың ашылған мәнін шетел тәжірибесімен салыстыра отырып ашып көрсетуге болады. Салық жүйесіндегі әлеуметтік салықтың экономикалық мәнін тереңірек ұғыну үшін, шетел тәжірибесіндегі әлеуметтік салықтың колдану ерекшеліктерін қарастырып кетейік.
1.3 Шетел тәжірибесіндегі әлеуметтік салықтың қолдану ерекшеліктері
Италия салықтары жалдамалы еңбек табысына еңбекақымен қоса оған кіретін компоненттермен бірге, зейнетақы жатады. Еңбекақы мен зейнетақыдан басқа,табыс көзін тұлғалар салық декларациясын тапсырудан босатылады.
Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығының мөлшерлемесі прогрессивтік сипатта. Өзгерістер инфляция (құнсыздану) индексі есебінде жыл сайын енгізіліп отырады. 1993 жылы 7,2 млн.лирге дейінгі табыс 10%-дық мөлшерлеме бойынша, 7,2 млн.-нан 14,4 млн.лирге дейінгі табыс -22%
14,4 млн.-нан 30 млн. лирге дейін -27% және осы түрде 50% дейін салық салынған. 80-жылдары табыс салығының ең жоғарғы мөлшерлемесі 62%-ға жеткен. Асырауында адамдары бар отбасы тұлғалары немесе 5,1 млн.лирден төмен табыс табатындар салық жеңілдіктерін пайдаланады.
Францияның салық жүйесіндегі жанама федералдық салық болып табылатын әлеуметтік салық әзірленіп, енгізілді. Францияда алынатын салықтарды 3 ірі топқа бөлуге болады:
oo табысты алу кезінде алынатын табыс салықтары;
oo табыс жұмсалған кезде алынатын тұтыну салығы;
oo меншіктен, яғни затқа айналған табыстан алынатын капитал салығы.
Ірі табыстар Франция бюджетіне меншік салығын әкеледі. 1 қаңтарда меншікте болған мүліктер, мүліктік құқықтар мен бағалы қағаздарға салық салынады. Мүлікке ғимараттар, өнеркәсіптік және ауыл шаруашылық кәсіпорындары, жылжымалы мүліктер жатады. Меншік салығы прогрессивтік сипатқа ие. Меншік салығының тобына тіркеу және елтаңбалық алым мен бажды жатқызуға болады. Осы топқа еңбекақының әлеуметтік салығы кіреді. Францияда оны жұмыс берушілер төлейді. Салық салу объектісі еңбекақы қоры болып табылады. Салық прогрессивтік сипатқа ие. Францияның салық жүйесінде жергілікті салықтар маңызды орын алады.
Швециядағы бюджет табысындағы ірі баптардың бірі - жалақы қорына аударым түріндегі әлеуметтік салықтар. Жалдамалы еңбек жұмыскерлерінің пайыз түріндегі жалақыға есептелген әлеуметтік салықтарға мысал келтірейік. Жалақыға есептелген әлеуметтік салық. Есептеудің жалпы сомасы 38%-ды құрайды. Мәселе жалдамалы жұмыскерлерде емес, фирма иеленушілері жайында болса, онда әлеуметтік салық құрылымы біршама өзгереді, бірақ үлес салмағы, яғни, 39,3%. Швецияда қаржылық жыл 1 шілдеден басталады.
Испания құрамына 56 провинция кіретін 17 автономды аумаққа (территорияға) бөлінеді. Олардың аймақтық және жергілікті салық түрлерін өздері енгізуге құқығы бар. Олар әлеуметтік салықты өздері жинап, оның заңмен белгіленген пайызын федералды бюджетке аударып отырады. Бұдан кейін, салық мөлшерлемелерін реттеу билігі бар. Аймақтағы үшінші топтың салық саясатын өздігінен жүргізуге құқығы жоқ. Олар салық салу саласында белгіленген федералды заң ережелерін қатаң сақтайды. Әкімшілік - аумақтық бөлінуіне байланысты, Испанияның салық жүйесі үш сатылы.
Корпорациялар мен халық федералды, аймақтық және жергілікті салық төлейді. Федералды салықтар автономды аумақтар мен провинцияларда өз өкілдері бар, салық қызметінің мемлекеттік агенттігімен бақыланып отырады. Испанияда аймақтардың қаржылық базасын нығайту мақсатында, жартылай салық реформасы жүргізілді. Кейбір федералды салықтар аумақтың жүргізілуіне берілді. Бұдан соң негізгі федералды салықтың бес түрі қалды. Бюджеттің барынша көп табысы жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы мен әлеуметтік салықпен қамтамасыз етіледі. 2010 жылы әлеуметтік салық алымы 15399 млрд.песоны немесе федералды бюджеттің 38% табысын құрады.
Көптеген еуропалық елдерге қарағанда, Испанияның салық салу базасы кең. Еңбекақымен қоса, кәсіпкерлік және кәсіптік қызметтен түскен табыс, капитал дивидендтері, оған зейнетақы, жұмыссыздық бойынша жәрдемақылар кіреді. Науқастығы бойынша жәрдемақыларға, мемлекеттік стипендияларға, лотерея ұтыстарына, жұмыстан шығаруда берілетін бір жолғы жәрдемақыларға салық салынбайды. Салық салынатын табыстан, отбасындағы әр бала мен 65 жастан асқан асыраудағы адам үшін, жылына 20 мың песоға дейін алынады. Жылдық табыстан әлеуметтік сақтандыру мен кәсіподақ жарнасына аударым алынады, бұл аударым 5%-дан 250 мың песо сомасынан аспауы керек. Дәрі - дәрмектер үшін құжатталған шығындар жартылай алынады. Салықты есептеу үшін табысқа жылжымайтын мүлік құнының 2%-ы қосылады.
Бельгияда әлеуметтік салық - жергiлiктi салық болып табылады. Ол тұтастай жергiлiктi бюджетке түседi. Сондықтан да бай аудандардың бюджеттi бай болады және керiсiнше. Бұл салық - кадастрлық.
Германияда әлеуметтік салық, оның тағайындауына қарамастан жыл сайын жергiлiктi өзiн - өзi басқару органмен салық салынады. Салық сомасы мүлiктiң салықтық құны негiзiнде жалпы федералдық ставка бойынша 0.35% есептеледi. Нәтижесi жергiлiктi коэффициентке көбейтiледi, ол 280 - 600 %-ды құрайды. Сонғы салықтың ставкасы 0.98% - дан 2.1 % - ға дейiн мүлiктiң салықтық құнын құрайды. Орташа ставка 1.5% - ды құрайды. Салық төлеуден мемлекеттiк кәсiпорындар және дiни мекемелер босатылған.
Кесте 3 - Дамыған мемлекеттердің әлеуметтік салық бойынша ставкалары
№
Мемлекеттер атауы
Әлеуметтік салық бойынша ставкалар (%)
Төмен деңгей
Орташа деңгей
Жоғары деңгей
1
Жапония
5
10
15
2
Испания
-
16
26
3
Канада
-
-
25
4
Қазақстан
-
11
20
5
Германия
-
14
14
6
Ұлыбритания
-
-
15
7
Италия
-
16
25
8
Франция
-
18
18
9
Белоруссия
-
28
28
10
Ресей
15
34
34
11
АҚШ
-
36
42
12
Швеция
-
-
38
13
Швейцария
-
4
4,5
Ескерту - № 3 әдебиет мәліметтері негізінде құрастырылған
Дамыған мемлекеттердің әлеуметтік салық бойынша ставкаларын салыстыратын болсақ әр елде әртүрлі болғанымен, ұқсас ставкаларда кездеседі. Ең төменгі ставка 5%-бен Жапония мемлекетінде болса, ең жоғарғы көрсеткішті 42%-бен АҚШ мемлекетінен байқаймыз. Осы дамыған елдермен Қазақстанның әлеуметтік салығының ставкасын салыстырсақ, біздің отандық ставка орташа деңгейді көрсетіп тұр - 11%. Австрияда әлеуметтік салық өндiрiп алу 2005 жылғы Әлеуметтік салық заңымен реттеледi, 2008 жылы бұл заңға толықтарулар енгiзiлдi. Заңға сүйене отырып шектелген және шетелмеген әлеуметтік салықтың мiндеттiлiгiн ажыратады. Шектелген салықтың мiндеттiлiктi жеке тұлғалар төлейдi. Кей уақытта мемлекетте жоқ, мемлекет iшiнде тұрғылықты орны жоқ адамдар төлейдi. Әлеуметтік салықты есептеу негiзi болып, шектелмеген салықтың мiндеттiлiктi жүргiзетiн бүкiл тұлғалар болып табылады. Дәулетi мол мемлекет iшiнде бар тұлғалар шектелген салықтың мiндеттiлiктi атқарады. Дәулетi болып, бүкiл құндылықтарының ортақ құны саналады, ол 2005 жылғы Құнды белгiлеу заңымен анықталады. Салық ставкасы дәулет құнының 1% деңгейiнде анықталады.
