Менеджменттің (негізгі) жалпы негіздері
1. МЕНЕДЖМЕНТТІҢ (НЕГІЗГІ) ЖАЛПЫ НЕГІЗДЕРІ
2. ЖҮЙЕ РЕТІНДЕГІ ҰЙЫМ ҚҰРЫЛЫМЫ
3 МЕНЕДЖЕР . ТИІМДІ БАСҚАРУ МЕН САПАНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫ
4 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІН БАСҚАРУ ЖӘНЕ КАДР САЯСАТЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
5.ҰЙЫМДАҒЫ БАЙЛАНЫСТЫҢ МӘНі МЕН МАҢЫЗЫ
6. БАСҚАРУ ШЕШІМДЕРІН ҚАБЫЛДАУ ТЕОРИЯСЫ
2. ЖҮЙЕ РЕТІНДЕГІ ҰЙЫМ ҚҰРЫЛЫМЫ
3 МЕНЕДЖЕР . ТИІМДІ БАСҚАРУ МЕН САПАНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫ
4 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІН БАСҚАРУ ЖӘНЕ КАДР САЯСАТЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
5.ҰЙЫМДАҒЫ БАЙЛАНЫСТЫҢ МӘНі МЕН МАҢЫЗЫ
6. БАСҚАРУ ШЕШІМДЕРІН ҚАБЫЛДАУ ТЕОРИЯСЫ
Нарық шаруашылығының негізгі элементі менеджмент болып табылады. Менеджмент – ғылым ретінде ұйымды басқарудың нәтижелі әдісін өңдеу болғандықтан, көбінесе алға басқан экономикалық жүйені толығымен анықтайды.
Менеджменттің басты мақстаы - өндірістің жоғары тиімділігіне қол жеткізу, кәсіпорынның, фирманың, компанияның ресурстарын ұтымды пайдалану, кәсіпорынның, фирманың басшылығы, басқарушы орган.
Қазіргі заманғы менеджмент әртүрлі бағыттар түрімен стратегиялық әрекет жасайды, бір қарағанда олар бір-бірімен байланыссыз болып көрінеді. Тек қана менеджментте үш бағыт бірігеді, олар: технология және өндіріс ұйымы; адам қарым-қатынастарын зерттеу психологиясы.
Сондықтан бұндай менеджменттің ерекшелігі басқару бойынша мамандық дайындап жатқандарға, экономикалық мамандықты дайындауға өте маңызды. Қазіргі заманғы басқарушы осы тәртіпті меңгеру үшін, ол осы бағыттарды жақсы білуі керек. Осы себептен «менеджмент» пәні бойынша қосымша оқулықтардың маңызы артады, олар әртүрлі ұйымдарды, қазіргі заманғы басқарумен басқаруды үйретеді.
Бұл оқулықтар экономикалық басқарулардағы барлық өзгерістерді қамтып отырады. Бұл көмек оқулықтары дәріс, семинар және жаттығу сабақтарын қалай өткізу керек жөнінде және студенттердің өзіндік жұмысында мына тақырыптарды дұрыс орындауды талап етеді:
- Жалпы менеджменттің негізі;
- Ұйымның жүйе ретіндегі құрылымы;
- Менеджер –тиімді басқарудың ұйымдастырушысы және олардың сапасы;
- Қызметкерлерді басқару және кадрлық саясатын қалыптастыру;
- Ұйымдағы байланыстың мәні мен маңызы;
- Басқару шешімдерін қабылдау теориясы.
Бұларға тек қана экономикалық категориялар ғана қаралмайды, сонымен қатар жалпы ғылыми әдісі және басқару шешімін қабылдау әдісі қарастырылады.
Ұсынылған материалды оқу менеджер-студенттерге, маткетологтарға және де басқа экономикалық мамандықтарға жаттығулық көмек береді. Олар ұйымды нарық қатынастарының қарқынды даму шартында басқару бойынша құрама білім алады. Оқу құрамында теоретикалық аспектілер, менеджментті функионалдау бастамасы және олардың қазіргі заманғы өзгешелік сыртқы ортаның әсері ұйымды функционалдауға және нәтижелі шешім қабылдау туралы айтылады. Бұл оқулық ерекшелігін қарастыра отырып, біздің ойымызша экономика мамандығының студенттерін ғана емес, сонымен қатар басқа мамандық студенттерін қызықтыруы мүмкін.
Менеджменттің басты мақстаы - өндірістің жоғары тиімділігіне қол жеткізу, кәсіпорынның, фирманың, компанияның ресурстарын ұтымды пайдалану, кәсіпорынның, фирманың басшылығы, басқарушы орган.
Қазіргі заманғы менеджмент әртүрлі бағыттар түрімен стратегиялық әрекет жасайды, бір қарағанда олар бір-бірімен байланыссыз болып көрінеді. Тек қана менеджментте үш бағыт бірігеді, олар: технология және өндіріс ұйымы; адам қарым-қатынастарын зерттеу психологиясы.
Сондықтан бұндай менеджменттің ерекшелігі басқару бойынша мамандық дайындап жатқандарға, экономикалық мамандықты дайындауға өте маңызды. Қазіргі заманғы басқарушы осы тәртіпті меңгеру үшін, ол осы бағыттарды жақсы білуі керек. Осы себептен «менеджмент» пәні бойынша қосымша оқулықтардың маңызы артады, олар әртүрлі ұйымдарды, қазіргі заманғы басқарумен басқаруды үйретеді.
Бұл оқулықтар экономикалық басқарулардағы барлық өзгерістерді қамтып отырады. Бұл көмек оқулықтары дәріс, семинар және жаттығу сабақтарын қалай өткізу керек жөнінде және студенттердің өзіндік жұмысында мына тақырыптарды дұрыс орындауды талап етеді:
- Жалпы менеджменттің негізі;
- Ұйымның жүйе ретіндегі құрылымы;
- Менеджер –тиімді басқарудың ұйымдастырушысы және олардың сапасы;
- Қызметкерлерді басқару және кадрлық саясатын қалыптастыру;
- Ұйымдағы байланыстың мәні мен маңызы;
- Басқару шешімдерін қабылдау теориясы.
Бұларға тек қана экономикалық категориялар ғана қаралмайды, сонымен қатар жалпы ғылыми әдісі және басқару шешімін қабылдау әдісі қарастырылады.
Ұсынылған материалды оқу менеджер-студенттерге, маткетологтарға және де басқа экономикалық мамандықтарға жаттығулық көмек береді. Олар ұйымды нарық қатынастарының қарқынды даму шартында басқару бойынша құрама білім алады. Оқу құрамында теоретикалық аспектілер, менеджментті функионалдау бастамасы және олардың қазіргі заманғы өзгешелік сыртқы ортаның әсері ұйымды функционалдауға және нәтижелі шешім қабылдау туралы айтылады. Бұл оқулық ерекшелігін қарастыра отырып, біздің ойымызша экономика мамандығының студенттерін ғана емес, сонымен қатар басқа мамандық студенттерін қызықтыруы мүмкін.
ҚЫСҚАША ТАҚЫРЫПТАРДЫҢ МАЗМҰНЫ
Нарық шаруашылығының негізгі элементі менеджмент болып табылады.
Менеджмент – ғылым ретінде ұйымды басқарудың нәтижелі әдісін өңдеу
болғандықтан, көбінесе алға басқан экономикалық жүйені толығымен анықтайды.
Менеджменттің басты мақстаы - өндірістің жоғары тиімділігіне қол
жеткізу, кәсіпорынның, фирманың, компанияның ресурстарын ұтымды пайдалану,
кәсіпорынның, фирманың басшылығы, басқарушы орган.
Қазіргі заманғы менеджмент әртүрлі бағыттар түрімен стратегиялық
әрекет жасайды, бір қарағанда олар бір-бірімен байланыссыз болып көрінеді.
Тек қана менеджментте үш бағыт бірігеді, олар: технология және өндіріс
ұйымы; адам қарым-қатынастарын зерттеу психологиясы.
Сондықтан бұндай менеджменттің ерекшелігі басқару бойынша мамандық
дайындап жатқандарға, экономикалық мамандықты дайындауға өте маңызды.
Қазіргі заманғы басқарушы осы тәртіпті меңгеру үшін, ол осы бағыттарды
жақсы білуі керек. Осы себептен менеджмент пәні бойынша қосымша
оқулықтардың маңызы артады, олар әртүрлі ұйымдарды, қазіргі заманғы
басқарумен басқаруды үйретеді.
Бұл оқулықтар экономикалық басқарулардағы барлық өзгерістерді қамтып
отырады. Бұл көмек оқулықтары дәріс, семинар және жаттығу сабақтарын қалай
өткізу керек жөнінде және студенттердің өзіндік жұмысында мына тақырыптарды
дұрыс орындауды талап етеді:
- Жалпы менеджменттің негізі;
- Ұйымның жүйе ретіндегі құрылымы;
- Менеджер –тиімді басқарудың ұйымдастырушысы және олардың сапасы;
- Қызметкерлерді басқару және кадрлық саясатын қалыптастыру;
- Ұйымдағы байланыстың мәні мен маңызы;
- Басқару шешімдерін қабылдау теориясы.
Бұларға тек қана экономикалық категориялар ғана қаралмайды, сонымен қатар
жалпы ғылыми әдісі және басқару шешімін қабылдау әдісі қарастырылады.
Ұсынылған материалды оқу менеджер-студенттерге, маткетологтарға және
де басқа экономикалық мамандықтарға жаттығулық көмек береді. Олар ұйымды
нарық қатынастарының қарқынды даму шартында басқару бойынша құрама білім
алады. Оқу құрамында теоретикалық аспектілер, менеджментті функионалдау
бастамасы және олардың қазіргі заманғы өзгешелік сыртқы ортаның әсері
ұйымды функционалдауға және нәтижелі шешім қабылдау туралы айтылады. Бұл
оқулық ерекшелігін қарастыра отырып, біздің ойымызша экономика
мамандығының студенттерін ғана емес, сонымен қатар басқа мамандық
студенттерін қызықтыруы мүмкін.
1 Бөлім. Жалпы менеджмент негіздері
Менеджмент ұғымы жүйе ретінде ұйымды нәтижелі функционалдау бойынша
дұрыс басқарушылық шешім. Менеджменттің негізгі функциналары. Жоспарлау.
Ұйымдастыру. Мотивация.бақылау. басқаруда айтылған функциоларды өзара
байланысы мен қолданылуы ерекшелінеді.
2 Бөлім. Жүйе ретіндегі ұйым құрылымы
Ұйым тұтыну жағдайын жасауға бағытталған адам элементін
жинақтауға, материал-техникалық және ақша ресурстарын бірлік еңбек
процесіне біріктіру. Қызметкерді басқару масштабын анықтау.
3 Бөлім. Менеджер – тиімді басқарудың ұйымдастырушысы және оның
сапасы
Менеджер қызметінің жалдамалы басқарушы ретінде көрінуі оның
функциолары. Кәсіпорынды жүзеге асырғанда тез шешім қабылдау. Менеджердің
базалық сапасын қалыптастыру. Менеджердің жеке стилун құру. Менеджменттің
мінезін анықтаудағы қазіргі заманғы концепсия моделі.
4 Бөлім. Кәсіпорынның қызметкерлерін басқару және кадр саясатын
қалыптастыру
Ұжымды басқару жүйесі: ұйымдастыру, қызметкерлерді таңдау,
сөйлесулер келісім-шарттарға қол қою.
Процесс: оқу; мамандықты көтеру; дайындау; аттестациялау;
келіспеушіліктердің алдын алу және оларды шешу, ауыстыру және жұмыстан
шығару; тиімділігі: берілген уақыт ішінде тапсырманың орындалуы және оның
сапасы.
5 Бөлім. Ұйымдағы байланыстың мәні мен маңызы
Байланыс – ұйымдағы бөлімдерді бір-бірімен біріктіреді. Ұйым
мен орта арасындағы ақпаратпен алмасудағы байланыстың орны. Байланыс
жобаның құрылуы. Байланыс процесстің мәні мен көрсеткіші. Байланыс мәнінің
жіктелуі. Ұйымдағы байланысты толық жетілдіру жолдары.
6 Бөлім. Басқару шешімдерін қабылдау теориясы
Басқару шешім ұғымы. Мүмкін болатын альтернативтердің ішінен
бір дұрыс іс-әрекетті таңдау. Басқару шешім түрлері. Сезімталдық.
Рационалдық. Шешім қабылдау алгоритмнің құрылуы. Шешім қабылдауға әсер
ететін факторлар. Басқарушының шешім қабылдау моделі.
1. МЕНЕДЖМЕНТТІҢ (НЕГІЗГІ) ЖАЛПЫ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Менеджмент түсінігі
Нарық жағдайында жеке және мемлекеттік кәсіпорындағы
экономикалық қызметтегі адамдардың мақсаты бізге белгілі, ол – табыс. Және
сонымен қатар маңызды болып сол табысты дұрыс пайдалану болып табылады.
Жаңа басқару жүйесі бірінші болып батыста, ең бірінші АҚШ-та менеджмент
атауын алып дүниежүзілік саясатта кеңінен қолданыла бастады.
Менеджмент таза прогматикалық түсінікте ол – алға қойған
мақсатқа жету үшін еңбеккі, интелекті, басқа адамдардың іс-әрекетін
пайдалану.
Менеджмент – қызметтің, ол әртүрлі жағдайда кәсіпорынды дұрыс
басқару, ол америкалықтардың айтуынша ұйым деген мағынаға алып келеді.
Сонымен қатар менеджмент бұл функцияны орындау үшін білімді қажет етеді.
Менеджменттің көрнекті теоретигі М.П.Фоллет ...өнерді адамдар
арқылы алуға болатынын анықтады. Оның менеджментке деген көзқарасы мына
принциптен туған, адамға жүрген ортасы әсер етеді, бұны менеджер білуі
қажет. В.В.Леонтьев менеджмент – ол фирманы, компанияны басқару үшін
керекті әдістер, принциптер, қаражаттар іс әрекеттердің жиынтығы деп
есептейді. Осы айтылғандарда менеджмент ұжымды басқаруды қарастырады. Біз
менеджменттің адамдарды басқару екенін жақсы білеміз. В.Хойер: менеджмент
– ол жекеменшік кәсіпорынды арнайы басқару, - деп жазады. Бұған мысал
ретінде әртүрлі ұжымдар, басшылықтар, әртүрлі клубтар және кәсіпорындарды
алуға болады. Қандай ұжым болмаса да өзінің жеке менеджменті болу керек.
Менеджментті әртүрлі әдістердің жиынтығы деп қарастыруға болады. Осылар
арқылы ұйымның мақсаты анықталып, орындалады.
Батыс экономикасында менеджмент нақты шарт пен мақсат арқылы
орындалады.
Менеджмент (басқару) – адамзат қоғамында жоғары сатыға дамудың
ең қажетті бір қалыпты түрі. Еңбекті бөлу, кәсіпорынның әртүрлі сферасын
құру барлық ұйымда қажет.Әртүрлі тарихи шарттарда ол әртүрлі болады, және
дифференциалдығымен ерекшелінеді. әрине басқарусыз, тәртіпсіз,
ұйымшылдықсыз, ортаның бір-біріне деген қатынассыз ещқандай ұйым болмайды.
Менеджмент дамуының эволюциясы
Дүниежүзілік басқару эволюциясы біздің заманымыздан қазіргі күнге
дейін ұйымды басқаруда жаңадан әдістер пайда болды. М.Х. Месхон, М. Альберт
және Ф. Хедоури қазіргі заман мен бұрынғы ұйымды салыстырады.
