«Қазақстан Республикасының мемлекеттік және қүқық тарихы» пәні бойынша дәріс сабақтарының контактілік мәліметтері
1 Тақырып1 XV.XVIII ғ.ғ. Қазақ хандықтарының саяси құрылымы.
2 Тақырып2Қазақ қоғамының әдет.ғұрып құқық мәселелері.
3 Тақырып 3Қазақстан Ресейге қосылу және оның саяси.құқықтық салдары.
4 Тақырып4XIX ғасырдың екінші жартысы XX ғасырдың басындағы Қазақстандағы әкімшілік құрылыс және құқық.
2 Тақырып2Қазақ қоғамының әдет.ғұрып құқық мәселелері.
3 Тақырып 3Қазақстан Ресейге қосылу және оның саяси.құқықтық салдары.
4 Тақырып4XIX ғасырдың екінші жартысы XX ғасырдың басындағы Қазақстандағы әкімшілік құрылыс және құқық.
XV ғасырдың ортасында қазақстан территориясында аса маңызды тарихи оқиға болды. Қазақ хандығы атты жаңа мемлекет пайда болды және осы мемлекеттің негізгі тұрғындары қазақ халқы этнос ретінде қалыптасты.Қазақ хандығы да қазақ халқы да шет жерден келіп қоныстанған жоқ. Қазақ хандығы бұған дейін осы өңірде өмір сүрген ежелгі ғұн, үйсін, қаңлы мемлекеттерінен бастап Ақ Орда мен Әбілхайыр хандығына дейінгі мемлекеттердің заңды жалғасы ретінде дүниеге келді. Қазақ халқы да осы өңірде өмір сүрген ондаған рулар, тайпалар мен халықтардың қазақ деп аталатын этникалық топқа қайтадан топталунан құрылды. Осы ұлан-байтақ жердің бүгінгі иегері "қазақ" халқы мен оның атымен аталған мемлекет Қазақ хандығы осылай тарих сахнасына шықты. Қазақ хандығының негізін салушылар Керей мен Жәнібек хандар болды. 1456 жылы Керей мен Жәнібек қараған 200 мыңдай адам Әбілхайыр хандығынан іргесін бөліп, Моғолстанға қарасты Шу мен Қозыбасы өңіріне орда тікті. Бір кезде қаһарлы болған Әбілхайыр ханның олардың жолын кесуге мұршасы болмады. 1468 жылы қазақтарды шабуға үлкен қолмен аттанған Әбілхайыр жорық үстінде қаза тапты. Оның хандығы ыдырады. Әбілхайыр хандығы құрамындағы халықтар мен қазақ хандығы құрамындағы халықтар бірыңғай болғандықтан ешқандай ұрыс-соғыссыз олар бірігіп кетті де бүкіл жерлер қазақ хандығына қарады. Халық бұдан былай қазақтар деген атаққа мәңгі иеленді.
2. Екінші кезең XVIII ғ-ң 20 ж.ж. 1864 жылға дейінгі қазақ хандықтарының және олардың жойылу кезеңі. Бірінші кезеңде қазақ хандығы мемлекет ретінде дүниеге келіп оның территориясы анықталды. Қазақ халқы қалыптасып, оның түрік дүниесі негізінде пайда болған өзіндік тілі, мәдениеті, өнері, ғылымы, әдебиеті, тұрмысы, шаруашылығы мен құқығы қалыптасты. Қазақ хандығы өзінің кемеліне келіп, әлемге танылды. Екінші кезеңде біртұтас қазақ хандығы этникалық территориялық негізде үшке Ұлы жүз, Орта жүз және Кіші жүз деп аталатын формальды хандықтарға бөлінді. Тек Абылай хан кезінде (1771-1781) ж.ж. біртұтасқа қайта қол жетті. Бұл кезеңде қазақ хандықтары тәуелсіздігінен айырылып ресей империясының отарына айналды.
2. Екінші кезең XVIII ғ-ң 20 ж.ж. 1864 жылға дейінгі қазақ хандықтарының және олардың жойылу кезеңі. Бірінші кезеңде қазақ хандығы мемлекет ретінде дүниеге келіп оның территориясы анықталды. Қазақ халқы қалыптасып, оның түрік дүниесі негізінде пайда болған өзіндік тілі, мәдениеті, өнері, ғылымы, әдебиеті, тұрмысы, шаруашылығы мен құқығы қалыптасты. Қазақ хандығы өзінің кемеліне келіп, әлемге танылды. Екінші кезеңде біртұтас қазақ хандығы этникалық территориялық негізде үшке Ұлы жүз, Орта жүз және Кіші жүз деп аталатын формальды хандықтарға бөлінді. Тек Абылай хан кезінде (1771-1781) ж.ж. біртұтасқа қайта қол жетті. Бұл кезеңде қазақ хандықтары тәуелсіздігінен айырылып ресей империясының отарына айналды.
Негізгі әдебиеттер:
1. Абайдельдинов Е.М. Политико-правовая история Республики Казахстан. – Алматы, 1999.
2. История государства и права Казахской ССР. – Т.1 .- Алма-Ата, 1982.
3. История Казахской ССР (с древнейших времен до наших дней) в 5-ти томах. – Алма-Ата, 1977-1980.
4. Абусеитова М.Х. Казахское ханство во второй половине XVI в. – Алма-ата, 1985.
5. Зиманов С.З. Общественный строй казахов в первой половине XIX века. – А-А, 1958.
6. Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. – М., 1995.
7. Оразбаева А. Историческая роль и социальное сознание института байства// Саясат. – 1997. - № 5.
8. Сагнаев С., Касымов Р. Ханская власть в казахском обществе.// Мысль. - 1998. - № 5.
9. Султанов Т.Н. Кочевые племена Приаралья в XV – XVIII вв. – М., 1982.
Қосымша әдебиеттер:
1.Агдарбеков Т.А. Проблемы национально-государственного строительства в Казахстане. - А-А, 1990.
2. Аджи М. Полынь половецкого поля. – М.: ТОО ”ПИК – КОНТЕКСТ”, 1994.
3. Абусинова М.Х. Казахское ханство во т. пол. XVI в. - А-А, 1985г.
4. Вяткин М.П. Очерки по истории Каз. ССР. - М., 1941.
5. Вяткин М.П. Батыр Срым. – М., 1947.
6. Казахстан в XVI-XVIII вв./ Вопросы социально-полити-ческой истории. Сб. статей. - А-А, 1969.
1. Абайдельдинов Е.М. Политико-правовая история Республики Казахстан. – Алматы, 1999.
2. История государства и права Казахской ССР. – Т.1 .- Алма-Ата, 1982.
3. История Казахской ССР (с древнейших времен до наших дней) в 5-ти томах. – Алма-Ата, 1977-1980.
4. Абусеитова М.Х. Казахское ханство во второй половине XVI в. – Алма-ата, 1985.
5. Зиманов С.З. Общественный строй казахов в первой половине XIX века. – А-А, 1958.
6. Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. – М., 1995.
7. Оразбаева А. Историческая роль и социальное сознание института байства// Саясат. – 1997. - № 5.
8. Сагнаев С., Касымов Р. Ханская власть в казахском обществе.// Мысль. - 1998. - № 5.
9. Султанов Т.Н. Кочевые племена Приаралья в XV – XVIII вв. – М., 1982.
Қосымша әдебиеттер:
1.Агдарбеков Т.А. Проблемы национально-государственного строительства в Казахстане. - А-А, 1990.
2. Аджи М. Полынь половецкого поля. – М.: ТОО ”ПИК – КОНТЕКСТ”, 1994.
3. Абусинова М.Х. Казахское ханство во т. пол. XVI в. - А-А, 1985г.
4. Вяткин М.П. Очерки по истории Каз. ССР. - М., 1941.
5. Вяткин М.П. Батыр Срым. – М., 1947.
6. Казахстан в XVI-XVIII вв./ Вопросы социально-полити-ческой истории. Сб. статей. - А-А, 1969.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік және қүқық тарихы пәні бойынша
дәріс сабақтарының контактілік мәліметтері
Контактілік дәріс сабақтарының кестесі
№ Тақырыптар Сағат
саны
1 Тақырып1 XV-XVIII ғ.ғ. Қазақ хандықтарының саяси 2
құрылымы.
2 Тақырып2Қазақ қоғамының әдет-ғұрып құқық мәселелері. 2
3 Тақырып 3Қазақстан Ресейге қосылу және оның 2
саяси-құқықтық салдары.
4 Тақырып4XIX ғасырдың екінші жартысы XX ғасырдың 2
басындағы Қазақстандағы әкімшілік құрылыс және құқық.
Барлығы: 8
Тақырыптық шолу
Тақырып 1XV-XVIII ғ.ғ. Қазақ хандықтарының саяси құрылымы.
Сұрақтар
1. Дәстүрлі қазақ көшпелі қоғамындағы өкімет билігі мен басқаруды
ұйымдастыру ерекшелігі.
2. Қазақстан территориясындағы хандықтар.
3. Қазақ хандығының әлеуметтік құрылымы: а) хан мен
сұлтандардың әлеуметтік-құқықтық мәртебесі; б) діни адамдардың әлеуметтік-
құқықтық мәртебесі; в) ру беделдерінің би батыр бай әлеуметтік-құқықтық
мәртебесі; г) шаруа, төлеңгіт, құлдрдың құқықтық мәртебесі.
4. Қазақ хандығының мемлекеттік құрылысының ерекшеліктері.
1. XV ғасырдың ортасында қазақстан территориясында аса
маңызды тарихи оқиға болды. Қазақ хандығы атты жаңа мемлекет пайда
болды және осы мемлекеттің негізгі тұрғындары қазақ халқы этнос
ретінде қалыптасты.Қазақ хандығы да қазақ халқы да шет жерден келіп
қоныстанған жоқ. Қазақ хандығы бұған дейін осы өңірде өмір сүрген
ежелгі ғұн, үйсін, қаңлы мемлекеттерінен бастап Ақ Орда мен Әбілхайыр
хандығына дейінгі мемлекеттердің заңды жалғасы ретінде дүниеге келді.
Қазақ халқы да осы өңірде өмір сүрген ондаған рулар, тайпалар мен
халықтардың қазақ деп аталатын этникалық топқа қайтадан топталунан
құрылды. Осы ұлан-байтақ жердің бүгінгі иегері "қазақ" халқы мен оның
атымен аталған мемлекет Қазақ хандығы осылай тарих сахнасына шықты.
Қазақ хандығының негізін салушылар Керей мен Жәнібек хандар болды.
1456 жылы Керей мен Жәнібек қараған 200 мыңдай адам Әбілхайыр
хандығынан іргесін бөліп, Моғолстанға қарасты Шу мен Қозыбасы өңіріне
орда тікті. Бір кезде қаһарлы болған Әбілхайыр ханның олардың жолын
кесуге мұршасы болмады. 1468 жылы қазақтарды шабуға үлкен қолмен
аттанған Әбілхайыр жорық үстінде қаза тапты. Оның хандығы ыдырады.
Әбілхайыр хандығы құрамындағы халықтар мен қазақ хандығы құрамындағы
халықтар бірыңғай болғандықтан ешқандай ұрыс-соғыссыз олар бірігіп
кетті де бүкіл жерлер қазақ хандығына қарады. Халық бұдан былай
қазақтар деген атаққа мәңгі иеленді.
2. Екінші кезең XVIII ғ-ң 20 ж.ж. 1864 жылға дейінгі
қазақ хандықтарының және олардың жойылу кезеңі. Бірінші кезеңде қазақ
хандығы мемлекет ретінде дүниеге келіп оның территориясы анықталды.