АҚШ пен Швейцарияда федералдық деңгейде бiрынғай салық жоқ. Әлеуметтік салық кейбiр АҚШ штаттарында салынады, немесе Швейцарияның кантондарында, жергiлiктi деңгейде. Жергiлiктi өкiмет әлеуметтік салық ставкасын бюджет шығынының болжамымен жоспарлайды. Орташа АҚШ-та әлеуметтік салық 1.4%-ды құрайды және графства, калалық, мемлекеттiк, парк округтерiнiң бюдждетiне түседi.
Испанияда салық жыл сайын жергiлiктi өзiн - өзi басқару органымен өндiріледі. Салық салынатын база - табыс құны. Ол әр 8 жыл сайын Орта есеппен салық мөлшерлемесi қаладағы әлеуметтік салықтың 0.4%-ын құрайды және ауылды жердегi 0,3%-ды құрайды.
Жапонияда салықты заңды және жеке тұлғалар бiр тiркелген мөлшерлемемен табыс құнының 1,4%-н төлейдi. Қайта бағалауы 3 жылда бiр рет жүргiзiледi. Австралияда жер салығы бойынша салық салынбайтын минимум 2009 жылы 261000 долларды құраған, 2010 жылы бұл сомма 18,6%-ға төмен болған немесе 220000 долларды құраған. Салық төлеушiлерге жер салығы мына жағдайда салынады, егер 2002 жылы 31 желтоқсанына қатысты, олардың меншiгiндегi жер учаскесiнiң құны 261000 доллар немесе одан да жоғары болса [3].
Енді дамыған шетел мемлекеттерінің тәжірибесін салыстыра отырып Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік салықтың төлеу және есептеу тәртібіне келесі екінші бөлімде тоқталайық.
2 БЮДЖЕТ КІРІСТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САЛЫҚТЫҢ РӨЛІ
2.1 Әлеуметтік салықты есептеу және төлеу тәртібі
Әлеуметтік салықты есептеу әлеуметтік салық салу объектісіне Қазақстан Республикасының міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы заң актісіне сәйкес есептелген Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына түсетін әлеуметтік аударымдар мөлшеріне азайтылған, әлеуметтік салық ставкаларының бірінші, екінші және төртінші бөліктерінде белгіленген ставкаларды қолдану арқылы салық жылында жүргізіледі.
1.Әлеуметтік салықты төлеушілер мыналар болып табылады:
oo дара кәсіпкер
oo жекеше нотариустар, жеке сот орындаушылары, адвокаттар
oo Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғалары
oo Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекемелер арқылы жүзеге асыратын резидент еместер
oo қосарланған салық салуды болдырмау туралы халықаралық шартқа сәйкес тұрақты мекеме құруға әкеп соқпайтын, филиал немесе өкілдік арқылы қызметін жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғалар
2.Резидент заңды тұлға өз шешімімен өзінің құрылымдық бөлімшесін осындай құрылымдық бөлімшелерінің қызметкерлеріне табыстар түрінде төленетін (төленуге жататын) жұмыс берушінің шығыстары бойынша әлеуметтік салық төлеуші деп тануға құқылы.
Бұл ретте резидент заңды тұлғаның шешімі немесе осындай шешімнің күшін жою осындай шешім қабылданған тоқсаннан кейінгі тоқсанның басынан бастап қолданысқа енгізіледі.
Егер жаңадан құрылған құрылымдық бөлімше әлеуметтік салық төлеуші деп танылса, резидент заңды тұлғаның осындай тану туралы шешімі осы құрылымдық бөлімшенің құрылған күнінен бастап немесе осы құрылымдық бөлімшенің құрылған тоқсаннан кейінгі тоқсанның басынан бастап қолданысқа енгізіледі.
Резидент заңды тұлғаның шешімі бойынша дербес әлеуметтік салық төлеуші деп танылған құрылымдық бөлімшелер осы Кодекстің 19-тарауының мақсаты үшін жеке табыс салығы бойынша салық агенттері болып танылады.
3.Мемлекеттік органның шешімі бойынша оның құрылымдық бөлімшелері және (немесе) аумақтық органдары өздеріне бағынысты мемлекеттік мекемелер үшін төленуге жататын әлеуметтік салықты төлеушілер ретінде қарастырылуы мүмкін.
Жергілікті атқарушы органның шешімі бойынша оның құрылымдық бөлімшелері және (немесе) аумақтық (төмен тұрған) органдары өздеріне бағынысты мемлекеттік мекемелер үшін әлеуметтік салықты төлеушілер ретінде қарастырылуы мүмкін.
Осы бапта белгіленген тәртіппен әлеуметтік салық төлеушілер деп танылған мемлекеттік мекемелер осы Кодекстің 19-тарауының мақсаттары үшін жеке табыс салығы бойынша салық агенттері болып танылады.
Әлеуметтік салық бойынша салық есептілігін есептеуді, төлеуді және табыс етуді:
1) ауыл шаруашылығы өнімін, акваөсіру (балық өсіру шаруашылығы) өнімін өндіруші заңды тұлғалар мен селолық тұтыну кооперативтері үшін - Жекелеген салық түрлерiн және жер учаскелерiн пайдаланғаны үшiн төлемақыны есептеу ерекшелігі белгіленген ерекшеліктерді ескере отырып;
2) оңайлатылған декларация негізінде шағын бизнес субъектілері үшін - осы Кодекстің 433-438-баптарына сәйкес;
3) патент негізінде шағын бизнес субъектілері үшін - осы Кодекстің 429-432-баптарына сәйкес;
4) шаруа немесе фермер қожалықтары үшін - осы Кодекстің 445-447-баптарына сәйкес арнаулы салық режимiн қолданатын төлеушілер жүргізеді.
Әлеуметтік салықтың салық салу объектiсi
Жұмыс берушiнің сәйкес айқындалған табыс түрiнде резидент қызметкерлерге, сәйкес айқындалған табыс түрiнде резидент емес қызметкерлерге төлейтiн шығыстары.
Егер қызметкерге күнтізбелік ай үшін есептелген табысының жалпы сомасы тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген жалақының ең төменгі мөлшерінен төмен болса, әлеуметтік салық салу объектісі жалақының ең төменгі мөлшері негізінде айқындалады.
Дара кәсiпкерлер және жекеше нотариустар, адвокаттар үшiн, өздерiн қоса алғанда, қызметкерлер саны әлеуметтiк салық салу объектiсi болып табылады.
Мыналар әлеуметтік салық салу объектісі болып табылмайды:
oo мемлекеттер, мемлекеттердің үкіметтері және халықаралық ұйымдар желілері арқылы берілетін гранттар қаражаты есебінен жасалатын төлемдер
oo Қазақстан Республикасының Президенті, Қазақстан Республикасының Үкіметі тағайындайтын мемлекеттік сыйлықақылар, стипендиялар
oo спорт жарыстарында, байқауларда, конкурстарда жүлделі орындар үшін берілетін ақшалай марапаттар
oo ұйым таратылған немесе жұмыс берушінің қызметі тоқтатылған, жұмыскерлердің штат саны қысқартылған немесе жұмыскер әскерге шақырылған жағдайларда, еңбек келісімшарты бұзылған кезде Қазақстан Республикасы заңнамасында белгіленген мөлшерлерде төленетін өтемақылар
oo жұмыс берушінің жұмыскерлерге пайдаланылмаған еңбек демалысы үшін төлейтін өтемақылары
Әлеуметтiк салық 11 проценттік ставка бойынша есептеледі.
Арнаулы салық режимдерiн қолданатындарды қоспағанда, дара кәсiпкерлер, жекеше нотариустар, адвокаттар өзi үшiн тиісті қаржы жылына арналған републикалық бюджет туралы заңда белгіленген айлық есептiк көрсеткiштің екi еселенген мөлшерінде және әрбiр қызметкер үшiн айлық есептiк көрсеткiштің бiр еселенген мөлшерiнде әлеуметтiк салық төлейдi.
Тiрек-қимыл мүшесi бұзылған, есту, сөйлеу, көру қабiлетiнен айрылған мүгедектер жұмыс iстейтiн салық кезеңiнде мүгедектердiң еңбегiне ақы төлеу бойынша шығыстар еңбекке ақы төлеу бойынша жалпы шығыстардың кемiнде 35 процентін құрайтын мамандандырылған ұйымдар 4,5 процент ставка бойынша әлеуметтiк салық төлейдi.
Оңайлатылған декларация негізінде шағын бизнес субъектілері үшін - әлеуметтiк салық Қазақстан Республикасының мiндеттi әлеуметтік сақтандыру туралы заңнамалық актiсiне сәйкес Мемлекеттiк әлеуметтiк сақтандыру қорына есептелген әлеуметтiк аударымдар сомасын алып тастағаннан кейiнгi оңайлатылған декларация бойынша есептелген салық сомасының 12 бөлiгi мөлшерiнде төленуге жатады.
Патент негізінде шағын бизнес субъектілері үшін - Мiндеттi әлеуметтік сақтандыру туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес есептелген әлеуметтiк аударымдарды алып тастағаннан кейiнгi патент құнының 12 бөлiгi мөлшерiнде әлеуметтiк салық түрінде бюджетке төленуге жатады
Шаруа немесе фермер қожалықтары үшін - Бiрыңғай жер салығын төлеушiлер әрбiр қызметкер, сондай-ақ шаруа немесе фермер қожалығының басшысы мен кәмелетке толған мүшелерi үшiн тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген айлық есептiк көрсеткiштiң 20 процент ставкасы бойынша әлеуметтiк салық сомасын ай сайын есептеп отырады.
Әлеуметтiк салықты есептеу тәртiбi
1. Осы Кодекстің 355-бабы 1-тармағының 3, 4) тармақшаларында аталған төлеушілер салық кезеңінде әлеуметтiк салықты есептеуді осы Кодекстiң 358-бабының 1 және 3-тармақтарында белгiленген ставкаларды осы Кодекстiң 357-бабына сәйкес айқындалған салық салу объектiсiне қолдану арқылы жүргiзеді.
2. Арнаулы салық режимiн қолданатындарды қоспағанда, дара кәсіпкерлер, жекеше нотариустар, жеке сот орындаушылары, адвокаттар әлеуметтiк салықты есептеуді осы Кодекстiң 358-бабының 2-тармағында белгiленген ставкаларды осы Кодекстің 357-бабының 1-тармағында айқындалған әлеуметтік салық салу объектісіне қолдану арқылы жүргізеді.
3. Әлеуметтік салықтың сомасы "Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес есептелген әлеуметтік аударымдар сомасына азайтылуға жатады. Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына әлеуметтік аударымдар сомасы әлеуметтік салық сомасынан асып кеткен кезде әлеуметтік салық сомасы нөлге тең деп есептеледі.
4. Қызметін Инновациялық технологиялар паркі арнайы экономикалық аймағының аумағында жүзеге асыратын ұйымдар әлеуметтік салықты осы Кодекстің 151-4-бабы 3-тармағының 3) тармақшасында белгіленген ережелерді ескере отырып есептейді [4].
2012 жылы Қазақстан Республикасының азаматтары бойынша жеке табыс салығы және әлеуметтік салық бойынша декларация (200.00-нысан) 2011 жыл үшін көзделген шаблонға қарағанда айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. Салық есептілігінің нысандарын оңтайландыру мақсатында салық салу объектілері бойынша мәліметтер толтыруға арналған жолдардың саны едәуір қысқарды, сондай-ақ Қызметкерлердің әлеуметтік салық салынатын және салынбайтын табыстарының тізбесі мәліметтері ұсынылатын бір қосымша қысқарды. Сондай-ақ 2012 жылдан бастап 200.00-нысандағы декларацияның атына нақтылайтын сипаттағы, осы салық есептілігінің Қазақстан Республикасы азаматтарының табыстары бойынша ұсынылатыны бойынша толықтырулар енгізілді, себебі шетелдіктердің табыстары 200.00-нысанда көрсетіледі.
Енді 2012 жылғы 1 қаңтардан бастап Қазақстан Республикасының азаматтары бойынша жеке табыс салығы және әлеуметтік салық бойынша декларация 200.00-нысандағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қоғамның даму процесінде әлеуметтік-экономикалық жүйедегі салықтардың атқаратын рөлі күн өткен сайын жаңа нысанға айнала отырып, артып келеді. Бұл әсіресе нарықтық қатынастардың қалыптасып дамуы жағдайындағы экономикадағы өрлеу кезеңдеріне тән нәрсе, өйткені салық салу жекелеген тұлғалардан бастап мемлекетке жеткенге дейін оның барлық деңгейіндегі әлеуметтік процесстерге әсер ете алатын бірден-бір макроэкономикалық құрал болып табылады.
Салықтар бұрыннан белгілі мемлекеттің қызметінің барлық бағыттарын қаржыландыру көзі және мемлекеттік мүдделерді іске асырудың экономикалық құралы болып табылады. Салықтар заңдық тұрғыдан мемлекеттің тәуелсіз құқығының бірі ретінде көрсетіледі. Қазіргі таңда мемлекеттік кірістердің негізгі көпшілік бөлігін салықтар құрайды, соның ішінде әлеуметтік салықтың алатын орны ерекше. Мемлекеттің өз азаматтарын экономикалық, әлеуметтік, саяси, қорғаныс тұрғысынан қорғауы мен олардың өмір сүруінің негізін қалыптастыруы осы салықтарға байланысты. Мемлекеттің экономикалық саясаты салық жүйесі мен салық саясатына тығыз байланысты. Салықтар мемлекет үшін өте өзекті мәселерлерді: денсаулық сақтау, білім беру, әлеуметтік қамтамасыз ету, қорғаныс, мәдениет пен спортты қаржыландыруға жұмсалады, ал осы алға қойылған мақсаттардың орындалуы мен жүзеге асырылуы салықтық түсімдердің орындалуына тікелей байланысты. Ал салықтық түсімдердің орындалуы өз кезегінде бизнес субъектілерінің табыстылығы мен жауапкершілігінен, азаматтардың мемлекет алдындағы өз борышын сезіну дәрежесінен тәуелді.
Жұмыстың өзектілігі болып салық жүйесіндегі әлеуметтік салықты зерттей отырып оның теориялық негіздерін ашып көрсету және шетел тәжірибесінде әлеуметтік салықтың қолданылуын Қазақстанмен салыстыру болып табылады. Әлеуметтік салық бюджеттің кірісін қалыптастырудағы басты салықтардың бірі болғандықтан дұрыс төленуін, есептелу жолдарын көрсету. Соған байланысты төлеу және есептеу тәртібін қарастыра отырып, соңғы үш жылдағы қорытынды бойынша алдымен мемлекеттік бюджетке түсуіне талдау жүргізу, содан соң Маңғыстау облысы бойынша әлеуметтік салықтың түсу динамикасын көрсетіп талдау. Осы әлеуметтік салықты есептеу және төлеу тәртібінде кездесетін мәселелерді талқылап, оңтайлы шешу жолдарын қамту және нақты көрсету. Қорытынды жасап жалпы бөлімдер бойынша түйіндеме жасау. Салық салу бойынша жүз пайыздық тиімділікке жету дамыған нарықтық экономика жағдайында мүмкін еместігін әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр. Кез-келген мемлекет өзінің экономикалық саясатын жүзеге асырған кезде салықтық реттеу құралдарының кең спектрін қолданады. Салықты шаруашылық қызметті реттеуші құрал ретінде қолдану мүмкіндігі салықтың өзінің табиғатынан, ішкі мәні мен қызметінен шығады. Бұл мүмкіндікті қолдану салық механизмі арқылы жүзеге асады. Қаражаттарға деген қажеттілікті сезе отырып мемлекет салықтық құрал арқылы қаржылық қаражаттардың максималды мүмкін болатын көлемін алуға ұмтылады. Мемлекет бұл жағдайда төлеушіге қатысты ашық әділетсіздікке баруға даяр дұрыс әрекет етуге қажетті ресурстардың бір бөлігін алып қалуға,салық ауыртпалығын табыспен мүлік иесінен өнімді немесе қызметті сатып алушыға жүктеуге, қосарланған салық салуға, тағы басқаға баруы мүмкін. Осындай фискалды саясат кәсіпорынының қаржылық әрекет етуін бұзып, ал өзінің күн көруін жоққа шығара алады, салықтан жалтару көпшілік сипатқа ие етіп, экономикадағы қаржылық қылмыстарды көбейтеді. Салықтық ауыртпалықты қаталдату әрдайым, салықтық түсімдерді көбейтеді. Әлеуметтік салықтар - нысаналы мақсаттағы тікелей салық түрі. Әлеуметтік салықтар әлеуметтік мақсаттағы бюджеттен тыс нысаналы қорлардың, зейнетақы қорларының, әлеуметтік сақтандыру, жұмыспен қамту қорларының негізгі көзі болып табылады. Салық салу нысаны - еңбек міндеттерін орындағаны үшін төлемнің алуан түрлері. Әлеуметтік салықтар азаматтарды мемлекеттік әлеуметтік қорғау жүйесінің дамуымен байланысты дүниеге келді. Заңды және жеке тұлғалар төлейтін әлеуметтік салықтар мөлшерлемесінің ара қатынасы нақты бір елдегі қалыптасқан экономикалық, әлеуметтік және саяси жағдайларға байланысты.