1 кесте
Ескі және қазіргі замандағы ұйым
Ескі ұйым Қазіргі заманғы ұйым
Үлкен ұйымдардың аздығы, алып Комерциялық және комерциялық емес
ұйымдардың жоқтығы ұйымдардың сонымен бірге үлкен
ұйымдармен төтенше қуатты ұйымдардың
көптігі.
Салыстырмалы, көп емес басқарушылар Басқарушылардың көптігі, орта
орты буындағы басқарушылардың буындағы басқарушылардың көптігі
жаттығуының аздығы
Басқарушылық жұмыс көбіне, Басқарушы топтың анық келбеті,
басқармайтын қызметтен бөлінбеген басқару жұмысы басқармайтын
қызметтен анық өндіріледі және
бөлінеді
Басқару қызметін туғаннан, әлде Басқару қызметін білімі, заңды
күшіне байланысты алады ұстамдылығымен алады
Ұйымға пайдалы шешім қабылдайтын Ұйымға пайдалы шешім қабылдайтын
адамдардың аздығы адамның көптігі
Бұйрық пен сезімталдыққа сүйену Ұжымдық жұмысқа және рационалдыққа
сүйену
Басқару ойының өркендеуін төрт мектепке бөлді, олар: басқару ғылым
мектебі, әкімшілік мектеп, адам қарым-қатынасы мектебі және ғылым
менеджмент мектебі. Осы мектептердің әрқайсысының менеджментіне деген
қатынасы анықталды. Ғылым менеджмент мектебінің пайда болуын американдық
инженердің Ф.В.Тейлордың атымен байланыстырды. Оның ұстамдары төрт нұсқаға
алып келеді.
1. Ғылымның негізін жасау, ол бұрынығ салт-дәстүрді, қалыптасқан
жұмыс ідістері әрбір элементті ғылыми зерттеу. Басқаруда дәлдік керек
құрылыстағы секілді.
2. Қызметкерлерді ғылымдық белгісіне байланысты таңдау, оларды
дайындау және жүйелік оқыту.
3. Әкімшілік пен жұмысшылар арасында жұмыста ғылыми жүйені ұйымда
пайдалану мақсатында бірігуі.
4. Еңбек және жауапкершіліктің әкімшілік пен жұмысшылар арасындағы
теңдестік.
Ф.В. Тейлордың шоғырлау концепциясы және ғылыми менеджмент мектебінде
А. Эмерсонның 12 өнімділіктің шарты дегеннен алды:
- анықталған мақсатқа әртүрлі басқарушылықтың деңгейінде басқарушы
мен бағынушының жұмылдырылуы;
- болашақ мақсатты есептегенде әрбір процесті талдауда жақсы ойлау
арқылы болады;
- жақсы кеңес, арнай білімнің қажеттігі, өнеркәсіп пен басқарушылар
арасындағы әр сұраққа дұрыс кеңес;
- тәртіп – ұжымның барлық мүшелерінің ережелер мен тәртіпке бағынуы;
- қызметшілерге әділетті қарым-қатынас;
- тез, сенімді, толық және үздіксіз есеп керекті ақпараттармен
қамтамасыз ету.
- тез және ұтымды ұжымды басқару;
- ереже және күнтізбе, ұйымның, жетіспеушілігін тез өлшеу және
шығындарды тез өлшеу және шығындарды азайту;
Шарттың дұрысталуы өндірістің жақсы нәтиже алып келуін қамтамасыз
етеді;
Операцияның дұрысталуы, уақыттың белгіленуін, операцияның орындалуын
ұсынады;
Жазба стандарттық құрылымдар, барлық ережелердің дұрысталуы және
жұмыстың орындалуы;
өнімділігін марапаттау, әр қызметкердің еңбегңн бағалау;
20-жылдары әкімшілік мектеп пайда болғаннан кейін, мамандар ұйымда
басқарушылықты толығымен пайдалануды ұсынды. Бұл мектеп француздық
менеджмент мектебін қолдаушы А.Файолеммен байланысты. Ол әкімшілік
басқарушылық принципін жасады және оның ойынша ол әр ұйымға қажет деп
санады.
1. Жұмыстың бөлінуі. Еңбекті арнайы бағыттау ұйымның табысты болуына
қажет.
2. Билік. Бұйрық еткен кезде жауапкершілікпен қарау қажет.
2.Тәртіп. Тыңдау және сыйлау ұйымның тыныш жұмыс істеуіне
көмектеседі.
4. Бірбасшылық. Әр жұмысшы бұйрықты бір адамнан ғана алуы керек.
5.Бағыт бірлігі. Ұйымдағы әр қызметкердің күші бір бағытқа бағытталуы
қажет.
6. Индивидуалды көзқарастың ортақ көзқарасқа бағынуы және көзқараспен
ортақ көзқарастың бір жерден шықпауы ұйымды қиыншылыққа алып келеді.
7.Марапаттау. Жұмысшылар таза еңбегі үшін өзінің қосқан үлесі үшін
сыйлық алып отыруы қажет.
8.Орталықтандыру. Орталықтандырылған мен орталықтандырылмаған
арасындағы пропорцияның сұрағы болып келеді. Әр ұйымда екеуінің арасында
теңдестік болуы керек.
9. Иерерхиялық мақсат. Қол астындағылар уақытта мақсатты ұстап тұруы
керек, үлкен басқарушыдан басқа ақпарат келіп түспегенше.
10. Тәртіп. Материалдық бағалау және адамдар әрқайсысы өзіне сай
орнында болуы керек.
11. Әділеттілік. Әділеттілік адамгерщіліктің және заңдылықтың
нәтижесі, ол қызметкерлердің беріліп жұмыс істеуіне алып келеді.
12. Қызметкердің жұмыстағы тұрақтылығы. Адамдарға өзінің жұмысын
жақсы біліп алу үшін уақыт берілуі қажет.
13. Сезімталдық. Жақсы нәтиженің бірі, ол қызметкердің жоспарды өзі
құрып, өзі орындауы.
14. Ерекшеленген рух. Қызметкерлердің бірігіп жұмыс істеуі ұйымның
табыстылығына алып келеді.
Ғылым менеджмент мектебіне, адам қарым-қатынас мектебіне қарсы келці.
Ол адамға деген жаны бар организмге сияқты қарау.
Бұл мектепті жоқтаушылар кәсіпорынның табысты болуына басқарушы-
менеджердің қасиеттеріне байланысты деп ойлайды. Әкімшілік пен жұмысшылар
арасындағы теңдестік ұжым арасында жақсы қарым-қатынас тудырады.
Келесі адам қарым-қатынасы мектебі психологияның басқару қызметінің
бір бөлігіне айналғаннан кейін пайда болды. Бұл басқару басқа мектептердің
адам психологиясын түсінбейді деп санады, мектептің әкімі Э.Мэйо еңбек
өнімді болу үшін жұмысшылардың көңіл-күйі көтеріңкі болу керек деп ойлайды.
Оның жүйесі мына жайларға алыр келеді, психологиялық жағынан келу:
- жұмысшыларды бір-бірін ұнатулары арқылы алу;
- жұмысшыға дұрыс көзқараспен қарау, яғни сыйластықпен;
- жұмысшыларды рационалдыққа ынталандыру;
- жұмысшыларды проблеманы шешуде, шешім қабылдауда олардың ойымен
санасу;
- жұмысшыларды мақтап отыру, олардың мақсаттарын бірдей етіп сендіру;
- жұмысшыға деген қызығушылықты көрсету;
Менеджменттің негізгі функциолары
Менеджмент жүйесі функцияда басқару қызметінің жіктеуін қарастырады.
Анық жіктелген функция басқаруы ғылыми және жаттығулық негіз ұйымды
құруды, ұйымның құрылуы мен басқарылуын қарастырады.
Менеджментте еңбектің бөлінуінің әсер ету – жеке функцияның өндіріспен
басқарылуы.
Менеджмент фукциясы басқару қызметін атқарады, сол арқылы ұйымның ішкі
жүйесінен сыртқы ортаның жүйесі құрылады.
А.Файоль менеджмент төрт функцияның жиынтығы деп анықтады: жоспарлау,
ұйымдастыру, басқару және бақылау. К.Киллен менеджмент функциясының ұғымын
ұлғайтты, ол былай түсіндірді ...ұйымның жоспарлау процесі, басқару,
мотивация және жұмысты бақылау, осылар арқылы ұйым жақсы нәтижеге жетеді.
Менеджмент функциясының маңызды бөлігі болып жоспарлау саналады.
Жоспарлау. Менеджмент функциясы сияқты мақсатты анықтау және
бағдарламаның өнімді болу үшін болжау, тактикалық жоспарлау Л.Д. Залевский
жоспарлауды басқарушылық шешімді өндіру, бұл процесс барлық нұсқалар
бағаланады және қорытындылайды, ішінен жақсы әсер ететінін таңдап дұрыс
шешім анықталады.
К. Киллен Жоспарлау – ол не, кіммен, қалай деген сұраққа жауап беруге
дайындық деп санайды.
Жоспарлау мақсатты анықтау және оның орындалуының жолдарын қарастыру.
Жоспарлау ұйымның әртүрлі деңгейін қамтып ұзақ мерзімді болып
бөлінеді.
Ұзақ мерзімді жоспарлауда (15-20 ж) фирманың мақсаты мен стратегиясы
анықталады. Ал орта мерзімді жоспарлау (5 жылға дейін) кай жол арқылы
мақсатқа жетуге болатынын шешу. Бұл жоспарларда ортақ кадрлық саясат, ортақ
өндірістік стратегияны, ортақ қаржылық саясат, ортақ маркетингілік саясат
анықталады.
Қысқа мерзімді және ағымдағы жоспарлау (1 жылға) ширек, айға
байланысты бірнеше формаға ие. Оның бірі ортақ мерзімді жоспарлауды
нақтылап және қысқарту. Сонымен қатар бір жылға өндірістік жоспар, қаржылық
жоспар маркетинг бойынша жоспар құрылады. Ағымдағы жоспарлаудың үшініш
формасы саясатты формалдау, механизмді бақылау, болашақта болатын
жағдайларға байланысты алдын ала компанияның жағдайын дұрыс анықтап алу
керек.
Ағымдағы жоспарлаудың үшінші формасы ол бюджеттік жоспарлау. Бюджет
қаржылық жоспарлауды көрсетеді. Әр кезде бюджеттің әр түрі қолданылады:
- кіріс пен шығыстар сметасы;
- уақыт жоғалту мен материалдар сметасы;
- капиталды шығындардың сметасы;
- кассалық бюджет;
- баланстық смета.
Бюджет ұйымның әртүрлі жақтарын зерттейді.
Ағымдағы жоспардың түрлерін А.А.Радугиннің кестесінен көруге болады.
Ағымдағы жоспардың үш түрі
2 кесте
Жоспар түрі Жоспар жүйесіндегі мәні Жоспарды оңдау формасы
Функционалдық жоспар Корпорацияға Негізгі қысқа мерзімді
стратегиялық жоспарды мақсат
енгізудегі көмек әртүрлі функционалдық
сферадан пайда болған
этапта мәселені шешуге
тактикалық жағынан келу
Бірак уақыттық жоспар Іс-әрекеттің пайда Бағдарлама, жоба
(бағдарламалық және болуына байланысты
жобалық) бұйрық ұстайды,
біржолдық қана
Тұрақты жоспарлар Қайталанатын операция Ереже мен құрылым
мен процесс бойынша нормативтік жоспар
шешім тұрақтанады
Кестеде А.А.Радугин бойынша әртүрлі сферадағы функционалды жоспардың
жасалуы көрсетілген.
Тұрақты жоспарға келетін болсақ, ұйымда жай принциптерді ұстау үшін
ортақ нәтижелі нұсқауды ұлғайту.
Тұрақты жоспарлар корпорациядағы стратегиямен байланысты емес және ол
күнделікті процессті басқаруға негізделген.
Бұндай жоспардың 3 түрі бар: саясат, процедура мен ереже.
Функционалды маркетингтік жоспардың негізіг аспектілері
3 кесте
Негізгі сфералар Бір типтік сұрақтар, олардың маркетингтік жоспарда
қаралуы
Өнім Негіз ретінде қандай өнімді шығарамыз?
Қайсы өнім аз мөлшерде пайда келтіреді?
өзіміздің өніміміз үшін қандай имидж жасаймыз?
Біздің өнім тұтынушылар үшін қандай қажеттігін
қанағаттандырады?
Біздің тұтынушылық бағытымызға қандай өзгеріс әсер
етуі мүмкін?
Баға Біздің тауар бәскешілерге қарағанда табысты ма?
Жеңілдік болмаса басқада модификация жасауға бола
ма?
Жүзеге асыру Саудадан табыс мол түсетін жерлер бар ма?
Негізгі өрістету каналдары қандай?
Дистрибюторлық фирмаларды басқарудағы мақсаты мен
құрылымы қандай?
Көтерме сауда немесе өткізу дистрибюторлар
қарым-қатынастарына қандай да бір өзгеріс қажет пе?
Ұйымдық құрылымды бөлу қандай болу керек?
өнімді және қызмет етуді бөлу неге бағытталған
(белгілі бір аумаққа ма және анықталған базарға ма?)
тауарды тұтынушыларға жылжытудың негізгі факторы
қандай?
Тауарды тұтынушыға әр өндірістік өнімнің түріне нарыққа, аймаққа
жылжытуға мүмкіндік жарнаманың ерекшелігі қандай?
туғызу факторлары Жарнамалық компанияда қандай массалық ақпараттар
қолданылуы мүмкін?
Қаржылық жоспардың негізгі аспектілері
4 кесте
Негізгі сфералар Қаржының жоспарында қаралатын бір типтік сұрақтар
Ақша құралдарын Капиталды тарату бойынша негізгі шығындар қандай (кесте
тарату бойынша пайыз?)
Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді қарыз міндеттемелері
арасында үйлесімділік пропорциясы қандай?
Ішкі және сырттық қаржыландыру арасындағы тепе-теңдік
қандай? Болатын тәуекелдің шегі қандай?
Қандай лизингтік формасында қолданылған?
Дивиденттер және Табыстың қандай пайызы дивиденттер ретінде үйлестірілуі
өтімді құралдардыңқажет?
көлемі Дивиденттердің тұрақты деңгей сұрағы қаншалықты
маңызды?
Дтвиденттің ақшалайдан басқа төленуі мүмкін бе?
өтімді құралдардың көлемін ортақ тепе-теңдікте ұстау
үшін талап қандай?
Ақша қорларын қарызға алу саясаты қаншалықты либералды?
Лимиттің қажетті көлемі қанша?
Ағымдағы міндеттемелер бойынша төлем уақыты қандай?
Қарыз бойынша міндеттемелерді төлеу қандай ережелер
арқылы іске асуы қажет?
Саясат – ол қайталанатын екінші ретті шешімді қабылдау параметрлері
қойылатын талапқа сай жағдай.
Саясат қызметтің пайда болуы бойынша нұсқау береді, ал негізінде
тұрақты жоспардың бір типті түрі болып табылады. Мысалы әр компания бір
саясатты ұстануы мүмкін, талапқа сай қызметке тек арнайы білім деңгейімен
қабылданады.
Өнімді басқару бойынша функционалды жоспардың негізгі аспектілері
5 кесте
Негізгі сфералар өндірісті басқарудағы қарастырылатын жоспардың бір
типті сұрақтары
Машина және құрал өндірістік күштің орналастыру жүйесі
орталықтандырылған ба?
өндірістік құралдың шоғырлануы қандай?
өндірістік айырбастау процесі қаншалықты
интегралданған?
Автоматтық және механиканың қандай деңгейі
пайдаланылуы мүмкін?
Берілген өндіріске жоғарғы қуатты құрал керек пе?
Сатып алу 1.Қанша қор қажет?
2. жабдықтаушыларды қалай таңдаймыз және олармен
қалай қарым-қатынас орналастырамыз?
3. Өндірістік қор қандай көлемде қажет
Тез жоспарлау және Инвентаризацияның қай жүйесі қолданылатын болады?
бақылау өндіріс процесінде есепке алу және бақылау қалай іске
асырылады? Бақылау 1-ші болып іске асырылатын негізгі
көрсеткіштер қандай (сапа, шығын, материал шығыны,
жай және т.б.)?
қандай жазалардың түрін қолдану керек (ескерту немесе
жаза)?
Берілген өндірісте қандай екпін жасау керек
(мамандандыру, стандарттау және т.б.)?
Процедуралар (стандарттық нұсқаулар) жеке тапсырмаларды анықталған
міндеттемелерді орындау кезінде бірнеше этаптан тұратын іс-әрекет жоспарвн
көрсетеді.
Стандарттық құрылымға мысал: Қонақ үйдің қызметкеріне жаңа келген
клиенттерді пункт бойынша тірке деп алдын-ала бұйрық берілген.
Ережелер нақты бір жағдайда алдын ала қандай іс-әрекет қолданылуы
керек екенін көрсетеді.
Мысалы: Қонақ үйдегі қызметшіге алдын ала клиенттерге олар алғашқы
төлем төлемегенше және кредиторлық карточканы көрсетпегенше кілтті
бермеңдер деп бұйрық берілген.
Егер берілген нұсқауды қызметкер орындамаса, ол өзі әр төленбеген
бөлме үшін жауапкершілікті өзіне алады.
Стратегиялық жоспарлау – стратегияны қалыптау бойынша жасау процесі,
ұйымдағы әр қызметкердің атқаратын мәнін анықтау.
Ұйымдағы стратегияны өңдеу – стратегиялық жоспарлаудың өзі үшін ғана
жасалынған емес. Ол өте күрделі және көп еңбекті керек ететін жұмыс, егер
стратегия табысты іске асып жатса маңызға ие болады, стратегиялық жүзеге
асып жатқанын бақылау үшін және алға қойған мақсатқа жетуіне сенімді болу
үшін ұйымдағы басқарушылар жоспар, бағдарлама, жоба және бюджет жасауы
керек және оларды басқарып отыруы керек.
Қызметтің негізгі бағыттары
6 кесте
Ұйымның даму жоспары Тактикалық жоспары
Диверсификация жоспары жоюшылық Маркетинг бойынша жоспар
жоспар, ҒЗЖ жоспары Қаржылық жоспар
өндірістік жоспар
сатып алу жоспары
бизнес жоспар
Жоба бағдарлама және жоспар Жоба-бағдарлама және жоспар
Стратегиялық жоспар жүйесін функционалдау нәтижесі стратегиялық шешім
бір-бірімен байланысты жоспарлау құжаттар жиынтығы, оларда стратегияның
шешім мен қорларды үлестіру көрсетілген.
Ұйым болашақтағы өзгерістерді аянбай күтіп алу үшін ең маңыздысы
мақсатты стратегияны, бағдарламаны анықтау, қорларды үлестіру болып
табылады. Ал бұл өзгерістер стратегиялық жоспардың маңызды нәтижесі ретінде
қызмет етеді және ғылыми-зерттеу жоспары жұмысы (ҒЗЖ) болып кірісуі мүмкін.
Өнімнің диверсификациясы, жаңа өнімді бекіту және пайдасыз өндірісті
жою мәселесі.
Қазіргі заманғы ұйымда 4 бір-бірімен байланысты жоспар өңделуі керек.
1. қызметтің негізгі бағыттарды ең маңызды болып 10-15 жылғы, кейде
одан да көп жылдық стратегия болып табылады.
2. Ұйымның даму жоспары 1 жылдан 5 жылға дейін уақыт аралығында.
Стратегиялық жоспарлардың маңыздысы өнімді толық жетілдіру және жаңа
технологиямен жаңа өнім шығаруға ауысу.
3. Тактикалық жоспардың ұйым ағымының қызметін белгілеу.
4. Мақсаттық мінез ұстайтын, бағдарлама, жоба-жоспарлар: жаңа өнім,
өндіру және технология, өндірістегі шығынды азайту, экология қорларын
үнемдеу, жңа нарыққа кіру және т.б.
Бірінші екі топ стратегиялық жоспардың негізгі өнімі болып табылады.
Бұл жоспарлар тактикалық және жоба-жоспарларға қарай өзгеруі керек, себебі
1-ші екі топ осылар арқылы іске асады. Тактикалық жоспар және жобалар жарым-
жартылай стратегиялық жоспарлау жүйесіне кіреді.
Қызметтің негізгі бағыты, бұл жоспар да стратегиялық деп аталады. Ол
барлық жоспарлардың шыңы деп аталады, себебі ол ұйымның мақсаты мен
стратегиясын белгілейді. Бұл жоспар басқа жоспарларға жөн табуға
көмектеседі.
Бір уақытта ол қызмет бағыттарында және нарықты шешім қабылдағанда шек
қояды.
Ұйымның даму жоспары. Ол жаңа өнім шығару мен қызмет көрсетуде қандай
шара қолдану керек екенін анықтайды және жаңа позицияға шығудың нақты
жолдарын көрсетеді. Даму жоспары мына сұрақтарға жауап береді.
Тауарға деген ұйымда қандай шарт және қызмет көрсету күтіледі?
Жаңа өнім түрлерін шығаруды жеңілдету мен олардың нарықта өтімділігін
табу үшін ұйымда қандай климат орнату шарт?
Қолда бар қорлар жаңа өнім түрлерін шығару үшін және қызмет көрсету
үшін қандай дәрежеде?
Даму жоспары өңдеу үшін жөн табуға қызмет етеді:
а) диверсификация жоспары, шығарып жатқан өнімді толықтыру және
алмастыру үшін жаңа өнім түрін көрсетеді;
б) жою жоспары, бұнда ұйым қай элементтен құтылу керегін көрсетеді.
Тактикалық жоспар. Бұл жоспарды сонымен қатар ағымдағы қызмет
жоспары және табыс жоспары деп те атайды. Олар шығарып жатқан тауар мен
қызмет өндірістік жаңа нарыққа кіру шарттарына бағытталған.
Ағымдағы қызмет жоспары әр функционалдық зонаның жоспарымен күшейеді:
қаржы, өндіріс, сатып алушылар және т.б. бұл жоспарлар стратегиялық
жоспардың бөлігі болмаса да стратегиялық жоспарға байланған. Тактикалық
жоспар стратегиялық жоспардың іске асуына негізгі құрал ретінде жұмыс
істейді және ең соңғылардан ерекшеліктері бар, оны біз жаттығулық жұмыста
есепке алуымыз керек. Олар:
- Тактикалық жоспарлар толығымен стратегиялық жоспарлармен өңделеді;
- Тактикалық жоспарды өңдегенде мынадай принцип ұстанады: Кім
жоспарларды орындайтын болса, сол оны өңдейді. Басқалай айтқанда егер
стратегиялық жоспарды және шешімді ұйымдағы жоғары басқару қабылдаса, онда
тактикалық жоспар орта басқару деңгейінде өңделеді;
- тактикалық жоспар ереже бойынша қысқа мерзімге жасалынады
стратегиялыққа қарағанда, сондықтан оны жүзеге асыру тез және шыққан
өзгерістерге байланысты тез шара қабылданады.
Нарық экономикасына өту шартында тактикалық жоспардың құрылымы
өзгереді, өңдеу әдісі және негізгі бөлімдерді ойлап табу.
Сонымен ұйымның жылдық жоспары ереже бойынша төрт негізгі бөлімді
кірістіреді: маркетинг бойынша жоспар, қаржылық жоспар, өндіріс жопары,
сатып алу жоспары.
Нарықтық даму қарым-қатынасы этапына байланысты және фирма қызметінің
қалыптасқан ішкі шарты бойынша жоспар бөлімін табады және оның маңызы
өзгереді. 1-ші орынға сату жоспары және қаржылық жоспары және өндірістік
шығуы мүмкін. Әр стратегияның жоспары міндетті түрде бағдарлама жинағымен
және жоба-жоспарымен бекітіледі. Мысалы: ұйымның даму жоспары қысқа, орташа
және ұзақ мерзімді бағдарламалармен бекітіледі.
Жоспардың бейімділік негізі. Олар иілгіш және күтпеген ішкі
факторлардың өзгерістеріне бейім болуы керек. Сосын стратегиялық жоспардың
бейімділігін, мінезін қамтамасыз ету үшін жоспардың барлық түрлеріне, соның
ішінде ерекше тактикалық жоспар күтпеген жағдайға қандай іс-әрекет қолдануы
қарастырылады. Бұл іс-әрекеттер белгілі әдістемелік қабылдау жағдайының
жоспарлауы арқылы іске асырылады. Стратегиялық жоспарлау өзінің табиғатына
тән ұсынысқа, кеңеске, болжауға сүйенеді және оған кейде тәуекел етуге тура
келеді. Сондықтан ұйым басқарушылары олардың ойлары болмай қалған жағдайда
не істеу керек екенін білулері керек. Жағдайлық жоспарлар қандай дәрежеде
ұйымның мақсаты мен келетіні анықтайды. Жағдайлық жоспар артық жоспарлар
жүйесі болып табылатын ұйымды ішкі ортаның өзгеруіне дұрыс шешім
қабылдайды, икемделеді. Бұл реакция барлық жоспар жүйесінде көрінеді және
ең 1-ші Англиядағы қызмет жоспарын осылай стратегиялық бейімделу жоспары өз
алдына жағдай жоспар жиынтығын көрсетеді, ұйымның ішкі ортасында пайда
болған әрқайсысы белгілі бір жағдайға қызмет жасайды.
Формалды-жоспарлардың кең тараған әдісі болып бюджетті өңдеу болып
табылады, ол әртүрлі жопарлардың қиысуымен қорлардың бөлінуі. Болашағы бар
жоспарлаудың отандық жаттығуда, қаржылық дамудың негізгі көзі мемлекеттік
бюджет болғанда олардың мақсаттары үшін шығын сметасы өндірілді. Бюджет
артықшылығы тек қандай және қанша қорлар керек деген сұраққа ғана жауап
бермейді, сонымен қатар олардың толықтыру көзін көрсетеді. Бюджеттің мән
сызығы қорлардың сандық бағасы және мақсат болып саналады. Көп жағдайда
бюджеттер құндық көрсеткіште өңделеді және бағаланады, бірақ кейде уақытша,
еңбектік және табиғилар қолданылады. Бюджеттік сандық көрсеткіштері
басқарушыға ұйым жұымысының әр түрлі аспектілерін бағалауға, салыстыруға
мүмкіндік береді.
Бюджетті өңдеу – күрделі және жауапкершілікті талап ететін жұмыс, ол
стратегиялық жоспарландыруда орындалады. Ол ұйым басқарушыларының фирманың
ортақ міндеттемелерімен стратегиялық шаруашылық бөлімшелері (СШБ) мен жеке
бөлімшелердің мақсаттарын хабарлауымен басталады. Сосын СШБ және бөлімшелер
аладын ала смета өңдеуге және бюджетті оның жоспарлық кезеңге байланысты
өңдеуге кіріседі. Бұл құжаттар СШБ жоспарына кіргізіледі және керекті
жөндеулер мен бюджетті нақтылау бойынша басқару бұйрықтарын жақсылап
зерттеп содан соң басқарушыларға беріледі. Негізінен бұл сатыда СШБ
арасында қорлары бар бөлінушілер болады, сосын олар қаржыландырылатын қор
анықталады.
Соңғы бюджетті өңдеу сатысында басқарушылардың бұйрығы бойынша
стратегиялық қорлардың бөлігін есепке алу және оларды алу көздері жүзеге
асырылады.
Ереже бойынша СШБ мен бөлімшелер, жоспарлар және бағдарламалар
арасындағы қорлардың бөлу процесі қорытынды бюджетті өңдеумен аяқталмайды.
Стратегиялық жоспарлардың бейімделу мінезі уақытша, мақсатты және ұйым
стратегиясын олардың бөлімшелерін өзгертулерге сай бюджетті жөндеуді
ұйғарады. Сондықтан әрқашан әсер ететін қорларды бөлу механизмін жасау өте
маңызды. Бұл есеп айтылған әдіс бойынша шешілуі мүмкін. Берілген жұмысты
орындауға сетевой грфик бойынша қорларды қайта бөлу әдісі ыңғайлы құрал
болып табылады.
Стратегияны жоспарлау – көп күшті уақытша керек ететін басқарушылық
қызмет түрі. Стратегиялық жоспарлаудың функциясын адамдар жасайтын
болғандықтан жоғарыда көрсетілгендей бұл үрдіс құрылу керек және оны
басқару қажет.
Бұл жерде ұйымдық-психологиялық климат жасап соны ұстап тұру қажет
және мақсатқа лайықты жұмысшыларға әрқашан өзгерістер ұйымның анық дамуы,
сондықтан мұндай өзгерістерге олар дайын болулары қажет.
В.Ю.Кузнецов пен В.И.Подлесных ұйымдағы жоспарлауды келесі процеспен
көрсетеді.
Жоспарлау – басқару жүйесінің құрам бөлігі болғандықтан ұйымның
форманың үлкен түрлерінде көрсетіледі. Жоғары менеджмент жағдайында
президентке немесе вице-президентке бағынатын орталық қызмет көрсету
жағдайы және ұйымға кіретін бөлімшелермен кәсірорындар үшін болашағы бар
ағымдағы жоспарлар өндірісі қызмет етеді. Олар кәсіпорын мен бөлімшелер
жоспарлау қызметін қолданбайды. Аз кәсіпорынмен бірдей және жақын
профилдегі ұйымда жүйе қолданылады. Жоғары менеджмент тек ортақ даму
бағытын анықтайды: капитал ашу құрылымымен орналастыру, ортақ өндіріс
көлемі және табыс.
Орталық жоспарлау қызметі жоспар формасын өндіреді және бөлімдерге
ұйымның мақсатын тану шегін жасайды. Бөлімнің жоспарлау қызметі жұмысын
бақылау орталық жоспарлау қызметі жүзеге асырады. Батыс елдерінде соңғы 10
жылда жоспарлау және ішкі ортада басқару сияқты бейімділік жүйесі, процесі
жүріп жатыр. Ұзақ мерзімді жоспар болашақтан қазіргі уақытта ауыстыру
бұрынғыдан болашаққа емес болашақтан қазіргі уақытқа ауыстыру процесімен
жүріп жатыр. Ұзақ мерзімді жоспарлау стратегиялық жоспарлауға айналады,
стратегиялық жоспарлау процесі 4 сатылы этапты кіргізеді, олар: бағалау,
таңдау, орындау және қорытындылау мағынасы стратегиялық жоспарлауда
көрсетілген.
Стратегиялық жоспарлау процесін қорытынды фазасының альтернативі және
компания профилі өңделгенде стратегия таңдау, стратегиялық қорытынды
ыңғайлы болу үшін 4 саты болады. Шынында да менеджерлер әр сатыны бірнеше
рет жасайды, себебі олар көп альтернативтің ішінен бір пайдалы стратегияны
таңдағылары келеді.
SWOT бұл жерде 1-ші жолда. SWOT- талдау, ол ағылшынша сөздердің 1-ші
әріптерінің жиынтығы, strength (күш), weakness (әлсіздік), opportunity
(мүмкіндік), threat (қорқыту).
Стратегиялық жоспарлау процесі фирманың әлсіз немесе күшті жақтарын
және олардың бизнесіне қандай байланысты мүмкіндіктер туатынын көру үшін
ішкі ортаның қорытындысымен компания профилін салыстырады.
SWOT – талдау процесінде – менеджер екі операция жасау керек.
1. Нақты қауіппен жиылатын табысқа жету үшін нарықтық сол сегментінде,
олар бақылай алатын компанияның профилімен мүмкіндіктерін салыстыру. Соның
мақсатында – нәтижелі стратегияға сүйеніп компанияның күшін жақсартып
шығару және әлсіз жақтарын жеңу.
2. Өз фирмасының күшті және әлсіз жақтарын басқа фирмалармен
салыстырып, бәсекелестердің қандай күшті жақтары және олар осыдан қандай
артықшылықтар алатынын анықтау.
Қашан SWOT – талдау біткенде, менеджер бар мүмкіндіктерден максималды
артықшылықтар алу үшін фирма артынан жүретін әр түрлі стратегияны іздей
бастайды.
Алдымен олар таңдамалы талдау деген рәсім жүргізді, қазіргі фирма
стратегиясын қарастырады. Бұл этапта фирманың алға қойған мақсаттарға жету
үшін қазіргі стратегия қаншалықты үлес қосатынын анықтайды.
Егер таңдалған стратегия алға қойған мақсатқа жеткізсе әрине оны әрі
қарай жалғастырып, жетілдіру қажет. Егер алынған және алғысы келетін нәтиже
арасын сәйкес келмейтіні анықталса, онда басқа стратегиялық альтернатив
іздеп, басқа стратегиялық жолдар іздеу керек.
Стратегиялық жоспар болашаққа көпір болып есептелінеді және ұйымның
қазіргі жағдайынан қандай болу керек ауысу жағдайына пайдаланады.
Стратегияның жоспарында үш стратегия түрі бөлінеді: баға бойынша
көшбасшылық, дифференциал және фокустау.
Баға бойынша көшбасшылық – бұл алатын қызметімен товары үшін өзі
төлегісі келетін тұтынушылардың пайдасына бағытталған стратегия. Бұл
стратегия бойынша төмен шығын мен үлкен көлем атынан ұйымда төмен баға
қалыптасады.
Дифференциал – бұл стратегия кең таңдау мүмкіндігімен жоғары
деңгейдегі сапаға көп ақша төлегілері келетін тұтынушыларға арналған.
Фокустық стратегия – ұйымдарда нарықтың нақты аумағында шоғырландыру
үшін және тұтынушыларды ерекше сұрақтар тарту үшін қолданылады.
Стратегиялық жоспарлау базасында стратегиялық басқару дами бастайды
және бірінші болып мақсат бойынша басқару (МББ) болмаса мақсатты менеджмент
қайсысы тіке бұйрықты менеджментпен қарама-қайшы келеді, әрбір нақты
жағдайда тәуелді іскер бұйрық алғанда қалай іс-әрекер жасау керек. Сонымен
бірге жоспарлық менеджмент бөлінеді, ал барлық жұмысты бөліктеп көрсетіп
және қайсысын орындау керектігін көрсетеді.
Мақсат бойынша менеджмент моделі бағынушы берілген уақыт мезгілінде
жұмыс істейді, ол менеджермен бағынушының арасындағы мақсатқа жетудегі
келісушілікті көрсетеді. Бұл жағдайда менеджер бағынушыға кеңесші мәнінде
болады. МББ мына алғашартқа сүйеніп жасалынған, егер мақсат жақсы
түсінілсе, онда оған жету мүмкіндігі көбірек болады, ал прогресті тек алға
қойған мақсатқа деген көзқарас бойынша өлшенеді. Басқару процесі мақсат
бойынша 4 этаптан тұрады:
1.Кәсіпорын басқарушыларының өкілдіктерімен міндеттемелері анықталады.
2. Қойылған міндеттемелерде менеджменттің мақсат өңдеулері жүзеге
асырылады.
3. Алға қойған мақсатқа жету үшін, нақты жоспарлар жасалады.
4. Бақылау жүргізіледі: өлшеу, әр басқарушы мерзімінен алынған
жұмыстың нәтижесін бағалау.
Сонымен, егер мақсатты болжау ол барлық басқару қызметінің басы, оның
міндетті жалғасы, мақсатқа жету үшін жұмыс түрлерін анықтау болып табылады.
Менеджерлер тек жоспар құрамай сонымен қатар қалыптасу жолымен құрылымын
процесстерін және әдіс арқылы орындалуын ұйымдастырады, солар арқылы
біріккен және нәтижелі еңбек жүзеге асады.
Көрсеткіштер жүйесін өңдеу менеджерлердің қызметінде маңызды орын
алады. Соның көмегімен әр жұмысшының, бөлімшенің толығымен кәсіпорын мен
оның қызметі өлшенеді және бағаланады.
Біздің елде ұзақ мерзімді жоспарлау және басқарудың мақсаттық
бағдарлама әдісі даму үстінде. Осы арқылы жоспар мақсаты қорлар көмегімен
байланысады. Жоспарды бағалау – жұмыстың нәтижесімен мақсаты арасындағы
айырмашылықты салыстыру арқылы жүргізіледі.
Бағалау процесі жоспарды қайта қарау мақсатында пайдаланады. Нәтижелі
болуы үшін бағалау жүйелігі үздіксіз жүргізіліп отыруы қажет.
Өңделген процесс жоғарыдан төменге дейін барлық деңгейді қамтуы тиіс.
Сандық сияқты сапалық белгілер қатарлары бар олар бағалау процесінде
қолданылады. Бұл белгілер кестеде көрсетілген.
7 кесте
Жоспарды бағалау белгісі
Сандық белгі Сапалық белгі
Нарық үлесі Жоғары білімді менеджерлерді тарту
Сату көлемінің өсуі қабілеті
Көтеріліс үшін кеткен күндер Клиентке қызмет көрсету көлемінің
өндірістің шығыны мен нәтижелігінің кеңесі
деңгейі Нарық білімінің тереңдетілуі
кадрлар тұрақсыздығы Қауіп санының төмендеуі
жұмысқа шықпаулар Мүмкіндіктерді пайдалану
жұмысшылардың қанағаттандырылуы
таза пайда
акция курсы
дивиденд нормасы
акцияға есептелгендегі кіріс
капиталдан пайда
құнды қағаздар бойынша пайда
Белгілі жоспарланған мақсатты жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшін
ұйымдардың өзара анық қарым-қатынасын, жүйедегі әрбір жұмысшылардың іс-
әрекетін оларды бөлімшелерге бөлу жүйені басқарушы орнын анықтау ұйымның
міндеті болады.
Менеджмент құрылымы көптеген сапалық қасиет менеджмент құрылымын
жасағанда талапқа сай фактор қорытындыларын жақсылап байланыстыру керек.
Менеджмент құрылымы неғұрлым күрделі болған сайын рационалды
менеджмент құрылымы жауап беретін принциптері маңыздырақ.
1. басқару бірлік принциптері мен қызметкерлердің жауапкершілігі. Ол
екіжақтылық бағынуды алып тастайды және қарама-қарсы басқаруға мүмкіндік
және бұйрық алуға мүмкіндік алады.
Әр звенода бір ғана бастық болуы керек, ол соған бағынып содан ғана
бұйрық және басқару алады. Сонымен басқару звеносы екі обьектіні де бір
уақытта нәтижелі басқара алмайды.
2. Сызықтық және функционалды басқарудың арасындағы нақты шкеара қою
принципі. Сызықтық басқару өндірісті өнімді басқаруды іске асыру керек.
Сызықтық басқаруға функционалды көмек көрсету оны керекті ақпаратпен және
кеңінен қамтамасыз ету керек.
3. бақылауды бөлу принциптері. Бір адам нәтижелі басқару үшін яғни
басқару нормасын орындау үшін дұрыстап бағынушылардың санын анықтап алуы
керек.
4. Нақты функционалды шек қою принципі. Әр өндірістік және
функционалды звеноның нақты сызылған функциясы болуы керек, ол басқа бірде-
бір менеджмент деңгейінде басқа бөлімшелер функциясына тиіспеуі керек.
5. Менеджменттің звеносы мен міндетті адамдардың құқықтары және
міндеттемелері мен жауапкершіліктерінің сай болу принцип. Тек қана осындай
сәйкестік шешім қабылдау және оны жүзеге асыруға нақты шарт жасады.
6. Иілгіштік пен үнемділік принцип менеджменттің ұйымдастыру құрылымы
ішкі және сыртқы өзгерістерге өз шығын мен әсер етуі қажет.
Ең жақсы құрылым ол – ең жақсы әдіспен ұйымның ішкі ортамен
әрекеттесуі қызметкерлердің күйін мақсатына лайықты және өнімді бағыттау
және бөлу, сонымен қатар сатып алушылардың қателіктерін қанағаттандыру және
өз мақсаттарын жоғары нәтижемен өз мақсаттарына жету.
Менеджмент сатысында звено жиынтығы түсінідріледі, оның менеджмент
иерархиясында болатын, төменнен жоғары қарай бағыну жүйелігін қамтып
көрсетеді, ал менеджмент звеносы ол өз бетінше менеджменттің бірнеше нақты
функциясын орындайтын құрылымдық бөлімше.
Менеджмент звеносы атанып ұйым бөлімшесімен қызметі көрсетіледі.
Бірінші төменгі сатыға шешімі туралы орындаушыларға жеткізіліп, менеджмент
құрылым звенолары жатады.
Менеджмент құрылымын көптігіне қарамастан нақты шарттарда ереже
бойынша екі классикалық құрылымын байланыстыруды көрсетеді. Менеджменттің
сызықтық құрылымында басқарудың әр жұмысшысы берілген өндірістік тапсырманы
тікелей орындайды. Ол өз жұмысының барлық сұрақтары бойынша бір ғана жоғары
тұрған адамға бағынады. Барлық бағынушы звеносы үшін менеджмент жүйесінің
сызықтық звеносының бұйрығын орындауы қажет. Менеджменттің мұндай
құрылымында орталықтандыру және жекеленген принциптер іске асады.
Менеджменттің функционалды структурасы әр басқару ақпараты мен көбірек
жақсы жауап беретін еңбек бөлінісі арасындағы құрылымды еңбек бөлінісінің
маңызы өндірістік процесс күрделілігі, оның көлемділігі, мамандығы мен
бірлестіруі тез және дұрыс шешім қабылдау керек ететін менеджмент жүйесі
анық бір функцияны орындайды.
Әкімшілік сүрақтар яғни ортақ басқару сызығы бойынша сызықтық және
функционалдық комбинациясының ұқсастығы ол әр жұмысшының бір ғана
басқарушыға бағынуы, функционалдық звено қызмет бабына жататын сұрақтар мен
айналысуы сонда да соңғы шешімді қабылдау ортақ басқарушы құқығында болады.
Менеджмент жүйесіндегі негізгі маңыз – ол орталықтанған және
орталықтандырылмаған ұйым арасындағы дұрыс қарым-қатынас.
Толық орталықтанған ұйымда соңғы шешімді бір ғана міндетті адам
қабылдайды. Ал орталықтандырылмаған ұйымдарда шешімді бірнеше адам немесе
бөлімшелер қабылдайды. Жоғары орталықтанған дәрежелі ұйымда президенттен
жұмысшыға дейін әр түрлі басқарудың деңгейі болады. Орталықтанған
басқарудың артықшылықтары мен кемшіліктері 8-ші кестеде көрсетілген.
Орталықтандырудың артықшылығы мен кемшілігі
8 кесте
Артықшылығы Кемшілігі
Шешімді ұйымдағы барлық жұмысты Шешім нақты жағдай бойынша дұрыс
жақсы білетін басқарушы қабылдайды білмейтін адаммен қабылданады
Басқарудың жоғары деңгейде шешім Басқаруды жоғары деңгейде
қабылдайтын адамдар, төмен деңгейлі қабылдайтын адамдар осы шешімді іске
басқарушыға қарағанда жақсы дайындықасыратын жұмысшылар мен аз
пен білімді болып келеді қарым-қатынаста болады
Жұмысты қайталауды жою, шығынды Байланыстың созылыңқы сызығы көп
азайтуы уақыт жоғалтуға алып келеді
Жабдықтандыру сияқты басқаруды Төлем звеносының басқарушылары шешім
орталықтандырумен және басқарушының қабылдауға дайындық процесіне
бөлімін өсіреді қатысушылықтарына көңілдері толмайды
Ұйым басқарудың барлық деңгейдегі Дайындыққа қатысатын адам санның
қабылданған шешімнің үлкен болғаны көбіне байланысты көптеген қате
шешім пайда болуының көбею
ықтималдығы
Ораталықтанбаған ұйым әр кезеңде басқарудың аз деңгейін ұстанады. Ұйым
орталықтанбауы ереже бойынша біріншіден бірнеше басқару деңгейін алып
тастау, екіншіден қойған басқарушының көп құны мен міндетттемелерін
көрсетуінен жүргізіледі. Орталықтанбаған менеджменттің біреуінің негіз
салдары болып келді, ол шешімді мақсатқа лайықты болатын төмен деңгейде
қабылдау орынды.
Орталықтанбаған ұйымның артықшылықтары мен кемшілігі 9-шы кестеде
көрсетілген.
Артықшылықтары Кемшіліктері
Шешім тез қабылданғанда Хабарландырудың толық болмауының
негізінен шешім қабылдау мүмкін және
олардың дайындаға қатынасатын
бөлімдердің іс-әркетінің бағытының
әлсіздігі
Шешімді болған жағдай бойынша көп Басқарушылардың төлемдері жоғары,
ақпарат беретін басқарушы қабылдайдысебебі төменгі деңгейде тиімді және
жоғары төленетін басқарушыларды алу
қажет
Орта звено басқарушының шешім Басқарушы қызығушылығы біртіндеп
қабылдауға дайындықта белсенді азаяды, ол өзінің бөлігінің
қатысуы олардың міндетін және жұмысының табысытылығына қызығуы
компания жұмысының нәтижесінде мүмкін, ал компания толығымен
қызығушылықты көтереді қызықтырмауы мүмкін
Орта звенодағы басқарушыларға кәсібиҰйымның барлық бөлімдерінде ереже
өсуіне жақсы шарттар жасалады үйлесімімен жұмыс процедурасына
кедергі жасайды
Қоғам мүшелерінің әр түрлі ішкі еңбек тәртібі және сыртқы қарым-
қатынасы мен оятқыш күштері анықталады. Ішкі мұқтаждық пен қызығушылық,
талаптану және тілек, бағалық заттар және бағалық жөн табу мұрат және себеп
бұлардың бәрі күрделі әлеуметтік еңбек қызметінің мотивациясының құрылымын
көрсетеді.
Әлеуметтік топтың белсенділігін ояту және адам қасиетінің
талаптануымен байланысты анықтандыруды қанағаттандыру. Мотивация – ол
ауызша тәртіп еңбек тәртібіне сүйеніп түсіндіру үшін себеп таңдауға бағыт
алған.
Мотвация – ол керекті құралдарға және өзіндік өмір сүру шарттарына,
өзін сақтауға және ортамен теңдестікті сақтауға талаптануға деген
жекеліктің қамқорлығы, көптеген адам қажеттіліктерінің жіктелуі болып
табылады. Олар: арнайы адам қажеттілік обьекті; олардың фукционалды
тағайындау міндетін іске асыру түрі бар.
Негізгі қажеттіліктерді осы және басқа моментке байланысты жүріс-
тұрысты мативтік топтар немесе 5 деңгейді бөліп көрсеткен. Американдық
психолог А.Маслоу қажеттіліктің иерархиясын табысты және толық түрде
жасады.
1. Экзистенциалдық қажеттіліктер өзінің өмір сүруіндегі қорғанысқа
қажеттілік ертеңгі күнге сенімділік, өмір сүрудегі тұрақтылық шарттары
белгілі бір тұрақтылық және қоршаған адамның социумының жүйелігінің
қажеттілігі, ал еңбек сферасында жұмыс басты болудың кепілдемесінің
кездейсоқ жағдайлардан сақтандырудың қажеттілігі.
2. еңбекте бірлесіп қатысудың өзіне назардың басқаларға көмектесудің
болуы, қарым-қатынас дасаудың т.б. ұжымға деген тиесіліліктің әлеуметтік
қажеттілігі.
3. Өзін сыйлаудың, беделдің қажеттілігі ол жетісітіктің мойындалуы
қызметте өсудің, мәртебенің, беделдің жоғары баға берудің мойындалуының
қажеттілігі.
5. Өнер арқылы жекелік және рухани қажеттіліктер пайда болады.
А.Маслоу бірінші, екінші типтік қажеттіліктерді бірінші (туа пайда
болатын), ал қалған үшеуі екінші (жүре пайда болатын) деп аталады.
Менеджерлер үшін адамдық қажеттіліктерді иерархиялық тәртіпке қоюы үлкен
роль атқарады. 1-шіден қажеттілік істердің төменгі деңгейлері ең бірінші
қанағаттандырылуы керек. Содан кейін жоғары деңгейдегі қажеттіліктерге
назар аударса болады. Екіншіден төменгі деңгейдегі қажеттіліктер жоғары
деңгейдегі қажеттіліктерді қалыптастырады. Үшіншіден әр адам төменгі
деңгейлі қажеттіліктің мотивациясынан жоғары деңгейлі мотивацияға прогресс
жасайды. Төртінішіден адам ешқашан қажеттіліктің толық қанағаттанарлық
сезімін білдірмейді.
Ф.Херцбергтің жұмыс мотивациясының теориясы адамдық қажеттілікті екі
топқа бөледі. Гигиеналық факторлармен шарттар. Егер осы шарттың бірі
болмаса қызметкерлер жұмысынан қанағат алмайды; бірақ шарттың өзі болғанда
да қанағаттың бары білінбейді, мотивацияда жұмыстан қанағаттылық
компаниямен әкімшіліктің саясаты, басшылықпен қатынас еңбек шарты жалақының
мөлшері, қызметтестермен қарым-қатынас, жеке өмірі, мәртебе, қорғаныс
өспейді. Бұл факторлардың бағалылығы қызметкер жұмысты аяқтағаннан кейін
қосымша алғыс алады. Факторлардың екінші тобын Ф.Херцберг ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нарық шаруашылығының негізгі элементі менеджмент болып табылады.
Менеджмент – ғылым ретінде ұйымды басқарудың нәтижелі әдісін өңдеу
болғандықтан, көбінесе алға басқан экономикалық жүйені толығымен анықтайды.
Менеджменттің басты мақстаы - өндірістің жоғары тиімділігіне қол
жеткізу, кәсіпорынның, фирманың, компанияның ресурстарын ұтымды пайдалану,
кәсіпорынның, фирманың басшылығы, басқарушы орган.
Қазіргі заманғы менеджмент әртүрлі бағыттар түрімен стратегиялық
әрекет жасайды, бір қарағанда олар бір-бірімен байланыссыз болып көрінеді.
Тек қана менеджментте үш бағыт бірігеді, олар: технология және өндіріс
ұйымы; адам қарым-қатынастарын зерттеу психологиясы.
Сондықтан бұндай менеджменттің ерекшелігі басқару бойынша мамандық
дайындап жатқандарға, экономикалық мамандықты дайындауға өте маңызды.
Қазіргі заманғы басқарушы осы тәртіпті меңгеру үшін, ол осы бағыттарды
жақсы білуі керек. Осы себептен менеджмент пәні бойынша қосымша
оқулықтардың маңызы артады, олар әртүрлі ұйымдарды, қазіргі заманғы
басқарумен басқаруды үйретеді.
Бұл оқулықтар экономикалық басқарулардағы барлық өзгерістерді қамтып
отырады. Бұл көмек оқулықтары дәріс, семинар және жаттығу сабақтарын қалай
өткізу керек жөнінде және студенттердің өзіндік жұмысында мына тақырыптарды
дұрыс орындауды талап етеді:
- Жалпы менеджменттің негізі;
- Ұйымның жүйе ретіндегі құрылымы;
- Менеджер –тиімді басқарудың ұйымдастырушысы және олардың сапасы;
- Қызметкерлерді басқару және кадрлық саясатын қалыптастыру;
- Ұйымдағы байланыстың мәні мен маңызы;
- Басқару шешімдерін қабылдау теориясы.
Бұларға тек қана экономикалық категориялар ғана қаралмайды, сонымен қатар
жалпы ғылыми әдісі және басқару шешімін қабылдау әдісі қарастырылады.
Ұсынылған материалды оқу менеджер-студенттерге, маткетологтарға және
де басқа экономикалық мамандықтарға жаттығулық көмек береді. Олар ұйымды
нарық қатынастарының қарқынды даму шартында басқару бойынша құрама білім
алады. Оқу құрамында теоретикалық аспектілер, менеджментті функионалдау
бастамасы және олардың қазіргі заманғы өзгешелік сыртқы ортаның әсері
ұйымды функционалдауға және нәтижелі шешім қабылдау туралы айтылады. Бұл
оқулық ерекшелігін қарастыра отырып, біздің ойымызша экономика
мамандығының студенттерін ғана емес, сонымен қатар басқа мамандық
студенттерін қызықтыруы мүмкін.
1 Бөлім. Жалпы менеджмент негіздері
Менеджмент ұғымы жүйе ретінде ұйымды нәтижелі функционалдау бойынша
дұрыс басқарушылық шешім. Менеджменттің негізгі функциналары. Жоспарлау.
Ұйымдастыру. Мотивация.бақылау. басқаруда айтылған функциоларды өзара
байланысы мен қолданылуы ерекшелінеді.
2 Бөлім. Жүйе ретіндегі ұйым құрылымы
Ұйым тұтыну жағдайын жасауға бағытталған адам элементін
жинақтауға, материал-техникалық және ақша ресурстарын бірлік еңбек
процесіне біріктіру. Қызметкерді басқару масштабын анықтау.
3 Бөлім. Менеджер – тиімді басқарудың ұйымдастырушысы және оның
сапасы
Менеджер қызметінің жалдамалы басқарушы ретінде көрінуі оның
функциолары. Кәсіпорынды жүзеге асырғанда тез шешім қабылдау. Менеджердің
базалық сапасын қалыптастыру. Менеджердің жеке стилун құру. Менеджменттің
мінезін анықтаудағы қазіргі заманғы концепсия моделі.
4 Бөлім. Кәсіпорынның қызметкерлерін басқару және кадр саясатын
қалыптастыру
Ұжымды басқару жүйесі: ұйымдастыру, қызметкерлерді таңдау,
сөйлесулер келісім-шарттарға қол қою.
Процесс: оқу; мамандықты көтеру; дайындау; аттестациялау;
келіспеушіліктердің алдын алу және оларды шешу, ауыстыру және жұмыстан
шығару; тиімділігі: берілген уақыт ішінде тапсырманың орындалуы және оның
сапасы.
5 Бөлім. Ұйымдағы байланыстың мәні мен маңызы
Байланыс – ұйымдағы бөлімдерді бір-бірімен біріктіреді. Ұйым
мен орта арасындағы ақпаратпен алмасудағы байланыстың орны. Байланыс
жобаның құрылуы. Байланыс процесстің мәні мен көрсеткіші. Байланыс мәнінің
жіктелуі. Ұйымдағы байланысты толық жетілдіру жолдары.
6 Бөлім. Басқару шешімдерін қабылдау теориясы
Басқару шешім ұғымы. Мүмкін болатын альтернативтердің ішінен
бір дұрыс іс-әрекетті таңдау. Басқару шешім түрлері. Сезімталдық.
Рационалдық. Шешім қабылдау алгоритмнің құрылуы. Шешім қабылдауға әсер
ететін факторлар. Басқарушының шешім қабылдау моделі.
1. МЕНЕДЖМЕНТТІҢ (НЕГІЗГІ) ЖАЛПЫ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Менеджмент түсінігі
Нарық жағдайында жеке және мемлекеттік кәсіпорындағы
экономикалық қызметтегі адамдардың мақсаты бізге белгілі, ол – табыс. Және
сонымен қатар маңызды болып сол табысты дұрыс пайдалану болып табылады.
Жаңа басқару жүйесі бірінші болып батыста, ең бірінші АҚШ-та менеджмент
атауын алып дүниежүзілік саясатта кеңінен қолданыла бастады.
Менеджмент таза прогматикалық түсінікте ол – алға қойған
мақсатқа жету үшін еңбеккі, интелекті, басқа адамдардың іс-әрекетін
пайдалану.
Менеджмент – қызметтің, ол әртүрлі жағдайда кәсіпорынды дұрыс
басқару, ол америкалықтардың айтуынша ұйым деген мағынаға алып келеді.
Сонымен қатар менеджмент бұл функцияны орындау үшін білімді қажет етеді.
Менеджменттің көрнекті теоретигі М.П.Фоллет ...өнерді адамдар
арқылы алуға болатынын анықтады. Оның менеджментке деген көзқарасы мына
принциптен туған, адамға жүрген ортасы әсер етеді, бұны менеджер білуі
қажет. В.В.Леонтьев менеджмент – ол фирманы, компанияны басқару үшін
керекті әдістер, принциптер, қаражаттар іс әрекеттердің жиынтығы деп
есептейді. Осы айтылғандарда менеджмент ұжымды басқаруды қарастырады. Біз
менеджменттің адамдарды басқару екенін жақсы білеміз. В.Хойер: менеджмент
– ол жекеменшік кәсіпорынды арнайы басқару, - деп жазады. Бұған мысал
ретінде әртүрлі ұжымдар, басшылықтар, әртүрлі клубтар және кәсіпорындарды
алуға болады. Қандай ұжым болмаса да өзінің жеке менеджменті болу керек.
Менеджментті әртүрлі әдістердің жиынтығы деп қарастыруға болады. Осылар
арқылы ұйымның мақсаты анықталып, орындалады.
Батыс экономикасында менеджмент нақты шарт пен мақсат арқылы
орындалады.
Менеджмент (басқару) – адамзат қоғамында жоғары сатыға дамудың
ең қажетті бір қалыпты түрі. Еңбекті бөлу, кәсіпорынның әртүрлі сферасын
құру барлық ұйымда қажет.Әртүрлі тарихи шарттарда ол әртүрлі болады, және
дифференциалдығымен ерекшелінеді. әрине басқарусыз, тәртіпсіз,
ұйымшылдықсыз, ортаның бір-біріне деген қатынассыз ещқандай ұйым болмайды.
Менеджмент дамуының эволюциясы
Дүниежүзілік басқару эволюциясы біздің заманымыздан қазіргі күнге
дейін ұйымды басқаруда жаңадан әдістер пайда болды. М.Х. Месхон, М. Альберт
және Ф. Хедоури қазіргі заман мен бұрынғы ұйымды салыстырады.
1 кесте
Ескі және қазіргі замандағы ұйым
Ескі ұйым Қазіргі заманғы ұйым
Үлкен ұйымдардың аздығы, алып Комерциялық және комерциялық емес
ұйымдардың жоқтығы ұйымдардың сонымен бірге үлкен
ұйымдармен төтенше қуатты ұйымдардың
көптігі.
Салыстырмалы, көп емес басқарушылар Басқарушылардың көптігі, орта
орты буындағы басқарушылардың буындағы басқарушылардың көптігі
жаттығуының аздығы
Басқарушылық жұмыс көбіне, Басқарушы топтың анық келбеті,
басқармайтын қызметтен бөлінбеген басқару жұмысы басқармайтын
қызметтен анық өндіріледі және
бөлінеді
Басқару қызметін туғаннан, әлде Басқару қызметін білімі, заңды
күшіне байланысты алады ұстамдылығымен алады
Ұйымға пайдалы шешім қабылдайтын Ұйымға пайдалы шешім қабылдайтын
адамдардың аздығы адамның көптігі
Бұйрық пен сезімталдыққа сүйену Ұжымдық жұмысқа және рационалдыққа
сүйену
Басқару ойының өркендеуін төрт мектепке бөлді, олар: басқару ғылым
мектебі, әкімшілік мектеп, адам қарым-қатынасы мектебі және ғылым
менеджмент мектебі. Осы мектептердің әрқайсысының менеджментіне деген
қатынасы анықталды. Ғылым менеджмент мектебінің пайда болуын американдық
инженердің Ф.В.Тейлордың атымен байланыстырды. Оның ұстамдары төрт нұсқаға
алып келеді.
1. Ғылымның негізін жасау, ол бұрынығ салт-дәстүрді, қалыптасқан
жұмыс ідістері әрбір элементті ғылыми зерттеу. Басқаруда дәлдік керек
құрылыстағы секілді.
2. Қызметкерлерді ғылымдық белгісіне байланысты таңдау, оларды
дайындау және жүйелік оқыту.
3. Әкімшілік пен жұмысшылар арасында жұмыста ғылыми жүйені ұйымда
пайдалану мақсатында бірігуі.
4. Еңбек және жауапкершіліктің әкімшілік пен жұмысшылар арасындағы
теңдестік.
Ф.В. Тейлордың шоғырлау концепциясы және ғылыми менеджмент мектебінде
А. Эмерсонның 12 өнімділіктің шарты дегеннен алды:
- анықталған мақсатқа әртүрлі басқарушылықтың деңгейінде басқарушы
мен бағынушының жұмылдырылуы;
- болашақ мақсатты есептегенде әрбір процесті талдауда жақсы ойлау
арқылы болады;
- жақсы кеңес, арнай білімнің қажеттігі, өнеркәсіп пен басқарушылар
арасындағы әр сұраққа дұрыс кеңес;
- тәртіп – ұжымның барлық мүшелерінің ережелер мен тәртіпке бағынуы;
- қызметшілерге әділетті қарым-қатынас;
- тез, сенімді, толық және үздіксіз есеп керекті ақпараттармен
қамтамасыз ету.
- тез және ұтымды ұжымды басқару;
- ереже және күнтізбе, ұйымның, жетіспеушілігін тез өлшеу және
шығындарды тез өлшеу және шығындарды азайту;
Шарттың дұрысталуы өндірістің жақсы нәтиже алып келуін қамтамасыз
етеді;
Операцияның дұрысталуы, уақыттың белгіленуін, операцияның орындалуын
ұсынады;
Жазба стандарттық құрылымдар, барлық ережелердің дұрысталуы және
жұмыстың орындалуы;
өнімділігін марапаттау, әр қызметкердің еңбегңн бағалау;
20-жылдары әкімшілік мектеп пайда болғаннан кейін, мамандар ұйымда
басқарушылықты толығымен пайдалануды ұсынды. Бұл мектеп француздық
менеджмент мектебін қолдаушы А.Файолеммен байланысты. Ол әкімшілік
басқарушылық принципін жасады және оның ойынша ол әр ұйымға қажет деп
санады.
1. Жұмыстың бөлінуі. Еңбекті арнайы бағыттау ұйымның табысты болуына
қажет.
2. Билік. Бұйрық еткен кезде жауапкершілікпен қарау қажет.
2.Тәртіп. Тыңдау және сыйлау ұйымның тыныш жұмыс істеуіне
көмектеседі.
4. Бірбасшылық. Әр жұмысшы бұйрықты бір адамнан ғана алуы керек.
5.Бағыт бірлігі. Ұйымдағы әр қызметкердің күші бір бағытқа бағытталуы
қажет.
6. Индивидуалды көзқарастың ортақ көзқарасқа бағынуы және көзқараспен
ортақ көзқарастың бір жерден шықпауы ұйымды қиыншылыққа алып келеді.
7.Марапаттау. Жұмысшылар таза еңбегі үшін өзінің қосқан үлесі үшін
сыйлық алып отыруы қажет.
8.Орталықтандыру. Орталықтандырылған мен орталықтандырылмаған
арасындағы пропорцияның сұрағы болып келеді. Әр ұйымда екеуінің арасында
теңдестік болуы керек.
9. Иерерхиялық мақсат. Қол астындағылар уақытта мақсатты ұстап тұруы
керек, үлкен басқарушыдан басқа ақпарат келіп түспегенше.
10. Тәртіп. Материалдық бағалау және адамдар әрқайсысы өзіне сай
орнында болуы керек.
11. Әділеттілік. Әділеттілік адамгерщіліктің және заңдылықтың
нәтижесі, ол қызметкерлердің беріліп жұмыс істеуіне алып келеді.
12. Қызметкердің жұмыстағы тұрақтылығы. Адамдарға өзінің жұмысын
жақсы біліп алу үшін уақыт берілуі қажет.
13. Сезімталдық. Жақсы нәтиженің бірі, ол қызметкердің жоспарды өзі
құрып, өзі орындауы.
14. Ерекшеленген рух. Қызметкерлердің бірігіп жұмыс істеуі ұйымның
табыстылығына алып келеді.
Ғылым менеджмент мектебіне, адам қарым-қатынас мектебіне қарсы келці.
Ол адамға деген жаны бар организмге сияқты қарау.
Бұл мектепті жоқтаушылар кәсіпорынның табысты болуына басқарушы-
менеджердің қасиеттеріне байланысты деп ойлайды. Әкімшілік пен жұмысшылар
арасындағы теңдестік ұжым арасында жақсы қарым-қатынас тудырады.
Келесі адам қарым-қатынасы мектебі психологияның басқару қызметінің
бір бөлігіне айналғаннан кейін пайда болды. Бұл басқару басқа мектептердің
адам психологиясын түсінбейді деп санады, мектептің әкімі Э.Мэйо еңбек
өнімді болу үшін жұмысшылардың көңіл-күйі көтеріңкі болу керек деп ойлайды.
Оның жүйесі мына жайларға алыр келеді, психологиялық жағынан келу:
- жұмысшыларды бір-бірін ұнатулары арқылы алу;
- жұмысшыға дұрыс көзқараспен қарау, яғни сыйластықпен;
- жұмысшыларды рационалдыққа ынталандыру;
- жұмысшыларды проблеманы шешуде, шешім қабылдауда олардың ойымен
санасу;
- жұмысшыларды мақтап отыру, олардың мақсаттарын бірдей етіп сендіру;
- жұмысшыға деген қызығушылықты көрсету;
Менеджменттің негізгі функциолары
Менеджмент жүйесі функцияда басқару қызметінің жіктеуін қарастырады.
Анық жіктелген функция басқаруы ғылыми және жаттығулық негіз ұйымды
құруды, ұйымның құрылуы мен басқарылуын қарастырады.
Менеджментте еңбектің бөлінуінің әсер ету – жеке функцияның өндіріспен
басқарылуы.
Менеджмент фукциясы басқару қызметін атқарады, сол арқылы ұйымның ішкі
жүйесінен сыртқы ортаның жүйесі құрылады.
А.Файоль менеджмент төрт функцияның жиынтығы деп анықтады: жоспарлау,
ұйымдастыру, басқару және бақылау. К.Киллен менеджмент функциясының ұғымын
ұлғайтты, ол былай түсіндірді ...ұйымның жоспарлау процесі, басқару,
мотивация және жұмысты бақылау, осылар арқылы ұйым жақсы нәтижеге жетеді.
Менеджмент функциясының маңызды бөлігі болып жоспарлау саналады.
Жоспарлау. Менеджмент функциясы сияқты мақсатты анықтау және
бағдарламаның өнімді болу үшін болжау, тактикалық жоспарлау Л.Д. Залевский
жоспарлауды басқарушылық шешімді өндіру, бұл процесс барлық нұсқалар
бағаланады және қорытындылайды, ішінен жақсы әсер ететінін таңдап дұрыс
шешім анықталады.
К. Киллен Жоспарлау – ол не, кіммен, қалай деген сұраққа жауап беруге
дайындық деп санайды.
Жоспарлау мақсатты анықтау және оның орындалуының жолдарын қарастыру.
Жоспарлау ұйымның әртүрлі деңгейін қамтып ұзақ мерзімді болып
бөлінеді.
Ұзақ мерзімді жоспарлауда (15-20 ж) фирманың мақсаты мен стратегиясы
анықталады. Ал орта мерзімді жоспарлау (5 жылға дейін) кай жол арқылы
мақсатқа жетуге болатынын шешу. Бұл жоспарларда ортақ кадрлық саясат, ортақ
өндірістік стратегияны, ортақ қаржылық саясат, ортақ маркетингілік саясат
анықталады.
Қысқа мерзімді және ағымдағы жоспарлау (1 жылға) ширек, айға
байланысты бірнеше формаға ие. Оның бірі ортақ мерзімді жоспарлауды
нақтылап және қысқарту. Сонымен қатар бір жылға өндірістік жоспар, қаржылық
жоспар маркетинг бойынша жоспар құрылады. Ағымдағы жоспарлаудың үшініш
формасы саясатты формалдау, механизмді бақылау, болашақта болатын
жағдайларға байланысты алдын ала компанияның жағдайын дұрыс анықтап алу
керек.
Ағымдағы жоспарлаудың үшінші формасы ол бюджеттік жоспарлау. Бюджет
қаржылық жоспарлауды көрсетеді. Әр кезде бюджеттің әр түрі қолданылады:
- кіріс пен шығыстар сметасы;
- уақыт жоғалту мен материалдар сметасы;
- капиталды шығындардың сметасы;
- кассалық бюджет;
- баланстық смета.
Бюджет ұйымның әртүрлі жақтарын зерттейді.
Ағымдағы жоспардың түрлерін А.А.Радугиннің кестесінен көруге болады.
Ағымдағы жоспардың үш түрі
2 кесте
Жоспар түрі Жоспар жүйесіндегі мәні Жоспарды оңдау формасы
Функционалдық жоспар Корпорацияға Негізгі қысқа мерзімді
стратегиялық жоспарды мақсат
енгізудегі көмек әртүрлі функционалдық
сферадан пайда болған
этапта мәселені шешуге
тактикалық жағынан келу
Бірак уақыттық жоспар Іс-әрекеттің пайда Бағдарлама, жоба
(бағдарламалық және болуына байланысты
жобалық) бұйрық ұстайды,
біржолдық қана
Тұрақты жоспарлар Қайталанатын операция Ереже мен құрылым
мен процесс бойынша нормативтік жоспар
шешім тұрақтанады
Кестеде А.А.Радугин бойынша әртүрлі сферадағы функционалды жоспардың
жасалуы көрсетілген.
Тұрақты жоспарға келетін болсақ, ұйымда жай принциптерді ұстау үшін
ортақ нәтижелі нұсқауды ұлғайту.
Тұрақты жоспарлар корпорациядағы стратегиямен байланысты емес және ол
күнделікті процессті басқаруға негізделген.
Бұндай жоспардың 3 түрі бар: саясат, процедура мен ереже.
Функционалды маркетингтік жоспардың негізіг аспектілері
3 кесте
Негізгі сфералар Бір типтік сұрақтар, олардың маркетингтік жоспарда
қаралуы
Өнім Негіз ретінде қандай өнімді шығарамыз?
Қайсы өнім аз мөлшерде пайда келтіреді?
өзіміздің өніміміз үшін қандай имидж жасаймыз?
Біздің өнім тұтынушылар үшін қандай қажеттігін
қанағаттандырады?
Біздің тұтынушылық бағытымызға қандай өзгеріс әсер
етуі мүмкін?
Баға Біздің тауар бәскешілерге қарағанда табысты ма?
Жеңілдік болмаса басқада модификация жасауға бола
ма?
Жүзеге асыру Саудадан табыс мол түсетін жерлер бар ма?
Негізгі өрістету каналдары қандай?
Дистрибюторлық фирмаларды басқарудағы мақсаты мен
құрылымы қандай?
Көтерме сауда немесе өткізу дистрибюторлар
қарым-қатынастарына қандай да бір өзгеріс қажет пе?
Ұйымдық құрылымды бөлу қандай болу керек?
өнімді және қызмет етуді бөлу неге бағытталған
(белгілі бір аумаққа ма және анықталған базарға ма?)
тауарды тұтынушыларға жылжытудың негізгі факторы
қандай?
Тауарды тұтынушыға әр өндірістік өнімнің түріне нарыққа, аймаққа
жылжытуға мүмкіндік жарнаманың ерекшелігі қандай?
туғызу факторлары Жарнамалық компанияда қандай массалық ақпараттар
қолданылуы мүмкін?
Қаржылық жоспардың негізгі аспектілері
4 кесте
Негізгі сфералар Қаржының жоспарында қаралатын бір типтік сұрақтар
Ақша құралдарын Капиталды тарату бойынша негізгі шығындар қандай (кесте
тарату бойынша пайыз?)
Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді қарыз міндеттемелері
арасында үйлесімділік пропорциясы қандай?
Ішкі және сырттық қаржыландыру арасындағы тепе-теңдік
қандай? Болатын тәуекелдің шегі қандай?
Қандай лизингтік формасында қолданылған?
Дивиденттер және Табыстың қандай пайызы дивиденттер ретінде үйлестірілуі
өтімді құралдардыңқажет?
көлемі Дивиденттердің тұрақты деңгей сұрағы қаншалықты
маңызды?
Дтвиденттің ақшалайдан басқа төленуі мүмкін бе?
өтімді құралдардың көлемін ортақ тепе-теңдікте ұстау
үшін талап қандай?
Ақша қорларын қарызға алу саясаты қаншалықты либералды?
Лимиттің қажетті көлемі қанша?
Ағымдағы міндеттемелер бойынша төлем уақыты қандай?
Қарыз бойынша міндеттемелерді төлеу қандай ережелер
арқылы іске асуы қажет?
Саясат – ол қайталанатын екінші ретті шешімді қабылдау параметрлері
қойылатын талапқа сай жағдай.
Саясат қызметтің пайда болуы бойынша нұсқау береді, ал негізінде
тұрақты жоспардың бір типті түрі болып табылады. Мысалы әр компания бір
саясатты ұстануы мүмкін, талапқа сай қызметке тек арнайы білім деңгейімен
қабылданады.
Өнімді басқару бойынша функционалды жоспардың негізгі аспектілері
5 кесте
Негізгі сфералар өндірісті басқарудағы қарастырылатын жоспардың бір
типті сұрақтары
Машина және құрал өндірістік күштің орналастыру жүйесі
орталықтандырылған ба?
өндірістік құралдың шоғырлануы қандай?
өндірістік айырбастау процесі қаншалықты
интегралданған?
Автоматтық және механиканың қандай деңгейі
пайдаланылуы мүмкін?
Берілген өндіріске жоғарғы қуатты құрал керек пе?
Сатып алу 1.Қанша қор қажет?
2. жабдықтаушыларды қалай таңдаймыз және олармен
қалай қарым-қатынас орналастырамыз?
3. Өндірістік қор қандай көлемде қажет
Тез жоспарлау және Инвентаризацияның қай жүйесі қолданылатын болады?
бақылау өндіріс процесінде есепке алу және бақылау қалай іске
асырылады? Бақылау 1-ші болып іске асырылатын негізгі
көрсеткіштер қандай (сапа, шығын, материал шығыны,
жай және т.б.)?
қандай жазалардың түрін қолдану керек (ескерту немесе
жаза)?
Берілген өндірісте қандай екпін жасау керек
(мамандандыру, стандарттау және т.б.)?
Процедуралар (стандарттық нұсқаулар) жеке тапсырмаларды анықталған
міндеттемелерді орындау кезінде бірнеше этаптан тұратын іс-әрекет жоспарвн
көрсетеді.
Стандарттық құрылымға мысал: Қонақ үйдің қызметкеріне жаңа келген
клиенттерді пункт бойынша тірке деп алдын-ала бұйрық берілген.
Ережелер нақты бір жағдайда алдын ала қандай іс-әрекет қолданылуы
керек екенін көрсетеді.
Мысалы: Қонақ үйдегі қызметшіге алдын ала клиенттерге олар алғашқы
төлем төлемегенше және кредиторлық карточканы көрсетпегенше кілтті
бермеңдер деп бұйрық берілген.
Егер берілген нұсқауды қызметкер орындамаса, ол өзі әр төленбеген
бөлме үшін жауапкершілікті өзіне алады.
Стратегиялық жоспарлау – стратегияны қалыптау бойынша жасау процесі,
ұйымдағы әр қызметкердің атқаратын мәнін анықтау.
Ұйымдағы стратегияны өңдеу – стратегиялық жоспарлаудың өзі үшін ғана
жасалынған емес. Ол өте күрделі және көп еңбекті керек ететін жұмыс, егер
стратегия табысты іске асып жатса маңызға ие болады, стратегиялық жүзеге
асып жатқанын бақылау үшін және алға қойған мақсатқа жетуіне сенімді болу
үшін ұйымдағы басқарушылар жоспар, бағдарлама, жоба және бюджет жасауы
керек және оларды басқарып отыруы керек.
Қызметтің негізгі бағыттары
6 кесте
Ұйымның даму жоспары Тактикалық жоспары
Диверсификация жоспары жоюшылық Маркетинг бойынша жоспар
жоспар, ҒЗЖ жоспары Қаржылық жоспар
өндірістік жоспар
сатып алу жоспары
бизнес жоспар
Жоба бағдарлама және жоспар Жоба-бағдарлама және жоспар
Стратегиялық жоспар жүйесін функционалдау нәтижесі стратегиялық шешім
бір-бірімен байланысты жоспарлау құжаттар жиынтығы, оларда стратегияның
шешім мен қорларды үлестіру көрсетілген.
Ұйым болашақтағы өзгерістерді аянбай күтіп алу үшін ең маңыздысы
мақсатты стратегияны, бағдарламаны анықтау, қорларды үлестіру болып
табылады. Ал бұл өзгерістер стратегиялық жоспардың маңызды нәтижесі ретінде
қызмет етеді және ғылыми-зерттеу жоспары жұмысы (ҒЗЖ) болып кірісуі мүмкін.
Өнімнің диверсификациясы, жаңа өнімді бекіту және пайдасыз өндірісті
жою мәселесі.
Қазіргі заманғы ұйымда 4 бір-бірімен байланысты жоспар өңделуі керек.
1. қызметтің негізгі бағыттарды ең маңызды болып 10-15 жылғы, кейде
одан да көп жылдық стратегия болып табылады.
2. Ұйымның даму жоспары 1 жылдан 5 жылға дейін уақыт аралығында.
Стратегиялық жоспарлардың маңыздысы өнімді толық жетілдіру және жаңа
технологиямен жаңа өнім шығаруға ауысу.
3. Тактикалық жоспардың ұйым ағымының қызметін белгілеу.
4. Мақсаттық мінез ұстайтын, бағдарлама, жоба-жоспарлар: жаңа өнім,
өндіру және технология, өндірістегі шығынды азайту, экология қорларын
үнемдеу, жңа нарыққа кіру және т.б.
Бірінші екі топ стратегиялық жоспардың негізгі өнімі болып табылады.
Бұл жоспарлар тактикалық және жоба-жоспарларға қарай өзгеруі керек, себебі
1-ші екі топ осылар арқылы іске асады. Тактикалық жоспар және жобалар жарым-
жартылай стратегиялық жоспарлау жүйесіне кіреді.
Қызметтің негізгі бағыты, бұл жоспар да стратегиялық деп аталады. Ол
барлық жоспарлардың шыңы деп аталады, себебі ол ұйымның мақсаты мен
стратегиясын белгілейді. Бұл жоспар басқа жоспарларға жөн табуға
көмектеседі.
Бір уақытта ол қызмет бағыттарында және нарықты шешім қабылдағанда шек
қояды.
Ұйымның даму жоспары. Ол жаңа өнім шығару мен қызмет көрсетуде қандай
шара қолдану керек екенін анықтайды және жаңа позицияға шығудың нақты
жолдарын көрсетеді. Даму жоспары мына сұрақтарға жауап береді.
Тауарға деген ұйымда қандай шарт және қызмет көрсету күтіледі?
Жаңа өнім түрлерін шығаруды жеңілдету мен олардың нарықта өтімділігін
табу үшін ұйымда қандай климат орнату шарт?
Қолда бар қорлар жаңа өнім түрлерін шығару үшін және қызмет көрсету
үшін қандай дәрежеде?
Даму жоспары өңдеу үшін жөн табуға қызмет етеді:
а) диверсификация жоспары, шығарып жатқан өнімді толықтыру және
алмастыру үшін жаңа өнім түрін көрсетеді;
б) жою жоспары, бұнда ұйым қай элементтен құтылу керегін көрсетеді.
Тактикалық жоспар. Бұл жоспарды сонымен қатар ағымдағы қызмет
жоспары және табыс жоспары деп те атайды. Олар шығарып жатқан тауар мен
қызмет өндірістік жаңа нарыққа кіру шарттарына бағытталған.
Ағымдағы қызмет жоспары әр функционалдық зонаның жоспарымен күшейеді:
қаржы, өндіріс, сатып алушылар және т.б. бұл жоспарлар стратегиялық
жоспардың бөлігі болмаса да стратегиялық жоспарға байланған. Тактикалық
жоспар стратегиялық жоспардың іске асуына негізгі құрал ретінде жұмыс
істейді және ең соңғылардан ерекшеліктері бар, оны біз жаттығулық жұмыста
есепке алуымыз керек. Олар:
- Тактикалық жоспарлар толығымен стратегиялық жоспарлармен өңделеді;
- Тактикалық жоспарды өңдегенде мынадай принцип ұстанады: Кім
жоспарларды орындайтын болса, сол оны өңдейді. Басқалай айтқанда егер
стратегиялық жоспарды және шешімді ұйымдағы жоғары басқару қабылдаса, онда
тактикалық жоспар орта басқару деңгейінде өңделеді;
- тактикалық жоспар ереже бойынша қысқа мерзімге жасалынады
стратегиялыққа қарағанда, сондықтан оны жүзеге асыру тез және шыққан
өзгерістерге байланысты тез шара қабылданады.
Нарық экономикасына өту шартында тактикалық жоспардың құрылымы
өзгереді, өңдеу әдісі және негізгі бөлімдерді ойлап табу.
Сонымен ұйымның жылдық жоспары ереже бойынша төрт негізгі бөлімді
кірістіреді: маркетинг бойынша жоспар, қаржылық жоспар, өндіріс жопары,
сатып алу жоспары.
Нарықтық даму қарым-қатынасы этапына байланысты және фирма қызметінің
қалыптасқан ішкі шарты бойынша жоспар бөлімін табады және оның маңызы
өзгереді. 1-ші орынға сату жоспары және қаржылық жоспары және өндірістік
шығуы мүмкін. Әр стратегияның жоспары міндетті түрде бағдарлама жинағымен
және жоба-жоспарымен бекітіледі. Мысалы: ұйымның даму жоспары қысқа, орташа
және ұзақ мерзімді бағдарламалармен бекітіледі.
Жоспардың бейімділік негізі. Олар иілгіш және күтпеген ішкі
факторлардың өзгерістеріне бейім болуы керек. Сосын стратегиялық жоспардың
бейімділігін, мінезін қамтамасыз ету үшін жоспардың барлық түрлеріне, соның
ішінде ерекше тактикалық жоспар күтпеген жағдайға қандай іс-әрекет қолдануы
қарастырылады. Бұл іс-әрекеттер белгілі әдістемелік қабылдау жағдайының
жоспарлауы арқылы іске асырылады. Стратегиялық жоспарлау өзінің табиғатына
тән ұсынысқа, кеңеске, болжауға сүйенеді және оған кейде тәуекел етуге тура
келеді. Сондықтан ұйым басқарушылары олардың ойлары болмай қалған жағдайда
не істеу керек екенін білулері керек. Жағдайлық жоспарлар қандай дәрежеде
ұйымның мақсаты мен келетіні анықтайды. Жағдайлық жоспар артық жоспарлар
жүйесі болып табылатын ұйымды ішкі ортаның өзгеруіне дұрыс шешім
қабылдайды, икемделеді. Бұл реакция барлық жоспар жүйесінде көрінеді және
ең 1-ші Англиядағы қызмет жоспарын осылай стратегиялық бейімделу жоспары өз
алдына жағдай жоспар жиынтығын көрсетеді, ұйымның ішкі ортасында пайда
болған әрқайсысы белгілі бір жағдайға қызмет жасайды.
Формалды-жоспарлардың кең тараған әдісі болып бюджетті өңдеу болып
табылады, ол әртүрлі жопарлардың қиысуымен қорлардың бөлінуі. Болашағы бар
жоспарлаудың отандық жаттығуда, қаржылық дамудың негізгі көзі мемлекеттік
бюджет болғанда олардың мақсаттары үшін шығын сметасы өндірілді. Бюджет
артықшылығы тек қандай және қанша қорлар керек деген сұраққа ғана жауап
бермейді, сонымен қатар олардың толықтыру көзін көрсетеді. Бюджеттің мән
сызығы қорлардың сандық бағасы және мақсат болып саналады. Көп жағдайда
бюджеттер құндық көрсеткіште өңделеді және бағаланады, бірақ кейде уақытша,
еңбектік және табиғилар қолданылады. Бюджеттік сандық көрсеткіштері
басқарушыға ұйым жұымысының әр түрлі аспектілерін бағалауға, салыстыруға
мүмкіндік береді.
Бюджетті өңдеу – күрделі және жауапкершілікті талап ететін жұмыс, ол
стратегиялық жоспарландыруда орындалады. Ол ұйым басқарушыларының фирманың
ортақ міндеттемелерімен стратегиялық шаруашылық бөлімшелері (СШБ) мен жеке
бөлімшелердің мақсаттарын хабарлауымен басталады. Сосын СШБ және бөлімшелер
аладын ала смета өңдеуге және бюджетті оның жоспарлық кезеңге байланысты
өңдеуге кіріседі. Бұл құжаттар СШБ жоспарына кіргізіледі және керекті
жөндеулер мен бюджетті нақтылау бойынша басқару бұйрықтарын жақсылап
зерттеп содан соң басқарушыларға беріледі. Негізінен бұл сатыда СШБ
арасында қорлары бар бөлінушілер болады, сосын олар қаржыландырылатын қор
анықталады.
Соңғы бюджетті өңдеу сатысында басқарушылардың бұйрығы бойынша
стратегиялық қорлардың бөлігін есепке алу және оларды алу көздері жүзеге
асырылады.
Ереже бойынша СШБ мен бөлімшелер, жоспарлар және бағдарламалар
арасындағы қорлардың бөлу процесі қорытынды бюджетті өңдеумен аяқталмайды.
Стратегиялық жоспарлардың бейімделу мінезі уақытша, мақсатты және ұйым
стратегиясын олардың бөлімшелерін өзгертулерге сай бюджетті жөндеуді
ұйғарады. Сондықтан әрқашан әсер ететін қорларды бөлу механизмін жасау өте
маңызды. Бұл есеп айтылған әдіс бойынша шешілуі мүмкін. Берілген жұмысты
орындауға сетевой грфик бойынша қорларды қайта бөлу әдісі ыңғайлы құрал
болып табылады.
Стратегияны жоспарлау – көп күшті уақытша керек ететін басқарушылық
қызмет түрі. Стратегиялық жоспарлаудың функциясын адамдар жасайтын
болғандықтан жоғарыда көрсетілгендей бұл үрдіс құрылу керек және оны
басқару қажет.
Бұл жерде ұйымдық-психологиялық климат жасап соны ұстап тұру қажет
және мақсатқа лайықты жұмысшыларға әрқашан өзгерістер ұйымның анық дамуы,
сондықтан мұндай өзгерістерге олар дайын болулары қажет.
В.Ю.Кузнецов пен В.И.Подлесных ұйымдағы жоспарлауды келесі процеспен
көрсетеді.
Жоспарлау – басқару жүйесінің құрам бөлігі болғандықтан ұйымның
форманың үлкен түрлерінде көрсетіледі. Жоғары менеджмент жағдайында
президентке немесе вице-президентке бағынатын орталық қызмет көрсету
жағдайы және ұйымға кіретін бөлімшелермен кәсірорындар үшін болашағы бар
ағымдағы жоспарлар өндірісі қызмет етеді. Олар кәсіпорын мен бөлімшелер
жоспарлау қызметін қолданбайды. Аз кәсіпорынмен бірдей және жақын
профилдегі ұйымда жүйе қолданылады. Жоғары менеджмент тек ортақ даму
бағытын анықтайды: капитал ашу құрылымымен орналастыру, ортақ өндіріс
көлемі және табыс.
Орталық жоспарлау қызметі жоспар формасын өндіреді және бөлімдерге
ұйымның мақсатын тану шегін жасайды. Бөлімнің жоспарлау қызметі жұмысын
бақылау орталық жоспарлау қызметі жүзеге асырады. Батыс елдерінде соңғы 10
жылда жоспарлау және ішкі ортада басқару сияқты бейімділік жүйесі, процесі
жүріп жатыр. Ұзақ мерзімді жоспар болашақтан қазіргі уақытта ауыстыру
бұрынғыдан болашаққа емес болашақтан қазіргі уақытқа ауыстыру процесімен
жүріп жатыр. Ұзақ мерзімді жоспарлау стратегиялық жоспарлауға айналады,
стратегиялық жоспарлау процесі 4 сатылы этапты кіргізеді, олар: бағалау,
таңдау, орындау және қорытындылау мағынасы стратегиялық жоспарлауда
көрсетілген.
Стратегиялық жоспарлау процесін қорытынды фазасының альтернативі және
компания профилі өңделгенде стратегия таңдау, стратегиялық қорытынды
ыңғайлы болу үшін 4 саты болады. Шынында да менеджерлер әр сатыны бірнеше
рет жасайды, себебі олар көп альтернативтің ішінен бір пайдалы стратегияны
таңдағылары келеді.
SWOT бұл жерде 1-ші жолда. SWOT- талдау, ол ағылшынша сөздердің 1-ші
әріптерінің жиынтығы, strength (күш), weakness (әлсіздік), opportunity
(мүмкіндік), threat (қорқыту).
Стратегиялық жоспарлау процесі фирманың әлсіз немесе күшті жақтарын
және олардың бизнесіне қандай байланысты мүмкіндіктер туатынын көру үшін
ішкі ортаның қорытындысымен компания профилін салыстырады.
SWOT – талдау процесінде – менеджер екі операция жасау керек.
1. Нақты қауіппен жиылатын табысқа жету үшін нарықтық сол сегментінде,
олар бақылай алатын компанияның профилімен мүмкіндіктерін салыстыру. Соның
мақсатында – нәтижелі стратегияға сүйеніп компанияның күшін жақсартып
шығару және әлсіз жақтарын жеңу.
2. Өз фирмасының күшті және әлсіз жақтарын басқа фирмалармен
салыстырып, бәсекелестердің қандай күшті жақтары және олар осыдан қандай
артықшылықтар алатынын анықтау.
Қашан SWOT – талдау біткенде, менеджер бар мүмкіндіктерден максималды
артықшылықтар алу үшін фирма артынан жүретін әр түрлі стратегияны іздей
бастайды.
Алдымен олар таңдамалы талдау деген рәсім жүргізді, қазіргі фирма
стратегиясын қарастырады. Бұл этапта фирманың алға қойған мақсаттарға жету
үшін қазіргі стратегия қаншалықты үлес қосатынын анықтайды.
Егер таңдалған стратегия алға қойған мақсатқа жеткізсе әрине оны әрі
қарай жалғастырып, жетілдіру қажет. Егер алынған және алғысы келетін нәтиже
арасын сәйкес келмейтіні анықталса, онда басқа стратегиялық альтернатив
іздеп, басқа стратегиялық жолдар іздеу керек.
Стратегиялық жоспар болашаққа көпір болып есептелінеді және ұйымның
қазіргі жағдайынан қандай болу керек ауысу жағдайына пайдаланады.
Стратегияның жоспарында үш стратегия түрі бөлінеді: баға бойынша
көшбасшылық, дифференциал және фокустау.
Баға бойынша көшбасшылық – бұл алатын қызметімен товары үшін өзі
төлегісі келетін тұтынушылардың пайдасына бағытталған стратегия. Бұл
стратегия бойынша төмен шығын мен үлкен көлем атынан ұйымда төмен баға
қалыптасады.
Дифференциал – бұл стратегия кең таңдау мүмкіндігімен жоғары
деңгейдегі сапаға көп ақша төлегілері келетін тұтынушыларға арналған.
Фокустық стратегия – ұйымдарда нарықтың нақты аумағында шоғырландыру
үшін және тұтынушыларды ерекше сұрақтар тарту үшін қолданылады.
Стратегиялық жоспарлау базасында стратегиялық басқару дами бастайды
және бірінші болып мақсат бойынша басқару (МББ) болмаса мақсатты менеджмент
қайсысы тіке бұйрықты менеджментпен қарама-қайшы келеді, әрбір нақты
жағдайда тәуелді іскер бұйрық алғанда қалай іс-әрекер жасау керек. Сонымен
бірге жоспарлық менеджмент бөлінеді, ал барлық жұмысты бөліктеп көрсетіп
және қайсысын орындау керектігін көрсетеді.
Мақсат бойынша менеджмент моделі бағынушы берілген уақыт мезгілінде
жұмыс істейді, ол менеджермен бағынушының арасындағы мақсатқа жетудегі
келісушілікті көрсетеді. Бұл жағдайда менеджер бағынушыға кеңесші мәнінде
болады. МББ мына алғашартқа сүйеніп жасалынған, егер мақсат жақсы
түсінілсе, онда оған жету мүмкіндігі көбірек болады, ал прогресті тек алға
қойған мақсатқа деген көзқарас бойынша өлшенеді. Басқару процесі мақсат
бойынша 4 этаптан тұрады:
1.Кәсіпорын басқарушыларының өкілдіктерімен міндеттемелері анықталады.
2. Қойылған міндеттемелерде менеджменттің мақсат өңдеулері жүзеге
асырылады.
3. Алға қойған мақсатқа жету үшін, нақты жоспарлар жасалады.
4. Бақылау жүргізіледі: өлшеу, әр басқарушы мерзімінен алынған
жұмыстың нәтижесін бағалау.
Сонымен, егер мақсатты болжау ол барлық басқару қызметінің басы, оның
міндетті жалғасы, мақсатқа жету үшін жұмыс түрлерін анықтау болып табылады.
Менеджерлер тек жоспар құрамай сонымен қатар қалыптасу жолымен құрылымын
процесстерін және әдіс арқылы орындалуын ұйымдастырады, солар арқылы
біріккен және нәтижелі еңбек жүзеге асады.
Көрсеткіштер жүйесін өңдеу менеджерлердің қызметінде маңызды орын
алады. Соның көмегімен әр жұмысшының, бөлімшенің толығымен кәсіпорын мен
оның қызметі өлшенеді және бағаланады.
Біздің елде ұзақ мерзімді жоспарлау және басқарудың мақсаттық
бағдарлама әдісі даму үстінде. Осы арқылы жоспар мақсаты қорлар көмегімен
байланысады. Жоспарды бағалау – жұмыстың нәтижесімен мақсаты арасындағы
айырмашылықты салыстыру арқылы жүргізіледі.
Бағалау процесі жоспарды қайта қарау мақсатында пайдаланады. Нәтижелі
болуы үшін бағалау жүйелігі үздіксіз жүргізіліп отыруы қажет.
Өңделген процесс жоғарыдан төменге дейін барлық деңгейді қамтуы тиіс.
Сандық сияқты сапалық белгілер қатарлары бар олар бағалау процесінде
қолданылады. Бұл белгілер кестеде көрсетілген.
7 кесте
Жоспарды бағалау белгісі
Сандық белгі Сапалық белгі
Нарық үлесі Жоғары білімді менеджерлерді тарту
Сату көлемінің өсуі қабілеті
Көтеріліс үшін кеткен күндер Клиентке қызмет көрсету көлемінің
өндірістің шығыны мен нәтижелігінің кеңесі
деңгейі Нарық білімінің тереңдетілуі
кадрлар тұрақсыздығы Қауіп санының төмендеуі
жұмысқа шықпаулар Мүмкіндіктерді пайдалану
жұмысшылардың қанағаттандырылуы
таза пайда
акция курсы
дивиденд нормасы
акцияға есептелгендегі кіріс
капиталдан пайда
құнды қағаздар бойынша пайда
Белгілі жоспарланған мақсатты жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшін
ұйымдардың өзара анық қарым-қатынасын, жүйедегі әрбір жұмысшылардың іс-
әрекетін оларды бөлімшелерге бөлу жүйені басқарушы орнын анықтау ұйымның
міндеті болады.
Менеджмент құрылымы көптеген сапалық қасиет менеджмент құрылымын
жасағанда талапқа сай фактор қорытындыларын жақсылап байланыстыру керек.
Менеджмент құрылымы неғұрлым күрделі болған сайын рационалды
менеджмент құрылымы жауап беретін принциптері маңыздырақ.
1. басқару бірлік принциптері мен қызметкерлердің жауапкершілігі. Ол
екіжақтылық бағынуды алып тастайды және қарама-қарсы басқаруға мүмкіндік
және бұйрық алуға мүмкіндік алады.
Әр звенода бір ғана бастық болуы керек, ол соған бағынып содан ғана
бұйрық және басқару алады. Сонымен басқару звеносы екі обьектіні де бір
уақытта нәтижелі басқара алмайды.
2. Сызықтық және функционалды басқарудың арасындағы нақты шкеара қою
принципі. Сызықтық басқару өндірісті өнімді басқаруды іске асыру керек.
Сызықтық басқаруға функционалды көмек көрсету оны керекті ақпаратпен және
кеңінен қамтамасыз ету керек.
3. бақылауды бөлу принциптері. Бір адам нәтижелі басқару үшін яғни
басқару нормасын орындау үшін дұрыстап бағынушылардың санын анықтап алуы
керек.
4. Нақты функционалды шек қою принципі. Әр өндірістік және
функционалды звеноның нақты сызылған функциясы болуы керек, ол басқа бірде-
бір менеджмент деңгейінде басқа бөлімшелер функциясына тиіспеуі керек.
5. Менеджменттің звеносы мен міндетті адамдардың құқықтары және
міндеттемелері мен жауапкершіліктерінің сай болу принцип. Тек қана осындай
сәйкестік шешім қабылдау және оны жүзеге асыруға нақты шарт жасады.
6. Иілгіштік пен үнемділік принцип менеджменттің ұйымдастыру құрылымы
ішкі және сыртқы өзгерістерге өз шығын мен әсер етуі қажет.
Ең жақсы құрылым ол – ең жақсы әдіспен ұйымның ішкі ортамен
әрекеттесуі қызметкерлердің күйін мақсатына лайықты және өнімді бағыттау
және бөлу, сонымен қатар сатып алушылардың қателіктерін қанағаттандыру және
өз мақсаттарын жоғары нәтижемен өз мақсаттарына жету.
Менеджмент сатысында звено жиынтығы түсінідріледі, оның менеджмент
иерархиясында болатын, төменнен жоғары қарай бағыну жүйелігін қамтып
көрсетеді, ал менеджмент звеносы ол өз бетінше менеджменттің бірнеше нақты
функциясын орындайтын құрылымдық бөлімше.
Менеджмент звеносы атанып ұйым бөлімшесімен қызметі көрсетіледі.
Бірінші төменгі сатыға шешімі туралы орындаушыларға жеткізіліп, менеджмент
құрылым звенолары жатады.
Менеджмент құрылымын көптігіне қарамастан нақты шарттарда ереже
бойынша екі классикалық құрылымын байланыстыруды көрсетеді. Менеджменттің
сызықтық құрылымында басқарудың әр жұмысшысы берілген өндірістік тапсырманы
тікелей орындайды. Ол өз жұмысының барлық сұрақтары бойынша бір ғана жоғары
тұрған адамға бағынады. Барлық бағынушы звеносы үшін менеджмент жүйесінің
сызықтық звеносының бұйрығын орындауы қажет. Менеджменттің мұндай
құрылымында орталықтандыру және жекеленген принциптер іске асады.
Менеджменттің функционалды структурасы әр басқару ақпараты мен көбірек
жақсы жауап беретін еңбек бөлінісі арасындағы құрылымды еңбек бөлінісінің
маңызы өндірістік процесс күрделілігі, оның көлемділігі, мамандығы мен
бірлестіруі тез және дұрыс шешім қабылдау керек ететін менеджмент жүйесі
анық бір функцияны орындайды.
Әкімшілік сүрақтар яғни ортақ басқару сызығы бойынша сызықтық және
функционалдық комбинациясының ұқсастығы ол әр жұмысшының бір ғана
басқарушыға бағынуы, функционалдық звено қызмет бабына жататын сұрақтар мен
айналысуы сонда да соңғы шешімді қабылдау ортақ басқарушы құқығында болады.
Менеджмент жүйесіндегі негізгі маңыз – ол орталықтанған және
орталықтандырылмаған ұйым арасындағы дұрыс қарым-қатынас.
Толық орталықтанған ұйымда соңғы шешімді бір ғана міндетті адам
қабылдайды. Ал орталықтандырылмаған ұйымдарда шешімді бірнеше адам немесе
бөлімшелер қабылдайды. Жоғары орталықтанған дәрежелі ұйымда президенттен
жұмысшыға дейін әр түрлі басқарудың деңгейі болады. Орталықтанған
басқарудың артықшылықтары мен кемшіліктері 8-ші кестеде көрсетілген.
Орталықтандырудың артықшылығы мен кемшілігі
8 кесте
Артықшылығы Кемшілігі
Шешімді ұйымдағы барлық жұмысты Шешім нақты жағдай бойынша дұрыс
жақсы білетін басқарушы қабылдайды білмейтін адаммен қабылданады
Басқарудың жоғары деңгейде шешім Басқаруды жоғары деңгейде
қабылдайтын адамдар, төмен деңгейлі қабылдайтын адамдар осы шешімді іске
басқарушыға қарағанда жақсы дайындықасыратын жұмысшылар мен аз
пен білімді болып келеді қарым-қатынаста болады
Жұмысты қайталауды жою, шығынды Байланыстың созылыңқы сызығы көп
азайтуы уақыт жоғалтуға алып келеді
Жабдықтандыру сияқты басқаруды Төлем звеносының басқарушылары шешім
орталықтандырумен және басқарушының қабылдауға дайындық процесіне
бөлімін өсіреді қатысушылықтарына көңілдері толмайды
Ұйым басқарудың барлық деңгейдегі Дайындыққа қатысатын адам санның
қабылданған шешімнің үлкен болғаны көбіне байланысты көптеген қате
шешім пайда болуының көбею
ықтималдығы
Ораталықтанбаған ұйым әр кезеңде басқарудың аз деңгейін ұстанады. Ұйым
орталықтанбауы ереже бойынша біріншіден бірнеше басқару деңгейін алып
тастау, екіншіден қойған басқарушының көп құны мен міндетттемелерін
көрсетуінен жүргізіледі. Орталықтанбаған менеджменттің біреуінің негіз
салдары болып келді, ол шешімді мақсатқа лайықты болатын төмен деңгейде
қабылдау орынды.
Орталықтанбаған ұйымның артықшылықтары мен кемшілігі 9-шы кестеде
көрсетілген.
Артықшылықтары Кемшіліктері
Шешім тез қабылданғанда Хабарландырудың толық болмауының
негізінен шешім қабылдау мүмкін және
олардың дайындаға қатынасатын
бөлімдердің іс-әркетінің бағытының
әлсіздігі
Шешімді болған жағдай бойынша көп Басқарушылардың төлемдері жоғары,
ақпарат беретін басқарушы қабылдайдысебебі төменгі деңгейде тиімді және
жоғары төленетін басқарушыларды алу
қажет
Орта звено басқарушының шешім Басқарушы қызығушылығы біртіндеп
қабылдауға дайындықта белсенді азаяды, ол өзінің бөлігінің
қатысуы олардың міндетін және жұмысының табысытылығына қызығуы
компания жұмысының нәтижесінде мүмкін, ал компания толығымен
қызығушылықты көтереді қызықтырмауы мүмкін
Орта звенодағы басқарушыларға кәсібиҰйымның барлық бөлімдерінде ереже
өсуіне жақсы шарттар жасалады үйлесімімен жұмыс процедурасына
кедергі жасайды
Қоғам мүшелерінің әр түрлі ішкі еңбек тәртібі және сыртқы қарым-
қатынасы мен оятқыш күштері анықталады. Ішкі мұқтаждық пен қызығушылық,
талаптану және тілек, бағалық заттар және бағалық жөн табу мұрат және себеп
бұлардың бәрі күрделі әлеуметтік еңбек қызметінің мотивациясының құрылымын
көрсетеді.
Әлеуметтік топтың белсенділігін ояту және адам қасиетінің
талаптануымен байланысты анықтандыруды қанағаттандыру. Мотивация – ол
ауызша тәртіп еңбек тәртібіне сүйеніп түсіндіру үшін себеп таңдауға бағыт
алған.
Мотвация – ол керекті құралдарға және өзіндік өмір сүру шарттарына,
өзін сақтауға және ортамен теңдестікті сақтауға талаптануға деген
жекеліктің қамқорлығы, көптеген адам қажеттіліктерінің жіктелуі болып
табылады. Олар: арнайы адам қажеттілік обьекті; олардың фукционалды
тағайындау міндетін іске асыру түрі бар.
Негізгі қажеттіліктерді осы және басқа моментке байланысты жүріс-
тұрысты мативтік топтар немесе 5 деңгейді бөліп көрсеткен. Американдық
психолог А.Маслоу қажеттіліктің иерархиясын табысты және толық түрде
жасады.
1. Экзистенциалдық қажеттіліктер өзінің өмір сүруіндегі қорғанысқа
қажеттілік ертеңгі күнге сенімділік, өмір сүрудегі тұрақтылық шарттары
белгілі бір тұрақтылық және қоршаған адамның социумының жүйелігінің
қажеттілігі, ал еңбек сферасында жұмыс басты болудың кепілдемесінің
кездейсоқ жағдайлардан сақтандырудың қажеттілігі.
2. еңбекте бірлесіп қатысудың өзіне назардың басқаларға көмектесудің
болуы, қарым-қатынас дасаудың т.б. ұжымға деген тиесіліліктің әлеуметтік
қажеттілігі.
3. Өзін сыйлаудың, беделдің қажеттілігі ол жетісітіктің мойындалуы
қызметте өсудің, мәртебенің, беделдің жоғары баға берудің мойындалуының
қажеттілігі.
5. Өнер арқылы жекелік және рухани қажеттіліктер пайда болады.
А.Маслоу бірінші, екінші типтік қажеттіліктерді бірінші (туа пайда
болатын), ал қалған үшеуі екінші (жүре пайда болатын) деп аталады.
Менеджерлер үшін адамдық қажеттіліктерді иерархиялық тәртіпке қоюы үлкен
роль атқарады. 1-шіден қажеттілік істердің төменгі деңгейлері ең бірінші
қанағаттандырылуы керек. Содан кейін жоғары деңгейдегі қажеттіліктерге
назар аударса болады. Екіншіден төменгі деңгейдегі қажеттіліктер жоғары
деңгейдегі қажеттіліктерді қалыптастырады. Үшіншіден әр адам төменгі
деңгейлі қажеттіліктің мотивациясынан жоғары деңгейлі мотивацияға прогресс
жасайды. Төртінішіден адам ешқашан қажеттіліктің толық қанағаттанарлық
сезімін білдірмейді.
Ф.Херцбергтің жұмыс мотивациясының теориясы адамдық қажеттілікті екі
топқа бөледі. Гигиеналық факторлармен шарттар. Егер осы шарттың бірі
болмаса қызметкерлер жұмысынан қанағат алмайды; бірақ шарттың өзі болғанда
да қанағаттың бары білінбейді, мотивацияда жұмыстан қанағаттылық
компаниямен әкімшіліктің саясаты, басшылықпен қатынас еңбек шарты жалақының
мөлшері, қызметтестермен қарым-қатынас, жеке өмірі, мәртебе, қорғаныс
өспейді. Бұл факторлардың бағалылығы қызметкер жұмысты аяқтағаннан кейін
қосымша алғыс алады. Факторлардың екінші тобын Ф.Херцберг ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz