Дәстүрлі түркілік дүниетанымындағы әлем

Пән: Философия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе . . . 3

1 Дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы әлем түсінігі . . . 6-37

1. 1 Түркілік дүниетанымда қоршаған әлемді культивациялау . . . 6

1. 2 Түркі мәдениетіндегі әлем үлгісі . . . 10

2 Түркі ойшылдарының философиясындағы әлем мәселесі . . . 38-63

2. 1 Әл-Фараби мен Баласағұнның философиялық идеяларындағы әлем

үлгісінің ерекшеліктері . . . 38

2. 2 Қ. А. Яссауи іліміндегі әлемнің мәні . . . 60

Қорытынды . . . 64

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 65

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Әлемнің жаратылуы адамзатты толғандырып келе жатқан маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Қадым замаңдардан уақыт пен кеңістік бағдары шексіз дүние ретінде ұғынылып, ғаламның пайда болуы жұмбақ күйінде қалып келді.

Әлем жаратылысының, оның мәңгілік екендігін мойындап келген ғалымдар өз еңбектерінде дүниені ұшы-қыры жоқ, шексіз материяның жиынтығы деп санады. Адамзаттың әлем - нақты, жанды нәрсе. Бұл түсінік осы уақыттарға дейін жалғасын тауып келеді. Ежелгі адамдар тіршіліктің пайда болуының ссбебіне нақты дәлелдер таба алмады. Олар мұны қиялмен, бір нәрсеге ұқсатумен түсіндіруге тырысып, жерге, көкке, күн мен жұлдыздарға, бір сезбен айтқанда, табиғат құбылыстарына табынды [1, 304 б. ] .

Қазақ халқы - этногенез жағынан алғанда, үш мың жылдан аса тарихы мен мәдениеті бар халық. Біз тарихқа VI ғасырда "түркі" деген атпен енсек те, алтайлықтар, сақтар, хундар (бұл атау ғұндар, һундар деп те жазылады) мәдениетінің төл мұрагеріміз. Ежелгі түркі елі, түркі жүрты ұлы тарихи оқиғалардың діңгегі әрі куәгері болған. Солай десек те, кеңестік тарихнамада 1917 жылғы қазан төңкерісіне дейін қазақ та, түрікмен де, қырғыз да, өзбек те, әзірбайжан да аз тарихында толыққанды мемлекет болмаған, ұлтымызды дәстүрсіз, тамырсыз деп, қу тақырда жаралған, яғни шексіз етіп көрсетуге тырысты.

Түркі елінің ежелгі тарихы біздің заманымыздан бұрынғы III ғасырдан, ертедегі хундар империясының құрылу кезеңінен басталады да, біздің заманымыздың IX ғасырын қамтиды. Бұл ерте дәуір тарихының өзі-бірыңғай археологиялық деректер тарихы ғана емес, көбіне деректер негізіндегі тарих. Демек, біздің заманымыздан бұрынғы III ғасыр мен бергі XI ғасыр арасындағы хундар, түркілер дәуірі - біздің рухани қазыналарымыз, түркі жұртының мәдениет тарихының деректі көздері.

Ал орта ғасырдағы түркілер елі, түркі жұрты X-XIV ғасырларда өзінің бай жазба тарихын жасады. Түркілердің этникалық негізі болған тайпалар мен халықтардың және хун, түркі империяларының құрамына кіріп аралас-құралас күн кешкен 20-дан астам түркі жұртының ру-тайпаларының аты бізге жетті, олар: печенег, қимақ, қыпшақ, оғыз, кимек, башқұрт, басмыл, қай, ябаку, татар, қырғыз, шігіл, тухси, яғма, ұграқ, шарух, жұмылы, ұйғыр, таңғут, қидан т. б. Бірақ кеңес заманындағы "пантюркис" деген сойқан сөз "халық жауы" деген мағынада колданылып, Отан сүйер, ұлт сүйер есіл ерлердің басын жұтқандықтан, ежелгі ел екенімізді ұмытып, Ресейдің қол астындагы "тегі жоқ тексіздер", "жазуы жоқ, сызуы жоқ жабайылар" болып шыға келдік. Өз негізімізден, өз дәулетімізден өзіміз жерідік, өз байлығымыздан өзіміз бездік, ертеректегі елдігімізден, ата-баба мұрасынан ат-тонымызды ала қаштық [1, 304 б. ] .

Бүгінгі күні еліміз тәуелсіздігін алып, ертеңіне сеніммен қол созған шақта, тегін тануға талпынған халқымыздың талабын қанағаттандыру, оның өткенін білуіне көмектесу - тек тарихшы ғалымдардың ғана міндеті емес, елін, жерін, халқын сүйген әрбір зерделі азаматтың борышы. Сондықтан түркі халқының тарихын егжей-тегжейлі талдау, ел шежіресіне, бабалар мұрасына жаңаша көзқарас орнықтыру үшін, біз барымыз бен жоғымызды уақыт безбеніне салып, тарихымыздың ақтандақтарын ашуымыз қажет.

Бүгінгі күні Орта Азиядағы Түркі тектес елдер Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түрікменстан және Әзірбайжан тәуелсіздігін алып ертеңіне сеніммен қол созған шақта Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев түркі халықтарының одағын құруды ұсынды, ол өз сөзінде Орта Азия елдерінің одағын құру туралы "Біз . . . ұлы державалардың осы өңірде экономикалық басымдылыққа ие болу жолындағы бәсекелестігін де байқап отырмыз [2, 3 б. ] .

Тақырыптың зерттелу деңгейі . Философия тарихында әлем мәселесін зерттеуге батыс және шығыс ойшылдары айтарлықтай өз үлестерін қосты. Атап айтқанда, түркі-араб ойшылдарынан Әл-Фараби, Ибн-Сина, Әл-Кинди, Ж. Баласағұни, М. Қашқари, Қ. А. Яссауи, Әл-Ғазали, Ибн Рушд, Ф. Рази, Б. Өгел т. б философтар зерттеулер жүргізген. Ал батыс ойшылдарынан Фалес, Анаксимен, Пифагор, Гераклит, Демокрит, Аристотель, Платон, Г. Лейбниц, Р. Декарт, Г. Политцер, Р. Суйнберн, С. Кларк, Л. Больтцман, Фейнберг Е. Л, Коган М. С, т. б. атауға болады.

Қазақ-орыс ғалымдары арасынан түркі дүниетанымындағы әлем мәселесінің алғышарттарын зерттегендер: Досай К. Т, Ә. Нысанбаев, Қасқабасов С, Айдаров Ғ, Көбесов А, Тұрсынов Е, Тұрғынбаев Ә. Х, Ақышев А. К, Бейсенов Қ. Ш, Топоров В. Н, Раевский Д. С, Бахтин М. М және т. б. ғалымдар жемісті еңбек етті. Мәселең, орта ғасырлардағы араб философиясының ірі өкілі -Әл-Киндидің айтуынша, дүние, әлем Алланың қалауымен пайда болған, бірақ құдай тек дүниені жаратушы ғана, әлемдегі болып жатқан процесстерге оның қатысы жоқ деп есептеді. Оның пайымдауынша, әлем - шексіз. Себеп пен салдар байланысты болғандықтан Құдайды себепші, ал әлемді салдар деп таниды [1, 304 б. ] .

XX ғасырдагы материализм өкілдерінің бірі - Георг Политцер өз еңбектерінде әлемнің мәңгілік үлгісін, оның ақиқаттығын мойындай тұра, дүниенің жаратылуы жайындағы идеяны қолдамайды да: «Егер әлемнің жаратылғандығын мойындар болсақ, онда оның Құдайдың жоқтан бар етіп, бір сәтте жаратқандығын мойындауымыз керек. Георг Политцер тұжырымы бойынша, егер дүниенің жаратылғандығы мойындалар болса, онда оны жаратушының да бар екендігіне күмән келтірілмеу қажет. Материя мен уақыттың ұлы жаратушы арқасында жаратылғандығын ғалым негіздеген ақиқат екендігі ескерілуі қажет» [1, 304 б. ] .

Әлем мәселесі жайында зерттеу жүргізген ислам философы Ғазали былай дейді: «Әлемдегі денелер қозғалыс пен тыныштыққа мұқтаждық танытпай тұра алмайды. Әлемдегі өзгерісті қабылдағанымызды қарамастан, әлемнің бастауы жоқ дегенге сене салаламыз ба? Егер әлемнің бастамасы жоқ болатын болса, өзгерістердің де бастамасы тұрасында ойланудың керегі жоқ. Бірақ та егер көрінген құбылыстар болмаса, уақыт та болмайды» десек, онда көрінгеннің бастамасы уақыттың да бастамасы бола алады. Ендеше, әлем ерте кезден бері бар. Әлем Алланың қалауымен жаратылған деп тұжырымдайды [3, 49 б. ] .

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Зерттеу барысында әлем мәселесі жайында мақсатқа сай, төмендегідей міндеттер белгіленді:

- Әлем жаратылысының шексіздігіне сену - оның жаратылғандығын, оны жаратқан жаратушыны мойындау.

- Әлемнің Алланың құдіретімен, шапағатымен жаратылғандығына адамзаттың көзін жеткізу.

- Қазіргі батыс пен шығыс өркениетіндегі әлемнің жаратылу мәселесі төңірегіндегі атеистік теориялардың көбеюіне тосқауыл қою.

Сөзімді дәлелдей түсер болсам, қасиетті Құранда бүкіл дүниені, ондағы тіршілікті Алла жаратты деп жазылады. «Көктер мен жерді жоқтан бар етуші»-деген Құрандағы сөздер әлем жаратылған деген идеяны дәріптейді. Қазіргі заман ғылымы да бұл тұжырымнан алыс кетпейді [4, 616б. ] .

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы . Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалық деп тануға тұрарлық нәтижелері төмендегідей:

- Адамның жанды болмыс ретінде үнемі әлеммен үндестікте және тұтастықта өмір сүретіндігі анықталды;

- Әлемнің құрылысы, кеңістігі адамның қоғамдағы орнымен теңестіріліп, антропоморфты сипатта ұғынылғандығы айқындалды;

- Әлемнің Тәңірдің құты, бақыттың көзі ретінде киелі екендігі рухани тұрғыдан талданды;

- Түркі ойшылдарының (Иассауи, Ж. Баласағұн) әлем мәселесі төңірегіндегі әділеттілік, сабырлық, қанағатшылдық сияқты руханилықтың озық үлгілері бұл дүниедегі және о дүниедегі тіршілікті жандандыруға сеп болатындығы жайлы зерделі ойлары ғылыми-философиялық тұрғыдан қарастырылды.

Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Дипломдық жұмыстың жалпы көлемі-66бет.

1 ДӘСТҮРЛІ ТҮРКІЛІК ДҮНИЕТАНЫМЫНДАҒЫ ӘЛЕМ ТҮСІНІГІ

1. 1 Түркілік дүниетанымында қоршағаи әлемді культивациялау

Дүниенің жаратылуы адамзатты толғандырып келе жатқан маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Қадым замандардан уақыт пен кеңістік бағдары шексіз дүние ретінде ұғынылып, дүниенің пайда болуы жұмбақ күйінде қалып келді.

Ежелгі Грецияда қалыптасқан философия әлемнің материядан тұратындығын, әрі оның мәңгі екенін дәлелдеуге тырысады. Әлем «мәңгілігі» ұғымы - атеистік теорияға да негіз болды. Әлем жаратылысының шексіздігіне сену - оның жаратылғандығын, оны жаратқан Жаратушыны мойындау деген пікірге жетелейді.

Ежелгі антика заманында өмір сүрген грек ойшылдарының бірі - Фалес дүниенің түпнегізін заттардың сұйық күйінен, демек судан іздеді. Барлық заттар мен жан-жануарлардың шыққан тегі, түп «атасы» су деп есептеді. Барлық заттар тіршілік судан пайда болады және суға айналады, -деді[5, 47-48 б. ] .

Ертедегі гректің тағы бір материалисі Анаксимен (б. э. дейінгі 585-525 жж. шамасы) дүниеде бар нәрсенің бәрінің бастапқы біртұтас материалдық негізгі ауа деп санай отырып, дүниенің бастапқы негізі ауа болатын себебі, деді Анаксимен, ауаға тән қасиет- сұйылу мен қоюланудың арқасында барлық заттар пайда болады, - деп түсіндірді [6, 272 б. ] .

Гераклиттің ілімі бойынша, дүниеде бар нәрселердің бәрінің материалдық негізі от болып саналады: барлық нәрсе оттан жаратылады және ақыр соңында отқа айналады. Жан да оттан пайда болады. Біртұтас дүниені, деді ол, ешбір құдай, не ешбір адам жаратқан жоқ, ол бірде жанатын, енді бірде өшіп тұратын, бұрын болған, қазір бар және келешекте бола беретін тірі мәңгі от болып табылады, - деді [6, 272 б. ] .

Идеализмнің ең алғашқы негізін салған Пифагор (б. э. дейінгі 580-500 жж. шамасы) болды. Оңың пікірінше, барлық заттардың мәні - олардың санында, сандық қатынастарында, өйткені бүкіл әлем соларға тәуелді.

Демек, ертедегі ойшылдардың философиялық көзқарастарында, материя мен ойлау дүниелерін қарама-қарсы қою орын алғанын көреміз. Ертедегі Грецияда материализмнің одан әрі дамуы Демокриттің (б. э. дейінгі V ғ. ) атомдық теориясымен тығыз байланысты. Бұл теория бойынша, барлық дүниедегінің негізі - сансыз көп атомдарда. Атомистер дүниені әрі қарай бөлінбейтін бөлшектер - көзге көрінбейтіп аса ұсақ атомдардан тұратын біртұтас дүние деп түсіндірді.

Ислам дініндегі діни еңбектерге көз салсақ, дүниенің жаратылғандығы анық деген ақиқатқа сүйенеді. Қасиетті Құранда бүкіл дүние, ондағы тіршілікті Алла жаратты деп жазылады: «Көктер мен жерді жоқтан бар етуші . . . »- деген Құрандағы сөздері әлем жаратылған деген идеяны уағыздайды. Қазіргі заман ғылымы да бұл тұжырымнан алыс кетпейді. Дүниені Алла жаратты, ол анық екені даусыз.

Opxoн-Енисей жазбаларында "идуқ йер-су(б) " анықтамасы кездеседі. Түркітанушы Б. Өгелдің пікірі бойынша, бұл жердегі "идуқ" сөзінің "-ид, -ад" жалғауы, "жіберілген, берілген" мағынасына келетін "-дан, -ден, -тан, -тен" сияқты шығыс септігінің жалғауларымен төркіндес келеді. Яғни жер мен су түріктерге "Тәңірі тарапынан берілген" болып шығады. "Ид" сөзі "қасиетті", "киелі", "құтты" деген мағынаны білдіреді.

Сонымен, дәстүрлі түркілік дүниетанымда жер, су, отан - құтты, өйткені, идуқ, яғни киелі. Идук-жер тіркесі Инал Сатығ атына тігілген "Бай-Бұлын" деп аталатып 1-жазуының бірінші жолында " . . . әз жерім, идук-жерім . . . " ретінде кездессе, отан сөзінің мағынасы "Тәңірі-ел", "Тәңірі-жер" тіркесімен берілген" "Ұйық-Тұран" жазуында: "Жоғарыда Ұлы Түрік Тәңірісі идуқ "жер-суды" жаратты-реттеді" делінетін және т. б. деректер бар.

Осы деректерге сүйене отырып, туған жердің Тәңір тарапынан берілген құт, аталардан қалған қасиетті мирас екендігін көруге болады.

Ата мирас - отанды Ғун қағаны Мөде де Тәңірдің құты-өз жерін, аталарынан қалған топырақты ешкімге таптатпас үшін жауына қарсы "қасиетті соғыс" ашқаны тарихтан белгілі. Бабаларының сүйегі жатқан қорымның тоналып, қиянатқа ұшырауы, Батыс Еуропаны тітіреткен Атилланың (Еділдің Арысы) да Византияға қарсы соғыс ашуына себеп болған. Өйткені, дәстүрлі түркілік дүниетанымда ел (мемлекет), ұлыс (халық), йер-су (отан-топырақ) - теократиялық түсініктегі киелі болмыстар. Жер мен Кок (Тәңір) ажырамас тұтастықта.

Сондай-ақ, әлем мен адамның да өзара үндестікте екендігін әлемнің антрономорфтық сипаттармен түсіндірілгендігінен-ақ байқауға болады. Яғни жердің "кіндігі", "басы", "аяғы", "құлағы", "қойны" және т. с. с. болған. Кіндігі - "Жерұйық", басы - "Өту" (өте), аяғы - "Төмен", құлағы мен қойны-метафизикалық әлем, яғни "әруақтар әлемін" білдіреді. Бұл жерде Өту -Өтүкен, Төмен-Тюмень тононимиялық жер атаулары ретінде ежелгі түрік топырақтары екендігінің айғағындай болып, Ресейдің оңтүстік- шығысында қалғандығын айта кеткеніміз жөн [7, 341б. ] .

Б. Өгелдің "Түрік мифологиясы" атты еңбегінен дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы пантеистік түсініктегі ұстындардың көптеп кездесетіндігін көруге болады. Түріктер туған жерінің әрбір қарысына "Тәңірдің бесігі" немесе Жер-Ана ретінде мән берген. Енді осы "Жер - Тәңірдін бесігі" және Жер-Ана тіркестеріндегі ана мен бесікті біртұтас деп қарасақ, Тәңір мен жер де біртұтас ғарыштық үндестік ішінде екендігі анық байқалады. Дегенмен де, Тәңір мен жер арасына тендік белгісін қойғалы отырған жоқпыз.

Тәңірлік сенімде Тәңір жердің иесі. Қазақтардың Тәңірге жердің иесі ретінде қарап, оған құрбандық атауын Е. Тұрсынов ақ жылқының қылына ораған бір шелек қымызды "Жер - суымыздың иесіне желі арнап, сыйлау үшін келдік, "-деп қайың ағашының алдына қоятындығын айтады.

Демек, қазақтар арасында Тәңірлік сенімнің (діннің) негізгі категориялық ұғымдары мен ұстындары ұмытылғанымен, дәстүрлі дүниетанымның сынықтары (элементтері) халық ырымдарында әлі де өмір сүріп келеді деген сөз.

Бұл жердегі "қайың ағашы да киелі болып саналады. Өйткені, Тәңірлік сенімде қайың ғарыштық орталықтың" символын білдіреді. Наурыз мерекесінде жасалатын баталарда да "көк көп болсын, ақ мол болсын, төл егіз болсын, төрт түлік семіз болсын, қымыз мол болсын және т. с. с. ақ тілектер жердің иесі - Тәңірге жасалған мінәжаттың көрінісі. Әдебиеттанушы, ғалым А. Шәріп қазақтардың дәстүрлі дүниетанымындағы атамекенді ардақтау, аялау сезімін «қоныс-құт-құдірет» формуласына негіздеу арқылы жердің құт ретіндегі трансцендентальды болмыспен байланыстылығын ашып көрсеткен.

Дәстүрлі түркілік дүниетанымның ерекшелікгерінің бірі қоршаған әлемді мәденилендіру (культивациялау) екендігі белгілі. Әлемді мәденилендіру деп кеңістіктер, бағыттар, қабаттар, символдық салт-жоралар (рәсімдер) мен діни қағидалар арқылы уақыт пен кеңістік ішінде құндылықтар жүйесінің қалыптасуын айтамыз, осы тұрғыдан дәстүрлі қоғам адамы өз әлемін Шығыс, Батыс, Теріскей, Күнгей және Орталық деп, бағыттарға бөліп, мән-мағына дарытқан [7, 341б. ] .

Әрбір бағыт немесе кеңістіктің өзіндік мазмұны мен маңызы бар. Мысалы, Шығыс - көктемді; таң сәріні; тіршіліктің бастауын алдыңғы жақ-бағытты; киіз үйдің есік жағын және т. б. кеңістіктік тұрғыдан нақтылайды.

Ғұн ханы таң сәріде күншығысқа бет алатын. Отаудың есігі де күн шығысқа қарай ашылады. Батыс - күзді; күн батысты; өмірдің екінші жартысын; киіз үйдің құрметті бөлігі - төрді, яғни әруақтар әлемін білдіреді.

Күнгей - жазды, түсті, өмірдің кемелдік шағын, әлемнің жоғарғы жағын, киіз үйдің еркектер отыратын тарапын, ал Теріскей - қысты, түнді, өмірдің соңы - қартаюды, әлемнің төменгі жағын, өлілер әлемін, киіз үйдің әйелдер отыратын тарапын білдіреді. Бұл құбылыс дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы әлемді кеңістіктік тұрғыдан мәденилендірудің маңыздылығын көрсетеді.

Әлемді кеңістіктер мен бағыттарға бөлу арқылы мәденилендіру құбылысын киіз үйдің еркектік және әйелдік тарапқа бөлінуінен де көруге болады. Бірақ киіз үйдегі ең маңызды қазық - әйел болып табылады. Өйткені, бұл кеңістік (ғарыш) - әйелдікі. Оның ішіндегі жасау, дүние де әйелдің өзіне тән. Еркектің әлемі - үйдің босағасынан шыққаннан кейін басталады. Үй - әйелдікі, түз - еркектікі. Киіз үйде әр нәрсенің, әр заттың өз орны болғаны сияқты әрбір отбасы мүшелерінің де жанұяда өз орны бар [7, 341б. ] .

Бұл тәртіп, жүйе бұзылмауы тиіс. Яғни әйелге тән заттар өз тарапында болып, еркек жағына ауысып кетпеуі керек. Киіз үйдің босағасында үйдің "иелері мен кие рухтарына" құрмет көрсетілуі тиіс. Босағаның оң жағында отбасының иесі бар. Киіз үйдің ортасында ошақ орналасқан.

Ол-әлемнің, жанұяның, әулеттің орталығы мен ынтымағының символы. Әлемнің бағанасы болса, киіз үйді ұстап тұрған тіректер - "дүниенің тірегі" деп аталатын жекелеген қазықтармен теңестіріледі. Уақыт өте келе киіз үйдегі шаңырақтың мифтік - діни функциясы түтіннің шығуы үшін шаңырақтың үстіңгі жағында жасалған түңлікке (түтіндік) ауысқан. Тіректің сынуы немесе шаңырақтың ортаға түсуі жаман ырым саналып, бәленің басы ретінде қабылданады. Спенсер мен С. Гиллен осы қасиетті тірек сынғанда, бүкіл тайпа-ру қаралы күн кешіп, соңында тізе бүгіп, өздерін өлімге қиғандығы туралы аңызды еске салады. Киіз үй - ғарыштың (космос) символы, кіші нұсқасы.

Көшпелілердің киіз үйі әлемнің орталығында орналасқан іспетті, ал оның шаңырағы -әлемнің тірегі ұғымын береді. Яғни, көпшелі адам әрдайым қасиетті, киелі мекенде, космостық әлемдер арасында құрылған байланыстың жүзеге асуы үшін жол - кеңістік - шаңырақ арқылы әлеммен үйлесімділікте өмір сүруге тырысады. Отаудың шаңырағы мен тірегі Көк аспанның тірегі секілді, отау кіші бір космос - кіші әлем секілді. Адам осы көк күмбездің (аспан) астындағы орны мен кіші күмбез (отау) ішіндегі орны арасындағы үндестіктің сақталуын қадағалауы тиіс. Киіз үйге космостық форма (пішін) берген ең негізгі тірек-шаңырақ. Негізінде, Азияның діни ғимараттарындағы көк күмбез символизмінің сан ғасырлық тарихы бар.

Макрокосмостық байланыс деңгейінде ғарыштық бағана (ось) - ағаш, тау, төбе, тірекпен, ал микрокосмостық деңгейде болса, үйдің орта тірегі немесе шаңырақпен үйлестіріледі [7, 341б. ] .

Бұл әр үйдің шаңырағы "ғарыштың орталығына" сай орналасқан деген сөз. Дәстүрлі дүниетанымда әлемдік дәлдік, яғни ғарыштық орталық әрбір нүктеде, барлық жерде бірдей бар екендігін көрсететін табиғат заңы кең тараған. Шаңырақ пен бағана арасында функционалдық байланыс бар. "Бағана" сөзі сахаларда (якуттарда) Тәңірге барар жол, тірек, мағынасында қолданылады. Әрбір шаңырақ көкке үласу қабілетін білдірсе, құрбандық шалу - Тәңірмен үндесудің жолын білдіреді.

Шаңырақ Тәңір мен адам арасындағы қатынасқа түсу мүмкіндігін береді. Бұл мүмкіндікті дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы әлемнің құрылысы, жаратылысы беріп отыр. Шындығында, бұл құрылыс-жүйе, бір-бірін өзара байланыстырып тұрған орта бағананы бойлай үш қабаттан тұратындай етіп үйлескен. Әлемде бірінің үстіне бірі орналасқан үш үлкен қабат бар. Бұлар орталық тұстан өтетін бағана арқылы өзара байланысты болғандықтан, бір әлемнен екіншісіне өтуге мүмкіндік туғызады. Экстаз хәліндегі қамның (бақсы) рухы да көкке немесе жер асты әлеміне "мистикалық сапар" жасарда осы "түңлік-бағана-шаңырақты" қолданады.

Демек, дәстүрлі түркілік дүниетанымын әлемді өзара вертикал кеңістіктер арқылы Тәңірге апарар жол болып табылатын бағаналармен байланысқан үштік әлем түрінде елестеткен.

1. 2 Түркі мәдениетіндегі әлем үлгісі

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.