Жұмыстың негізгі мақсаты болып - әлеуметтік салықтың теориялық негіздерін зерттеу, мемлекеттік бюджетті қалыптастырудағы әлеуметтік салықтың рөлін анықтау және де Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі әлеуметтік салықты есептеу механизмін жетілдіру перспективаларын қарастыру. Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттер қойылады:
Әлеуметтік салықтың пайда болу алғышарттарын қарастыру;
Салық жүйесіндегі әлеуметтік салықтың экономикалық мәнін ашу;
Шетел тәжірибесіндегі әлеуметтік салықтың қолдану ерекшеліктері;
Әлеуметтік салықты есептеу және төлеу тәртібін көрсету;
Бюджет кірісін қалыптастырудағы әлеуметтік салықтың түсу жағдайын талдау;
Маңғыстау облысы бойынша әлеуметтік салықтың түсу динамикасын 2010-2012 жж. бойынша талдау;
Салық жүйесіндегі әлеуметтік салықты есептеу механизміндегі мәселелерді жетілдіру перспективалары;
Қазақстан Республикасында салық салу ерекшеліктері әлеуметтік салықты реттеу мен экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі құралы болып отыр. Соның өзінде экономиканы мемлекеттік реттеу және әлеуметтік салықты реттеу өзара байланысты элементтерді құрайтын жүйе болып қалыптасады. Бұл жүйеде басты орынды әлеуметтік салық салу механизімі алып отыр. Осыған байланысты салық салумен байланысты проблемалар өзекті және әлеуметтік салық салуда біраз қиыншылық көрсетеді. Ескі салық кодексі бойынша қызмет еткен салымдар мен алымдар көп жағдайда нарықтың жаңа шарттарына сай болмағаны белгілі. Осының барлығы әлеуметтік салық дамуының басты мәселесі болып келеді.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ӘЛЕУМЕТТІК САЛЫҚТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Әлеуметтік салықтың пайда болу алғышарттары
Әлеуметтік салықтар - нысаналы мақсаттағы тікелей салық түрі. Әлеуметтік салықтар әлеуметтік мақсаттағы бюджеттен тыс нысаналы қорлардың, зейнетақы қорларының, әлеуметтік сақтандыру, жұмыспен қамту қорларының негізгі көзі болып табылады.
Салық салу нысаны - еңбек міндеттерін орындағаны үшін төлемнің алуан түрлері. Әлеуметтік салықтар азаматтарды мемлекеттік әлеуметтік қорғау жүйесінің дамуымен байланысты дүниеге келді. Заңды және жеке тұлғалар төлейтін әлеуметтік салықтар мөлшерлемесінің ара - қатынасы нақты бір елдегі қалыптасқан экономикалық, әлеуметтік және саяси жағдайларға байланысты.
Әлеуметтік салық төлеушілер - елдің резидент - заңды тұлғалары, сондай-ақ елде қызметін тұрақты мекемелер арқылы жүзеге асыратын бейрезиденттер, жеке кәсіпкерлер, жеке нотариустар, адвокаттар. Резидент-заңды тұлғалар мен бейрезиденттер үшін белгіленген төлемді қоспағанда, жұмыс берушінің қызметкерлерге белгіленетін кірістер түрінде төлейтін шығыны, ал жеке кәсіпкерлер, жеке нотариустар, адвокаттар үшін төлеушілердің өздерін қоса алғанда, қызметкерлер саны салық төлеу объектісі болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті салықтар мен төлемдер салық кодексінде және басқа да басылымдарда айқын жазылуы тиіс. Салық салу айқындығы салық төлеушінің салық міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңдарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді. Салық - қазіргі уақытта барлық мемлекеттерге тірек, яғни ең негізгі бюджетке түсетін, бюджетті, мемлекетті ұстап тұратын басты көздері болып табылады. Оның қандай түрінен болмасын жалтаруға жол бермеу - бүгінгі күннің басты назарында. Салық салынатын база жасау жөніндегі қорытынды жұмыстарға әзірлік жағдайлары жетіп артылады.
Әлеуметтік салық Қазақстан Республикасының Салық жүйесінде 1999 жылы пайда болғаннан бері елеулі өзгерістер әкелді. Оның ставкалары да және қолданылатын тәсілі де өзгеріске көп ұшырады. Соңғы әлеуметтік салық бойынша байқаулы өзгерістер 2002 жылдың 23 қараша Заң шығарушы актілердегі салық салу бойынша өзгерістер мен толықтырулар туралы Қазақстан Республикасының заңымен енгізілді. Әлеуметтік салық өзімен салық салудың маңызды түрін көрсетеді. Ол өзімен бюджеттен тысқары 3 төлемді:
- Әлеуметтік сақтандыру;
- Медициналық міндетті сақтандыру;
- Елді мекен жұмыс бастылығын айырбастап, бухгалтерлерге салықты есептеуге және осыған орай келісілген есептілікті есептеуді жеңілдетіп, салық орган қызметтерінің салықты дұрыс және уақытылы төлеудің бақылауын жеңілдетті.
Кесте 1 - Әлеуметтік салық ставкалары
1999 жыл
Жиынтық мөлшерлемесі еңбекке ақы төлеу қорының 28% мөлшерінде белгіленді, одан кейін оның мөлшерлемесі 21%-ға дейін төмендетілді.
2008 жыл
Салық салу объектінің мөлшеріне қарай 13%-дан 5%-ға дейін жаңа салық мөлшерлемелері белгіленді.
2009 жылдан қазіргі уақытқа дейін
Әлеуметтік салық 11 пайыздық мөлшерлеме бойынша есептеледі.
Ескерту - № 2 әдебиет мәліметтері негізінде құрастырылған
Қазақстанда қабылданған салықтық есеп ережесіне сәйкес, табыс - бұл есепті кезеңдегі активтердің өсуі немесе міндеттемелердің азаюы. Табыс алынған немесе алынуға тиіс өткізу құны бойынша бағаланады. Өткізу құны салық төлеуші мен сатып алушы немесе активтерді қолданушы арасындағы келісіммен анықталады. Қазақстан Республикасының табысқа салық салудың қысқа ғана тарихы бар. Қазақ ССР-нің 1991 жылғы ақпанның 14-дегі Кәсіпорындардан, бірлестіктерден және ұйымдардан алынатын салықтар туралы заңына сәйкес салық салу объектісі ретінде әлеуметтік салық алынады. Осы заңды ауыстырған Қазақстан Республикасы Президентінің 1994 жылғы ақпанның 12-дегі Пайда мен табысқа салық салу туралы Заң күші бар Жарлығында салық салу объектісі ретінде әлеуметтік салық алынады.
Ал 1995 жылдың 24 сәуірінде қабылданған Қазақстан Республикасы Президентінің Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы заң күші бар Жарлығы мен қазіргі Салық кодексінде де әлеуметтік салық нысанына тоқтады және салық салудың ерекше категориясы салық салынатын табысты енгізеді.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығында тұлғаларды қамтитын әлеуметтік салықтың біртұтас конструкциясы енгізілді. Бірақ бұл субъектілер арасында олардың табыс түрлері мен оны алу әдістерінде айтарлықтай (едәуір) айырмашылық болуы бұл біріктірудің тиімсіздігін көрсетті және тұлғаларға салық салудың екі режимі сақталды. Бұған қоса Қаржы Министрлігі тұлғалардан алынатын әлеуметтік салықты есептеу мен төлеудің тәртібі туралы бөлек 2 нұсқаулық дайындады. Жаңа Салық Кодексінде осы кемшіліктер ескеріліп Салық Кодексінің табыс салығына байланысты ең негізгі ерекшелігі тұлғалардан алынатын әлеуметтік салықтың біртұтастығы бұзылды.
Қазіргі қолданылып жүрген салық кодексі тікелей ықпал ететін заң күшіне әлі де толық ие емес. Әлеуметтік салықты енгізген кезеңнен бастап, оны басқару салық органдарының қолына өтті. Төлем төлеу жұмыс берушілердің 3 мемлекеттік бюджеттен тысқары фондысы қосылып, бір әлеуметтік салыққа айналуы мемлекеттік бақылаушылардың, санын азайтып, жұмыс берушілердің осыған байланысты төлемді есептеу және төлеу кұжаттары кеміді. Әлеуметтік салық өзінің қарапайым болғанымен осы салықты есептеу кезінде көптеген қиыншылықтарға кез болды. Осы қиыншылықтар әлеуметтік салық салу объектісін анықтаған кезде бухгалтерлер әр тоқсан сайын қай жерден болмасын қателіктерге ұшырайды.
Кесте 2 - Заңды тұлғалар бойынша әлеуметтік салықты есептеу механизмі
Жұмысшының табысы
-
Салық салу объектісі болып табылмайтын жұмысшының табысы
=
Салық салу объектісі
Салық салу обьектісі
*
Әлеуметтік салық ставкасы
=
Есептелген әлеуметтік салық
Есептелген әлеуметтік салық
-
Әлеуметтік аударымдар
=
Төленетін әлеуметтік салық
Есептелген әлеуметтік салық
-
Әлеуметтік аударымдар
-
Уақытша жұмысқа жарамсыздығы бойынша әлеуметтік жәрдемақы
=
Төленетін әлеуметтік салық
Іс жүзінде әр түрлі пікірге тап болады, яғни салық кодексіндегі әлеуметтік салық салу объектілері ережесінің негізінде әлеуметтік салық салу объектісіне жұмыс берушінің қызметкерлерге төлейтін шығындары жатады. Салықтың қандай түрінен болмасын жалтаруға жол бермеу - бүгінгі күннің басты назарында. Салықтан жалтарғаның, халықтан жалтарғаның болып шығатынын да түсіну қиын емес.
Салықтардың, толық көлемде, уақытылы аударылуы және алынуы бюджет қорының толығуын айқындайтын фактор болып табылады. Қазақстан Республикасының, Салық Кодексі: Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы, осы Кодекс салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді белгілеу, енгізу және есептеу мен төлеу тәртібі жөніндегі билік қатынастарын, сондай-ақ мемлекет пен салық төлеуші арасындағы салық міндеттемелерін орындауға байланысты қатынастарды реттейді. Сонымен салық дегеніміз ол - мемлекет бір жақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген белгілі бір мөлшерде жүргізілетін қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтар нарықты экономиканы реттеудің ең тиімді нысаны болып табылады. Салық негізінде кұрылатын мемлекеттік бюджеттің кірісіне қарай, мемлекеттің кәсіпкерлікпен айналысуының және әлеуметтік - кепілдік қызметінің мүмкіндігі белгілі болады.
Салық саясаты аса нәзік және күрделі аспап, ол жеңілдіктер мен жазалау шаралары арқылы шаруашылық қызметтің барлық жақтарына нысаналы түрде әсер етеді. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде салықтардың, тізімі бірнеше бетке сыйып кете алады, ал жеңілдіктер мен томдарды алып жатады. Әкімшілік - әміршілік жүйе жағдайындағы экономикада салық адам мүддесі үшін қызмет көрсетеді. Ол халықты үкімет алдында тұқыртып ұстаудың, құралына айналды.
Ал нарық қатынастары дамыған елдерде салық мемлекет қазынасын толтыруға қызмет ете түседі. Әлеуметтік салықтың есептелген сомасы Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес есептелген әлеуметтік аударымдар сомасына азайтылуға жатады. Әлеуметтік аударымдар сомасы әлеуметтік салық сомасынан асып түскен кезде, әлеуметтік салықтың сомасы нөлге тең болады.
Нарықтық экономика жағдайында елдің экономикасына әсер етудің басты құралы салықтың маңыздылығы жоғары. Фискалдық саясаттың негізгі құралы ретінде салық жүйесі мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларының орындалуында маңызды орын алады. Салық жүйесіндегі (приоритеттерді) басымдылықтарды өзгерту арқылы экономика ауытқушылықтарын жұмсартумен қатар отандық шаруашылықты тұрақтандыруда қол жеткізілетінін тәжірибеден аңғардық [1].
Мемлекеттiң өсiп - дамуының және болмысының материалдық базасы - қаржыларды қалыптастыратын негiзгi қайнар көздерге салықтар мен басқа да мiндеттi төлемдердiң жататыны белгiлi. Сонымен қатар, салықтар экономика аясын реттеудiң таптырмас құралы және мемлекеттiң мызғымас атрибуты саналады. Осыған орай мемлекет бар жерде салық алынады, салық (салық жүйесi) бар жерде мемлекет бар деп тұжырымдауға болады. Осы ойымыздың экономикалық мәнін ашып көрсетуді келесі бөлімшеден көруге болады. Әлеуметтік салықтың пайда болу алғышарттарын ескере отырып, салық жүйесіндегі әлеуметтік салықтың экономилық мәнін қарастыруымызға болады.
1.2 Салық жүйесіндегі әлеуметтік салықтың экономикалық мәні
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерінің жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында. Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады. Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізгі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгереді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделеді.
Салықтар тауар - ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді. Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс - бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі - ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі. Қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге (салық агенттеріне) қатысты бірыңғай болып табылады. Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік құқықтық ақтілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады. Мемлекетке түсетін салықтық түсімдердің сипатты ерекшелігі олардың сан алуан қоғамдық қажеттерге иесіз пайдалануы болып табылады.
Осысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы болады, бұған әлеуметтік сақтандыруға аударылатын қатаң мақсатты аударымдар, арнаулы корларға төленетін жарналар мен аударымдар, соның ішінде өнімнің, жұмыстардың және кызметтердің өзіндік құнынан, пайдадан, еңбекке ақы төлеу қорынан, амортизацядан және басқа көздерден есептелетін бюджеттен тыс қорлар жатады.
Әлеуметтік салық бұған дейін қолданылып келген әлеуметтік қорларға: зейнетақы, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру, міндетті медициналық сақтандыру, халықты жұмыспен қамту қорларына аударылатын сақтық жарналары аударымдарының орнына енгізілген. Аударымдардың жиынтық мөлшерлемесі еңбекке ақы төлеу қорының 28% мөлшерінде белгіленді, ал төленетін жарналардың сомасы өндіріс шығындарына жатқызылды. Салық жұмыс істеген жылдары оның мөлшерлемелері өзгеріп отырды, әр түрлі салық төлеушілер үшін 29%-дан 10,7%-ға дейін сараланды, одан кейін оның мөлшерлемесі 21%-ға дейін төмендетілді. 2011 жылдан салық салу объектінің мөлшеріне қарай 11%-дан 5%-ға дейін жаңа салық мөлшерлемелері белгіленді. Жұмыс берушінің материалдық, әлеуметтік игіліктері немесе өзге де материалдық пайда түрінде жұмыскер-резиденттерге берген табыстарды қоса алғанда, жұмыс беруші төлейтін ақшалай немесе заттай нысандағы кез келген табыстар түріндегі оның, жұмыскер - бейрезиденттерге төлейтін шығыстары, сонымен бірге шетелдік персоналдың табыстары аталған төлеушілер үшін әлеуметтік салық салу объектісі болып табылады.
Егер жұмыскерге күнтізбелік ай үшін есептелген табысының жалпы сомасы Республикалық бюджет туралы заңда белгіленген және осындай күнтізбелік айдың соңғы күні қолданыста болған жалақынын ең төмен мөлшерінен төмен әлеуметтік салық салу объектісі жалақының ең төменгі мөлшері негізінде анықталады. 2010 жылдан бастап әлеуметтік салық 11 пайыздық мөлшерлеме бойынша есептеледі.
Арнаулы салық режімін қолданатындарды қоспағанда, дара кәсіпкерлер, жекелеген нотариустар, адвокаттар, өзі үшін Республикалық бюджет туралы заңда белгіленген және төленетін күні қолданыста болған айлық есептік көрсеткіштің екі еселенген мөлшерінде және әрбір жұмыскер үшін айлық есептік көрсеткіштің бір еселенген мөлшерінде, ал тірек-қимыл мүшесі бұзылған, есту, сөйлеу, көру қабілетінен айырылған мүгедектер жұмыс істейтін мамандандырылған ұйымдар 4,5 пайыз мөлшерлеме бойынша әлеуметтік салық төлейді.
Шаруа және фермер қожалықтарына үшін арнаулы салық режімдерін қолданатын дара кәсіпкерлер үшін әлеуметтік салық ставкалары: бірыңғай жер салығын төлеушілер әрбір қызметкер, сондай-ақ шаруа немесе фермер қожалығының басшысы мен кәмелетке толған мүшелері үшін тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген айлық есептік көрсеткіштің 20 процент ставкасы бойынша әлеуметтік салық сомасын ай сайын есептеп отырады. Шаруа немесе фермер қожалығының кәмелетке толған мүшелерінің әлеуметтік салықты есептеу мен төлеу жөніндегі міндеттемелері олар кәмелетке толған жылдан кейінгі күнтізбелік жылдың басынан бастап туындайды.
Салық салу обьектісі болып жалақы және басқа жұмысшыларға төлемдер, Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын жұмысшыларға, шетел азаматтарына және азаматтығы жоқ тұлғаларға төленетін жалақы және басқа да төлемдер болып табылады. Жалақыға қосылатын төлемдер жеке тұлғалардың жинақтаушы зейнетақы қорына аударылатын міндетті зейнетақы жарналарының бөлігі ретінде, әртүрлі өтемақы төлемдері, қосымша төлемдер және үстеме ақылар, босануына байланысты уақытша еңбек етуге жарамсыздығына әлеуметтік жәрдемақы, баланың тууы кезінде материалдық көмек, әлеуметтік қолдау бойынша төлем, басқа мемлекеттерден грант есебінде төлемдер, қоғамдық жұмысқа және қаражаттар есебіне оқыту төлемдері, кейбір басқа төлемдер ретінде түзетулерге жатады.
Мемлекеттік мекемелер еңбекақы төлеу қорынан 25,5 пайыз, заңды тұлға құрмай патент негізінде кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке адамдар әрбір қызметкер үшін айлық есептік көрсеткіші 49 пайызы, сондай-ақ патент құнын анықтау кезінде мәлімдеген салық салынатын болып жорамалданған айлық табыстың қосымша 5 пайызы мөлшерінде әлеуметтік салық төлеген, шаруа қожалықтары шаруа қожалығының әрбір қызметкері, басшысы және шаруа қожалығының әрбір мүшесі үшін айлық есептік көрсеткіштің 35 пайызы мөлшерінде әлеуметтік салық төлеген, ақыл - ойы мен дене дамуы жөнінен кемістігі бар балалар мен жасөспірімдерді әлеуметтік бейімдеу және еңбекпен оңалту орталығы еңбекке ақы төлеу қорынан 20,5 пайыз төлеген соңғы заңға сәйкес.
Әлеуметтік салықтар өзінің экономикалық мазмұны жағынан тікелей салықтарға жатады. Әлеуметтік салықтар бюджет кірістерінің тұрақты көзі болып табылады. Кейбір экономистердің айтуы бойынша әлеуметтік салықтар мемлекеттің ауыспалы экономикалық дамуына экономикалық жағынан тірек болады. Әлеуметтік салықтар тұрақты мекемелер мен өкілдіктерде, филиалдарда қызмет ететін заңды тұлғаларға салынатын салықтың айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды көрсетеді. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті әлеуметтік салықтар арасындағы айырма ретінде анықталады.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық - экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні олардың түрлері мен ролі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Фрэненк Бэкон салықтарды төлеу әрбір адамзаттың қасиетті борышы деген еді.
Салықтардың түсуін, салық салу базасының даму тенденциясының және оны құрайтын элементерін, осы негізде бюджетке түсетін түсімдердің көлемін талдау қаржылық органдарын басқарудың әр деңгейінің экономикалық ведемостволарының басты мақсаты. Қазақстандағы қолданылып жүрген салық салу жүйесінде ерекше орынды - жергілікті салықтар қамтиды. Жергілікті салықтар елдің бюджет кірісін қалыптастыруда үлкен рөл атқарады. Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі құраушы көзі болып саналады және болып қала бермек. Қазіргі экономикамыздың қарқындап өрлеуі мен дамуы жағдайында бюджеттік реттеудің маңызы зор. Экономиканы тікелей емес, жанама жолдармен реттеу нарықтық экономиканың басты талабы. Осы талапты орындауда салықтардың атқаратын орны ерекше. Себебі салықтар экономиканы реттеудің әмбебап құралы. Бюджет - салық саясаты арқылы мемлекет экономикадағы күрделі құбылыстарды өте тиімді реттей алады. Республика үшін бюджетаралық қатынастарды реттеу өте көкейтесті және күрделі проблемаға айналып отыр. Бюджетаралық қатынастардың жетілдірілмеуіне байланысты әртүрлі деңгейдегі билік органдарының көптеген қаржылық мәселелеріде өршуде [2]. Жалпы осы бөлімшедегі әлеуметтік салықтың ашылған мәнін шетел тәжірибесімен салыстыра отырып ашып көрсетуге болады. Салық жүйесіндегі әлеуметтік салықтың экономикалық мәнін тереңірек ұғыну үшін, шетел тәжірибесіндегі әлеуметтік салықтың колдану ерекшеліктерін қарастырып кетейік.
1.3 Шетел тәжірибесіндегі әлеуметтік салықтың қолдану ерекшеліктері
Италия салықтары жалдамалы еңбек табысына еңбекақымен қоса оған кіретін компоненттермен бірге, зейнетақы жатады. Еңбекақы мен зейнетақыдан басқа,табыс көзін тұлғалар салық декларациясын тапсырудан босатылады.
Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығының мөлшерлемесі прогрессивтік сипатта. Өзгерістер инфляция (құнсыздану) индексі есебінде жыл сайын енгізіліп отырады. 1993 жылы 7,2 млн.лирге дейінгі табыс 10%-дық мөлшерлеме бойынша, 7,2 млн.-нан 14,4 млн.лирге дейінгі табыс -22%
14,4 млн.-нан 30 млн. лирге дейін -27% және осы түрде 50% дейін салық салынған. 80-жылдары табыс салығының ең жоғарғы мөлшерлемесі 62%-ға жеткен. Асырауында адамдары бар отбасы тұлғалары немесе 5,1 млн.лирден төмен табыс табатындар салық жеңілдіктерін пайдаланады.
Францияның салық жүйесіндегі жанама федералдық салық болып табылатын әлеуметтік салық әзірленіп, енгізілді. Францияда алынатын салықтарды 3 ірі топқа бөлуге болады:
oo табысты алу кезінде алынатын табыс салықтары;
oo табыс жұмсалған кезде алынатын тұтыну салығы;
oo меншіктен, яғни затқа айналған табыстан алынатын капитал салығы.
Ірі табыстар Франция бюджетіне меншік салығын әкеледі. 1 қаңтарда меншікте болған мүліктер, мүліктік құқықтар мен бағалы қағаздарға салық салынады. Мүлікке ғимараттар, өнеркәсіптік және ауыл шаруашылық кәсіпорындары, жылжымалы мүліктер жатады. Меншік салығы прогрессивтік сипатқа ие. Меншік салығының тобына тіркеу және елтаңбалық алым мен бажды жатқызуға болады. Осы топқа еңбекақының әлеуметтік салығы кіреді. Францияда оны жұмыс берушілер төлейді. Салық салу объектісі еңбекақы қоры болып табылады. Салық прогрессивтік сипатқа ие. Францияның салық жүйесінде жергілікті салықтар маңызды орын алады.
Швециядағы бюджет табысындағы ірі баптардың бірі - жалақы қорына аударым түріндегі әлеуметтік салықтар. Жалдамалы еңбек жұмыскерлерінің пайыз түріндегі жалақыға есептелген әлеуметтік салықтарға мысал келтірейік. Жалақыға есептелген әлеуметтік салық. Есептеудің жалпы сомасы 38%-ды құрайды. Мәселе жалдамалы жұмыскерлерде емес, фирма иеленушілері жайында болса, онда әлеуметтік салық құрылымы біршама өзгереді, бірақ үлес салмағы, яғни, 39,3%. Швецияда қаржылық жыл 1 шілдеден басталады.
Испания құрамына 56 провинция кіретін 17 автономды аумаққа (территорияға) бөлінеді. Олардың аймақтық және жергілікті салық түрлерін өздері енгізуге құқығы бар. Олар әлеуметтік салықты өздері жинап, оның заңмен белгіленген пайызын федералды бюджетке аударып отырады. Бұдан кейін, салық мөлшерлемелерін реттеу билігі бар. Аймақтағы үшінші топтың салық саясатын өздігінен жүргізуге құқығы жоқ. Олар салық салу саласында белгіленген федералды заң ережелерін қатаң сақтайды. Әкімшілік - аумақтық бөлінуіне байланысты, Испанияның салық жүйесі үш сатылы.
Корпорациялар мен халық федералды, аймақтық және жергілікті салық төлейді. Федералды салықтар автономды аумақтар мен провинцияларда өз өкілдері бар, салық қызметінің мемлекеттік агенттігімен бақыланып отырады. Испанияда аймақтардың қаржылық базасын нығайту мақсатында, жартылай салық реформасы жүргізілді. Кейбір федералды салықтар аумақтың жүргізілуіне берілді. Бұдан соң негізгі федералды салықтың бес түрі қалды. Бюджеттің барынша көп табысы жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы мен әлеуметтік салықпен қамтамасыз етіледі. 2010 жылы әлеуметтік салық алымы 15399 млрд.песоны немесе федералды бюджеттің 38% табысын құрады.
Көптеген еуропалық елдерге қарағанда, Испанияның салық салу базасы кең. Еңбекақымен қоса, кәсіпкерлік және кәсіптік қызметтен түскен табыс, капитал дивидендтері, оған зейнетақы, жұмыссыздық бойынша жәрдемақылар кіреді. Науқастығы бойынша жәрдемақыларға, мемлекеттік стипендияларға, лотерея ұтыстарына, жұмыстан шығаруда берілетін бір жолғы жәрдемақыларға салық салынбайды. Салық салынатын табыстан, отбасындағы әр бала мен 65 жастан асқан асыраудағы адам үшін, жылына 20 мың песоға дейін алынады. Жылдық табыстан әлеуметтік сақтандыру мен кәсіподақ жарнасына аударым алынады, бұл аударым 5%-дан 250 мың песо сомасынан аспауы керек. Дәрі - дәрмектер үшін құжатталған шығындар жартылай алынады. Салықты есептеу үшін табысқа жылжымайтын мүлік құнының 2%-ы қосылады.
Бельгияда әлеуметтік салық - жергiлiктi салық болып табылады. Ол тұтастай жергiлiктi бюджетке түседi. Сондықтан да бай аудандардың бюджеттi бай болады және керiсiнше. Бұл салық - кадастрлық.
Германияда әлеуметтік салық, оның тағайындауына қарамастан жыл сайын жергiлiктi өзiн - өзi басқару органмен салық салынады. Салық сомасы мүлiктiң салықтық құны негiзiнде жалпы федералдық ставка бойынша 0.35% есептеледi. Нәтижесi жергiлiктi коэффициентке көбейтiледi, ол 280 - 600 %-ды құрайды. Сонғы салықтың ставкасы 0.98% - дан 2.1 % - ға дейiн мүлiктiң салықтық құнын құрайды. Орташа ставка 1.5% - ды құрайды. Салық төлеуден мемлекеттiк кәсiпорындар және дiни мекемелер босатылған.
Кесте 3 - Дамыған мемлекеттердің әлеуметтік салық бойынша ставкалары
№
Мемлекеттер атауы
Әлеуметтік салық бойынша ставкалар (%)
Төмен деңгей
Орташа деңгей
Жоғары деңгей
1
Жапония
5
10
15
2
Испания
-
16
26
3
Канада
-
-
25
4
Қазақстан
-
11
20
5
Германия
-
14
14
6
Ұлыбритания
-
-
15
7
Италия
-
16
25
8
Франция
-
18
18
9
Белоруссия
-
28
28
10
Ресей
15
34
34
11
АҚШ
-
36
42
12
Швеция
-
-
38
13
Швейцария
-
4
4,5
Ескерту - № 3 әдебиет мәліметтері негізінде құрастырылған
Дамыған мемлекеттердің әлеуметтік салық бойынша ставкаларын салыстыратын болсақ әр елде әртүрлі болғанымен, ұқсас ставкаларда кездеседі. Ең төменгі ставка 5%-бен Жапония мемлекетінде болса, ең жоғарғы көрсеткішті 42%-бен АҚШ мемлекетінен байқаймыз. Осы дамыған елдермен Қазақстанның әлеуметтік салығының ставкасын салыстырсақ, біздің отандық ставка орташа деңгейді көрсетіп тұр - 11%. Австрияда әлеуметтік салық өндiрiп алу 2005 жылғы Әлеуметтік салық заңымен реттеледi, 2008 жылы бұл заңға толықтарулар енгiзiлдi. Заңға сүйене отырып шектелген және шетелмеген әлеуметтік салықтың мiндеттiлiгiн ажыратады. Шектелген салықтың мiндеттiлiктi жеке тұлғалар төлейдi. Кей уақытта мемлекетте жоқ, мемлекет iшiнде тұрғылықты орны жоқ адамдар төлейдi. Әлеуметтік салықты есептеу негiзi болып, шектелмеген салықтың мiндеттiлiктi жүргiзетiн бүкiл тұлғалар болып табылады. Дәулетi мол мемлекет iшiнде бар тұлғалар шектелген салықтың мiндеттiлiктi атқарады. Дәулетi болып, бүкiл құндылықтарының ортақ құны саналады, ол 2005 жылғы Құнды белгiлеу заңымен анықталады. Салық ставкасы дәулет құнының 1% деңгейiнде анықталады.
АҚШ пен Швейцарияда федералдық деңгейде бiрынғай салық жоқ. Әлеуметтік салық кейбiр АҚШ штаттарында салынады, немесе Швейцарияның кантондарында, жергiлiктi деңгейде. Жергiлiктi өкiмет әлеуметтік салық ставкасын бюджет шығынының болжамымен жоспарлайды. Орташа АҚШ-та әлеуметтік салық 1.4%-ды құрайды және графства, калалық, мемлекеттiк, парк округтерiнiң бюдждетiне түседi.
Испанияда салық жыл сайын жергiлiктi өзiн - өзi басқару органымен өндiріледі. Салық салынатын база - табыс құны. Ол әр 8 жыл сайын Орта есеппен салық мөлшерлемесi қаладағы әлеуметтік салықтың 0.4%-ын құрайды және ауылды жердегi 0,3%-ды құрайды.
Жапонияда салықты заңды және жеке тұлғалар бiр тiркелген мөлшерлемемен табыс құнының 1,4%-н төлейдi. Қайта бағалауы 3 жылда бiр рет жүргiзiледi. Австралияда жер салығы бойынша салық салынбайтын минимум 2009 жылы 261000 долларды құраған, 2010 жылы бұл сомма 18,6%-ға төмен болған немесе 220000 долларды құраған. Салық төлеушiлерге жер салығы мына жағдайда салынады, егер 2002 жылы 31 желтоқсанына қатысты, олардың меншiгiндегi жер учаскесiнiң құны 261000 доллар немесе одан да жоғары болса [3].
Енді дамыған шетел мемлекеттерінің тәжірибесін салыстыра отырып Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік салықтың төлеу және есептеу тәртібіне келесі екінші бөлімде тоқталайық.
2 БЮДЖЕТ КІРІСТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САЛЫҚТЫҢ РӨЛІ
2.1 Әлеуметтік салықты есептеу және төлеу тәртібі
Әлеуметтік салықты есептеу әлеуметтік салық салу объектісіне Қазақстан Республикасының міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы заң актісіне сәйкес есептелген Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына түсетін әлеуметтік аударымдар мөлшеріне азайтылған, әлеуметтік салық ставкаларының бірінші, екінші және төртінші бөліктерінде белгіленген ставкаларды қолдану арқылы салық жылында жүргізіледі.
1.Әлеуметтік салықты төлеушілер мыналар болып табылады:
oo дара кәсіпкер
oo жекеше нотариустар, жеке сот орындаушылары, адвокаттар
oo Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғалары
oo Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекемелер арқылы жүзеге асыратын резидент еместер
oo қосарланған салық салуды болдырмау туралы халықаралық шартқа сәйкес тұрақты мекеме құруға әкеп соқпайтын, филиал немесе өкілдік арқылы қызметін жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғалар
2.Резидент заңды тұлға өз шешімімен өзінің құрылымдық бөлімшесін осындай құрылымдық бөлімшелерінің қызметкерлеріне табыстар түрінде төленетін (төленуге жататын) жұмыс берушінің шығыстары бойынша әлеуметтік салық төлеуші деп тануға құқылы.
Бұл ретте резидент заңды тұлғаның шешімі немесе осындай шешімнің күшін жою осындай шешім қабылданған тоқсаннан кейінгі тоқсанның басынан бастап қолданысқа енгізіледі.
Егер жаңадан құрылған құрылымдық бөлімше әлеуметтік салық төлеуші деп танылса, резидент заңды тұлғаның осындай тану туралы шешімі осы құрылымдық бөлімшенің құрылған күнінен бастап немесе осы құрылымдық бөлімшенің құрылған тоқсаннан кейінгі тоқсанның басынан бастап қолданысқа енгізіледі.
Резидент заңды тұлғаның шешімі бойынша дербес әлеуметтік салық төлеуші деп танылған құрылымдық бөлімшелер осы Кодекстің 19-тарауының мақсаты үшін жеке табыс салығы бойынша салық агенттері болып танылады.
3.Мемлекеттік органның шешімі бойынша оның құрылымдық бөлімшелері және (немесе) аумақтық органдары өздеріне бағынысты мемлекеттік мекемелер үшін төленуге жататын әлеуметтік салықты төлеушілер ретінде қарастырылуы мүмкін.
Жергілікті атқарушы органның шешімі бойынша оның құрылымдық бөлімшелері және (немесе) аумақтық (төмен тұрған) органдары өздеріне бағынысты мемлекеттік мекемелер үшін әлеуметтік салықты төлеушілер ретінде қарастырылуы мүмкін.
Осы бапта белгіленген тәртіппен әлеуметтік салық төлеушілер деп танылған мемлекеттік мекемелер осы Кодекстің 19-тарауының мақсаттары үшін жеке табыс салығы бойынша салық агенттері болып танылады.
Әлеуметтік салық бойынша салық есептілігін есептеуді, төлеуді және табыс етуді:
1) ауыл шаруашылығы өнімін, акваөсіру (балық өсіру шаруашылығы) өнімін өндіруші заңды тұлғалар мен селолық тұтыну кооперативтері үшін - Жекелеген салық түрлерiн және жер учаскелерiн пайдаланғаны үшiн төлемақыны есептеу ерекшелігі белгіленген ерекшеліктерді ескере отырып;
2) оңайлатылған декларация негізінде шағын бизнес субъектілері үшін - осы Кодекстің 433-438-баптарына сәйкес;
3) патент негізінде шағын бизнес субъектілері үшін - осы Кодекстің 429-432-баптарына сәйкес;
4) шаруа немесе фермер қожалықтары үшін - осы Кодекстің 445-447-баптарына сәйкес арнаулы салық режимiн қолданатын төлеушілер жүргізеді.
Әлеуметтік салықтың салық салу объектiсi
Жұмыс берушiнің сәйкес айқындалған табыс түрiнде резидент қызметкерлерге, сәйкес айқындалған табыс түрiнде резидент емес қызметкерлерге төлейтiн шығыстары.
Егер қызметкерге күнтізбелік ай үшін есептелген табысының жалпы сомасы тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген жалақының ең төменгі мөлшерінен төмен болса, әлеуметтік салық салу объектісі жалақының ең төменгі мөлшері негізінде айқындалады.
Дара кәсiпкерлер және жекеше нотариустар, адвокаттар үшiн, өздерiн қоса алғанда, қызметкерлер саны әлеуметтiк салық салу объектiсi болып табылады.
Мыналар әлеуметтік салық салу объектісі болып табылмайды:
oo мемлекеттер, мемлекеттердің үкіметтері және халықаралық ұйымдар желілері арқылы берілетін гранттар қаражаты есебінен жасалатын төлемдер
oo Қазақстан Республикасының Президенті, Қазақстан Республикасының Үкіметі тағайындайтын мемлекеттік сыйлықақылар, стипендиялар
oo спорт жарыстарында, байқауларда, конкурстарда жүлделі орындар үшін берілетін ақшалай марапаттар
oo ұйым таратылған немесе жұмыс берушінің қызметі тоқтатылған, жұмыскерлердің штат саны қысқартылған немесе жұмыскер әскерге шақырылған жағдайларда, еңбек келісімшарты бұзылған кезде Қазақстан Республикасы заңнамасында белгіленген мөлшерлерде төленетін өтемақылар
oo жұмыс берушінің жұмыскерлерге пайдаланылмаған еңбек демалысы үшін төлейтін өтемақылары
Әлеуметтiк салық 11 проценттік ставка бойынша есептеледі.
Арнаулы салық режимдерiн қолданатындарды қоспағанда, дара кәсiпкерлер, жекеше нотариустар, адвокаттар өзi үшiн тиісті қаржы жылына арналған републикалық бюджет туралы заңда белгіленген айлық есептiк көрсеткiштің екi еселенген мөлшерінде және әрбiр қызметкер үшiн айлық есептiк көрсеткiштің бiр еселенген мөлшерiнде әлеуметтiк салық төлейдi.
Тiрек-қимыл мүшесi бұзылған, есту, сөйлеу, көру қабiлетiнен айрылған мүгедектер жұмыс iстейтiн салық кезеңiнде мүгедектердiң еңбегiне ақы төлеу бойынша шығыстар еңбекке ақы төлеу бойынша жалпы шығыстардың кемiнде 35 процентін құрайтын мамандандырылған ұйымдар 4,5 процент ставка бойынша әлеуметтiк салық төлейдi.
Оңайлатылған декларация негізінде шағын бизнес субъектілері үшін - әлеуметтiк салық Қазақстан Республикасының мiндеттi әлеуметтік сақтандыру туралы заңнамалық актiсiне сәйкес Мемлекеттiк әлеуметтiк сақтандыру қорына есептелген әлеуметтiк аударымдар сомасын алып тастағаннан кейiнгi оңайлатылған декларация бойынша есептелген салық сомасының 12 бөлiгi мөлшерiнде төленуге жатады.
Патент негізінде шағын бизнес субъектілері үшін - Мiндеттi әлеуметтік сақтандыру туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес есептелген әлеуметтiк аударымдарды алып тастағаннан кейiнгi патент құнының 12 бөлiгi мөлшерiнде әлеуметтiк салық түрінде бюджетке төленуге жатады
Шаруа немесе фермер қожалықтары үшін - Бiрыңғай жер салығын төлеушiлер әрбiр қызметкер, сондай-ақ шаруа немесе фермер қожалығының басшысы мен кәмелетке толған мүшелерi үшiн тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген айлық есептiк көрсеткiштiң 20 процент ставкасы бойынша әлеуметтiк салық сомасын ай сайын есептеп отырады.
Әлеуметтiк салықты есептеу тәртiбi
1. Осы Кодекстің 355-бабы 1-тармағының 3, 4) тармақшаларында аталған төлеушілер салық кезеңінде әлеуметтiк салықты есептеуді осы Кодекстiң 358-бабының 1 және 3-тармақтарында белгiленген ставкаларды осы Кодекстiң 357-бабына сәйкес айқындалған салық салу объектiсiне қолдану арқылы жүргiзеді.
2. Арнаулы салық режимiн қолданатындарды қоспағанда, дара кәсіпкерлер, жекеше нотариустар, жеке сот орындаушылары, адвокаттар әлеуметтiк салықты есептеуді осы Кодекстiң 358-бабының 2-тармағында белгiленген ставкаларды осы Кодекстің 357-бабының 1-тармағында айқындалған әлеуметтік салық салу объектісіне қолдану арқылы жүргізеді.
3. Әлеуметтік салықтың сомасы "Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес есептелген әлеуметтік аударымдар сомасына азайтылуға жатады. Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына әлеуметтік аударымдар сомасы әлеуметтік салық сомасынан асып кеткен кезде әлеуметтік салық сомасы нөлге тең деп есептеледі.
4. Қызметін Инновациялық технологиялар паркі арнайы экономикалық аймағының аумағында жүзеге асыратын ұйымдар әлеуметтік салықты осы Кодекстің 151-4-бабы 3-тармағының 3) тармақшасында белгіленген ережелерді ескере отырып есептейді [4].
2012 жылы Қазақстан Республикасының азаматтары бойынша жеке табыс салығы және әлеуметтік салық бойынша декларация (200.00-нысан) 2011 жыл үшін көзделген шаблонға қарағанда айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. Салық есептілігінің нысандарын оңтайландыру мақсатында салық салу объектілері бойынша мәліметтер толтыруға арналған жолдардың саны едәуір қысқарды, сондай-ақ Қызметкерлердің әлеуметтік салық салынатын және салынбайтын табыстарының тізбесі мәліметтері ұсынылатын бір қосымша қысқарды. Сондай-ақ 2012 жылдан бастап 200.00-нысандағы декларацияның атына нақтылайтын сипаттағы, осы салық есептілігінің Қазақстан Республикасы азаматтарының табыстары бойынша ұсынылатыны бойынша толықтырулар енгізілді, себебі шетелдіктердің табыстары 200.00-нысанда көрсетіледі.
Енді 2012 жылғы 1 қаңтардан бастап Қазақстан Республикасының азаматтары бойынша жеке табыс салығы және әлеуметтік салық бойынша декларация 200.00-нысандағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz