Республикада ұлттық валюта - теңгені енгізу
Кіріспе..
1. Ақша жүйесі мен ақша айналысының өзара қарым.қатынасы
1.1 Ақша айналысының теориялық сипаттамасы
1.2 Ақша жүйесі жөнінде түсінік, оның элементтері
1.3 Ақша жүйесі: типтері мен қызметтеріне сипаттама
2. Қазақстан Республикасындағы ақша жүйесінің дамуы
2.1 Қазақстандағы ақша жүйесі мен ақша байланысының даму ерекшеліктері
2.2 Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасындағы ақша жүйесін талдау...
3. Ақша жүйесін жетілдірудің мәелелері мен даму мүмкіншіліктері...
3.1 Ақша жүйесін жетілдірудің шетелдік тәжірибесі
3.2 Ақша жүйесін жетілдірудің жолдары.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер.
1. Ақша жүйесі мен ақша айналысының өзара қарым.қатынасы
1.1 Ақша айналысының теориялық сипаттамасы
1.2 Ақша жүйесі жөнінде түсінік, оның элементтері
1.3 Ақша жүйесі: типтері мен қызметтеріне сипаттама
2. Қазақстан Республикасындағы ақша жүйесінің дамуы
2.1 Қазақстандағы ақша жүйесі мен ақша байланысының даму ерекшеліктері
2.2 Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасындағы ақша жүйесін талдау...
3. Ақша жүйесін жетілдірудің мәелелері мен даму мүмкіншіліктері...
3.1 Ақша жүйесін жетілдірудің шетелдік тәжірибесі
3.2 Ақша жүйесін жетілдірудің жолдары.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер.
Тақырыптың өзектілігі жалпы мемлекеттік заңдармен реттелген елдегі ақша айналысын ұйымдастару ақша жүйесі болып табылады. Әрбір мемлекеттің өзінің ұлттық ақша жүйесі бар.
Қазақстан Республикасының ақша жүйесі 1995 ж. 30 наурыздағы «Қазақстан Республикасы Ұлттық банк туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығына байланысты ұйымдастырылған. Жарғы ақша айналысын ұйымдастыру негізін және формаларын белгілейді, онда ресми ақша бірлігі, ақша белгілерінің эмиссиясы, сонымен қатар монеталарды жасау тәртібі, ақша айналысын ұйымдастыру және реттеу тәртібі қамтылады.
Реформаның құқықтық қамтамасыз етілуі және банктік жүйенің қызмет етуі бойынша бағдарламада қарастырылған шаралар іс-жүзінде толығымен орындалды. Осыған орай, бағдарламаға сәйкес "Қазақстан Республикасы Ұлттық банк туралы" және "Қазақстан Республикасы банктер және банктік қызмет туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар төмендегідей Жарлықтары шықты.
1997 ж. 6 наурызда "Заң күші бар, Президентінің Жарлығына толықтырулар енгізу туралы", 1997 ж. 28 Қазақстан Республикасы сәуірде "Қазақстан Республикасындағы вексельдік айналыс туралы", 1997ж. 11 шілдеде "Банктік қызмет сұрақтары бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" заңдары қабылданды.
Валюталық бақылау орандары болып, Ұлттық банк және Қазақстан Республикасының Үкіметі саналады. Бақылау агенттері болып, заң бойынша, валюталық бақылау қызметін жүргізетін ұйымдар, атап айтқанда, валюталық операциялар жүргізетін өкілетті банктер есептеледі.
Дүниежүзілік валютаның қазіргі кезде ұлттық валюта және ұжымдық резервтік валюта мен оған алтын резерві де қоса енеді; өзара валюта қайтарымдылық шарты; валюта паритеті мен курсының механизмі, валюталық шектеудің көлемі; халықаралық есептеу түрлері; халықаралық валюта нарығы режимі мен дүниежүзілік алтын нарығы. Қазіргі халықаралық валюталық жүйеге халықаралық валюталық қор (ХВҚ) еніп, оған мынандай міндеттер қойылады: валюта курсын реттеу ережелерін айқындау және оның орындалуын бақылау, валюта қайырымдылығына ықпал жасау және валюталық шектеуді жою.
Қазақстан Республикасының ақша жүйесі 1995 ж. 30 наурыздағы «Қазақстан Республикасы Ұлттық банк туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығына байланысты ұйымдастырылған. Жарғы ақша айналысын ұйымдастыру негізін және формаларын белгілейді, онда ресми ақша бірлігі, ақша белгілерінің эмиссиясы, сонымен қатар монеталарды жасау тәртібі, ақша айналысын ұйымдастыру және реттеу тәртібі қамтылады.
Реформаның құқықтық қамтамасыз етілуі және банктік жүйенің қызмет етуі бойынша бағдарламада қарастырылған шаралар іс-жүзінде толығымен орындалды. Осыған орай, бағдарламаға сәйкес "Қазақстан Республикасы Ұлттық банк туралы" және "Қазақстан Республикасы банктер және банктік қызмет туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар төмендегідей Жарлықтары шықты.
1997 ж. 6 наурызда "Заң күші бар, Президентінің Жарлығына толықтырулар енгізу туралы", 1997 ж. 28 Қазақстан Республикасы сәуірде "Қазақстан Республикасындағы вексельдік айналыс туралы", 1997ж. 11 шілдеде "Банктік қызмет сұрақтары бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" заңдары қабылданды.
Валюталық бақылау орандары болып, Ұлттық банк және Қазақстан Республикасының Үкіметі саналады. Бақылау агенттері болып, заң бойынша, валюталық бақылау қызметін жүргізетін ұйымдар, атап айтқанда, валюталық операциялар жүргізетін өкілетті банктер есептеледі.
Дүниежүзілік валютаның қазіргі кезде ұлттық валюта және ұжымдық резервтік валюта мен оған алтын резерві де қоса енеді; өзара валюта қайтарымдылық шарты; валюта паритеті мен курсының механизмі, валюталық шектеудің көлемі; халықаралық есептеу түрлері; халықаралық валюта нарығы режимі мен дүниежүзілік алтын нарығы. Қазіргі халықаралық валюталық жүйеге халықаралық валюталық қор (ХВҚ) еніп, оған мынандай міндеттер қойылады: валюта курсын реттеу ережелерін айқындау және оның орындалуын бақылау, валюта қайырымдылығына ықпал жасау және валюталық шектеуді жою.
1. «Қазақстан Республикасы Ұлттық банк туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің заңы
2. Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына толықтырулар енгізу туралы Заңы
3. 1997 ж. 28 сәуірде "Қазақстан Республикасындағы вексельдік айналыс туралы", 1997ж. 11 шілдеде "Банктік қызмет сұрақтары бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң актілері
4. "Банктік қызмет сұрақтары бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" заңдары
5. Көшенова Б. «Ақша, Несие, Банктер, Валюта қатынастары»,
Алматы –2000
6. Мамыров Н.К. «Халықаралық экономикалық қатынастар»,
Алматы – 2000 ж.
7. Набиев Е.Н. «Халықаралық экономикалық қатынастар»,
8. Алматы – 2001
9. Сейтқасымов Ғ.С. «Ақша, Несие, Банктер», Алматы – 2001 ж.
10. Сахариев С.С. «Әлем экономикасы», Алматы – 2003 ж.
11. Шеденов Ө.Қ., Комягин Б.И. «Жалпы экономикалық теория»,
Алматы -2002
11. Қазақстан Республикасының Заңы «Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы», Заң – N 7- 2005
12. Мақыш С.Б. «Валюталық операциялар және валюталық мәмілелер», Хабаршы – N 1-2004, 19 б.
13. Найманбаева С. «Валюталық құқықтың жүйесі», Заң және заман,
N 9- 2005
14. Худяков А.И. Основы теории финансового права. -Алматы, Жеті Жарғы, 1995. -С.224-225.
2. Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына толықтырулар енгізу туралы Заңы
3. 1997 ж. 28 сәуірде "Қазақстан Республикасындағы вексельдік айналыс туралы", 1997ж. 11 шілдеде "Банктік қызмет сұрақтары бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң актілері
4. "Банктік қызмет сұрақтары бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" заңдары
5. Көшенова Б. «Ақша, Несие, Банктер, Валюта қатынастары»,
Алматы –2000
6. Мамыров Н.К. «Халықаралық экономикалық қатынастар»,
Алматы – 2000 ж.
7. Набиев Е.Н. «Халықаралық экономикалық қатынастар»,
8. Алматы – 2001
9. Сейтқасымов Ғ.С. «Ақша, Несие, Банктер», Алматы – 2001 ж.
10. Сахариев С.С. «Әлем экономикасы», Алматы – 2003 ж.
11. Шеденов Ө.Қ., Комягин Б.И. «Жалпы экономикалық теория»,
Алматы -2002
11. Қазақстан Республикасының Заңы «Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы», Заң – N 7- 2005
12. Мақыш С.Б. «Валюталық операциялар және валюталық мәмілелер», Хабаршы – N 1-2004, 19 б.
13. Найманбаева С. «Валюталық құқықтың жүйесі», Заң және заман,
N 9- 2005
14. Худяков А.И. Основы теории финансового права. -Алматы, Жеті Жарғы, 1995. -С.224-225.
Мазмұны:
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
---------------------
1. Ақша жүйесі мен ақша айналысының өзара қарым-қатынасы------------
1.1 Ақша айналысының теориялық сипаттамасы------------------------ ----------
-
1.2 Ақша жүйесі жөнінде түсінік, оның элементтері -------------------------
----
1.3 Ақша жүйесі: типтері мен қызметтеріне сипаттама------------------
-------
2. Қазақстан Республикасындағы ақша жүйесінің дамуы----------------------
2.1 Қазақстандағы ақша жүйесі мен ақша байланысының даму
ерекшеліктері---------------------- ----------------------------------- ------
-------------------
2.2 Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасындағы ақша жүйесін талдау-
----------------------------------- ----------------------------------- ------
---------------------------
3. Ақша жүйесін жетілдірудің мәелелері мен даму мүмкіншіліктері--------
3.1 Ақша жүйесін жетілдірудің шетелдік тәжірибесі----------------------
----
3.2 Ақша жүйесін жетілдірудің жолдары---------------------------- ------
------
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- ------
----------------
Қолданылған әдебиеттер------------------------- -----------------------------
------------
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі жалпы мемлекеттік заңдармен реттелген елдегі
ақша айналысын ұйымдастару ақша жүйесі болып табылады. Әрбір мемлекеттің
өзінің ұлттық ақша жүйесі бар.
Қазақстан Республикасының ақша жүйесі 1995 ж. 30 наурыздағы Қазақстан
Республикасы Ұлттық банк туралы Қазақстан Республикасы Президентінің заң
күші бар жарлығына байланысты ұйымдастырылған. Жарғы ақша айналысын
ұйымдастыру негізін және формаларын белгілейді, онда ресми ақша бірлігі,
ақша белгілерінің эмиссиясы, сонымен қатар монеталарды жасау тәртібі, ақша
айналысын ұйымдастыру және реттеу тәртібі қамтылады.
Реформаның құқықтық қамтамасыз етілуі және банктік жүйенің қызмет етуі
бойынша бағдарламада қарастырылған шаралар іс-жүзінде толығымен орындалды.
Осыған орай, бағдарламаға сәйкес "Қазақстан Республикасы Ұлттық банк
туралы" және "Қазақстан Республикасы банктер және банктік қызмет туралы"
Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар төмендегідей Жарлықтары
шықты.
1997 ж. 6 наурызда "Заң күші бар, Президентінің Жарлығына толықтырулар
енгізу туралы", 1997 ж. 28 Қазақстан Республикасы сәуірде "Қазақстан
Республикасындағы вексельдік айналыс туралы", 1997ж. 11 шілдеде "Банктік
қызмет сұрақтары бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" заңдары қабылданды.
Валюталық бақылау орандары болып, Ұлттық банк және Қазақстан
Республикасының Үкіметі саналады. Бақылау агенттері болып, заң бойынша,
валюталық бақылау қызметін жүргізетін ұйымдар, атап айтқанда, валюталық
операциялар жүргізетін өкілетті банктер есептеледі.
Дүниежүзілік валютаның қазіргі кезде ұлттық валюта және ұжымдық
резервтік валюта мен оған алтын резерві де қоса енеді; өзара валюта
қайтарымдылық шарты; валюта паритеті мен курсының механизмі, валюталық
шектеудің көлемі; халықаралық есептеу түрлері; халықаралық валюта нарығы
режимі мен дүниежүзілік алтын нарығы. Қазіргі халықаралық валюталық жүйеге
халықаралық валюталық қор (ХВҚ) еніп, оған мынандай міндеттер қойылады:
валюта курсын реттеу ережелерін айқындау және оның орындалуын бақылау,
валюта қайырымдылығына ықпал жасау және валюталық шектеуді жою.
ХВК – ға енетін кез келген ел өз төлемін валюта түрінде еркін
конверциялаған валюта сатып алуға резерві мен төлем балансының тапшылығы
жойылмайынша конверцияланбаған валюта басқа елге сатылмайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Республикада
ұлттық валюта - теңгені енгізу, тәуелсіз мемлекеттің барлық атрибуттарын
(жарақтарын) қалыптастырудың соңғы қадамы болды. Оның үлкен экономикалық
және саяси маңызы бар. Қазіргі дағдарыс жағдайында ұлттық валютамызды
енгізу амалсыз шара болды, оған 1993 жылы 7 тамыздағы және 23 – ші
қыркүйектегі жаңа тұрпаттағы сом аймағын құру туралы Ресей үкіметімен
жасалған келісім шарттардың ресейліктердің кіріснен жүзеге аспай қалуы
себеп болды.
Теңгені енгізу байланысты алда тұрған басты міндеттер:
- ақша тұрақтылығы мен жоғары сатып алу қабілетін қамтамасыз ету;
- ақшаны болашақта конверсиялану қабілеті бар валютаға айналдыру;
- ақша жүйесінің тұрақтылығы арқылы экономиканы дүниежүзілік нарықты
бәсекелестік қабілеті бар экономикаға айналдыру;
- валюта – қаржы жүйесін сыртқы сауда мен валюта несиелік қатынастардың
халықаралық стандартына сәйкес қайта құру керек.
Республикада ұлттық валюта теңгені енгізу, тәуелсіз мемлекеттің
барлық атрибуттарын қалыптастырудың соңғы маңызы бар. Теңгені енгізуге
байланысты алда тұрған басты міндет – оның тұрақтылығы мен жоғары сатып
алу қабілетін қамтамасыз ету, оны болашақта валютаға айналдыру. Қазіргі
таңда, теңгені тауарлармен, алтын – алмас қорымен, валютамен қамтамасыз
ету, оны қажетті деңгейде ұстап отыру басты міндеттерінің бірі болып
табылады.
Теңгенің енгізілуі республиканың экономикалық және саяси -
әлеуметтік жағдайына әсер етті. Қазақстанның сол уақытқа дейін сом
зонасынан шықпауы, бұрын қалыптасқан экономикалық кеңістікті және оның
шаруашылықтық байланыстарын сақтау мақсатында болатын.
Қазақстан валютасымен енгізуге дайындық үдерісінде Ұлттық Банк
шетел және ТМД елдерінің тәжірибесін мұқият зерттеді. Әр түрлі варианттар
тыңғылықты қарастырылды.
Зерттеу тақырыбының әдістемелік базасы ретінде Қазақстан
Республикасы Ұлттық банк туралы Қазақстан Республикасы Президентінің заң
күші бар жарлығы, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына
толықтырулар енгізу туралы, 1997 ж. 28 сәуірде "Қазақстан
Республикасындағы вексельдік айналыс туралы", 1997ж. 11 шілдеде "Банктік
қызмет сұрақтары бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" заңдары, Ғ.С. Сейітқасымовтың
Ақша, несие, банктер, Көшенованың Ақша, несие және валюта қатфынастары
оқулықтары басшылыққа алынды.
Зерттеу құрылымы. Кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттерден тұрады.
1 Ақша жүйесі – ақша айналысының өзара қатынасы
1.1 Ақша айналысының сипаттамасы
Ақша айналысы ұдайы өндірістік процестің әр түрлі жақтарын бейнелейтін
өте күрделі жүйе.
Тауарлық немесе тауарлық емес фирмада болатын өндірістік және жеке
тұтынуға арналған өндірілген өнімдер мен көрсетілген қызметтер ақша арқылы
сатылады. Ақшаның көмегімен табыс, оның ішінде қосымша өнімнің құны
қалыптасады әрі бөлінеді.
Сопдай-ақ ақшаның көмегімен несие мен басқа қаржы ресурстары
қалыптасып, қайта бөлінеді және пайдаланылады. Бұл арада шаруашылық
жүргізуші органдар мен жекелеген кәсіпкерлер арасындағы, олардың мемлекет
арасындағы, шаруашылық жүргізуші субъектілер және олардың жұмыскерлері
арасындағы, халық пен мемлекеттің арасындағы, сондай-ақ жеке азаматтардың
арасындағы тікелей ақша қатынасында қолма-қол ақшасыз немесе қолма-қол
ақшалай формада есеп айырысулар болады. Бұл жағдайда есеп айырысудың қолма-
қол ақшасыз формасы мен қолма-қол ақша қозғалысы бір-бірімен өзара тығыз
әрекеттесіп, бірыңғай ақша айналымын құрайды. Сондықтан да барлық ақша
қызметтерінің олардың тауар айналысының процесіне қызмет етуі барысында,
өндірісті ұлғайту процесінде жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ) және ұлттық
табыстың (ҰТ) жиынтық құнын қалыптастыру, бөлу және қайта бөлу барысында
пайдаланылуы ақша айналымын қалыптастырады.
Кәсіпорындардың, ұйымдардың арасында, олар мен халықтың арасында,
жекелеген азаматтардың арасында тауарлар мен қызметтерді өткізу себебі
бойынша орын алатын ақшалай есеп айырысулар ақша айналымының көп бөлігін
құрайды.
Алайда, ақша айналымы тауар айналымының ақшалай жағын ғана білдірмейді.
Ақшалай айналымның жиынтық көлемі кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың
өткізген тауарлары мен қызмет бағаларының сомасынан әрдайым көп жоғары
болады. Мұны ақша қызметінің тауарлар мен қызметтерді сату және сатып
алумен ғана шектелмейтіндігімен түсіндіруге болады. Ақшаны шаруашылық
жүргізуші органдар жұмысшылар мен қызметкерлерді ынталандыру мақсатында
оларға еңбекақыны төлеу үшін пайдаланады. Ақша, сондай-ақ жәрдемақы,
зейнетақы, шәкіртақы, сақтандыру, айыппұл және т.б. төлемдер үшін
пайдаланылады. Жалпы ақша айналымының көп бөлігін - ұлттық табыстың
қалыптасуымен, бөлінуімен және қайта бөлінуімен байланысты жүзеге асатын
айналым құрайды. Ұлттық табыстың қалыптасу сатысында ақша айналымы
шаруашылық органдардың да, жеке азаматтардың да төлемдерін бейнелейді.
Тауарларды өндіру мен өткізу процесінде қалыптасатын шаруашылық органдардың
таза табысы пайда мен айналымнан салынатын салыққа бөлінеді. Мемлекеттік
бюджеттің табысана айналымнан алынатын салық пен пайданың бір бөлігі толық
аударылады. Халық та өз табысының бір бөлігін мемлекеттік бюджеттің
табысына аударады.
Ақша айналымының біршама бөлігі мемлекеттік бюджеттің табысын пайдалану
сатысында, яғни әлеуметтік қажеттіліктерді, экономиканы, мемлекетті,
капиталдық шығындарды және т.б. қаржыландыруда жүзеге асады.
Ақша айналымының бір бөлігіне банктің несиелік ресурстарын жұмылдыру
және оларды орналастыру (инвестицияны несиелеу) жатса, тағы бір бөлігіне
сақтандыру бойынша төлем, зейнетақы, жәрдемақы, шәкіртақы және т.б.
төлемдері жатады.
Ақша айналымының жалпы көлеміне халықтың тұрғын үй, коммуналдық қызмет,
газ, электр энергиясы, жылу энергиясы, байланыс қызметі және кәсіпкерлердің
тұрмыстық қызметі, көлік және басқа да осындай қызмет түрлері үшін төлейтін
төлемдермен байланысты айналым да кіреді.
Осылайша, бүкіл ақша айналымы қолма-қол ақша айналымына және қолма-қол
ақшасыз айналымға бөлінеді, сондай-ақ, ол төменде келтірілген ретінде де
бөлінеді:
- тауарлық сипаттағы, яғни өнімдерді өндіру мен өткізу процесін
бейнелейтін ақша айналымы;
- еңбекақы төлеумен сақтандыру төлемдерін төлеумен,
коммуналдық қызмет төлемдерін төлеу, халықтық, көліктік, тұрмыстық және
тағы басқа төлемдермен байланысты орын алатын тауарлық емес сипаттағы ақша
айналымы.
Сонымен, ақша айналымы төлем құралы және айналыс құралы қызметінде
төлемдердің ақша арқылы жүзеге асатын процесінде қалыптасатын
кәсіпорындардың, шаруашылық, мемлекеттік, жеке және кооперативтік
ұйымдардың, қаржы және несие мекемелерінің, халықтың қаражаттар жиынтығын
білдіреді. Қолма-қол ақшаның көмегімен және қолма-қол ақшасы есеп айырысу
тәртібімен жүзеге асырылатын жоғарыда аталған әрі әлі атала қоймаған барлық
ақшалай төлемдердің жиынтығы ақша айналымының мазмүнын қүрайды.
Экономика тиімді басқарылғанда ғана ақша айналымын дұрыс ұйымдастыруға
болады. Ақша айналымы экономикаға оң әсерін де, теріс әсерін де тигізуі
ықтимал. Шаруашылықты жүргізудің тәжірибесі мемлекеттің бірыңғай эмиссия,
несие, есеп айырысу орталығы болып табылатын банктің (ҚР Ұлттық банк) ақша
айналымын шоғырландырып басқаруының мақсатқа лайықтығын дәлелдеп берді. Ол
елдегі ақша айналымы мен ақша айналысына жауапты ұйым.
Ақша айналымы мынадай принциптердің негізінде ұйымдастырылады:
- барлық ұйымдар мен мекемелер, шаруашылық органдары өз ақшаларын
банктерде сақтауы керек;
- шаруашылық органдарының арасындағы ақшалай есеп айырысу,
әдетте, қолма-қол ақшасыз аударымдар мен өзара талаптарды шегеру
жолымен жүзеге асырылады;
- есеп айырысу құжаттары тек банктер мен байланыс органдары арқылы
өтетін төлемдер үшін пайдаланылады әрі олар айналыстың несие құралы бола
алмайды;
- төлемдер тек төлеушінің келісімімен ғана жүзеге асырылады. Бұл
келісімшарт тәртіптерінің сақталуына тиімді бақылауды ұйымдастыруда маңызды
рөл атқарады.
Мынаны айрықша айта кету керек, ақша өзінің айналысында қолма-қол ақша
айналысынан қолма-қол ақшасыз айналысқа және осыған керісінше қолма-қол
ақшасыз айналыстан қолма-қол ақша айналысына ұдайы өтіп отырады. Мәселен,
банкке қолма-қол акшамен берілетін сауда ұйымдарының түсімі олардың есеп
айырысу шарттарында қолма-қол ақшасыз ақшалай қаражатқа айналады, олар
осылайша өз жабдықтаушыларына ақша сомасын аудара алады. Соңғысы
(жабдықтаушылар) өз шоттарына кеп түскен бұл ақша сомасын жұмысшылар мен
қызметкерлердің қолма-қол ақшасымен еңбекақысын төлеу үшін пайдаланады.
Ақша банк кассасынан шаруашылық органдардың кассасына, шаруашылық
органдардың кассаларынан халыққа, халықтан сауда-саттық, тұрмыстық,
көліктік кассаларға және мекемелерден банк кассасына түсіп, ұдайы ауыспалы
айналым жасап, қозғалыс үстінде болады. Мұның бәрі ақша айналымының
бірыңғай болатынын көрсетеді. Бірыңғай ақша қолма-қол ақшасыз есеп
айырысулар да және қолма-қол ақшамен есеп айырысуда пайдаланылады.
КСРО тұсында ақша айналымы және ақша айналысы ұғымдарының арасында
нақты шекара болды.
Ақша айналысы тек қолма-қол ақшаның қозғалысын ғана қамтиды, ал ақша
айналымына қолма-қол ақша қозғалысы да, қолма-қол ақшасыз айналымы да
кіреді. Ақша айналымы ақша айналысына қарағанда сыйымдылығы жоғары, яғни
мағынасы кең ұғым болды.
1.2 Ақша жүйесі жөнінде түсінік, оның элементтері
Ақша жүйесі - қандай да бір елде ақша айналымын ұйымдастырудың тарихи
қалыптасып, заңмен бекітілген формасы. Әлемдік өркениеттегі ақша
жүйелерінің жекелеген элементтері ежелден белгілі әрі олар құнның ақшалай
формасы - ақшаның пайда болуымен байланысты. Ұлттық акша жүйесі ХV-ХVІІ
ғасырлардан қалыптаса бастады.
Ақша жүйесі өз эволюциясында ақша - тауар қатынасының даму деңгейіне
тікелей тәуелді болғандықтан көптеген өзгерістерге ұшырады. Әрбір
мемлекеттің өз акша жүйесі бар. Ол мынадай элементтерді қамтиды:
- ақша жүйесін ұйымдастырудың принципі;
- ақша бірліктерінің атауы;
- акша белгілерінің түрлері, оларды шығарудың тәртібі және
қамтамасыз ету сипаты;
- ақша айналымын ақша-несие тұрғысынан реттеудің тетігі;
- ұлттық валюта бағамы, оны шетелдік валютаға айырбастаудың
тәртібі.
Ақша жүйесін ұйымдастырудың принциптері мыналар:
- ақша жүйесінің орталықтандырылған басқару принципі. Ол көбінесе
шаруашылық жүргізуші субъектілердің уэждемесіне (мотивация) негізделген
экономикалық әдістерге жүгінеді;
- тиісті болжауларды жасау негізінде ақша айналымын жоспарлау
принципі;
- ақша айналымының тұрақтылығы және икемділік принциптері, ақша
айналымы экономиканы ақшалай қаражатпен қамтамасыз ету керек, алайда
инфляцияның дамуына жол бермеуі қажет;
- ақша эмиссиясының несиелік сипатының принципі. Бұл ақша
эмиссиясының несие операциялары негізінде жүзеге асырылатынын білдіреді;
- эмиссияланған ақшаның қамтамасыз етілу принципі;
- Орталық банк тәуелсіздігінің принципі.
Ақша бірліктерінің атауы
Ақша бірлігі - барлық тауар бағаларын өлшеуге және тұлғалауға қызмет
ететін, заңмен бекітілген ақша белгісі. Орталық банк монополиялық тұрғыдан
эмиссиялайтын барлық ақша белгілері заңды төлем құралы болып табылады, яғни
бұл Қазақстан аумағында борыштарды өтеуге заң бойынша міндетті түрде
қабылданатын ақша белгілері:
Ақша бірлігі (ұлттық валюта) Қазақстан Республикасында 100 тиыннан
тұратын казақстандық теңге болып табылады.
Теңге мен алтын немесе басқа да құнды металдар арасында ресми
арақатынас белгілейді.
Ақша бірлігі ұсақ бөлшектерге бөлінеді. Кептеген елдерде 1:10:100, яғни
ондық бөлу жүйесі бекітілген. Мысалға, АҚШ-тың 1 доллары 100 центке тең,
ағылшынның 1 фунт стерлинг — 100 пенсаға, Ресейдің 1 рублі —100 копеекке
тең.
Әлем елдерінің ақша бірліктерінің атаулары төменгі кестеде берілген.
1-кесте Тмд және кейбір елдердің ақша бірліктері
Елдің атаулары Ақша бірлігі Елдің Ақша бірлігі
атаулары
Қазақстан 1 теңге = 100 тиын АҚШ 1 доллар = 100 цент
Ресей 1 рубль = 100 копеек Англия 1 фунт стерлинг =
100 пенса
Украина 1 гривня = 100 копийка Израиль 1 шекель стерлинг =
100 агора
Беларусь 1 рубль = 100 копеек Жапония 1 иен = 100 сена
Өзбекстан 1 сум = 100 тийн Сауд 1 риал = 100 халал
Арабиясы
Қырғызстан 1 сом = 100 тыйн Түркия 1 лир = 100 куруш
Тәжікстан 1 сомони = 100 дирам Кувейт 1 динар =100 дирхам
= 1000 филса
Әзірбайжан 1 манат = 100 гепик Қытай 1 юань = 10 цзяо =
100 финям
Армения 1 драм =100 люма Йемен 1 риал = 100 филса
Молдова 1 лей =100 бань Кипр 1 фунт =100 миллима
Біріккен Араб 1 динар = 100 филса Үндістан 1 рупия 100 пайса
Әмірлігі
Ауғанстан 1 ауған = 100 пул Марокко 1 дирхам = 100
сантима
Египет 1 фунт = 100 пиастра Моңғолия 1 тугурик =100
мунгу
Австралия 1 австралия доллары = Тайланд 1 бат = 100 сатанга
100 цент
Ирландия 1 ирландия фунты = 20 Бразилия 1 крузейро = 100
шиллинг =240 пенса сентаво
Ақша белгілерінің түрлері, оларды шығарудың тәртібі және қамтамасыз ету
сипаты
Барлық төлем түрлеріне олардың көрсетулі құны бойынша міндетті түрде
қабылданатын, банкнот пен тиыннан тұратын айналымдағы мемлекеттің ақша
белгілері. Ақша белгілерін шығаруды олардың айналымын ұйымдастыруды және
айналымнан алуды Орталық банк қолма-қол ақшасыз балама алу арқылы банкнот
пен монетаны сату түрінде тек бір өзі ғана жүзеге асырады.
ҚР Ұлттық банк банкноттары мен тиындары Ұлттық банктің сөзсіз (даусыз)
міндеттемелері болып табылады әрі оның барлық активтерімен қамтамасыз
етіледі. Ұлттық банк алтын-валюталық активтердің мөлшерлері туралы
хабарламаларды бұқаралық ақпарат құралдарында ұдайы жариялап отырады.
Ақша түрлері
Биметаллизм жүйесі
Ақша-несие айналымының тетігі - ақша-несиелік реттеу (тікелей және
жанама) құралдарының, ақша-несие тұрғысынан реттеуші органдардың құқықтары
мен міндеттерінің жиынтығын білдіреді.
Ақша-несие саясатының негізгі құралдарына мыналар жатады:
- ҚР Ұлттық банктің банктерге несиесі бойынша сыйақы
мөлшерлемелерінің деңгейлері;
Ұлттық банкте депозиттелген ең аз шамадағы міндетті резервтердің
нормативі;
- мемлекеттік құнды қағаздарды сату және сатып алу
бойынша ашық нарықтағы операциялары;
- банктерге несиелер;
- валюта нарығындағы интервенция;
- айрықша жағдайларға жекелеген түрлердің несиелік операциялардың
деңгейі мен мөлшеріне тікелей сандық шектеулерді қою;
- ресми есептік (дисконттық) мөлшерлеме.
Ұлттық валюта бағамы, оны шетелдік валютаға айырбастаудың тәртібі.
Валюта бағамы - бұл басқа елдің ақша бірлігінде бейнеленген бір елдің ақша
бірлігінің бағасы. Валюталарды шетелдік валютаға айырбастаудың тәртібі
Валюталық реттеу туралы ҚР заңында белгіленген. Валюта бағамы баға
белгілеудің негізінде анықталады. Валютаның ресми және еркін (нарықтық)
баға белгілеулері бөліп көрсетіледі. Қазақстанда көбінесе қоржынға
кіретін басқа шетелдік валюта қоржыны негізінде баға белгілеу тәсілі
пайдаланылады.
Ақша функциясы келесі элементтерден тұрады:
Ақша бірлігінің атауы. ҚР- ның ақша бірлігі ретінде 100
тиыннан құралған 1 теңге болып табылды.
Ақша белгілерінің түрлері. Егер 1991 ж. 1 қаңтарына дейін
айналыста қазыналық билеттер болса, онда қазіргі кезде ҚР ақша белгілері
болып олардың өсу құны бойынша төлемнің барлық түрлеріне қабылданатын
банкноттар мен монеталардан құралады. Олар Ұлттық банктің міндеттемесі
болып табылады және барлық активтермен қамтамасыз етіледі.
Эмиссия тәртібі. Қолма – қол ақшаларды шығарып, олардың
айналысын ұйымдастыру және айналыстан шығаруды Ұлттық банктің қолма –
қолсыз ақша эквивалентін алумен банкнота мен монеталарды сату формасында
жүзеге асырады.
Ақша реформасына мемлекеттік билігі мен ақша жүйесінің толық
немесе ішінара өзгеруі және ақшаның бір жүйесінің екіншісіне немесе ақшаның
жаңа түріне ауыстырылуы жатады. Кеңес Одағы тұсында үш рет-1922-24,
1947,1960 ж. ақша реформасы болды. Жаңа экономикалық саясат кезінде
червонецтер шығарылды. Ол алтынның 78,24 үлесінің бір мысқалына (7,74234
г), яғни ескі он сомдық шақаға тең болды. Сонымен қатар кұны 1, 3, 5 сомдық
қазыналық билеттер, 1 сомдық, 50, 25, 15, 10 тиындық күміс және 1, 2, 3, 5
тиындық қара шақалар шығарылды. 1947 ж. айналыстағы ақшаның 10 сомы жаңа
ақшаның 1 сомына айырбасталды. Сөйтіп айналыстағы артық ақша жойылды. Ал
1960 ж. 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100 сомдық ақша билеттері және 1,2, 3, 5,
10, 15, 20 тиындар, сондай-ақ 50 тиындық және 1 сомдық күміс ақша
шығарылды. 1961 жылдың 1 каңтарынан бастап, сомның алтын бағамы таза
алтынның 0,222168 г-нан 0,987412 г-на дейін арттырылды, яғни Американың 1
доллары жаңа ақшаның 90 тиынына тең болды. Қазақстанда ақша реформасы 1993
ж. жүзеге асырылып, ұлттық ақша — теңге айналысқа енгізілді. 1, 3, 5, 10,
20, 50, 100, 500, 1000, 2000 теңгелік билеттер шыға-рылды.
1.3 Ақша жүйесі: типтері мен қызметтері
Ақша жүйесі ұдайы даму үстінде болатындықтан ақша жүйесінің түрлері
өзгеріп отырады. Ақша жүйесінің түрлері ақшалардың қандай формада қызмет
атқаратынына қарай қалыптасады: тауар ретінде немесе күн белгісі ретінде
ме? Ақша жүйесін ққру формаларындағы принциптік айырмашылықтардың түп-
төркіні металдық айналым жүйесінде және несие мен қағаз ақшаларының айналым
жүйесінде жатыр.
Ақша жүйесінің өзіне тән типтері және элементері болады. Ақша жүйесінің
типі — бұл ақшаның қандай нысаны болуын сипаттайды. Осыған байланысты, ақша
жүйесінің төмендегідей типтерін бөліп қарайық
- металл ақша айналысы, яғни мұндай ақша тауары тікелей айналыста бола
отырып, ақшаның барлық қызметтерін атқарады, ал несиелік ақшалар металға
ауыстырылады;
- несиелік және қағаз ақшалар жүйесі, яғни алтын айналыстан алынып
тасталып, оның орнына несиелік және қағаз ақшалар айналысқа түседі.
Биметаллизм жүйесі
Заңды төлем құралы болып табылатын: қағаз және несие ақшалар.
Әлемдік тарихта ақша жүйесінің келесі типтері болған:
- металдық айналым, мұнда ақшалай тауар ақшаның барлық қызметін
атқарады, ал несие ақшалар металға айырбасталады;
- несие және қағаз ақша айналысы, мұнда алтын айырбастамайтын
банкнотамен айналыстан ығыстырылып шығарылды және қазынаға айналды.
Биметаллизм жүйесі
Әрбір мемлекеттің өзіне тән ұлттық ақша жүйесі болады. Ақша жүйесі - ол
тарихи қалыптасқан және мемлекеттің ұлттық заңдарымен бекітілген біртұтас
ақша айналымы. Алғашқы ақша жүйесі XVI - XVII ғғ. капиталистік өндіріс
әдісі қалыптаса бастағанда пайда болды. Бірақ оның кейбір жекелеген
элементтері одан да бұрын айналымда жүре бастаған. Капиталистік өндірістің
және тауар-ақша айналысының қарқынды дамуы ақша жүйесіне өзгеріс енгізді.
Ақша жүйесінің типі: ақша - ерекше тауар ретінде жүруіне, яғни жалпыға
ортақ эквивалент болуына немесе ақша - құн өлшемі қызметін
атқаруына байланысты қалыптасады. Сондықтан әлем тарихында ақша
жүйесінің төмендегідей типтері кездеседі:
• металл ақша айналысы, бұл жүйеде ақша тауары, яғни толық құнды ақша
айналыста жүреді және ол ақшаның барлық қызметтерін орындайды. Ал несие
ақшалары металға айырбасталады; несне ақшалары және қағаз ақша айналысы,
бұл жүйеде атына сай, айналыстан толық құнды ақша, яғни алтын біржолата
ығыстырылып, айналыста тек ақша белгілері жүреді.
Биметаллизм – бұл ақша жүйесінде жалпы құндық эквивалент
ролін заңды түрде екі металл атқарады. Алтын және күміс монеталар кең
көлемде соғылып, еркін айналысқа түсті, биметаллизмнің үш түрі болды:
- параллельді валюта жүйесі, алтын және күміс монеталар арасындағы
қатынас металдың нарықтық бағасына сәйкес стихиялы түрде бекітілді;
- қосарлы валюта жүйесі, бұл қатынас мемлекет анықтады;
- ақсақ валюта жүйесі, күміс монеталар алтын белгісі болып қалыптасты.
Ақша ретінде екі металдың қолданылуы жалпыға ортақ эквивалент
табағатына қарама – қайшы болды. Алтын мен күміс арасындағы шекті қатынасты
белгілеуде қиындықтар туды. Қосарлы ақша жүйесін мемлекетаралық реттеу
нәтижесіз болды. Күмістің құнсыздануы нәтижесінде алтын монеталар
айналыстан қазынаға кете бастады.
Монометаллизм – жалпыға эквивалент ролін бір ғана металл (не
алтын, не күміс) атқаратын ақша жүйесі. Алтын монометаллизмі алғаш рет
Ұлыбританияда 1816 ж, Германияда – 1871-1873 жж., АҚШ – та – 1900 ж.
белгіленді. Күміс монометаллизм Ресейде 1834 – 1852 жж., Үндістанда 1852 –
1893 жж. қолданылды.
Алтын монета стандарты- оған алтын монетасының айналысы, алтынның
ақша қызметін атқаруы, құн белгілерінің еркін алтын монеталарға өсу құны
бойынша айырбасталуы және т.б. тән.
Алтын құйма стандарты – Ұлыбритания мен Францияда енгізілді. Мұнда
банкноталар заңмен бекітілген сомманы (Ұлыбританияда – 1700 фунт стерлинг,
Францияда 215 мың франктың құны 12 кг массасындағы стандарт құймаларына
айырбасталды).
Алтын девиз стандарты – Германияда, Австралияда, Данияда, Норвегияда
және басқа елдерде бекітілген. Бұл банкноталардың алтынға, шетел валютасына
(девизіне) айырбасталатынын білдіреді. Сөйтіп, бұл стандарт бір елдің
валютасына тәуелділігін көрсетті.
Ақша экономикадағы рөлін өзінің атқаратын негізгі
қызметтері арқылы орындайды. Ақшаның әр қызметі тауар айырбасы
процесінен туындайтын тауар өндірушілердің формасы ретінде ақшаның
әлеуметтік және экономикалық мазмұнының белгілі бір жақтарын сипаттайды.
Қазіргі экономикадағы ақшаның атқаратын мынадай бес қызметі бар:
1. құн өлшемі және баға масштабы;
2. айналыс құралы;
3. төлем құралы;
4. қорлану және қор жинау құралы;
5. дүниежүзілік ақша.
1 Ақша құн өлшемі және баға масштабы. Құнның өлшем қызметі тауар
өндірісі жағдайындағы туындайды. Бұл ақшаның барлық тауарлар құнының
өлшемі ретіндегі қабілеттілігін білдіреді, бағаны анықтауда делдал
қызметін атқарады. Өзінің жеке құны бар тауар ғана, құн өлшемі бола
алады. Бұндай тауар болып өндіруіне қоғамдық еңбек жұмсалған, құнды
құрайтын алтын саналады. Яғни, бұл қызметті толық құнды ақшалар атқарады.
Ақша еңбек өлшемі – ол жұмыс уақытын емес, осы еңбекпен құрылған құнды
көрсетеді.
Ақша құн өлшемі қызметін идеалды, оймен ойлау арқылы
орындайды. Яғни тауардың құнын өлшеу ақшаға айырбасталғанына дейін
орындалады, сонымен құнның тауар формасынан ақша формасына айналуы үшін
тауардың бағасын белгілесек жеткілікті.
Тауар бағасын өлшеу үшін қолма – қол ақшаның болуы қажет емес,
себебі еңбек өнімін теңестіру ойша орындалады. Тауарларды ақшаның
көмегімен өлшеуге болады, өйткені олар адам еңбегінің өнімі.
Ақша түрінде көрінетін тауардың құны, оның бағасы болып
табылады. Толық құнды ақша айналысы жағдайында алтынның бағасы болған жоқ.
Ақшаның өз бағасы болмайды, олардың құны өздерімен анықталуы мүмкін емес.
Бағаның орнына ақшалар, кез келген тауарлар санын сатып алу мүмкіндігі
бар. Сатып алу қасиетімен ерекшеленеді.Құн өлшеу қызметі жалпы эквивалент
ретіндегі ақшаның тауарға деген қатынасын көрсетеді. Бірақ тауардың
бағасын анықтау үшін баға масштабы қажет. Металл ақша айналысында (алтын,
күміс, мыс) мемлекет заңды түрде баға масштабын тұрақты етіп ұстады.
Металдың салмақтық санын ақша бірлігіне бекітті. Алғаш рет монеталар соғыла
бастағанда баға масштабы олардың салмақтық құрамына сай келді. Мысалы,
фунт стерлинг алғашында күмістің фунты есебінде пайда болды. Тарихи даму
барысында баға масштабы ақшаның салмақтық мазмұнынан ерекшелене түсті.
2 Ақша айналыс құралы. Ақша айналыс құралы қызметінде
тауарларды өткізудегі делдал болып табылады.
Тауарлар бір қолдан екінші қолға ауыса отырып, өзінің
тұтынушысын тапқанға дейін ақша үздіксіз қозғалыста болады.
Тауар айналысы кезінде, ақша делдал ролін атқарады, ал бұл
кездегі сатып алу және сату актісі ерекшеленеді, уақыты мен кеңістігі
бойынша сай келмейді. Сатушы, тауарын сатқаннан кейін, басқа тауарды
сатып алуға әр уақытта асықпайды. Ол тауарды бір нарықта сатуы, ал басқа
нарықтан сатып алуы мүмкін. Делдал ретіндегі ақшаның көмегімен уақыт пен
кеңістіктегі өзара сай келмеушілік жойылды.
Өзінің құнын өткізгеннен кейін, айналыстан кететін тауарларға
қарағанда, ақшалар айналыс құралы ретінде барлық уақытта осында қалып
отырады және сату – сатып алу процесіне қызмет етеді.
Айналыс құралы ретінде ақша қызметтерінің ерекшеліктері
мыналар:
- тауар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
---------------------
1. Ақша жүйесі мен ақша айналысының өзара қарым-қатынасы------------
1.1 Ақша айналысының теориялық сипаттамасы------------------------ ----------
-
1.2 Ақша жүйесі жөнінде түсінік, оның элементтері -------------------------
----
1.3 Ақша жүйесі: типтері мен қызметтеріне сипаттама------------------
-------
2. Қазақстан Республикасындағы ақша жүйесінің дамуы----------------------
2.1 Қазақстандағы ақша жүйесі мен ақша байланысының даму
ерекшеліктері---------------------- ----------------------------------- ------
-------------------
2.2 Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасындағы ақша жүйесін талдау-
----------------------------------- ----------------------------------- ------
---------------------------
3. Ақша жүйесін жетілдірудің мәелелері мен даму мүмкіншіліктері--------
3.1 Ақша жүйесін жетілдірудің шетелдік тәжірибесі----------------------
----
3.2 Ақша жүйесін жетілдірудің жолдары---------------------------- ------
------
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- ------
----------------
Қолданылған әдебиеттер------------------------- -----------------------------
------------
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі жалпы мемлекеттік заңдармен реттелген елдегі
ақша айналысын ұйымдастару ақша жүйесі болып табылады. Әрбір мемлекеттің
өзінің ұлттық ақша жүйесі бар.
Қазақстан Республикасының ақша жүйесі 1995 ж. 30 наурыздағы Қазақстан
Республикасы Ұлттық банк туралы Қазақстан Республикасы Президентінің заң
күші бар жарлығына байланысты ұйымдастырылған. Жарғы ақша айналысын
ұйымдастыру негізін және формаларын белгілейді, онда ресми ақша бірлігі,
ақша белгілерінің эмиссиясы, сонымен қатар монеталарды жасау тәртібі, ақша
айналысын ұйымдастыру және реттеу тәртібі қамтылады.
Реформаның құқықтық қамтамасыз етілуі және банктік жүйенің қызмет етуі
бойынша бағдарламада қарастырылған шаралар іс-жүзінде толығымен орындалды.
Осыған орай, бағдарламаға сәйкес "Қазақстан Республикасы Ұлттық банк
туралы" және "Қазақстан Республикасы банктер және банктік қызмет туралы"
Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар төмендегідей Жарлықтары
шықты.
1997 ж. 6 наурызда "Заң күші бар, Президентінің Жарлығына толықтырулар
енгізу туралы", 1997 ж. 28 Қазақстан Республикасы сәуірде "Қазақстан
Республикасындағы вексельдік айналыс туралы", 1997ж. 11 шілдеде "Банктік
қызмет сұрақтары бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" заңдары қабылданды.
Валюталық бақылау орандары болып, Ұлттық банк және Қазақстан
Республикасының Үкіметі саналады. Бақылау агенттері болып, заң бойынша,
валюталық бақылау қызметін жүргізетін ұйымдар, атап айтқанда, валюталық
операциялар жүргізетін өкілетті банктер есептеледі.
Дүниежүзілік валютаның қазіргі кезде ұлттық валюта және ұжымдық
резервтік валюта мен оған алтын резерві де қоса енеді; өзара валюта
қайтарымдылық шарты; валюта паритеті мен курсының механизмі, валюталық
шектеудің көлемі; халықаралық есептеу түрлері; халықаралық валюта нарығы
режимі мен дүниежүзілік алтын нарығы. Қазіргі халықаралық валюталық жүйеге
халықаралық валюталық қор (ХВҚ) еніп, оған мынандай міндеттер қойылады:
валюта курсын реттеу ережелерін айқындау және оның орындалуын бақылау,
валюта қайырымдылығына ықпал жасау және валюталық шектеуді жою.
ХВК – ға енетін кез келген ел өз төлемін валюта түрінде еркін
конверциялаған валюта сатып алуға резерві мен төлем балансының тапшылығы
жойылмайынша конверцияланбаған валюта басқа елге сатылмайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Республикада
ұлттық валюта - теңгені енгізу, тәуелсіз мемлекеттің барлық атрибуттарын
(жарақтарын) қалыптастырудың соңғы қадамы болды. Оның үлкен экономикалық
және саяси маңызы бар. Қазіргі дағдарыс жағдайында ұлттық валютамызды
енгізу амалсыз шара болды, оған 1993 жылы 7 тамыздағы және 23 – ші
қыркүйектегі жаңа тұрпаттағы сом аймағын құру туралы Ресей үкіметімен
жасалған келісім шарттардың ресейліктердің кіріснен жүзеге аспай қалуы
себеп болды.
Теңгені енгізу байланысты алда тұрған басты міндеттер:
- ақша тұрақтылығы мен жоғары сатып алу қабілетін қамтамасыз ету;
- ақшаны болашақта конверсиялану қабілеті бар валютаға айналдыру;
- ақша жүйесінің тұрақтылығы арқылы экономиканы дүниежүзілік нарықты
бәсекелестік қабілеті бар экономикаға айналдыру;
- валюта – қаржы жүйесін сыртқы сауда мен валюта несиелік қатынастардың
халықаралық стандартына сәйкес қайта құру керек.
Республикада ұлттық валюта теңгені енгізу, тәуелсіз мемлекеттің
барлық атрибуттарын қалыптастырудың соңғы маңызы бар. Теңгені енгізуге
байланысты алда тұрған басты міндет – оның тұрақтылығы мен жоғары сатып
алу қабілетін қамтамасыз ету, оны болашақта валютаға айналдыру. Қазіргі
таңда, теңгені тауарлармен, алтын – алмас қорымен, валютамен қамтамасыз
ету, оны қажетті деңгейде ұстап отыру басты міндеттерінің бірі болып
табылады.
Теңгенің енгізілуі республиканың экономикалық және саяси -
әлеуметтік жағдайына әсер етті. Қазақстанның сол уақытқа дейін сом
зонасынан шықпауы, бұрын қалыптасқан экономикалық кеңістікті және оның
шаруашылықтық байланыстарын сақтау мақсатында болатын.
Қазақстан валютасымен енгізуге дайындық үдерісінде Ұлттық Банк
шетел және ТМД елдерінің тәжірибесін мұқият зерттеді. Әр түрлі варианттар
тыңғылықты қарастырылды.
Зерттеу тақырыбының әдістемелік базасы ретінде Қазақстан
Республикасы Ұлттық банк туралы Қазақстан Республикасы Президентінің заң
күші бар жарлығы, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына
толықтырулар енгізу туралы, 1997 ж. 28 сәуірде "Қазақстан
Республикасындағы вексельдік айналыс туралы", 1997ж. 11 шілдеде "Банктік
қызмет сұрақтары бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" заңдары, Ғ.С. Сейітқасымовтың
Ақша, несие, банктер, Көшенованың Ақша, несие және валюта қатфынастары
оқулықтары басшылыққа алынды.
Зерттеу құрылымы. Кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттерден тұрады.
1 Ақша жүйесі – ақша айналысының өзара қатынасы
1.1 Ақша айналысының сипаттамасы
Ақша айналысы ұдайы өндірістік процестің әр түрлі жақтарын бейнелейтін
өте күрделі жүйе.
Тауарлық немесе тауарлық емес фирмада болатын өндірістік және жеке
тұтынуға арналған өндірілген өнімдер мен көрсетілген қызметтер ақша арқылы
сатылады. Ақшаның көмегімен табыс, оның ішінде қосымша өнімнің құны
қалыптасады әрі бөлінеді.
Сопдай-ақ ақшаның көмегімен несие мен басқа қаржы ресурстары
қалыптасып, қайта бөлінеді және пайдаланылады. Бұл арада шаруашылық
жүргізуші органдар мен жекелеген кәсіпкерлер арасындағы, олардың мемлекет
арасындағы, шаруашылық жүргізуші субъектілер және олардың жұмыскерлері
арасындағы, халық пен мемлекеттің арасындағы, сондай-ақ жеке азаматтардың
арасындағы тікелей ақша қатынасында қолма-қол ақшасыз немесе қолма-қол
ақшалай формада есеп айырысулар болады. Бұл жағдайда есеп айырысудың қолма-
қол ақшасыз формасы мен қолма-қол ақша қозғалысы бір-бірімен өзара тығыз
әрекеттесіп, бірыңғай ақша айналымын құрайды. Сондықтан да барлық ақша
қызметтерінің олардың тауар айналысының процесіне қызмет етуі барысында,
өндірісті ұлғайту процесінде жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ) және ұлттық
табыстың (ҰТ) жиынтық құнын қалыптастыру, бөлу және қайта бөлу барысында
пайдаланылуы ақша айналымын қалыптастырады.
Кәсіпорындардың, ұйымдардың арасында, олар мен халықтың арасында,
жекелеген азаматтардың арасында тауарлар мен қызметтерді өткізу себебі
бойынша орын алатын ақшалай есеп айырысулар ақша айналымының көп бөлігін
құрайды.
Алайда, ақша айналымы тауар айналымының ақшалай жағын ғана білдірмейді.
Ақшалай айналымның жиынтық көлемі кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың
өткізген тауарлары мен қызмет бағаларының сомасынан әрдайым көп жоғары
болады. Мұны ақша қызметінің тауарлар мен қызметтерді сату және сатып
алумен ғана шектелмейтіндігімен түсіндіруге болады. Ақшаны шаруашылық
жүргізуші органдар жұмысшылар мен қызметкерлерді ынталандыру мақсатында
оларға еңбекақыны төлеу үшін пайдаланады. Ақша, сондай-ақ жәрдемақы,
зейнетақы, шәкіртақы, сақтандыру, айыппұл және т.б. төлемдер үшін
пайдаланылады. Жалпы ақша айналымының көп бөлігін - ұлттық табыстың
қалыптасуымен, бөлінуімен және қайта бөлінуімен байланысты жүзеге асатын
айналым құрайды. Ұлттық табыстың қалыптасу сатысында ақша айналымы
шаруашылық органдардың да, жеке азаматтардың да төлемдерін бейнелейді.
Тауарларды өндіру мен өткізу процесінде қалыптасатын шаруашылық органдардың
таза табысы пайда мен айналымнан салынатын салыққа бөлінеді. Мемлекеттік
бюджеттің табысана айналымнан алынатын салық пен пайданың бір бөлігі толық
аударылады. Халық та өз табысының бір бөлігін мемлекеттік бюджеттің
табысына аударады.
Ақша айналымының біршама бөлігі мемлекеттік бюджеттің табысын пайдалану
сатысында, яғни әлеуметтік қажеттіліктерді, экономиканы, мемлекетті,
капиталдық шығындарды және т.б. қаржыландыруда жүзеге асады.
Ақша айналымының бір бөлігіне банктің несиелік ресурстарын жұмылдыру
және оларды орналастыру (инвестицияны несиелеу) жатса, тағы бір бөлігіне
сақтандыру бойынша төлем, зейнетақы, жәрдемақы, шәкіртақы және т.б.
төлемдері жатады.
Ақша айналымының жалпы көлеміне халықтың тұрғын үй, коммуналдық қызмет,
газ, электр энергиясы, жылу энергиясы, байланыс қызметі және кәсіпкерлердің
тұрмыстық қызметі, көлік және басқа да осындай қызмет түрлері үшін төлейтін
төлемдермен байланысты айналым да кіреді.
Осылайша, бүкіл ақша айналымы қолма-қол ақша айналымына және қолма-қол
ақшасыз айналымға бөлінеді, сондай-ақ, ол төменде келтірілген ретінде де
бөлінеді:
- тауарлық сипаттағы, яғни өнімдерді өндіру мен өткізу процесін
бейнелейтін ақша айналымы;
- еңбекақы төлеумен сақтандыру төлемдерін төлеумен,
коммуналдық қызмет төлемдерін төлеу, халықтық, көліктік, тұрмыстық және
тағы басқа төлемдермен байланысты орын алатын тауарлық емес сипаттағы ақша
айналымы.
Сонымен, ақша айналымы төлем құралы және айналыс құралы қызметінде
төлемдердің ақша арқылы жүзеге асатын процесінде қалыптасатын
кәсіпорындардың, шаруашылық, мемлекеттік, жеке және кооперативтік
ұйымдардың, қаржы және несие мекемелерінің, халықтың қаражаттар жиынтығын
білдіреді. Қолма-қол ақшаның көмегімен және қолма-қол ақшасы есеп айырысу
тәртібімен жүзеге асырылатын жоғарыда аталған әрі әлі атала қоймаған барлық
ақшалай төлемдердің жиынтығы ақша айналымының мазмүнын қүрайды.
Экономика тиімді басқарылғанда ғана ақша айналымын дұрыс ұйымдастыруға
болады. Ақша айналымы экономикаға оң әсерін де, теріс әсерін де тигізуі
ықтимал. Шаруашылықты жүргізудің тәжірибесі мемлекеттің бірыңғай эмиссия,
несие, есеп айырысу орталығы болып табылатын банктің (ҚР Ұлттық банк) ақша
айналымын шоғырландырып басқаруының мақсатқа лайықтығын дәлелдеп берді. Ол
елдегі ақша айналымы мен ақша айналысына жауапты ұйым.
Ақша айналымы мынадай принциптердің негізінде ұйымдастырылады:
- барлық ұйымдар мен мекемелер, шаруашылық органдары өз ақшаларын
банктерде сақтауы керек;
- шаруашылық органдарының арасындағы ақшалай есеп айырысу,
әдетте, қолма-қол ақшасыз аударымдар мен өзара талаптарды шегеру
жолымен жүзеге асырылады;
- есеп айырысу құжаттары тек банктер мен байланыс органдары арқылы
өтетін төлемдер үшін пайдаланылады әрі олар айналыстың несие құралы бола
алмайды;
- төлемдер тек төлеушінің келісімімен ғана жүзеге асырылады. Бұл
келісімшарт тәртіптерінің сақталуына тиімді бақылауды ұйымдастыруда маңызды
рөл атқарады.
Мынаны айрықша айта кету керек, ақша өзінің айналысында қолма-қол ақша
айналысынан қолма-қол ақшасыз айналысқа және осыған керісінше қолма-қол
ақшасыз айналыстан қолма-қол ақша айналысына ұдайы өтіп отырады. Мәселен,
банкке қолма-қол акшамен берілетін сауда ұйымдарының түсімі олардың есеп
айырысу шарттарында қолма-қол ақшасыз ақшалай қаражатқа айналады, олар
осылайша өз жабдықтаушыларына ақша сомасын аудара алады. Соңғысы
(жабдықтаушылар) өз шоттарына кеп түскен бұл ақша сомасын жұмысшылар мен
қызметкерлердің қолма-қол ақшасымен еңбекақысын төлеу үшін пайдаланады.
Ақша банк кассасынан шаруашылық органдардың кассасына, шаруашылық
органдардың кассаларынан халыққа, халықтан сауда-саттық, тұрмыстық,
көліктік кассаларға және мекемелерден банк кассасына түсіп, ұдайы ауыспалы
айналым жасап, қозғалыс үстінде болады. Мұның бәрі ақша айналымының
бірыңғай болатынын көрсетеді. Бірыңғай ақша қолма-қол ақшасыз есеп
айырысулар да және қолма-қол ақшамен есеп айырысуда пайдаланылады.
КСРО тұсында ақша айналымы және ақша айналысы ұғымдарының арасында
нақты шекара болды.
Ақша айналысы тек қолма-қол ақшаның қозғалысын ғана қамтиды, ал ақша
айналымына қолма-қол ақша қозғалысы да, қолма-қол ақшасыз айналымы да
кіреді. Ақша айналымы ақша айналысына қарағанда сыйымдылығы жоғары, яғни
мағынасы кең ұғым болды.
1.2 Ақша жүйесі жөнінде түсінік, оның элементтері
Ақша жүйесі - қандай да бір елде ақша айналымын ұйымдастырудың тарихи
қалыптасып, заңмен бекітілген формасы. Әлемдік өркениеттегі ақша
жүйелерінің жекелеген элементтері ежелден белгілі әрі олар құнның ақшалай
формасы - ақшаның пайда болуымен байланысты. Ұлттық акша жүйесі ХV-ХVІІ
ғасырлардан қалыптаса бастады.
Ақша жүйесі өз эволюциясында ақша - тауар қатынасының даму деңгейіне
тікелей тәуелді болғандықтан көптеген өзгерістерге ұшырады. Әрбір
мемлекеттің өз акша жүйесі бар. Ол мынадай элементтерді қамтиды:
- ақша жүйесін ұйымдастырудың принципі;
- ақша бірліктерінің атауы;
- акша белгілерінің түрлері, оларды шығарудың тәртібі және
қамтамасыз ету сипаты;
- ақша айналымын ақша-несие тұрғысынан реттеудің тетігі;
- ұлттық валюта бағамы, оны шетелдік валютаға айырбастаудың
тәртібі.
Ақша жүйесін ұйымдастырудың принциптері мыналар:
- ақша жүйесінің орталықтандырылған басқару принципі. Ол көбінесе
шаруашылық жүргізуші субъектілердің уэждемесіне (мотивация) негізделген
экономикалық әдістерге жүгінеді;
- тиісті болжауларды жасау негізінде ақша айналымын жоспарлау
принципі;
- ақша айналымының тұрақтылығы және икемділік принциптері, ақша
айналымы экономиканы ақшалай қаражатпен қамтамасыз ету керек, алайда
инфляцияның дамуына жол бермеуі қажет;
- ақша эмиссиясының несиелік сипатының принципі. Бұл ақша
эмиссиясының несие операциялары негізінде жүзеге асырылатынын білдіреді;
- эмиссияланған ақшаның қамтамасыз етілу принципі;
- Орталық банк тәуелсіздігінің принципі.
Ақша бірліктерінің атауы
Ақша бірлігі - барлық тауар бағаларын өлшеуге және тұлғалауға қызмет
ететін, заңмен бекітілген ақша белгісі. Орталық банк монополиялық тұрғыдан
эмиссиялайтын барлық ақша белгілері заңды төлем құралы болып табылады, яғни
бұл Қазақстан аумағында борыштарды өтеуге заң бойынша міндетті түрде
қабылданатын ақша белгілері:
Ақша бірлігі (ұлттық валюта) Қазақстан Республикасында 100 тиыннан
тұратын казақстандық теңге болып табылады.
Теңге мен алтын немесе басқа да құнды металдар арасында ресми
арақатынас белгілейді.
Ақша бірлігі ұсақ бөлшектерге бөлінеді. Кептеген елдерде 1:10:100, яғни
ондық бөлу жүйесі бекітілген. Мысалға, АҚШ-тың 1 доллары 100 центке тең,
ағылшынның 1 фунт стерлинг — 100 пенсаға, Ресейдің 1 рублі —100 копеекке
тең.
Әлем елдерінің ақша бірліктерінің атаулары төменгі кестеде берілген.
1-кесте Тмд және кейбір елдердің ақша бірліктері
Елдің атаулары Ақша бірлігі Елдің Ақша бірлігі
атаулары
Қазақстан 1 теңге = 100 тиын АҚШ 1 доллар = 100 цент
Ресей 1 рубль = 100 копеек Англия 1 фунт стерлинг =
100 пенса
Украина 1 гривня = 100 копийка Израиль 1 шекель стерлинг =
100 агора
Беларусь 1 рубль = 100 копеек Жапония 1 иен = 100 сена
Өзбекстан 1 сум = 100 тийн Сауд 1 риал = 100 халал
Арабиясы
Қырғызстан 1 сом = 100 тыйн Түркия 1 лир = 100 куруш
Тәжікстан 1 сомони = 100 дирам Кувейт 1 динар =100 дирхам
= 1000 филса
Әзірбайжан 1 манат = 100 гепик Қытай 1 юань = 10 цзяо =
100 финям
Армения 1 драм =100 люма Йемен 1 риал = 100 филса
Молдова 1 лей =100 бань Кипр 1 фунт =100 миллима
Біріккен Араб 1 динар = 100 филса Үндістан 1 рупия 100 пайса
Әмірлігі
Ауғанстан 1 ауған = 100 пул Марокко 1 дирхам = 100
сантима
Египет 1 фунт = 100 пиастра Моңғолия 1 тугурик =100
мунгу
Австралия 1 австралия доллары = Тайланд 1 бат = 100 сатанга
100 цент
Ирландия 1 ирландия фунты = 20 Бразилия 1 крузейро = 100
шиллинг =240 пенса сентаво
Ақша белгілерінің түрлері, оларды шығарудың тәртібі және қамтамасыз ету
сипаты
Барлық төлем түрлеріне олардың көрсетулі құны бойынша міндетті түрде
қабылданатын, банкнот пен тиыннан тұратын айналымдағы мемлекеттің ақша
белгілері. Ақша белгілерін шығаруды олардың айналымын ұйымдастыруды және
айналымнан алуды Орталық банк қолма-қол ақшасыз балама алу арқылы банкнот
пен монетаны сату түрінде тек бір өзі ғана жүзеге асырады.
ҚР Ұлттық банк банкноттары мен тиындары Ұлттық банктің сөзсіз (даусыз)
міндеттемелері болып табылады әрі оның барлық активтерімен қамтамасыз
етіледі. Ұлттық банк алтын-валюталық активтердің мөлшерлері туралы
хабарламаларды бұқаралық ақпарат құралдарында ұдайы жариялап отырады.
Ақша түрлері
Биметаллизм жүйесі
Ақша-несие айналымының тетігі - ақша-несиелік реттеу (тікелей және
жанама) құралдарының, ақша-несие тұрғысынан реттеуші органдардың құқықтары
мен міндеттерінің жиынтығын білдіреді.
Ақша-несие саясатының негізгі құралдарына мыналар жатады:
- ҚР Ұлттық банктің банктерге несиесі бойынша сыйақы
мөлшерлемелерінің деңгейлері;
Ұлттық банкте депозиттелген ең аз шамадағы міндетті резервтердің
нормативі;
- мемлекеттік құнды қағаздарды сату және сатып алу
бойынша ашық нарықтағы операциялары;
- банктерге несиелер;
- валюта нарығындағы интервенция;
- айрықша жағдайларға жекелеген түрлердің несиелік операциялардың
деңгейі мен мөлшеріне тікелей сандық шектеулерді қою;
- ресми есептік (дисконттық) мөлшерлеме.
Ұлттық валюта бағамы, оны шетелдік валютаға айырбастаудың тәртібі.
Валюта бағамы - бұл басқа елдің ақша бірлігінде бейнеленген бір елдің ақша
бірлігінің бағасы. Валюталарды шетелдік валютаға айырбастаудың тәртібі
Валюталық реттеу туралы ҚР заңында белгіленген. Валюта бағамы баға
белгілеудің негізінде анықталады. Валютаның ресми және еркін (нарықтық)
баға белгілеулері бөліп көрсетіледі. Қазақстанда көбінесе қоржынға
кіретін басқа шетелдік валюта қоржыны негізінде баға белгілеу тәсілі
пайдаланылады.
Ақша функциясы келесі элементтерден тұрады:
Ақша бірлігінің атауы. ҚР- ның ақша бірлігі ретінде 100
тиыннан құралған 1 теңге болып табылды.
Ақша белгілерінің түрлері. Егер 1991 ж. 1 қаңтарына дейін
айналыста қазыналық билеттер болса, онда қазіргі кезде ҚР ақша белгілері
болып олардың өсу құны бойынша төлемнің барлық түрлеріне қабылданатын
банкноттар мен монеталардан құралады. Олар Ұлттық банктің міндеттемесі
болып табылады және барлық активтермен қамтамасыз етіледі.
Эмиссия тәртібі. Қолма – қол ақшаларды шығарып, олардың
айналысын ұйымдастыру және айналыстан шығаруды Ұлттық банктің қолма –
қолсыз ақша эквивалентін алумен банкнота мен монеталарды сату формасында
жүзеге асырады.
Ақша реформасына мемлекеттік билігі мен ақша жүйесінің толық
немесе ішінара өзгеруі және ақшаның бір жүйесінің екіншісіне немесе ақшаның
жаңа түріне ауыстырылуы жатады. Кеңес Одағы тұсында үш рет-1922-24,
1947,1960 ж. ақша реформасы болды. Жаңа экономикалық саясат кезінде
червонецтер шығарылды. Ол алтынның 78,24 үлесінің бір мысқалына (7,74234
г), яғни ескі он сомдық шақаға тең болды. Сонымен қатар кұны 1, 3, 5 сомдық
қазыналық билеттер, 1 сомдық, 50, 25, 15, 10 тиындық күміс және 1, 2, 3, 5
тиындық қара шақалар шығарылды. 1947 ж. айналыстағы ақшаның 10 сомы жаңа
ақшаның 1 сомына айырбасталды. Сөйтіп айналыстағы артық ақша жойылды. Ал
1960 ж. 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100 сомдық ақша билеттері және 1,2, 3, 5,
10, 15, 20 тиындар, сондай-ақ 50 тиындық және 1 сомдық күміс ақша
шығарылды. 1961 жылдың 1 каңтарынан бастап, сомның алтын бағамы таза
алтынның 0,222168 г-нан 0,987412 г-на дейін арттырылды, яғни Американың 1
доллары жаңа ақшаның 90 тиынына тең болды. Қазақстанда ақша реформасы 1993
ж. жүзеге асырылып, ұлттық ақша — теңге айналысқа енгізілді. 1, 3, 5, 10,
20, 50, 100, 500, 1000, 2000 теңгелік билеттер шыға-рылды.
1.3 Ақша жүйесі: типтері мен қызметтері
Ақша жүйесі ұдайы даму үстінде болатындықтан ақша жүйесінің түрлері
өзгеріп отырады. Ақша жүйесінің түрлері ақшалардың қандай формада қызмет
атқаратынына қарай қалыптасады: тауар ретінде немесе күн белгісі ретінде
ме? Ақша жүйесін ққру формаларындағы принциптік айырмашылықтардың түп-
төркіні металдық айналым жүйесінде және несие мен қағаз ақшаларының айналым
жүйесінде жатыр.
Ақша жүйесінің өзіне тән типтері және элементері болады. Ақша жүйесінің
типі — бұл ақшаның қандай нысаны болуын сипаттайды. Осыған байланысты, ақша
жүйесінің төмендегідей типтерін бөліп қарайық
- металл ақша айналысы, яғни мұндай ақша тауары тікелей айналыста бола
отырып, ақшаның барлық қызметтерін атқарады, ал несиелік ақшалар металға
ауыстырылады;
- несиелік және қағаз ақшалар жүйесі, яғни алтын айналыстан алынып
тасталып, оның орнына несиелік және қағаз ақшалар айналысқа түседі.
Биметаллизм жүйесі
Заңды төлем құралы болып табылатын: қағаз және несие ақшалар.
Әлемдік тарихта ақша жүйесінің келесі типтері болған:
- металдық айналым, мұнда ақшалай тауар ақшаның барлық қызметін
атқарады, ал несие ақшалар металға айырбасталады;
- несие және қағаз ақша айналысы, мұнда алтын айырбастамайтын
банкнотамен айналыстан ығыстырылып шығарылды және қазынаға айналды.
Биметаллизм жүйесі
Әрбір мемлекеттің өзіне тән ұлттық ақша жүйесі болады. Ақша жүйесі - ол
тарихи қалыптасқан және мемлекеттің ұлттық заңдарымен бекітілген біртұтас
ақша айналымы. Алғашқы ақша жүйесі XVI - XVII ғғ. капиталистік өндіріс
әдісі қалыптаса бастағанда пайда болды. Бірақ оның кейбір жекелеген
элементтері одан да бұрын айналымда жүре бастаған. Капиталистік өндірістің
және тауар-ақша айналысының қарқынды дамуы ақша жүйесіне өзгеріс енгізді.
Ақша жүйесінің типі: ақша - ерекше тауар ретінде жүруіне, яғни жалпыға
ортақ эквивалент болуына немесе ақша - құн өлшемі қызметін
атқаруына байланысты қалыптасады. Сондықтан әлем тарихында ақша
жүйесінің төмендегідей типтері кездеседі:
• металл ақша айналысы, бұл жүйеде ақша тауары, яғни толық құнды ақша
айналыста жүреді және ол ақшаның барлық қызметтерін орындайды. Ал несие
ақшалары металға айырбасталады; несне ақшалары және қағаз ақша айналысы,
бұл жүйеде атына сай, айналыстан толық құнды ақша, яғни алтын біржолата
ығыстырылып, айналыста тек ақша белгілері жүреді.
Биметаллизм – бұл ақша жүйесінде жалпы құндық эквивалент
ролін заңды түрде екі металл атқарады. Алтын және күміс монеталар кең
көлемде соғылып, еркін айналысқа түсті, биметаллизмнің үш түрі болды:
- параллельді валюта жүйесі, алтын және күміс монеталар арасындағы
қатынас металдың нарықтық бағасына сәйкес стихиялы түрде бекітілді;
- қосарлы валюта жүйесі, бұл қатынас мемлекет анықтады;
- ақсақ валюта жүйесі, күміс монеталар алтын белгісі болып қалыптасты.
Ақша ретінде екі металдың қолданылуы жалпыға ортақ эквивалент
табағатына қарама – қайшы болды. Алтын мен күміс арасындағы шекті қатынасты
белгілеуде қиындықтар туды. Қосарлы ақша жүйесін мемлекетаралық реттеу
нәтижесіз болды. Күмістің құнсыздануы нәтижесінде алтын монеталар
айналыстан қазынаға кете бастады.
Монометаллизм – жалпыға эквивалент ролін бір ғана металл (не
алтын, не күміс) атқаратын ақша жүйесі. Алтын монометаллизмі алғаш рет
Ұлыбританияда 1816 ж, Германияда – 1871-1873 жж., АҚШ – та – 1900 ж.
белгіленді. Күміс монометаллизм Ресейде 1834 – 1852 жж., Үндістанда 1852 –
1893 жж. қолданылды.
Алтын монета стандарты- оған алтын монетасының айналысы, алтынның
ақша қызметін атқаруы, құн белгілерінің еркін алтын монеталарға өсу құны
бойынша айырбасталуы және т.б. тән.
Алтын құйма стандарты – Ұлыбритания мен Францияда енгізілді. Мұнда
банкноталар заңмен бекітілген сомманы (Ұлыбританияда – 1700 фунт стерлинг,
Францияда 215 мың франктың құны 12 кг массасындағы стандарт құймаларына
айырбасталды).
Алтын девиз стандарты – Германияда, Австралияда, Данияда, Норвегияда
және басқа елдерде бекітілген. Бұл банкноталардың алтынға, шетел валютасына
(девизіне) айырбасталатынын білдіреді. Сөйтіп, бұл стандарт бір елдің
валютасына тәуелділігін көрсетті.
Ақша экономикадағы рөлін өзінің атқаратын негізгі
қызметтері арқылы орындайды. Ақшаның әр қызметі тауар айырбасы
процесінен туындайтын тауар өндірушілердің формасы ретінде ақшаның
әлеуметтік және экономикалық мазмұнының белгілі бір жақтарын сипаттайды.
Қазіргі экономикадағы ақшаның атқаратын мынадай бес қызметі бар:
1. құн өлшемі және баға масштабы;
2. айналыс құралы;
3. төлем құралы;
4. қорлану және қор жинау құралы;
5. дүниежүзілік ақша.
1 Ақша құн өлшемі және баға масштабы. Құнның өлшем қызметі тауар
өндірісі жағдайындағы туындайды. Бұл ақшаның барлық тауарлар құнының
өлшемі ретіндегі қабілеттілігін білдіреді, бағаны анықтауда делдал
қызметін атқарады. Өзінің жеке құны бар тауар ғана, құн өлшемі бола
алады. Бұндай тауар болып өндіруіне қоғамдық еңбек жұмсалған, құнды
құрайтын алтын саналады. Яғни, бұл қызметті толық құнды ақшалар атқарады.
Ақша еңбек өлшемі – ол жұмыс уақытын емес, осы еңбекпен құрылған құнды
көрсетеді.
Ақша құн өлшемі қызметін идеалды, оймен ойлау арқылы
орындайды. Яғни тауардың құнын өлшеу ақшаға айырбасталғанына дейін
орындалады, сонымен құнның тауар формасынан ақша формасына айналуы үшін
тауардың бағасын белгілесек жеткілікті.
Тауар бағасын өлшеу үшін қолма – қол ақшаның болуы қажет емес,
себебі еңбек өнімін теңестіру ойша орындалады. Тауарларды ақшаның
көмегімен өлшеуге болады, өйткені олар адам еңбегінің өнімі.
Ақша түрінде көрінетін тауардың құны, оның бағасы болып
табылады. Толық құнды ақша айналысы жағдайында алтынның бағасы болған жоқ.
Ақшаның өз бағасы болмайды, олардың құны өздерімен анықталуы мүмкін емес.
Бағаның орнына ақшалар, кез келген тауарлар санын сатып алу мүмкіндігі
бар. Сатып алу қасиетімен ерекшеленеді.Құн өлшеу қызметі жалпы эквивалент
ретіндегі ақшаның тауарға деген қатынасын көрсетеді. Бірақ тауардың
бағасын анықтау үшін баға масштабы қажет. Металл ақша айналысында (алтын,
күміс, мыс) мемлекет заңды түрде баға масштабын тұрақты етіп ұстады.
Металдың салмақтық санын ақша бірлігіне бекітті. Алғаш рет монеталар соғыла
бастағанда баға масштабы олардың салмақтық құрамына сай келді. Мысалы,
фунт стерлинг алғашында күмістің фунты есебінде пайда болды. Тарихи даму
барысында баға масштабы ақшаның салмақтық мазмұнынан ерекшелене түсті.
2 Ақша айналыс құралы. Ақша айналыс құралы қызметінде
тауарларды өткізудегі делдал болып табылады.
Тауарлар бір қолдан екінші қолға ауыса отырып, өзінің
тұтынушысын тапқанға дейін ақша үздіксіз қозғалыста болады.
Тауар айналысы кезінде, ақша делдал ролін атқарады, ал бұл
кездегі сатып алу және сату актісі ерекшеленеді, уақыты мен кеңістігі
бойынша сай келмейді. Сатушы, тауарын сатқаннан кейін, басқа тауарды
сатып алуға әр уақытта асықпайды. Ол тауарды бір нарықта сатуы, ал басқа
нарықтан сатып алуы мүмкін. Делдал ретіндегі ақшаның көмегімен уақыт пен
кеңістіктегі өзара сай келмеушілік жойылды.
Өзінің құнын өткізгеннен кейін, айналыстан кететін тауарларға
қарағанда, ақшалар айналыс құралы ретінде барлық уақытта осында қалып
отырады және сату – сатып алу процесіне қызмет етеді.
Айналыс құралы ретінде ақша қызметтерінің ерекшеліктері
мыналар:
- тауар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz