Дешті қыпшақтың мысыр мамлүк мемлекетімен XIII-XV ғғ. байланыстары

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3

1 ТАРИХНАМА

1.1 XX ғ. ТАРИХНАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9

1.2 МЫСЫР МАМЛҮК МЕМЛЕКЕТІНІҢ ДЕШТІ.ҚЫПШАҚПЕН БАЙЛАНЫСТАРЫ ЖАЙЫНДА ХАБАРЛАЙТЫН МЫСЫР ЖӘНЕ АРАБ ЖАЗБА ДЕРЕКТЕРІ МЕН ТАРИХШЫЛАРЫ ТУРАЛЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .15

2 ДЕШТІ ҚЫПШАҚ ПЕН МЫСЫР МАМЛҮК МЕМЛЕКЕТІ АРАСЫНДАҒЫ САЯСИ ЖӘНЕ ЭТНО.МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСТАРЫ

2.1 САРАЙ МЕН ҚАЙЫР АРАСЫНДАҒЫ ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ЕЛШІЛІКТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18

2.2 ДЕШТІ ҚЫПШАҚ ХАНДАРЫ МЕН МАМЛҮК СҰЛТАНДАРЫ АРАСЫНДАҒЫ ҚҰДАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28

2.3 СҰЛТАН БАЙБАРЫС: ДІН ЖӘНЕ САУДА, ЭТНИКАЛЫҚ, МӘДЕНИ, ӘДЕТ.ҒҰРЫПТЫҚ, САЛТ.ДӘСТҮРЛІК, ТІЛДІК ЖӘНЕ АНТРОПОНИМДІК БАЙЛАНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50

Тақырыптың өзектілігі. Еліміз егемендігін алғаннан бері Қазақстанның геосаяси жағдайы күрт өзгерген кезде тарихымызды зерттеу саласында үлкен бетбұрыстар болды. Әсіресе, бүгінгі күні Қазақстан Республикасы өзінің он бес жылдығын атап отырған уақытта қазақ халқының рухани өрлеуі мен тарихи санасының қалыптасуы заманында өзінің көршілес және алыс халықтармен және мемлекеттермен ғасырлар бойындағы болған қарым-қатынастары мен байланыстарына деген қызығушылығы едәуір артып отыр. Осы орйда, халықаралық аспектіге ие қыпшақ факторының белгілі ғылыми мағынаға бөленуі кездейсоқтық құбылыс емес. Өйткені, қыпшақтар ортағасырдың ең ірі этникалық топтарының бірі ретінде бірқатар түркі халықтарының, соның ішінде бірінші кезекте қазақ халқының қалыптасуында елеулі рөл атқарумен қоса, Еуразия мен Жерорта теңізі аймағындағы бірсыпыра шетел этностары мен мемелекеттерінің тарихында өздерінің өшпес іздерін қалдырды. Олардың ішінде, Мысыр мен Шам елін ерекше атауға болады.
Жоғарыда айтылғандардың тұрғысынан шығып Дешті Қыпшақ мемелекеті мен Мысыр Мамлүк мемелекетінің өзара байланыстары тақырыбын таңдап алдық. Өз заманының ең ірі саяси құрылымдары болған бұл екі мемелекеттің іргелері көп жағдайларда қыпшақ этносы, оның дәстүрлері мен мәдениетіне негізделген.
Мәселенің тарихнамасында Мамлүк мемлекетінің және және сондай-ақ Берке мемелекетінің зерттелу тарихында қалыптасқан белгілі дәстүрлер бар. Сонымен қоса, олардың екеуінің өзара байланыстары аспектісі едәуір аз зерттелген. Бұл екі ірі мемелекеттің өзара байланыстары туралы хабарлайтын негізгі дерек көздері XIII-XVI ғғ. жататын ортағасыр араб тарихи шығармалары болып табылады.
XVII ғ. аяғы – XVIII ғ. басында Қазақ халқының Ресейдің отарлауына душар болып едәуір саяси, экономикалық және рухани дағдарыстарды басынан кешірді. Қазақ даласында хандық жүйені жою арқылы тәуелсіздігіне тоқтау қойылды. Әсіресе, XX ғ. бірінші жартысында тоталитарлық кеңес үкіметі жылдары төл тарихын зерттеу мүмкіндігінен айрып, тілі, салты мен ата-дәстүрін ұмыт қалдырту арқылы мәңгі отарлықты көздеген Мәскеу қазақ зиялылары мен әлауқаттыларын репрессиялар мен қудалаулаоға ұшыратып, елі емес, жеріне қызыққан большевиктік саясат бүкіл қазақ халқын геноцидке ұшыратуы оның тарихындағы теңдесі жоқ үлкен қасіретті кезеңдердің бірі болып тарихқа жазылды. Осы жылдары халқымыздың жартысына жуығы қырылып, қалғаны жаппай орыстандыру саясатын бастан кешіріп, рухани тоқыраулыққа әкеліп соқтырса, екінші жағынан тарихымызды бұрмалау арқылы ұлттық сананың орнына «интернационализм», «халықтар достығын» бүркемеленіп құлдық сананы енгізуінің зардаптарының ауырлығы бүгінгі таңда едәуір сезілуде. Осыншама қасіретті көрген халық үшін тәуелсіздіктің орны мен мазмұны ерекше биік. Отарлық пен тоталитаризм жүйесі тарихымызды шынайылық тұрғысынан зерттеу ісінде төл зерттеушілерімізге жол бермеумен қоса, өзінің отарлық саясатына сәйкес оны барынша бұрмалап және сол бұрмаланған күйінде ғылыми айналымға енгізуі бүгінгі таңдағы халқымыздың басына түскен ең үлкен рухани зардаптарының бірі болып табылады.
Жалпы ислам тарихында орны ерекше, мәртебесі биік болған мамлүк кезеңінен мұра болып қалған өте бай қолжазбаларында Дешті Қыпшақты мекен еткен, салты мен дәстүрі бір, тілі мен мәдени тамыры ортақ көшпелі халықтың тарихын зерттеуде түркі, қыпшақ, моңғол және түркі-моңғол халықтарының байланысы арақатынасы және ерекшеліктері туралы мол құнды деректер сақталған.
Аталған мемелекеттің кіндігі қазіргі Қазақстан жерінде орналасып, тарихи дамуы жағынан қазақ халқы олардң этникалық және мәдени мұрагері болып табылуы себепті, Дешті Қыпшақ мемелекетінің тарихын зерттеу ісі төл ғылымымыз үшін ең өзекті тақырыптардың бірі болып табылады.
Өткенімізді сараламай болашағымызды болжау қиын. Елдігіміз бен мемлекетіміздің бүгіні мен болашағын оның ішкі саяси бағытымен қоса, әлемдік қауымдастықтың басқа мүшелерімен қарым-қатынастарының қандай деңгей мен сапада болуы белгілейді. Тарихымызды зерттеу ісінің ғылыми, әлеуметтік қоғамдық және ұлттық-танымдық қызметтерімен қоса, бүгінгі күнгі сыртқы саясатымыздағы басқа елдермен қарым-қатынасымыздың тарихи тамырлары мен негіздерін ашып көрсетудегі маңызы өте зор. Осы диплом жұмысының тақырыбы мен мазмұнын қамтитын Дешті Қыпшақтың Мамлүк мемелекетімен ғасырларға созылған жан-жақты қарым-қатынастары мен байланыстарын ашу арқылы алғашқысының діңгегін құраған бүгінгі егемен Қазақ мемлекетінің орта ғасырлардағы араб ислам әлемімен саяси, дипломатиялық және рухани байланыстарының терең тамырлары бар екенін көрсетіп, бүгінгі әлемдік қауымдастықтағы орны мен маңыздылығы ерекше мәртебелі араб және ислам елдерімен қарым-қатынастарымызды жаңа деңгейде жаңғырту үшін маңызды негіз бола отырып, қазақ мемлекетінің сыртқы саясатындағы Батыс және Шығыс елдерімен дипломатия саласында ғасырларға кеткен терең тарихи байланыстардың тамырлары мен бай дәстүрлерін көрсетуде маңызды фактор бола алады.
Әдебиетте кеңінен тараған «Алтын Орда» атауы орыс жылнамалары бойынша кеш пайда болған, оның алғаш рет жазылуын XVI ғ. жатқызады. Мұсылман дерек көздерінде бұл мемлекеттік құрылым көптеген атаулармен белгілі және олардың ішіндегі кең тарғаны Дешті Қыпшақ болған. Моңғол жаулаушылығына дейін Ұлы даланың Ертістен бастап Дунайға дейін созылғанұланғайыр жерлері XI ғ. аяғынан XIII ғ. басына дейін қыпшақ хандарының қолында болған. бірінші жартысында қыпшақтардың билігі астында болған жерлердің бәрі Моңғол империясының құрамына кіргізіліп, осы ғасырдың 60-шы жылдарынын бастап саяси биліктің барлығын өз қолдарына алған моңғол ақсүйектері қыпшақтармен туыстасып, олардың арасына бірте-бірте сіңісу арқылы ассимиляцияға ұшарайды. Қыпшақ және моңғол мәдениетінің өзара күресінің нәтижесінде дамуы жағынан жоғары тұрған қыпшақ мәдениеті басымдылыққа ие болып, көп ұзамай жеңіп шығады. Жоғарыда айтылғандарды басшылыққа алып Алтын Орда мемлекетінің синонимі ретіндегі «Дешті Қыпшақ» терминін зерттеуіміздің тақырыбына енгізіп, XIII ғ. ортасынан ХV ғ. басына дейінгі аралықтағы Дешті Қыпшақ пен Мамлүк мемлекеті арасындағы саяси, мәдени, дипломатиялық, құдалық, этикалық байланыстарын қарастырдық.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. ХVII-ХVIII ғғ. Батыс Еуропа мен ресейде басталған Мысыр Мамлүк мемлекетінің тарихын зерттеуде бірқатар зерттеулердің өзіндік тарихнамасы мен деректік негізі қалыптасқан.
Батыс Еуропа елдерінде Дешті Қыпшақ тақырыбына қатысты зерттеулер өзінің бастауын ХVII-ХVIII ғғ. алады және бастапқы кезеңде бұл зерттеулердің ғылыми ауқымы тар болды. Және еуропалықтар тарпынан өзінің мұсылман көршілері туралы жалпы қызығушылық шеңберінен аспады және тақырыптық жағынан да шектеулі сипатта болды. Бұл салада зерттеулер жүргізген алғашқылардың арасында д′Эрбело, Ж. Дегинь, И. Хаммер-Пургштальді атауға болады.
Ресей зерттеушілері тарпынан Дешті Қыпшақ тақырыбына деген қызығушылық XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың аяғын қамтитын кезеңде басталып, ол негізінен Алтын Орданың тарихын зерттеумен байланыста қарастырылады. Бұл саладағы жүргізілген алғашқы зерттеулерді Х.М. Френ, П. Савельев, И. Березин, Г.С. Саблуков, С.д′Оссон, Х. Ховорстың аттарымен байланыструға болады. П. Савельев пен Г.С. Саблуков зерттеуші өздерінің зерттеулерінде нарративті жазба деректермен қоса, Алтын Орданың нумизматикалық материалдарын кеңінен пайдаланған [1].
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың ортасына дейін Батыс Еуропа және Ресей зерттеушілерін Алтын Орда тақырыбының ішінде негізінен оның саяси тарихы, мемлекеттік құрылымы және батыс елдерімен қарым-қатынасы қызықтырды. Бұл кезеңде араб және парсы тілдеріндегі нарративті деректермен қоса, Алтын Орданың ірі қалаларының қалдықтарында жүргізілген қазба жұмыстары кезенде табылған материалдық деректер, оның ішінде нумизиматикалық материалдар кеңінен пайдаланылды. Бұл салада зерттеу жүргізгендердің ішінде В.Г. Тизенгаузен, С. Лэн-Пуль, Н.И. Веселовский, Г. Алтуниан, М.Д. Писелков, Ф.В. Баллод, В.В. Бартольд, Г.В. Вернадский, П. Пеллио, Б. Спулердің аттарын атауға болады. Олардың ішінде В.Г. Тизенгаузен Алтын Орда тарихына қатысты ортағасыр араб [2], парсы және түркі жазба деректерінен үзінділерінен құралған жинағы бұл салада бүгінгі күнге дейін құнды дерек көздері ретінде өзінің ғылыми құндылығын жоғалтқан жоқ. С. Лэн-Пуль нумизматикалық материалдарды пайдаланса, Ф.В. Баллод археологиялық қазба материалдарын кеңінен пайдалануға тырысады.
Дешті Қыпшақ тақырыбы 50-ші жылдардан басталып жазылған зерттеулер негізінен маркстік тұрғыдан, жауланып алынған халықтар мен мемлекеттерге қатысты Алтын орданың керітартпалық рөлі баса қарастырылады. Кеңес үкіметі кезінде зерттеулер жүргізген Б.Г. Греков, А.Ю. Якубовский, М.Г. Сафаргалиев [3] Алтын Орданың саяси және мемлекеттік жүйесін көрсетуге тырысса, ал Г. А. Федоров-Давыдов [4]

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Савельев П. Монеты Джучидов, Джагатаидов, Джелаиридов и другие, обращавшиеся в Золотой Орде в эпоху Тохтамыш. –С. –Пб., 1858 Вып. 1-2; Березин И. Очерк внутренного устройства Улуса Джучиева. – ТВОРАО, 1864. ч.8. С. 387-494; Березин И. Ханские ярлики. Ярлык хана Золотой Орды Тохтамыша к польскому королю Ягайлу, 1392-1393 года. – Казань, 1850; тариханные ярлыки Тохтамыша, Тимур-Кутлука и Саадет-Гирея, с введением, переписью, переводом и примечаниями, изданные И. Березиным. – Казань, 1851; Саблуков Г.С. Монеты Золотой Орды. – Казань, 1896. – Т. 13, вып. 6. С. 519-527;
2 Лэнь-Пуль С. Мусульманские династии. Хронологические и генеологические таблицы с историческими введениями, пер. с. Английского с прим. и дополн. В. Бартольд, С. –Пб., 1899; Веселовский Н.И. Хан из темников Золотой Орды Ногай и его время. Пг., 1922.; Присельков М.Д. Ханские ярлыки русским метрополитам. – Пг.,1916; Баллод Ф.В. Старый и Новый Сарай, столицы Золотой Орды. Результаты археологических работ летом 1922 года. – Казань, 1923; Бартольд В.В. Истоия культурной жизни Туркестан. Л., 1927; Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. – М., 1963. Сочинения. Т. І; Вернадский Г.В. К вопросу о вероисповеданиях монгольских послов 1223 г. – SK, 3. 1929, pp. Resume, p. 148.
3 Греков Б.Д., Якубовский А.Ю. Золотая Орда и ее падение. – М. – Л., 1950; Сафаргалиев М.Г. Распад Золотой Орды. – Саранск, 1961.
4 Федоров-Давыдов Г.А. Кочевники Восточной Европы под властью золотоордынских ханов. – М., 1966; Федоров-Давыдов Г.А. Общественный строй Золотой Орды. – М., 1973.
5 Али-Заде А. Борьба Золотой Орды и государства ильханов за Азербайджан. – Ан Аз ССР, 1946; Петрушевский И.П. Земледелие и аграрные отношения в Иране 13-14 веков. – М. – Л., 1960; Булатов Н.М. Классификация поливной керамики золотоордынских городов Нижнего Поволжья и Северного Кавказа: автореф. ... канд. дис – М., 1969; Юдин В.П. Орды: Белая, Синяя, Серия, Золотая... – Алма-Ата, 1983; Егоров В.А. Историческая география Золотой Орды в ХІІІ-ХІV вв. – М., 1985.
6 Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. – Алма-Ата, 1986. Т. І.
7 Кумеков Б.Е. Арабские и персидские источники по истории кыпчаков VIII-XIV вв. Научно-аналитический обзор. – Алма-Ата: Академия Наук Каз ССР, изд. «Наука», 1987; Кумеков Б.Е. Мамлюкские антропонимы как источник по этническому составу Дешт-и Кипчака // КазМУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. Шығыс елдерінің өтпелі кезеңдегі мәдени және тарихи процестері. Халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары, 17-18 мамыр 1999 жыл. – Алматы, 1999 № 9.
8 Тизенгаузен В.Г. Сборник материалов относящихся к истории Золотой Орды. Извлечения из сочинений персидских и арабсих. – С. Пб, 1884. Т. І.; Тизенгаузен В.Г. Сборник материалов относящихся к истории Золотой Орды. Извлечения из сочинений персидских тюркских. – М., 1941. Т. ІІ.
9 Баллод Ф.В. Старый и Новый Сарай. – Казань, 1923.
10 Крачковский И.Ю. Арабская географическая литература // Соч. – М., – Л.: Изд-во Ан СССР, 1957, – Т.4. – 912 с.
11 Бартольд В.В. Источниковедение. – Сочинения. – М., 1967.
12 Бартольд В.В. История изучения востока в Европе и России. – Л., 1925. Изд. 2-е.
13 Крачковский И.Ю. Над арабскими рукописями. Изб. Соч. – М., – Л, Изд-во Ан СССР, 1955. – Т.І. – 469 с.
14 Баллод Ф.В. Приволжские «помпеи» (Опыт художественно-археологического обследования частей правобережной Саратовско-Царицынской приволжской полосы). – М. – Пт., 1923.
15 Березин И. Н. Очерк внутреннего устройства Улуса Джучиева. СПб, 1864, С. 385-494;
16 Сақи Қ. Сұлтан Байбарыс. – Астана: Фолиант, 2000. – 260 б.
17 Прошлое Казахстана в писменных источниках Y в. до н. э. – XY в. н. э. (Извлечения из источников) / Составител: Б.Б. Ирмуханов. – Алматы: Өлке, 1997. – 370 с.
18 Батыршаұлы Б. Сарай мен Қайыр арасындағы дипломатиялық елшіліктер // ҚазМҰУ хабаршысы. 2000. № 1. (16). 66-74 бб.
19 Батыршаұлы Б. Сарай мен Қайыр арасындағы саяси некелер // Гуманитарлық ғылымдар Академиясының ғылыми журнал. 2000. № 1. (5). 50-57 бб.; Амин Аль-Хули. «Сыйлат бейна Ан-Нил уа Аль-Вулга» (Ніл мен Еділ арасындағы байланыстар). Қайыр, 1964, 15-бет.
20 Батыршаұлы Б. Сұлтан Байбарыс // Отан журналы. 2000. № 1. 24-26 бб.
21 Бейбарыс сұлтан // Жас алаш. 2000. № 112. 3 б.
22 Саудабаев А. Бейбарыс сұлтан. – Алматы, 2000.
23 Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Алма-Ата, 1986. 82 б.
24 Батырша-ұлы Б. Мысыр мен Таяу шығыстағы мамлүк ислам архитектурасы туралы. – Отан, 2000. № 3. 44-47 б.
25 Батыршаұлы Б. Араб деректеріндегі мамлүктердің аттары (есімдері) олардың шығу тегінің дәлелі ретінде // ҚазМҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. 2000. № 3 (18). 22-28 ббеттер.
26 Мәдени пантүркизм жөнінде зерттеу // Жас Түркістан журналы, 1999. № 2-3. 28-бет.
27 Кумеков Б.Е. Мамлюкские антропонимы как источник по этническому составу Дешт-и Кипчака // КазМУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. Шығыс елдерінің өтпелі кезеңдегі мәдени және тарихи процестері. Халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары, 17-18 мамыр 1999 жыл. – Алматы: «Қазақ университеті». 1999 № 9.