Қазақ халқы қалыптасып, оның түрік дүниесі негізінде пайда болған
өзіндік тілі, мәдениеті, өнері, ғылымы, әдебиеті, тұрмысы, шаруашылығы
мен құқығы қалыптасты. Қазақ хандығы өзінің кемеліне келіп, әлемге
танылды. Екінші кезеңде біртұтас қазақ хандығы этникалық территориялық
негізде үшке Ұлы жүз, Орта жүз және Кіші жүз деп аталатын формальды
хандықтарға бөлінді. Тек Абылай хан кезінде (1771-1781) ж.ж.
біртұтасқа қайта қол жетті. Бұл кезеңде қазақ хандықтары
тәуелсіздігінен айырылып ресей империясының отарына айналды.
3.Хан. Қазақ қоғамының жоғарғы мемлекет басшысы хан болды. Қазақ
хандары Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошыдан тарады. Ханның қолында әскери
және азаматтық билік шоғырланды. Хан әскердің бас қолбасшысы болып
есептелді.
Сұлтандар. Ханнан кейін жоғарғы мемлекеттік билік сұлтандардың
қолында болды. Сұлтандар ханның тірегі болып саналды. Сұлтандардың
ортасынан хан сайланады. Сұлтан деген құрметті атақ тек Шыңғыс ханнан
тарағандарға берілді. Сұлтандар ханның тапсыруымен белгілі ру-
тайпалардың және олар көшіп-қонған жайылымдардың егесі болды.
Сұлтандар жергілікті әкімшілік билікті жүзеге асырды. Сондай-ақ олар
әскери биліктің де, сот билігінің де тізгінін ұстады. Сұлтанның
билігінің осылай саяси да территориялық та маңызы болды. Қазақ қоғамы
ақсүйек және қарасүйек деп екіге бөлінді. Ақсүйектерге Шыңғыс ханнан
тараған ұрпақтар төрелер жатты. Төрелерден сұлтандар мен хандар шықты.
Мұндай бөлу Шыңғыс ұрпақтарының билігін мәңгілендіру және олардың
артықшылығын рәсімдеу арқылы жүзеге асырылды. Ақсүйектердің екінші
тобын қожалар құрады. Қожалар қоғамдағы рухани сала-ислам дінін
алғашқы таратушылардың ұрпақтары. Қожалар ислам дінін насихаттаумен,
молдалықпен, діни оқу-ағарту ісімен айналысты.
Билер. Қазақ қоғамында ерекше рөль атқарған топ билер. Би
қоғамдағы аса маңызды лауазым иесі, беделді адам болды. Би бұрынғы бек
атауының өзгерген түрі деген пікір бар. Билердің билігі жан-жақты
болған. Біріншіден, ол атына сай билік құрушы, әкімшілік құқығы бар
лауазым иесі. Бұл тұрғыда билер рулар мен тайпаларды немесе белгілі
бір өңірді билеуші адам. Екіншіден, билер даладағы сот процессуалдық
істерді жүргізіп, үкім, шешім шығарушы немесе тергеу ісі мен сот ісін
жүргізуші. Олар қазақтардың әдет-ғұрып құқығының ғана емес, шариғаттың
да білгірі. Үшіншден, билер соғыс жағдайында әскер басы,
дипломатиялық, елшілік қызметтер де атқарды. Билердің бәрі де сқан
зерек, шешен, ақылдығымен ерекшеленетін.
Көшпелілер арасында ежелден соғыстар көп болды. Қоғамдық өмірдің
өзі де жартылай әскериленген сипат алған еді. Қазақ қоғамы кез келген
жағдайда сыртқы жауға тойтарыс беруге даяр тұрды. Осындай жағдайда
халықты отан қорғауға бастайтын ерекше әлеуметтік топ батырлар
қалыптасты.
Қазақ қоғамында үстем тап өкілдерінің негізгі көпшілігі байлар
болды. Қазақ байлары ірі мал иелері. Байлар сондай-ақ байлығының
арқасында үлкен жайылымдар мен тоғандарға иелік еткен.
Шаруалар. Қазақ қоғамының көпшілік бөлігін шаруалар құрды. Шаруа
жеке басы тәуелсіз ерікті қоғам мүшесі. Шаруашының жеке шаруашылығы
өзіне қажетті малы болды. Шаруалардың кейбір бөлігі егіншілікпен
айналысты. Қолөнермен кәсіп қылған шаруалар да болды. Шаруалардың
кейбір өкілдері аңшылықпен және балық аулаумен күн көрді.
Қоңсы шаруалар ауқатты ауылдарға қоңсы қонып, байлардың, би,
сұлтандардың малын бағып, солардың көмегімен көшіп-қонып жүрген кедей
шаруалар тобы болды.
Қазақ қоғамының ең қорғансыз және мал-мүлкі, үй-жайы, тіпті отбасы
да жоқ тобы байғұстар деп атады.
Ерекше әлеулеметтік топ төлеңгеттер деп атады. Олар жаугершілік
жағдайда хан, сұлтандар, билер мен батырлардың төңірегіне олардың
нөкерлері ретінде топталды. Бейбіт кезде олардың шаруашылығын
қамтамасыз етті, салық жинау мен хабаршылардың жұмысын атқарды.
Қазақ қоғамында патриархалдық (үй шаруашылығындағы) құлдық та
болды. Құлдың ешқандай құқығы да еркі де болмады. Қожайыны құлды
қандай жазаға тартса да, сатса да ерікті болды. Құлдың құны бір аңшы
ит немесе аңшы құсқа теңеліп те кете берді. Құлдың әйелін немесе
құлдыққа түскен әйелдерді кұң деп атады. Құлға тұтқынға түскендер,
борышқа батқандар түсті. Құлдардың саны көп болмаған және олар
материалдық игіліктерді молайтуға ерекше үлес қоспаған.
Құлдың өмірі ауыр болғанымен уақыт өте құлдықтан босату жиі
кездескен. Мұның өзі қазақ қоғамының адамгершілік жақтарын көрсететін
құбылыстар.
2. Қазақ хандығы мемлекет ретінде көшпелі
шаруашылықтың регресті дамуы немесе дағдырысқа ұшырай бастаған
дәуірінде дүниеге келді. Ұлы жібек жолы тарихи сахнадан кетіп, сауда
жолдары теңіздер мен мұхиттарға көшті. Батыста феодалдық қатынастар
шегіне жетіп, жаңа нарыққа негізделген капиталистік қатынастар етек
келе ала бастады.Көшпелі өмір тұрақты мемлекеттік аппарат ұстауға
мүмкіндік бермеді. Себебі ханның өзі де халықпен бірге көшіп қонды.
Мұндай жағдайда тұрақты аппарат ұстау қиын еді. Сондай-ақ көшпелі мір
тұрақты армия мен түрме, полиция, тұрақты сот-прокуратура сияқты
мемлекеттік билік органдарын да ұстауға мүмкіндік бермеді. Әрине бұл
органдарға қатысты мәселелер қазақ қоғамында билер соты және халық
жиындары арқылы өз шешімін тауып жатты. Ру мүшелері туыс адамдар
болғандықтан өз ішінде қыз алысуға жол бермеді. Қыз лыспайтын жақын
рулар да көп болды. Ру туыстық ұйым және қоғамның ерекше бөлігі
ретінде өз мүшелерін қорғауға міндетті болды. Тіпті өз мүшелерінің
айып қарыздарын да бірігіп өтеді. Барымта мен қаза жағдайында да
бірігіп әрекет етті. Жеке мүшелердің жөнсіз қылығы үшін де ұятты
болды. Тіпті әр рудың өз моласы да бөлек болған жағдайлар көп
кездескен. Қазақ қоғамының демократиялық сипаты болды. Оның
көріністері: ханның сайланып қойылуы, халық жиналыстарыныңда жиі
шақырылып онда аса маңызды мемлекеттік мәселелердің талқыланып тұруы,
билер сотында екі жақтың ашық тыңдалуы, құлдықтың болмауы, ру
мүшелерінің туыстық қатынаста болуына байланысты қанаудың қатаң
болмауы және жасырын сипаты, халықтың басым бөлігі шаруалардың
құқықтық жағынан ешкімге тәуелсіз ерікті болуы, қазақтың қыздарының
еркін болып, пәренже тақпауы, соғыстарға қатысуы.
Әскердің ұйымдастырылуы. Қазақ қоғамында әскерді ұйымдастырудың өз
тәртібіболды. Арнайы тұрақты әскер болмады. Көшпелі қоғамында тұрақты
әскер құрудың ешқандай қажетіболмады. Көшіп қонып жүрген халықтың
тұрмысының өзі жартылай әскери сипатта болды. әрбір қазақ атқа мінді,
садақ атып, жебе тртуды терең меңгерді. Тұрақты кездесіп тұратын
барымта мен көкпар ойындарының әскери сипаты үлкен болды. Соғыс
жағдайында халық жасақтары өте жылдам құрылды. Әрбір қазақ екі ат,
қажетті қару-жарақ пен сауыт-саймандарын өзі дайындап, жасақтағы өз
орын табатын. Халық жасақтары ру, тайпа, жүздік приципімен құрылып
ондық, жүздік. Мыңдық және түмен болып бөлінді. Әскердің бас
қолбасшысы хан болды. Хан белгілі батырларды мыңбасы. Түменбасы етіп
бекітті. Қазақ хандығыүш жүзге бөлініп, әр жүздің өз ханы болған
"Ақтабан шұбырынды" жылдары қазақ жасақтарының басы бірікпей халық
қатты жеңілістерге ұшырады. Тек 1726 жылы Ордабасында үш жүздің
өкілдері Әбілхайыр ханды бас қолбасшы етті. Хандардың жанында саны көп
емес тұрақты әскері-ұландары болды. Олардың негізін төлеңгіттер
құрады. Сондай-ақ мұндай әскер ірі сұлтандар мен билердің қасында да
болды.
Қазақ хандығы монархиялық басқару үлгісіндегі феодалдық мемлекет болды.
Мемлекет басшысы хан- монарх сайланып қойылды. Хан тек Шыңғыс хан әулетінен
шығуы тиіс болды. Қазақ қоғамының негізгі туыстық қатынастар негізінде
топтасқан ру болды. Рулық қатынастар көшпелі мал шаруашылығына негізделген
феодалдық қоғамға мейлінше бейімделді.
Қазақ қоғамы әлеуметтік жіктелуге ұшыраған таптық қоғам болды.
Оның бір жағында хан, сұлтан, би, байлар бастаған саяси және
экономикалық жағынан үстем таптар тұрса, екінші жағында тәуелді
шаруалар, төлеңгіттер, жатақтар сияқты топтар тұрды.
Қазақ мемлекетінде көшпелі өмірге орай күшті тұрақты басқару
аппараты болмады. Мұның өзі орталық биліктің біртндеп нашарлауына,
керісінше аумақтарда жүзге бөлінудің күшейтіп үш жүздің жеке-жеке
хандықтарға айналуына, ақыр аяғында қазақтардың Ресейдің боданы болуға
алып келді.
Негізгі әдебиеттер:
1. Абайдельдинов Е.М. Политико-правовая история Республики Казахстан. –
Алматы, 1999.
2. История государства и права Казахской ССР. – Т.1 .- Алма-Ата, 1982.
3. История Казахской ССР (с древнейших времен до наших дней) в 5-ти
томах. – Алма-Ата, 1977-1980.
4. Абусеитова М.Х. Казахское ханство во второй половине XVI в. – Алма-
ата, 1985.
5. Зиманов С.З. Общественный строй казахов в первой половине XIX
века. – А-А, 1958.
6. Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. – М., 1995.
7. Оразбаева А. Историческая роль и социальное сознание института
байства Саясат. – 1997. - № 5.
8. Сагнаев С., Касымов Р. Ханская власть в казахском обществе. Мысль.
- 1998. - № 5.
9. Султанов Т.Н. Кочевые племена Приаралья в XV – XVIII вв. – М., 1982.
Қосымша әдебиеттер:
1.Агдарбеков Т.А. Проблемы национально-государственного строительства в
Казахстане. - А-А, 1990.
2. Аджи М. Полынь половецкого поля. – М.: ТОО ”ПИК – КОНТЕКСТ”, 1994.
3. Абусинова М.Х. Казахское ханство во т. пол. XVI в. - А-А, 1985г.
4. Вяткин М.П. Очерки по истории Каз. ССР. - М., 1941.
5. Вяткин М.П. Батыр Срым. – М., 1947.
6. Казахстан в XVI-XVIII вв. Вопросы социально-полити-ческой истории.
Сб. статей. - А-А, 1969.
Тақырып2
Сұрақтар
Қазақ қоғамының әдет-ғұрып құқық мәселелері.
1.Қазақтың әдет-ғұрып құқығының түп-төркін бастаулары.
2.Көшпелі қазақ қоғамында әдет-ғұрып құқығы құқық жүйе ретінде.
3.Меншік құқығы.
4.Міндеткерлік құқығы
5.Отбасы неке құқығы
6.Мұрагерлік құқығы
7.Қылмыстық әдет-ғұрып құқығы
8.Сот және сот процесі.
1. Қазақтардың құқықтық жүйесін әдет-ғұрып
құқығы құрайды. Бұл жүйені "адат" деп атайды. Адат заңдастырылған әдет-
ғұрып нормалары.Бұл нормалар қазақ қоғамының барлық жақтарын реттеп
отырды. "Адат" араб тілінде әдет-ғұрып деген ұғымджы білдіреді. "Адат"
өте ерте кезден басталып, көптеген өзгерістермен және толықтырулармен
қазақ қоғамындағы негізгі реттеуші нормалар ретінде 1917 жылға дейін
созылды. Дегенмен "адаттың" құқықтық институттары ғасырлар барысында
үлкен өзгерістерге ұшырамады.
Қазақтардың әдет-ғұрып құқығы мынадай ерекше белгілермен
сипатталады.
1. Рулық, патриархалдық әдет-ғұрыптардың
ұзақ сақталуынан көрінетін консерватизмі. Мұндай ерекшеліктердің
сақталуы заңды нәрсе. Ру қазақ қоғамының негізі болды. Ал рудың негізі
патриархалдық отбасы болды.
2. Қазақ әдет-ғұрып құқығы барымта, қанға-
қан, жанға-жан, әмеңгерлік, өз бетімен сот ұйымдастыру сияқты өтпелі
институттардың сақталуын қамтамасыз етті.бұл институттар қазақ
қоғамында және оның құқықтық жүйесінде ерекше орын алды.
3. Әдет-ғұрып құқығы бойынша қылмыстық
істер мен азаматтық істердің арасындағы айырмашылықтарға ерекше мән
бере берілмеді.
4. Жерге жеке меншік құқының болмауы, қоғам
мүшелерінің құқықтық жағынан теңдігі қазақ аристократиясының
(сұлтандар,билер. қожалар) артықшылығымен ұштастырылды. Қазақ
ақсүйектерінің, әсіресе сұлтандар мен қожалардың артықшылығ ресми
заңдастырылды. Ал ел билеу ісітек сұлтандардың үлесі ретінде
рәсімделді. Мұндай тәртіпті қоғамдық пікір де мойындады.
5. Жазаның түрлері салыстырмалы түрде
гуманистік сипатта болды.
6. Құқықтық жүйе мен оның нормалары
демократиялық және компромистік сипатта болды.
7. Әдет-ғұрып құқығының партикулярлық
сипаты. Әдет-ғұрып нормаларындағы басты нәрсе- ол нормалардың
өздерінен гөрі олардың ішкі мәні еді. Олардың негізінде жатқан
принциптері еді. Ең басты нәрсе сол принциптердің өз мәнін, мазмұнын
жоймай іске асуы болатын. Айталық, қылмыс пен жэаза саласында- қанды
кек не құн төлеу қағидасы, неке саласында- жеті атаға дейін қыз
алыспау қағидасы, сот саласында әділдік, жариялық, шешендік
қағидалары. Әдет-ғұрып құқығы құқықтық әдеттер жинағы ғана емес, ол
қағида, көзқарас, ой түсінік жүйесі де болып табылады.
Әрине, әдет-ғұрып нормаларының белгілі бір бөлігі мемлекет тарапынан
қолдау тапты. Мемлекет оларға баса көңіл бөліп, өз мақсат-мүддесі
тұрғысынан әсер етуге, өз қызметіне жаратуға әрекет жасады (жинастырды,
жүйеледі, өз атынан жриялады). Бірақ әдт-ғұрып нормалары оның ішінде
Ереже жарғылары да. Одан мемлекет заңына айналған жоқ, өзіндік өмір сүру
мәнін жоғалтқан жоқ... Қоғамдық тәртіп, демек, әдетғұрып нормаларын
сақтап орындау да көшпелілердің "автономиялығына", дербестігіне. өздерін
өздері басқаруға негізделген еді.
2.Қазақтың әдет-ғұрып құқығы мынадай бастаулар негізінде қалыптасты:
а) әдет-ғұрыптар- адат;б) билер сотының практикасы (сот прецеденті); в)
билер съездерінің ережелері; г) шариғат нормалары.
Ауызша әдет-ғұрып ең көне заманнан, рулық қауымның қалыптасуынан
бастау алады. Таптық қатынастардың күшейіп, әлеуметтік жіктелудің артуына
орай ауызша әдет-ғұрыптар құқықтық сипат алып билеуші топтардың мүддесіне
қызмет ете бастады.
Құқықтың бұл түрі қазақ қоғамының талаптары мен ерекшеліктеріне сай
келеді. Көшпелі қоғам жағдайында ұзақ уақыт сақталып қалған рулық
қатынастар, патриархалдық отбасы, көшпелі мал шаруашылығы т.б.
қатынастарды реттеудің бірден-бір тиімді жолы әдет-ғұрып құқығы болып
табылды.
Қазақ хандары әдет-ғұрып құқығының нормаларын жүйелеп жетілдіріп,
қоғамның талаптарына орай өзгерістерге ұшыратып, оларға ресми сипат беріп
отырды. Қасым ханның (1510-1523) кезіндегі "Қасым ханның қасқа жолы",
Есім ханның кезіндегі (1598-1628) "Есім ханның ескі жолы", Тәуке ханның
кезіндегі (1680-1718) "Жеті жарғы" атты заңдар жинағы белгілі. Әдет-ғұрып
заңдарын алғашқы жүйелеуші Қасым хан болды. Оның заңдары бес бөлімнен
тұрды. Бірінші бөлім- мүліктік және жер қатынастарын реттеуші нормалардан
тұрды. Екінші бөлім- қылмыс пен жазаға қатысты құқық нормаларын
жинақтады. Үшінші бөлім- әскери міндеттілік және оны орындау, сондай-ақ
әскери тәртіпті бұзғандығы жазаларға байланысты құқықтық нормаларды
қарастырды. Төртінші бөлім- елшілік жораларға қатысты. Елшілерді
тағайындау және қабылдау тәртібі, шет ел өкілдерімен келіссөздер жүргізу,
дипломатиялық этикет мәселелері туралы нормалардан тұрды. Бесінші бөлім-
қайтыс болғандарды жерлеу, еске алу, мерекерлер өткізу т.б. рәсімдерге
арналды. Қасым ханнан соң шамамен жүз жылдан кейін әдет-ғұрып құқықтары
есім ханның тұсында қайта жүйеленді. Есім хан негізінен бұрынғы Қасым хан
тұсындағы құқықтық ережелерді қайталады. Сондықтан оны ескі жолды
жалғастырушы ретінде "Есім ханның ескі жолы" деп атап кетті. Тәуке хан
Есім ханнан соң шамамен 80-90 жылдан соң дала заңдарына өзгерістер мен
толықтырулар ендіріп оны "Жеті жарғы" деген атаумен қайта қабылдатты.
Тәуке хан әдет-ғұрып заңдарын қайта жүйелеуге көп еңбек сіңірді. Аты
аңызға айналған Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билердің басшылығымен
қазақтың белгілі би, шешен, білгірлері бірнеше рет жиналып Жеті жарғының
нормаларын талқылаған "Күлтөбенің басында күнде жиын" деген сөз сол
кезден қалған. Жеті жарғының бізге жеткен қазіргі нұсқаларының бір-
бірінен өзгешіліктері бар.оның қазақша нұсқасы бізге жетпеген. Бізге
жеткені XIX ғасырдың алғашқы ширегінде орыс ғалымдары жазып алған
нұсқалары. 1804 жылы Г.Спаский Кіші жүздің жаппас руының старшины көбек
Шүкірәлиевтен 11 фрагменттен тұратын "Жеті жарғының" нұсқасын алғаш рет
жазып алып "Сибирский вестник" журналында жариялады.Екінші нұсқа атақты
тарихшы А.Левшиннің 1832 жылы Санкт-Петербургте жарық көрген "Описание
киргиз-казачьих или киргиз-кайсацских, орд и степей" атты кітабында
кілтіріледі. Бұл нұсқа 34 фрагменттен тұрады. Нұсқаларды
мұндайфрагменттерге бөлу кейінірек жасалған. А.Левшиннің кітабы бойынша
жеткен "Жеті жарғы" заңдар жинағының қазақша ықшамдалған аудармасы мына
төменгідей:
Қанға қан алу, яғни біреудің кісісі өлтірілсе, оған ердің құнын
төлеу (ер адамға-1000 қой, әйелге-500 қой)
-ұрлық, қарақшылық, зорлық-зомбылық жасаған адам өлім жазасына
кесіледі, жазаны ердің құнын төлеу арқылы жеңілдетуге болады –денеге
зақым келтірілсе, соған сәйкес құн төленеді (бас бармақ-100 қой, шынашақ-
20 қой)
-төре менқожаның құны қаршадан 7 есе артық төленді
-егер әйелі ерін өлтірсе, өлім жазасына кесіледі (егер ағайындары
кешірім жасаса, құн төлеумен ғана құтылады, мұндай қылмысты екі қабат
әйел жасаса, жазадан босатылады)
-егер ері әйелін өлтірсе, ол әйелінің құнын төлейді
-ата-анасы өз баласының өлімі үшін жауапқа тартылмайды, ал анасы
баласын қасақана өлтірсе, өлім жазасына кесіледі
-өзіне-өзі қол салғандар бөлек жерленеді
-егер екі қабат әйелді атты кісі қағып кетіп, одан өлі бала туса:
бес айлық бала үшін-бес ат, 5 айдан 9 айға дейінгі балаға-әр айына 1
түйеден (анықтама үшін: 100түйе –300 атқа немесе 1000 қойға тең)
-әйел зорлау кісі өлтірумен бірдей қылмыс болып есептеледі. Мұндай
қылмыс үшін еріне немесе қыздың ата-анасына құн төлеуге тиіс, егер жігіт
өзі зорлаған қызға қалың төлеп үйленсе, жазадан босатылады.
Біреудің әйелін күйеуінің келісімінсіз алып қашқан адам өлімге
бұйырылады немесе ердің құнын төлейді, егер әйелдің келісімімен әкетсе,
күйеуіне қалың төлеп, қосымшасына қалыңсыз қыз беруге тиіс
-әйелді ренжіткен адам, одан кешірім сұрауға тиіс, сұрамаса,
арсыздығы үшін айып салынады
-қан алмастыру (7 ата ішінде) өлімге немесе ағайындар белгіленген
жазға бұйырылады, мұндай қылмыс бөтендердің қарауына берілмейді
-құдайға тіл тигізген (7 адам куәлік берсе) таспен атып өлтіріледі
-кәпір болған адам мал-мүлкімен айдалады
-құл өмірі құнсыз, ол қожайынның билігінде (қазақ құлдарды жалшы,
малшы ретінде ұстап, кейін бөлек шығрып отырған)
ата-анасына тіл тигізген ұлды мойнына құрым байлаған күйі қара
сиырға теріс мінгізіп, өзін қамшымен сабап, ауылды айнала шапқылатады, ал
қыз қол-аяғы байланып, анасының билігіне беріледі
-ұрлық жасаған адам үш тоғызымен қайтаруға тиіс
-ұрлық пен кісі өлтіруді қоса жасаған адам екі бірдей жзаға
тартылады
-ерінің ұрлығын біле тұра хабарламаған әйелі мен баласы жазаға
тартылмайды, өйткені үлкеннің үстінен шағым айту әбестік саналады
-өсиет ағайындар мен молданың қатысуы арқылы жасалады
-барымтадан қайтқан мал төлімен қайтарылуға тиіс
-дауды шешу билер мен ақсақалдарға жүктеледі
-куәлікке кеміндеекі немесе үш адам жүреді.
Жеті жарғыда әкімшілік, қылмыстық, азаматтық құқық мәселелерімен
қатар отбасы-неке, салық, дін, тәрбие т.б. сияқты қоғамның жан-жақты
мәселелері көрініс тапқан. Осыған қарағанда Жеті жарғы Тәуке ханның
тұсында қазақ қоғамының барлық жақтарын түгел қамтылған әмбебап
кодификацияланған заң жүйесі болған деп қорытындылауға болады.
Адат және шариғат. Әдет-ғұрып құқығының тағы да бір бастауы шариғат
болды. Жеті жарғыда шариғатқа байланысты бірнеше қағидалар болды.
Мәселен, онда Құдайға тіл тигізген адам (7 адам куәлік берсе) таспен атып
өлтіріледі, өзге дінге өтіп кәпір болған адам мал-мүлкімен айдалады деген
ережелер болды және олардың орындалуы қатаң бақыланып отырды.
Дегенмен шариғаттың нормалары қазақ қоғамында ерекше артықшылық
жағдайға жете алмады. Олар көбіне адатпен жымдасып келіп жатты. Шариғаттың
нормалары XVIII ғасырдың соңында күшейе түсті. Оның ықпалы Оңтүстік
Қазақстанда үлкен болды. Шариғаттың нормалары белгілі бір мөлшерде отбасы-
неке, қылмыстық құқықтық қатынастарды реттеп отырды.
3.Қазақ қоғамында малға жеке меншік адат нормаларымен реттеліп отырды.
Азаматтардың сатуға, айырбастауға, сыйлауға және мұраға қалдыра алатын
мүлкінің бәрі де жеке меншік заттары болып табылды.
Жерге жеке меншік XIX ғасырға дейін болмады. Жер адат бойынша қауымның
меншігі деп есептелді. Қауым ретінде негізінен рулық бірлестік танылды. Шың
мәнінде қауымның немесе рудың атынан жерге, жайылымдарға билікті қауым
басшысы, ру басшылары сұлтандар, билер жүргізді.
Жерге жеке меншіктің болмау себебі де көшпелі мал шаруашылығына
негізделген экономикалық қатынастарда жатса керек. Орасан зор көлемдегі
жайылымдарды меншік иелеріне бөлудің ешқандай мәні болуы мүмкін емес еді.
Оның үстіне жайылымдар үнемі ауысып отыратын. Көктем мен күздің арасында
мың киллометрге дейін көшіп-қонып жүрген көшпелі қауымдар үшін жерді,
жайылымдарды жеке меншікке бөліп беру мүмкін емес те еді.
Тек қыстаулар ғана XVIII ғасырда феодалдардың жеке меншігіне көше
бастады. Қыстау- аумағы шамалы қыс кезінде тұратын елді мекен. Қыстың күні
жайылым негізінен пайдаланылмады. Жерді жеке меншікке беру Бөкей ордасында
(1801 жылы құрылған) болды.Мұнда ханның жарлығымен оның туыстары мен ірі
феодалдарға үлкен мөлшерде жер тартылды.
Адатбойынша жерді сату, сыйға беру, мұраға қалдыру туралы құқықтар
ешкімге берілмеді. Жер бүкіл қазақ халқының байлығы деп есептеледі.
4.Қазақ қоғамында келісім-шарттар ауызша жүргізілді. Келісім-шарт
жүргізудің өз шарты болды. Келісім шарт жасау уәде беру, ант беру,
куәлердің алдында келісім жасау т.б. жолдар арқылы жасалды. Келісім уәдесін
орындамағандар сенімсіз адамдар ретінде қоғамдық пікір арқылы айыпталатын.
Малды қарызға алған кезде қарызға алушының туыстарының бірі ол үшін
кепілдік береді. Қарызға алушы қарызын өтей алмағанда кепіл болған адам
өтейді. Мүліктік және жеке міндеттерді тек ер адамдар ала алды. Адат бойнша
қарыз егесі міндетін өтей алмаған жағдайда оның қарызын туыстары немесе сол
рудың, ауылдың адамдары қайтаруға тиіс болды.
Келісім-шарттың ерекше түрі- айырбас. Айырбас заттарды қолма-қол
ауыстырғанда жасалды. Айырбас немесе сауда жағдайында өлшем бірлігі ретінде
мал есептелді. XIX ғасырға дейін ақша өлшем бірлігі ретінде пайдаланылмады.
Сауын. Келісімнің ерекше түрі. Ауқатты адамдар кедей руластарына сүтін
сауып пайдалану үшін уақытша мал берген. Сауын бие немесе сиыр ретінде
берілді.Алғашында сауын беру руластардың бір-біріне өзара көмегі ретінде
есептелді. Кейінірек сауын кедей қоғам мүшлрін ауқатты адамдарға тәуелді
етудің әдісі ретінде қолданды.
Жылу жинау. Жұтқа ұшыраған немесе стихиялық спатқа ұшыраған қоғам
мүшелеріне руластарының, ауылдастарының мал немесе мүліктей беретін
жәрдемі.
Жұртшылық қарызға батқан, қарызын төлей алмай қалған қоғам мүшесіне
руластары және туыстары тарапынан малдай немесе мүліктей беретін жәрдемі.
Асар жасау әдет-ғұрпы қоғам мүшелерінің бір-біріне жәрдем беру
мақсатында жасалған. Асар шөп шабу, құдық, арық қазу, жол салу, қыстау
үйлерін тұрғызу сияқты үлкен жұмыстарды ұйымдастырғанда жасалады.
Соғым беру. Қатардағы қазақтар күздің соңы қысқа қарай сұлтандарға,
билер мен басқа да атқамінерлерге сойыс малын немесе мал етін беретін.
Сыбаға тарту. Бір-екі асым ет ретінде хан, сұлтан билерге берілетін
тарту. Сыбағаны қазақтар құда-жекжат сияқты басқа да жақын адамдарына
беретін.
5.Отбасы-неке әдет-ғұрып құқығы тереңірек зерттелген сала. Қазақ
қоғамының негізі ру басы, рудың негізі отбасы болды. Отбасының басшсы ер
адам болды. Қазақтардың үлкен отбасы әкенің, балалардың, тәуелді жақын
туыстардың, малшылар мен құлдардың отбасынан тұрды.
Неке. Қазақ некесі экзогамиялық сипатта болды. Экзомиялық дәстүр бір
рудың, топтың ішінен ерлер мен әйелдерге некеге рұқсат етпеді. Қазақтарда
жеті атаға дейін некелесуге жол берілмеген.
Сондай-ақ қазақ некесі полигамиялық сипатта та болды. Полигамия бір
ер адамға бірнеше әйелмен некеде тұруға немесе көо әйел алушылыққа рұқсат
ету деген ұғым.
Отбасы патриархалдық сипатта болған соң некелесу мәселесін ата-аналар,
негізінен әке шешетін. Олардың шешіміне қарсы болғандар қатаң жазаға
ұшырайтын. Неке құда түсу рәсімінен басталады.Ата-аналар балаларын
үйлендіру үшін құда түседі. Құда түскен соң жігіт жағы қалың мал төлейтін.
Қалың малы төленген қызды қалыңдық деп атайды. Қалыңмалы төленген қыз сол
жігітке шығуға міндетті.Қалыңмал қазақтардың үйлену үшін қалыңдықтың ата-
анасына мал ретінде төленетін төлемақы. Қалыңмалдың мөлшері әртурлі болған.
Өте бай адамдар 100-150-ге дейін ірі қара мал, орта дәрежедегілер 75-100
мал, одан төменгілер 20-40 мал. Кедейлер үшін дөңгелек қалыңмал-10 мал
болды.
Сондай-ақ қалыңмалға "бас жақсы " ретінде аса құнды заттар берілді. Бас
жақсыға жақсы мылтық, сауыт, дулыға, жүйрік арғымақ, әдемілігі көз тартатын
түйе берілетін.
Қазақтарда неке қию рәсімін шариғат жолымен молда жасайды. Некеқию
салтанатты жағдайда үйленушілердің ата-аналарының, 2-3 куәнің және көпшілік
алдында өтеді.
Некені тоқтату адат бойынша тек ер адамның құқығы. Некені бұзуға түрлі
себептер болған. Солардың бастысы әйелдің ерінің көзіне шөп салуы, еріне
дұрыс қарамауы. Бірінші жағдайда ол куәлердің көрсетуімен дәлелденуі тиіс.
Ерлі-зайыптылардың бірі қайтыс болғанда неке тоқтатылады. Неке тоқтаған
жағдайда балалар әке жағында қалады. Тек емізулі бала анасына қалады.
Әменгерлік. Адатта ерекше әменгерлік институты болды. Әменгерлік
бойынша жесір әйел ері өлген соң бір жылдан соң күйеуінің туыстарының
біріне тұрмысқа шығуы тиіс болды.Бірінші кезек өлген ерінің аға-інілеріне
берілді.Әменгерлік бойынша жесір әйелдің балалары жаңа әкесінің
қамқорлығына өтіп жетім деген аттан құтылады.
6.Мұраға қалдыру жазба және ауызша өсиет түрінде жасалды. Ауызша
өсиет болғанда куәлер қатысқан. Әдет-ғұрып құқығы бойынша әке мұрасына
иелік ететіндер оның балалары, әйелдері, аға-інілері, жақын туыстары болды.
Мұра ретінде мал, қыстау, үй-жай, ақша және жесір қалып отырған. Ертеректе
мұраға тіпті құл мен күндер де қалдырылған. Мұрагерлік құқық қыздардың
қүқығын қорғап отырған. Мұра бөлудің мынандай тәртібі туралы деректер бар:
мұраның сегізден бір бөлігі жесрге тиесілі. Он екіден бір бөлігі қайтыс
болғанның әкесіне тиесілі. Он екіден бір бөлігі әкенің барлық әйелдеріне
тиесілі мұраның қалған бөлігі ұлдары мен қыздары арасында бөлінеді. Ұлдың
үлесі қыздан екі есе артық болады.
7.Адат бойынша қылмыстық істер мен азаматтық құқық бұзушылықтың арасы
ерекше бөлінбеді. Қылмысты қазақтар " жаман іс", "жаман сөз" деп те атады.
"Айыпкер" ретінде тек қылмыс істеген адам ғана емес, оның туыстары, руы да
есептілді.
Саяси. Қоғамға қарсы қылмыстар туралы ұғымдар болмағанымен, ханға,
сұлтандарға қарсы қылмыстық әрекеттер қатаң жазаланды. "Жеті жарғыда"
сұлтандар мен қожаларға қарсы қылмыстар ерекше жазаланып, оларға төленетін
құн жай адамдардан жеті есе артық болды.
Қылмыстың түрлері. Жеке адамға қарсы қылмыстар. Адат бойынша
жауапкершілікке тартылмайтын кісі өлімдері болды. Оларға мынадай кісі
өлімдер жатты. Егесінің құлды өлтіруі, ерінің әйелін опасыздығы үстінде
өлтіруі, ата-ананың өз балсын өлтіруі, ұры-қарақшыны қылмыс үстінде
өлтіруі. Тек XIX ғасырда Ресей заңдарының ықпалымен мұндай әрекеттерге тиым
салынды.
Мүліктік қылмыстарға ұрлық, тонау, басқаның мүлкін жою немесе зиян
келтіру т.б. жатты. Ұрлық көбіне мал ұрлау түрінде кездесті."Жеті жарғыда
ұрлық жасаған адам үш тоғызымен қайтаруға тиіс" делінген.
Дінге қарсы қылмыстар. Қазақтар мұсылман ретінде ислам діннің
қағидаларына қарсы әрекеттерді қатаң жазалады. ."Жеті жарғыда " ."Құдайға
тіл тигізген адам (7 адам куәлік берсе) таспен атып өлтіріледі " деп
көрсетілді.Қасиетті жерлерді. Зираттарды қорлағаны үшін де қатаң жаза
қолданды. Дінге қарсы қылмыстар бетіне қара күйе жағылып, масқараланып,
райынан қайтпаған жағдайда өлім жазасына дейін кесілді.
Жазаның түрлері адат бойынша алуан түрлі болды. Жазаның ең ауыр түрі
өлім жазасы болды. Тас боран қылып, дарға асу, аттың құйрығына байлау
сияқты өлім жазасының түрлері болды. Мұндай жаза діннен безгендерге, жақын
туыспен жыныстық қатынаста болғандарға қолданылады. Бұл өте масқара әрі
азапты жаза болып саналды. Өлім жазасынан соң дене мүшелерінің бірін
құлағын, қолын, мұрнын кесу қолданылған. Сондай-ақ елден көшіріп жіберу,
мүлкін тәркілеу, айып салу, дүре соғу, басыбайлы құлдыққа беру, айыпкерді
талапкерге жұмысқа бру. Масқаралау сияқты көптеген жаза түрлері болды.
Құн төлеу дау-дамайды шешудің негізгі құралдарының бірі болды.
Қылмыстың түріне қарай төленді. Құн- ақсын төлеп. Жазадан құтылудың жолы,
қылмыстың мал арқылы өлшенетін мөлшері. Ердің құны-1000 қой, әйелдің құны-
500 қой деп белгіленген "Жеті жарғыда".
Жазаның көбірек қолданылған түрі айып болды. Айып үш тоғыздан бастап ат-
тон айыпқа дейін болды.Айып ұрлық жасағаны үшін үстем тап өкілдері мен
билік өкілдеріне, жеке адамдарға тіл тигізгені үшін салынды.
Дүре соғу жазанң түрі ретінде соттың шешімімен жүзеге асты. Соққының
саны соттың шешіміне орай болатын.
8. Қазақ қоғамында адат бойынша сот билігін
хан, сұлтандар және билер жүргізді. Хан мен сұлтандардың қарауында аса
маңызды қылмыстық және азаматтық істер жатты. Олардың қатарында
барымта, руаралық, ауыларалық даулар, жер дауы, сұлтандар мен билік
басындағылардың өлімі. Сұлтандар арасындағы далар болды. Аса маңызды
істер билердің араласуымен жүрді және қалың көпшілік алдында өтті.
Қазақ хандығы дәуірінде билерді ешкім сайламаған және
тағайындалмаған. Билер өз білімі және тәжірибесі арқасында мойындалып,
оларға билік сұрап халықтың өзі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
дәріс сабақтарының контактілік мәліметтері
Контактілік дәріс сабақтарының кестесі
№ Тақырыптар Сағат
саны
1 Тақырып1 XV-XVIII ғ.ғ. Қазақ хандықтарының саяси 2
құрылымы.
2 Тақырып2Қазақ қоғамының әдет-ғұрып құқық мәселелері. 2
3 Тақырып 3Қазақстан Ресейге қосылу және оның 2
саяси-құқықтық салдары.
4 Тақырып4XIX ғасырдың екінші жартысы XX ғасырдың 2
басындағы Қазақстандағы әкімшілік құрылыс және құқық.
Барлығы: 8
Тақырыптық шолу
Тақырып 1XV-XVIII ғ.ғ. Қазақ хандықтарының саяси құрылымы.
Сұрақтар
1. Дәстүрлі қазақ көшпелі қоғамындағы өкімет билігі мен басқаруды
ұйымдастыру ерекшелігі.
2. Қазақстан территориясындағы хандықтар.
3. Қазақ хандығының әлеуметтік құрылымы: а) хан мен
сұлтандардың әлеуметтік-құқықтық мәртебесі; б) діни адамдардың әлеуметтік-
құқықтық мәртебесі; в) ру беделдерінің би батыр бай әлеуметтік-құқықтық
мәртебесі; г) шаруа, төлеңгіт, құлдрдың құқықтық мәртебесі.
4. Қазақ хандығының мемлекеттік құрылысының ерекшеліктері.
1. XV ғасырдың ортасында қазақстан территориясында аса
маңызды тарихи оқиға болды. Қазақ хандығы атты жаңа мемлекет пайда
болды және осы мемлекеттің негізгі тұрғындары қазақ халқы этнос
ретінде қалыптасты.Қазақ хандығы да қазақ халқы да шет жерден келіп
қоныстанған жоқ. Қазақ хандығы бұған дейін осы өңірде өмір сүрген
ежелгі ғұн, үйсін, қаңлы мемлекеттерінен бастап Ақ Орда мен Әбілхайыр
хандығына дейінгі мемлекеттердің заңды жалғасы ретінде дүниеге келді.
Қазақ халқы да осы өңірде өмір сүрген ондаған рулар, тайпалар мен
халықтардың қазақ деп аталатын этникалық топқа қайтадан топталунан
құрылды. Осы ұлан-байтақ жердің бүгінгі иегері "қазақ" халқы мен оның
атымен аталған мемлекет Қазақ хандығы осылай тарих сахнасына шықты.
Қазақ хандығының негізін салушылар Керей мен Жәнібек хандар болды.
1456 жылы Керей мен Жәнібек қараған 200 мыңдай адам Әбілхайыр
хандығынан іргесін бөліп, Моғолстанға қарасты Шу мен Қозыбасы өңіріне
орда тікті. Бір кезде қаһарлы болған Әбілхайыр ханның олардың жолын
кесуге мұршасы болмады. 1468 жылы қазақтарды шабуға үлкен қолмен
аттанған Әбілхайыр жорық үстінде қаза тапты. Оның хандығы ыдырады.
Әбілхайыр хандығы құрамындағы халықтар мен қазақ хандығы құрамындағы
халықтар бірыңғай болғандықтан ешқандай ұрыс-соғыссыз олар бірігіп
кетті де бүкіл жерлер қазақ хандығына қарады. Халық бұдан былай
қазақтар деген атаққа мәңгі иеленді.
2. Екінші кезең XVIII ғ-ң 20 ж.ж. 1864 жылға дейінгі
қазақ хандықтарының және олардың жойылу кезеңі. Бірінші кезеңде қазақ
хандығы мемлекет ретінде дүниеге келіп оның территориясы анықталды.
Қазақ халқы қалыптасып, оның түрік дүниесі негізінде пайда болған
өзіндік тілі, мәдениеті, өнері, ғылымы, әдебиеті, тұрмысы, шаруашылығы
мен құқығы қалыптасты. Қазақ хандығы өзінің кемеліне келіп, әлемге
танылды. Екінші кезеңде біртұтас қазақ хандығы этникалық территориялық
негізде үшке Ұлы жүз, Орта жүз және Кіші жүз деп аталатын формальды
хандықтарға бөлінді. Тек Абылай хан кезінде (1771-1781) ж.ж.
біртұтасқа қайта қол жетті. Бұл кезеңде қазақ хандықтары
тәуелсіздігінен айырылып ресей империясының отарына айналды.
3.Хан. Қазақ қоғамының жоғарғы мемлекет басшысы хан болды. Қазақ
хандары Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошыдан тарады. Ханның қолында әскери
және азаматтық билік шоғырланды. Хан әскердің бас қолбасшысы болып
есептелді.
Сұлтандар. Ханнан кейін жоғарғы мемлекеттік билік сұлтандардың
қолында болды. Сұлтандар ханның тірегі болып саналды. Сұлтандардың
ортасынан хан сайланады. Сұлтан деген құрметті атақ тек Шыңғыс ханнан
тарағандарға берілді. Сұлтандар ханның тапсыруымен белгілі ру-
тайпалардың және олар көшіп-қонған жайылымдардың егесі болды.
Сұлтандар жергілікті әкімшілік билікті жүзеге асырды. Сондай-ақ олар
әскери биліктің де, сот билігінің де тізгінін ұстады. Сұлтанның
билігінің осылай саяси да территориялық та маңызы болды. Қазақ қоғамы
ақсүйек және қарасүйек деп екіге бөлінді. Ақсүйектерге Шыңғыс ханнан
тараған ұрпақтар төрелер жатты. Төрелерден сұлтандар мен хандар шықты.
Мұндай бөлу Шыңғыс ұрпақтарының билігін мәңгілендіру және олардың
артықшылығын рәсімдеу арқылы жүзеге асырылды. Ақсүйектердің екінші
тобын қожалар құрады. Қожалар қоғамдағы рухани сала-ислам дінін
алғашқы таратушылардың ұрпақтары. Қожалар ислам дінін насихаттаумен,
молдалықпен, діни оқу-ағарту ісімен айналысты.
Билер. Қазақ қоғамында ерекше рөль атқарған топ билер. Би
қоғамдағы аса маңызды лауазым иесі, беделді адам болды. Би бұрынғы бек
атауының өзгерген түрі деген пікір бар. Билердің билігі жан-жақты
болған. Біріншіден, ол атына сай билік құрушы, әкімшілік құқығы бар
лауазым иесі. Бұл тұрғыда билер рулар мен тайпаларды немесе белгілі
бір өңірді билеуші адам. Екіншіден, билер даладағы сот процессуалдық
істерді жүргізіп, үкім, шешім шығарушы немесе тергеу ісі мен сот ісін
жүргізуші. Олар қазақтардың әдет-ғұрып құқығының ғана емес, шариғаттың
да білгірі. Үшіншден, билер соғыс жағдайында әскер басы,
дипломатиялық, елшілік қызметтер де атқарды. Билердің бәрі де сқан
зерек, шешен, ақылдығымен ерекшеленетін.
Көшпелілер арасында ежелден соғыстар көп болды. Қоғамдық өмірдің
өзі де жартылай әскериленген сипат алған еді. Қазақ қоғамы кез келген
жағдайда сыртқы жауға тойтарыс беруге даяр тұрды. Осындай жағдайда
халықты отан қорғауға бастайтын ерекше әлеуметтік топ батырлар
қалыптасты.
Қазақ қоғамында үстем тап өкілдерінің негізгі көпшілігі байлар
болды. Қазақ байлары ірі мал иелері. Байлар сондай-ақ байлығының
арқасында үлкен жайылымдар мен тоғандарға иелік еткен.
Шаруалар. Қазақ қоғамының көпшілік бөлігін шаруалар құрды. Шаруа
жеке басы тәуелсіз ерікті қоғам мүшесі. Шаруашының жеке шаруашылығы
өзіне қажетті малы болды. Шаруалардың кейбір бөлігі егіншілікпен
айналысты. Қолөнермен кәсіп қылған шаруалар да болды. Шаруалардың
кейбір өкілдері аңшылықпен және балық аулаумен күн көрді.
Қоңсы шаруалар ауқатты ауылдарға қоңсы қонып, байлардың, би,
сұлтандардың малын бағып, солардың көмегімен көшіп-қонып жүрген кедей
шаруалар тобы болды.
Қазақ қоғамының ең қорғансыз және мал-мүлкі, үй-жайы, тіпті отбасы
да жоқ тобы байғұстар деп атады.
Ерекше әлеулеметтік топ төлеңгеттер деп атады. Олар жаугершілік
жағдайда хан, сұлтандар, билер мен батырлардың төңірегіне олардың
нөкерлері ретінде топталды. Бейбіт кезде олардың шаруашылығын
қамтамасыз етті, салық жинау мен хабаршылардың жұмысын атқарды.
Қазақ қоғамында патриархалдық (үй шаруашылығындағы) құлдық та
болды. Құлдың ешқандай құқығы да еркі де болмады. Қожайыны құлды
қандай жазаға тартса да, сатса да ерікті болды. Құлдың құны бір аңшы
ит немесе аңшы құсқа теңеліп те кете берді. Құлдың әйелін немесе
құлдыққа түскен әйелдерді кұң деп атады. Құлға тұтқынға түскендер,
борышқа батқандар түсті. Құлдардың саны көп болмаған және олар
материалдық игіліктерді молайтуға ерекше үлес қоспаған.
Құлдың өмірі ауыр болғанымен уақыт өте құлдықтан босату жиі
кездескен. Мұның өзі қазақ қоғамының адамгершілік жақтарын көрсететін
құбылыстар.
2. Қазақ хандығы мемлекет ретінде көшпелі
шаруашылықтың регресті дамуы немесе дағдырысқа ұшырай бастаған
дәуірінде дүниеге келді. Ұлы жібек жолы тарихи сахнадан кетіп, сауда
жолдары теңіздер мен мұхиттарға көшті. Батыста феодалдық қатынастар
шегіне жетіп, жаңа нарыққа негізделген капиталистік қатынастар етек
келе ала бастады.Көшпелі өмір тұрақты мемлекеттік аппарат ұстауға
мүмкіндік бермеді. Себебі ханның өзі де халықпен бірге көшіп қонды.
Мұндай жағдайда тұрақты аппарат ұстау қиын еді. Сондай-ақ көшпелі мір
тұрақты армия мен түрме, полиция, тұрақты сот-прокуратура сияқты
мемлекеттік билік органдарын да ұстауға мүмкіндік бермеді. Әрине бұл
органдарға қатысты мәселелер қазақ қоғамында билер соты және халық
жиындары арқылы өз шешімін тауып жатты. Ру мүшелері туыс адамдар
болғандықтан өз ішінде қыз алысуға жол бермеді. Қыз лыспайтын жақын
рулар да көп болды. Ру туыстық ұйым және қоғамның ерекше бөлігі
ретінде өз мүшелерін қорғауға міндетті болды. Тіпті өз мүшелерінің
айып қарыздарын да бірігіп өтеді. Барымта мен қаза жағдайында да
бірігіп әрекет етті. Жеке мүшелердің жөнсіз қылығы үшін де ұятты
болды. Тіпті әр рудың өз моласы да бөлек болған жағдайлар көп
кездескен. Қазақ қоғамының демократиялық сипаты болды. Оның
көріністері: ханның сайланып қойылуы, халық жиналыстарыныңда жиі
шақырылып онда аса маңызды мемлекеттік мәселелердің талқыланып тұруы,
билер сотында екі жақтың ашық тыңдалуы, құлдықтың болмауы, ру
мүшелерінің туыстық қатынаста болуына байланысты қанаудың қатаң
болмауы және жасырын сипаты, халықтың басым бөлігі шаруалардың
құқықтық жағынан ешкімге тәуелсіз ерікті болуы, қазақтың қыздарының
еркін болып, пәренже тақпауы, соғыстарға қатысуы.
Әскердің ұйымдастырылуы. Қазақ қоғамында әскерді ұйымдастырудың өз
тәртібіболды. Арнайы тұрақты әскер болмады. Көшпелі қоғамында тұрақты
әскер құрудың ешқандай қажетіболмады. Көшіп қонып жүрген халықтың
тұрмысының өзі жартылай әскери сипатта болды. әрбір қазақ атқа мінді,
садақ атып, жебе тртуды терең меңгерді. Тұрақты кездесіп тұратын
барымта мен көкпар ойындарының әскери сипаты үлкен болды. Соғыс
жағдайында халық жасақтары өте жылдам құрылды. Әрбір қазақ екі ат,
қажетті қару-жарақ пен сауыт-саймандарын өзі дайындап, жасақтағы өз
орын табатын. Халық жасақтары ру, тайпа, жүздік приципімен құрылып
ондық, жүздік. Мыңдық және түмен болып бөлінді. Әскердің бас
қолбасшысы хан болды. Хан белгілі батырларды мыңбасы. Түменбасы етіп
бекітті. Қазақ хандығыүш жүзге бөлініп, әр жүздің өз ханы болған
"Ақтабан шұбырынды" жылдары қазақ жасақтарының басы бірікпей халық
қатты жеңілістерге ұшырады. Тек 1726 жылы Ордабасында үш жүздің
өкілдері Әбілхайыр ханды бас қолбасшы етті. Хандардың жанында саны көп
емес тұрақты әскері-ұландары болды. Олардың негізін төлеңгіттер
құрады. Сондай-ақ мұндай әскер ірі сұлтандар мен билердің қасында да
болды.
Қазақ хандығы монархиялық басқару үлгісіндегі феодалдық мемлекет болды.
Мемлекет басшысы хан- монарх сайланып қойылды. Хан тек Шыңғыс хан әулетінен
шығуы тиіс болды. Қазақ қоғамының негізгі туыстық қатынастар негізінде
топтасқан ру болды. Рулық қатынастар көшпелі мал шаруашылығына негізделген
феодалдық қоғамға мейлінше бейімделді.
Қазақ қоғамы әлеуметтік жіктелуге ұшыраған таптық қоғам болды.
Оның бір жағында хан, сұлтан, би, байлар бастаған саяси және
экономикалық жағынан үстем таптар тұрса, екінші жағында тәуелді
шаруалар, төлеңгіттер, жатақтар сияқты топтар тұрды.
Қазақ мемлекетінде көшпелі өмірге орай күшті тұрақты басқару
аппараты болмады. Мұның өзі орталық биліктің біртндеп нашарлауына,
керісінше аумақтарда жүзге бөлінудің күшейтіп үш жүздің жеке-жеке
хандықтарға айналуына, ақыр аяғында қазақтардың Ресейдің боданы болуға
алып келді.
Негізгі әдебиеттер:
1. Абайдельдинов Е.М. Политико-правовая история Республики Казахстан. –
Алматы, 1999.
2. История государства и права Казахской ССР. – Т.1 .- Алма-Ата, 1982.
3. История Казахской ССР (с древнейших времен до наших дней) в 5-ти
томах. – Алма-Ата, 1977-1980.
4. Абусеитова М.Х. Казахское ханство во второй половине XVI в. – Алма-
ата, 1985.
5. Зиманов С.З. Общественный строй казахов в первой половине XIX
века. – А-А, 1958.
6. Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. – М., 1995.
7. Оразбаева А. Историческая роль и социальное сознание института
байства Саясат. – 1997. - № 5.
8. Сагнаев С., Касымов Р. Ханская власть в казахском обществе. Мысль.
- 1998. - № 5.
9. Султанов Т.Н. Кочевые племена Приаралья в XV – XVIII вв. – М., 1982.
Қосымша әдебиеттер:
1.Агдарбеков Т.А. Проблемы национально-государственного строительства в
Казахстане. - А-А, 1990.
2. Аджи М. Полынь половецкого поля. – М.: ТОО ”ПИК – КОНТЕКСТ”, 1994.
3. Абусинова М.Х. Казахское ханство во т. пол. XVI в. - А-А, 1985г.
4. Вяткин М.П. Очерки по истории Каз. ССР. - М., 1941.
5. Вяткин М.П. Батыр Срым. – М., 1947.
6. Казахстан в XVI-XVIII вв. Вопросы социально-полити-ческой истории.
Сб. статей. - А-А, 1969.
Тақырып2
Сұрақтар
Қазақ қоғамының әдет-ғұрып құқық мәселелері.
1.Қазақтың әдет-ғұрып құқығының түп-төркін бастаулары.
2.Көшпелі қазақ қоғамында әдет-ғұрып құқығы құқық жүйе ретінде.
3.Меншік құқығы.
4.Міндеткерлік құқығы
5.Отбасы неке құқығы
6.Мұрагерлік құқығы
7.Қылмыстық әдет-ғұрып құқығы
8.Сот және сот процесі.
1. Қазақтардың құқықтық жүйесін әдет-ғұрып
құқығы құрайды. Бұл жүйені "адат" деп атайды. Адат заңдастырылған әдет-
ғұрып нормалары.Бұл нормалар қазақ қоғамының барлық жақтарын реттеп
отырды. "Адат" араб тілінде әдет-ғұрып деген ұғымджы білдіреді. "Адат"
өте ерте кезден басталып, көптеген өзгерістермен және толықтырулармен
қазақ қоғамындағы негізгі реттеуші нормалар ретінде 1917 жылға дейін
созылды. Дегенмен "адаттың" құқықтық институттары ғасырлар барысында
үлкен өзгерістерге ұшырамады.
Қазақтардың әдет-ғұрып құқығы мынадай ерекше белгілермен
сипатталады.
1. Рулық, патриархалдық әдет-ғұрыптардың
ұзақ сақталуынан көрінетін консерватизмі. Мұндай ерекшеліктердің
сақталуы заңды нәрсе. Ру қазақ қоғамының негізі болды. Ал рудың негізі
патриархалдық отбасы болды.
2. Қазақ әдет-ғұрып құқығы барымта, қанға-
қан, жанға-жан, әмеңгерлік, өз бетімен сот ұйымдастыру сияқты өтпелі
институттардың сақталуын қамтамасыз етті.бұл институттар қазақ
қоғамында және оның құқықтық жүйесінде ерекше орын алды.
3. Әдет-ғұрып құқығы бойынша қылмыстық
істер мен азаматтық істердің арасындағы айырмашылықтарға ерекше мән
бере берілмеді.
4. Жерге жеке меншік құқының болмауы, қоғам
мүшелерінің құқықтық жағынан теңдігі қазақ аристократиясының
(сұлтандар,билер. қожалар) артықшылығымен ұштастырылды. Қазақ
ақсүйектерінің, әсіресе сұлтандар мен қожалардың артықшылығ ресми
заңдастырылды. Ал ел билеу ісітек сұлтандардың үлесі ретінде
рәсімделді. Мұндай тәртіпті қоғамдық пікір де мойындады.
5. Жазаның түрлері салыстырмалы түрде
гуманистік сипатта болды.
6. Құқықтық жүйе мен оның нормалары
демократиялық және компромистік сипатта болды.
7. Әдет-ғұрып құқығының партикулярлық
сипаты. Әдет-ғұрып нормаларындағы басты нәрсе- ол нормалардың
өздерінен гөрі олардың ішкі мәні еді. Олардың негізінде жатқан
принциптері еді. Ең басты нәрсе сол принциптердің өз мәнін, мазмұнын
жоймай іске асуы болатын. Айталық, қылмыс пен жэаза саласында- қанды
кек не құн төлеу қағидасы, неке саласында- жеті атаға дейін қыз
алыспау қағидасы, сот саласында әділдік, жариялық, шешендік
қағидалары. Әдет-ғұрып құқығы құқықтық әдеттер жинағы ғана емес, ол
қағида, көзқарас, ой түсінік жүйесі де болып табылады.
Әрине, әдет-ғұрып нормаларының белгілі бір бөлігі мемлекет тарапынан
қолдау тапты. Мемлекет оларға баса көңіл бөліп, өз мақсат-мүддесі
тұрғысынан әсер етуге, өз қызметіне жаратуға әрекет жасады (жинастырды,
жүйеледі, өз атынан жриялады). Бірақ әдт-ғұрып нормалары оның ішінде
Ереже жарғылары да. Одан мемлекет заңына айналған жоқ, өзіндік өмір сүру
мәнін жоғалтқан жоқ... Қоғамдық тәртіп, демек, әдетғұрып нормаларын
сақтап орындау да көшпелілердің "автономиялығына", дербестігіне. өздерін
өздері басқаруға негізделген еді.
2.Қазақтың әдет-ғұрып құқығы мынадай бастаулар негізінде қалыптасты:
а) әдет-ғұрыптар- адат;б) билер сотының практикасы (сот прецеденті); в)
билер съездерінің ережелері; г) шариғат нормалары.
Ауызша әдет-ғұрып ең көне заманнан, рулық қауымның қалыптасуынан
бастау алады. Таптық қатынастардың күшейіп, әлеуметтік жіктелудің артуына
орай ауызша әдет-ғұрыптар құқықтық сипат алып билеуші топтардың мүддесіне
қызмет ете бастады.
Құқықтың бұл түрі қазақ қоғамының талаптары мен ерекшеліктеріне сай
келеді. Көшпелі қоғам жағдайында ұзақ уақыт сақталып қалған рулық
қатынастар, патриархалдық отбасы, көшпелі мал шаруашылығы т.б.
қатынастарды реттеудің бірден-бір тиімді жолы әдет-ғұрып құқығы болып
табылды.
Қазақ хандары әдет-ғұрып құқығының нормаларын жүйелеп жетілдіріп,
қоғамның талаптарына орай өзгерістерге ұшыратып, оларға ресми сипат беріп
отырды. Қасым ханның (1510-1523) кезіндегі "Қасым ханның қасқа жолы",
Есім ханның кезіндегі (1598-1628) "Есім ханның ескі жолы", Тәуке ханның
кезіндегі (1680-1718) "Жеті жарғы" атты заңдар жинағы белгілі. Әдет-ғұрып
заңдарын алғашқы жүйелеуші Қасым хан болды. Оның заңдары бес бөлімнен
тұрды. Бірінші бөлім- мүліктік және жер қатынастарын реттеуші нормалардан
тұрды. Екінші бөлім- қылмыс пен жазаға қатысты құқық нормаларын
жинақтады. Үшінші бөлім- әскери міндеттілік және оны орындау, сондай-ақ
әскери тәртіпті бұзғандығы жазаларға байланысты құқықтық нормаларды
қарастырды. Төртінші бөлім- елшілік жораларға қатысты. Елшілерді
тағайындау және қабылдау тәртібі, шет ел өкілдерімен келіссөздер жүргізу,
дипломатиялық этикет мәселелері туралы нормалардан тұрды. Бесінші бөлім-
қайтыс болғандарды жерлеу, еске алу, мерекерлер өткізу т.б. рәсімдерге
арналды. Қасым ханнан соң шамамен жүз жылдан кейін әдет-ғұрып құқықтары
есім ханның тұсында қайта жүйеленді. Есім хан негізінен бұрынғы Қасым хан
тұсындағы құқықтық ережелерді қайталады. Сондықтан оны ескі жолды
жалғастырушы ретінде "Есім ханның ескі жолы" деп атап кетті. Тәуке хан
Есім ханнан соң шамамен 80-90 жылдан соң дала заңдарына өзгерістер мен
толықтырулар ендіріп оны "Жеті жарғы" деген атаумен қайта қабылдатты.
Тәуке хан әдет-ғұрып заңдарын қайта жүйелеуге көп еңбек сіңірді. Аты
аңызға айналған Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билердің басшылығымен
қазақтың белгілі би, шешен, білгірлері бірнеше рет жиналып Жеті жарғының
нормаларын талқылаған "Күлтөбенің басында күнде жиын" деген сөз сол
кезден қалған. Жеті жарғының бізге жеткен қазіргі нұсқаларының бір-
бірінен өзгешіліктері бар.оның қазақша нұсқасы бізге жетпеген. Бізге
жеткені XIX ғасырдың алғашқы ширегінде орыс ғалымдары жазып алған
нұсқалары. 1804 жылы Г.Спаский Кіші жүздің жаппас руының старшины көбек
Шүкірәлиевтен 11 фрагменттен тұратын "Жеті жарғының" нұсқасын алғаш рет
жазып алып "Сибирский вестник" журналында жариялады.Екінші нұсқа атақты
тарихшы А.Левшиннің 1832 жылы Санкт-Петербургте жарық көрген "Описание
киргиз-казачьих или киргиз-кайсацских, орд и степей" атты кітабында
кілтіріледі. Бұл нұсқа 34 фрагменттен тұрады. Нұсқаларды
мұндайфрагменттерге бөлу кейінірек жасалған. А.Левшиннің кітабы бойынша
жеткен "Жеті жарғы" заңдар жинағының қазақша ықшамдалған аудармасы мына
төменгідей:
Қанға қан алу, яғни біреудің кісісі өлтірілсе, оған ердің құнын
төлеу (ер адамға-1000 қой, әйелге-500 қой)
-ұрлық, қарақшылық, зорлық-зомбылық жасаған адам өлім жазасына
кесіледі, жазаны ердің құнын төлеу арқылы жеңілдетуге болады –денеге
зақым келтірілсе, соған сәйкес құн төленеді (бас бармақ-100 қой, шынашақ-
20 қой)
-төре менқожаның құны қаршадан 7 есе артық төленді
-егер әйелі ерін өлтірсе, өлім жазасына кесіледі (егер ағайындары
кешірім жасаса, құн төлеумен ғана құтылады, мұндай қылмысты екі қабат
әйел жасаса, жазадан босатылады)
-егер ері әйелін өлтірсе, ол әйелінің құнын төлейді
-ата-анасы өз баласының өлімі үшін жауапқа тартылмайды, ал анасы
баласын қасақана өлтірсе, өлім жазасына кесіледі
-өзіне-өзі қол салғандар бөлек жерленеді
-егер екі қабат әйелді атты кісі қағып кетіп, одан өлі бала туса:
бес айлық бала үшін-бес ат, 5 айдан 9 айға дейінгі балаға-әр айына 1
түйеден (анықтама үшін: 100түйе –300 атқа немесе 1000 қойға тең)
-әйел зорлау кісі өлтірумен бірдей қылмыс болып есептеледі. Мұндай
қылмыс үшін еріне немесе қыздың ата-анасына құн төлеуге тиіс, егер жігіт
өзі зорлаған қызға қалың төлеп үйленсе, жазадан босатылады.
Біреудің әйелін күйеуінің келісімінсіз алып қашқан адам өлімге
бұйырылады немесе ердің құнын төлейді, егер әйелдің келісімімен әкетсе,
күйеуіне қалың төлеп, қосымшасына қалыңсыз қыз беруге тиіс
-әйелді ренжіткен адам, одан кешірім сұрауға тиіс, сұрамаса,
арсыздығы үшін айып салынады
-қан алмастыру (7 ата ішінде) өлімге немесе ағайындар белгіленген
жазға бұйырылады, мұндай қылмыс бөтендердің қарауына берілмейді
-құдайға тіл тигізген (7 адам куәлік берсе) таспен атып өлтіріледі
-кәпір болған адам мал-мүлкімен айдалады
-құл өмірі құнсыз, ол қожайынның билігінде (қазақ құлдарды жалшы,
малшы ретінде ұстап, кейін бөлек шығрып отырған)
ата-анасына тіл тигізген ұлды мойнына құрым байлаған күйі қара
сиырға теріс мінгізіп, өзін қамшымен сабап, ауылды айнала шапқылатады, ал
қыз қол-аяғы байланып, анасының билігіне беріледі
-ұрлық жасаған адам үш тоғызымен қайтаруға тиіс
-ұрлық пен кісі өлтіруді қоса жасаған адам екі бірдей жзаға
тартылады
-ерінің ұрлығын біле тұра хабарламаған әйелі мен баласы жазаға
тартылмайды, өйткені үлкеннің үстінен шағым айту әбестік саналады
-өсиет ағайындар мен молданың қатысуы арқылы жасалады
-барымтадан қайтқан мал төлімен қайтарылуға тиіс
-дауды шешу билер мен ақсақалдарға жүктеледі
-куәлікке кеміндеекі немесе үш адам жүреді.
Жеті жарғыда әкімшілік, қылмыстық, азаматтық құқық мәселелерімен
қатар отбасы-неке, салық, дін, тәрбие т.б. сияқты қоғамның жан-жақты
мәселелері көрініс тапқан. Осыған қарағанда Жеті жарғы Тәуке ханның
тұсында қазақ қоғамының барлық жақтарын түгел қамтылған әмбебап
кодификацияланған заң жүйесі болған деп қорытындылауға болады.
Адат және шариғат. Әдет-ғұрып құқығының тағы да бір бастауы шариғат
болды. Жеті жарғыда шариғатқа байланысты бірнеше қағидалар болды.
Мәселен, онда Құдайға тіл тигізген адам (7 адам куәлік берсе) таспен атып
өлтіріледі, өзге дінге өтіп кәпір болған адам мал-мүлкімен айдалады деген
ережелер болды және олардың орындалуы қатаң бақыланып отырды.
Дегенмен шариғаттың нормалары қазақ қоғамында ерекше артықшылық
жағдайға жете алмады. Олар көбіне адатпен жымдасып келіп жатты. Шариғаттың
нормалары XVIII ғасырдың соңында күшейе түсті. Оның ықпалы Оңтүстік
Қазақстанда үлкен болды. Шариғаттың нормалары белгілі бір мөлшерде отбасы-
неке, қылмыстық құқықтық қатынастарды реттеп отырды.
3.Қазақ қоғамында малға жеке меншік адат нормаларымен реттеліп отырды.
Азаматтардың сатуға, айырбастауға, сыйлауға және мұраға қалдыра алатын
мүлкінің бәрі де жеке меншік заттары болып табылды.
Жерге жеке меншік XIX ғасырға дейін болмады. Жер адат бойынша қауымның
меншігі деп есептелді. Қауым ретінде негізінен рулық бірлестік танылды. Шың
мәнінде қауымның немесе рудың атынан жерге, жайылымдарға билікті қауым
басшысы, ру басшылары сұлтандар, билер жүргізді.
Жерге жеке меншіктің болмау себебі де көшпелі мал шаруашылығына
негізделген экономикалық қатынастарда жатса керек. Орасан зор көлемдегі
жайылымдарды меншік иелеріне бөлудің ешқандай мәні болуы мүмкін емес еді.
Оның үстіне жайылымдар үнемі ауысып отыратын. Көктем мен күздің арасында
мың киллометрге дейін көшіп-қонып жүрген көшпелі қауымдар үшін жерді,
жайылымдарды жеке меншікке бөліп беру мүмкін емес те еді.
Тек қыстаулар ғана XVIII ғасырда феодалдардың жеке меншігіне көше
бастады. Қыстау- аумағы шамалы қыс кезінде тұратын елді мекен. Қыстың күні
жайылым негізінен пайдаланылмады. Жерді жеке меншікке беру Бөкей ордасында
(1801 жылы құрылған) болды.Мұнда ханның жарлығымен оның туыстары мен ірі
феодалдарға үлкен мөлшерде жер тартылды.
Адатбойынша жерді сату, сыйға беру, мұраға қалдыру туралы құқықтар
ешкімге берілмеді. Жер бүкіл қазақ халқының байлығы деп есептеледі.
4.Қазақ қоғамында келісім-шарттар ауызша жүргізілді. Келісім-шарт
жүргізудің өз шарты болды. Келісім шарт жасау уәде беру, ант беру,
куәлердің алдында келісім жасау т.б. жолдар арқылы жасалды. Келісім уәдесін
орындамағандар сенімсіз адамдар ретінде қоғамдық пікір арқылы айыпталатын.
Малды қарызға алған кезде қарызға алушының туыстарының бірі ол үшін
кепілдік береді. Қарызға алушы қарызын өтей алмағанда кепіл болған адам
өтейді. Мүліктік және жеке міндеттерді тек ер адамдар ала алды. Адат бойнша
қарыз егесі міндетін өтей алмаған жағдайда оның қарызын туыстары немесе сол
рудың, ауылдың адамдары қайтаруға тиіс болды.
Келісім-шарттың ерекше түрі- айырбас. Айырбас заттарды қолма-қол
ауыстырғанда жасалды. Айырбас немесе сауда жағдайында өлшем бірлігі ретінде
мал есептелді. XIX ғасырға дейін ақша өлшем бірлігі ретінде пайдаланылмады.
Сауын. Келісімнің ерекше түрі. Ауқатты адамдар кедей руластарына сүтін
сауып пайдалану үшін уақытша мал берген. Сауын бие немесе сиыр ретінде
берілді.Алғашында сауын беру руластардың бір-біріне өзара көмегі ретінде
есептелді. Кейінірек сауын кедей қоғам мүшлрін ауқатты адамдарға тәуелді
етудің әдісі ретінде қолданды.
Жылу жинау. Жұтқа ұшыраған немесе стихиялық спатқа ұшыраған қоғам
мүшелеріне руластарының, ауылдастарының мал немесе мүліктей беретін
жәрдемі.
Жұртшылық қарызға батқан, қарызын төлей алмай қалған қоғам мүшесіне
руластары және туыстары тарапынан малдай немесе мүліктей беретін жәрдемі.
Асар жасау әдет-ғұрпы қоғам мүшелерінің бір-біріне жәрдем беру
мақсатында жасалған. Асар шөп шабу, құдық, арық қазу, жол салу, қыстау
үйлерін тұрғызу сияқты үлкен жұмыстарды ұйымдастырғанда жасалады.
Соғым беру. Қатардағы қазақтар күздің соңы қысқа қарай сұлтандарға,
билер мен басқа да атқамінерлерге сойыс малын немесе мал етін беретін.
Сыбаға тарту. Бір-екі асым ет ретінде хан, сұлтан билерге берілетін
тарту. Сыбағаны қазақтар құда-жекжат сияқты басқа да жақын адамдарына
беретін.
5.Отбасы-неке әдет-ғұрып құқығы тереңірек зерттелген сала. Қазақ
қоғамының негізі ру басы, рудың негізі отбасы болды. Отбасының басшсы ер
адам болды. Қазақтардың үлкен отбасы әкенің, балалардың, тәуелді жақын
туыстардың, малшылар мен құлдардың отбасынан тұрды.
Неке. Қазақ некесі экзогамиялық сипатта болды. Экзомиялық дәстүр бір
рудың, топтың ішінен ерлер мен әйелдерге некеге рұқсат етпеді. Қазақтарда
жеті атаға дейін некелесуге жол берілмеген.
Сондай-ақ қазақ некесі полигамиялық сипатта та болды. Полигамия бір
ер адамға бірнеше әйелмен некеде тұруға немесе көо әйел алушылыққа рұқсат
ету деген ұғым.
Отбасы патриархалдық сипатта болған соң некелесу мәселесін ата-аналар,
негізінен әке шешетін. Олардың шешіміне қарсы болғандар қатаң жазаға
ұшырайтын. Неке құда түсу рәсімінен басталады.Ата-аналар балаларын
үйлендіру үшін құда түседі. Құда түскен соң жігіт жағы қалың мал төлейтін.
Қалың малы төленген қызды қалыңдық деп атайды. Қалыңмалы төленген қыз сол
жігітке шығуға міндетті.Қалыңмал қазақтардың үйлену үшін қалыңдықтың ата-
анасына мал ретінде төленетін төлемақы. Қалыңмалдың мөлшері әртурлі болған.
Өте бай адамдар 100-150-ге дейін ірі қара мал, орта дәрежедегілер 75-100
мал, одан төменгілер 20-40 мал. Кедейлер үшін дөңгелек қалыңмал-10 мал
болды.
Сондай-ақ қалыңмалға "бас жақсы " ретінде аса құнды заттар берілді. Бас
жақсыға жақсы мылтық, сауыт, дулыға, жүйрік арғымақ, әдемілігі көз тартатын
түйе берілетін.
Қазақтарда неке қию рәсімін шариғат жолымен молда жасайды. Некеқию
салтанатты жағдайда үйленушілердің ата-аналарының, 2-3 куәнің және көпшілік
алдында өтеді.
Некені тоқтату адат бойынша тек ер адамның құқығы. Некені бұзуға түрлі
себептер болған. Солардың бастысы әйелдің ерінің көзіне шөп салуы, еріне
дұрыс қарамауы. Бірінші жағдайда ол куәлердің көрсетуімен дәлелденуі тиіс.
Ерлі-зайыптылардың бірі қайтыс болғанда неке тоқтатылады. Неке тоқтаған
жағдайда балалар әке жағында қалады. Тек емізулі бала анасына қалады.
Әменгерлік. Адатта ерекше әменгерлік институты болды. Әменгерлік
бойынша жесір әйел ері өлген соң бір жылдан соң күйеуінің туыстарының
біріне тұрмысқа шығуы тиіс болды.Бірінші кезек өлген ерінің аға-інілеріне
берілді.Әменгерлік бойынша жесір әйелдің балалары жаңа әкесінің
қамқорлығына өтіп жетім деген аттан құтылады.
6.Мұраға қалдыру жазба және ауызша өсиет түрінде жасалды. Ауызша
өсиет болғанда куәлер қатысқан. Әдет-ғұрып құқығы бойынша әке мұрасына
иелік ететіндер оның балалары, әйелдері, аға-інілері, жақын туыстары болды.
Мұра ретінде мал, қыстау, үй-жай, ақша және жесір қалып отырған. Ертеректе
мұраға тіпті құл мен күндер де қалдырылған. Мұрагерлік құқық қыздардың
қүқығын қорғап отырған. Мұра бөлудің мынандай тәртібі туралы деректер бар:
мұраның сегізден бір бөлігі жесрге тиесілі. Он екіден бір бөлігі қайтыс
болғанның әкесіне тиесілі. Он екіден бір бөлігі әкенің барлық әйелдеріне
тиесілі мұраның қалған бөлігі ұлдары мен қыздары арасында бөлінеді. Ұлдың
үлесі қыздан екі есе артық болады.
7.Адат бойынша қылмыстық істер мен азаматтық құқық бұзушылықтың арасы
ерекше бөлінбеді. Қылмысты қазақтар " жаман іс", "жаман сөз" деп те атады.
"Айыпкер" ретінде тек қылмыс істеген адам ғана емес, оның туыстары, руы да
есептілді.
Саяси. Қоғамға қарсы қылмыстар туралы ұғымдар болмағанымен, ханға,
сұлтандарға қарсы қылмыстық әрекеттер қатаң жазаланды. "Жеті жарғыда"
сұлтандар мен қожаларға қарсы қылмыстар ерекше жазаланып, оларға төленетін
құн жай адамдардан жеті есе артық болды.
Қылмыстың түрлері. Жеке адамға қарсы қылмыстар. Адат бойынша
жауапкершілікке тартылмайтын кісі өлімдері болды. Оларға мынадай кісі
өлімдер жатты. Егесінің құлды өлтіруі, ерінің әйелін опасыздығы үстінде
өлтіруі, ата-ананың өз балсын өлтіруі, ұры-қарақшыны қылмыс үстінде
өлтіруі. Тек XIX ғасырда Ресей заңдарының ықпалымен мұндай әрекеттерге тиым
салынды.
Мүліктік қылмыстарға ұрлық, тонау, басқаның мүлкін жою немесе зиян
келтіру т.б. жатты. Ұрлық көбіне мал ұрлау түрінде кездесті."Жеті жарғыда
ұрлық жасаған адам үш тоғызымен қайтаруға тиіс" делінген.
Дінге қарсы қылмыстар. Қазақтар мұсылман ретінде ислам діннің
қағидаларына қарсы әрекеттерді қатаң жазалады. ."Жеті жарғыда " ."Құдайға
тіл тигізген адам (7 адам куәлік берсе) таспен атып өлтіріледі " деп
көрсетілді.Қасиетті жерлерді. Зираттарды қорлағаны үшін де қатаң жаза
қолданды. Дінге қарсы қылмыстар бетіне қара күйе жағылып, масқараланып,
райынан қайтпаған жағдайда өлім жазасына дейін кесілді.
Жазаның түрлері адат бойынша алуан түрлі болды. Жазаның ең ауыр түрі
өлім жазасы болды. Тас боран қылып, дарға асу, аттың құйрығына байлау
сияқты өлім жазасының түрлері болды. Мұндай жаза діннен безгендерге, жақын
туыспен жыныстық қатынаста болғандарға қолданылады. Бұл өте масқара әрі
азапты жаза болып саналды. Өлім жазасынан соң дене мүшелерінің бірін
құлағын, қолын, мұрнын кесу қолданылған. Сондай-ақ елден көшіріп жіберу,
мүлкін тәркілеу, айып салу, дүре соғу, басыбайлы құлдыққа беру, айыпкерді
талапкерге жұмысқа бру. Масқаралау сияқты көптеген жаза түрлері болды.
Құн төлеу дау-дамайды шешудің негізгі құралдарының бірі болды.
Қылмыстың түріне қарай төленді. Құн- ақсын төлеп. Жазадан құтылудың жолы,
қылмыстың мал арқылы өлшенетін мөлшері. Ердің құны-1000 қой, әйелдің құны-
500 қой деп белгіленген "Жеті жарғыда".
Жазаның көбірек қолданылған түрі айып болды. Айып үш тоғыздан бастап ат-
тон айыпқа дейін болды.Айып ұрлық жасағаны үшін үстем тап өкілдері мен
билік өкілдеріне, жеке адамдарға тіл тигізгені үшін салынды.
Дүре соғу жазанң түрі ретінде соттың шешімімен жүзеге асты. Соққының
саны соттың шешіміне орай болатын.
8. Қазақ қоғамында адат бойынша сот билігін
хан, сұлтандар және билер жүргізді. Хан мен сұлтандардың қарауында аса
маңызды қылмыстық және азаматтық істер жатты. Олардың қатарында
барымта, руаралық, ауыларалық даулар, жер дауы, сұлтандар мен билік
басындағылардың өлімі. Сұлтандар арасындағы далар болды. Аса маңызды
істер билердің араласуымен жүрді және қалың көпшілік алдында өтті.
Қазақ хандығы дәуірінде билерді ешкім сайламаған және
тағайындалмаған. Билер өз білімі және тәжірибесі арқасында мойындалып,
оларға билік сұрап халықтың өзі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz