«Шымкент май» ақ-дағы басқа да дебиторлық қарыздарды аудиторлық тексерудің қажеттілігі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І-БӨЛІМ. ШЫМКЕНТ МАЙ АҚ-НЫҢ СИПАТТАМАСЫ МЕН ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ ПРОЦЕСІНІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Шымкент май ААҚ-ның даму тарихы мен басқару құрылымы
1.2. Дебиторлық қарыз: мәні, маңызы, қалыптасу ерекшеліктері
2.2. Шымкент май ААҚ-ның басқа да дебиторлық қарыздарының айналымдылығын
талдау
ІІІ-БӨЛІМ. ШЫМКЕНТ МАЙ АҚ-ДАҒЫ БАСҚА ДА ДЕБИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАРДЫ АУДИТОРЛЫҚ
ТЕКСЕРУДІҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ
3.1. Басқа да дебиторлармен есеп айырысу инвентаризациясы
3.2. Басқа да дебиторлық қарыздар аудиті
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Президентінің өз халқына Қазақстан -2030 атты
жолдауында, біздің елдің даму мақсаты экономикалық өсімінің беделі бүгін
және ертең, келесі 30жыл мерзім ішінде маңыздылардың бірі болады.
Нарықтық қатынастардың жұмыс істеу шарттарында, бухгалтерлік есеп жүйесімен
қаржы шаруашылық іскерлігін талдауды нақты реттеу, негізгі бөлімі болатын,
өз кезеңіндегі экономикалық ақпаратсыз шаруашылық субъектілердің,қиын
экономикалық механизмін басқару мүмкін емес. Берілген бухгалтерлік есеп пен
қаржы–шаруашылық іскерлікті талдау, шаруашылық субъектілердің жұмысы
олардың құрылымдық бөлімін оперативті басқару үшін, экономикалық жобалау
мен ағымдағы жоспарды құру үшін және соңында,ел экономикасын заңды түрде
дамытуды зерттеу үшін қолданады.
Өндірістің апатты құлауы, Қазақстандық халықтың шаруашылық жеке
салаларын орау инфляция,жұмыссыздық өсімін жоғарылата отырып, ең маңыздысы
шаруашылық субъектілері арасында тұрақсыз нарықтық қатынастарды тудырады.
Қазіргі кезде барлық шаруашылықпен айналысатындардың алдында тұрған
өткір, актуалды мәселелердің бірі есеп айырысушылық–төлем операцияларымен
тікелей байланысты сұрақ болып табылады ,ал бұның нәтижесі ретінде –жалпы
шаруашылық субъектінің жұмысын бақылау –бұл дебиторлық борыш.
Дебиторлық борыш шаруашылық субъектілер активтерінің маңызды бөлігі
болып табылады. Сонымен бірге әрбір кәсіпорынның Қазақстандық баланстың
құрылымында,оның орны бар.
Дебиторлық борыш-бұл дамушы шаруашылық субъектілердің актуалды
тақырыптардың бірі болып табылады.
Кәсіпкерлік іскелікті жүзеге асыра отырып,мүліктік айналымның мүшелері
–шаруашылық операцияларды жүргізу өлшемі бойынша тек салынған құралдарды
ғана қайтармай,табыстарды да алады.
Бірақта нақты жағдайда, әсіресе нарықтық экономикаға өтумен және
өндірістің құлауымен ,көптеген жағдай туындайды.Дебиторлық борыш көптеген
айларға,кейде жылдарға тоқтапқалады.Дебиторлық борыш өсімі кәсіпорынның
қаржылық жағдайын нашарлатады,ал кейде банкротқа да
әкеледі.
Көптеген жағдайларда бұл дебиторлық және кредиторлық борышты басқару
жүйесінің жоқтығымен байланысты.
Айналым құралдарының мүшесі бола отырып,дебиторлық борыш ,айналым
құралдарының айналысын қысқартып,кәсіпорынның табысын төмендетеді.
Сондықтан да бүгін шешімі шаруашылық субъектілердің қаржы жағдайын
жақсартуға көмек бере отырып ,маңызды проблемалар келесілер болып табылады:
1.Бухгалтелік есептің халықаралық стандартына өтумен байланысты, дебиторлық
борыштың есебін ұйымдастыру.
2.Дебиторлық борыштың өсіміне ықпал ететін факторларды анықтауға
бағытталған, дебиторлық борышты талдау және тоқтап
қалғанборышты,анықталмаған ликвидацияға бағытталған резервтерді анықтау.
І-БӨЛІМ. ШЫМКЕНТМАЙ АҚ-НЫҢ СИПАТТАМАСЫ МЕН ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ ПРОЦЕСІНІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Шымкент май ААҚ-ның даму тарихы мен басқару құрылымы
Шымкент май ААҚ-ы тарихының негізгі кезеңдері 1942 жылы май экстракты
зауыттың алғашқы өнімі рафинатталған мақта майы алынды. 1943 жылы өтпелі
қызыл белгімен марапатталуы, 278 жұмысшының Ұлы Отан соғысында енген
еңбектері үшін медальмен марапатталуы. 1948 жылы Форпрессті цехтың іске
қосылуы. 1949 жылы Май экстракты зауытын Шымкент май зауыты атағына
айналды. КСРО тамақ өнеркәсіптері министрлігі Бас өсімдік май бас
басқармасы. 1950 жылы ыдыстарға құю, бөлу цехтарын, сабын қайнату цехтарын,
штамп прессторын, дайындау цехтарын, форпресстеу цехындағы жаңаша
жабдықтардың, дайындау экстракциялы бөлімдердің ашылуы. 1953 жылы еркін май
қышқылдарын алуға қажетті цех іске қосылды. 1959 жылы елдегі ең ірі
үздіксіз май экстракциясы цехының іске қосылуы. 1975 жылы экстракциялы
цехтың қайтадан рекенструкциялануының аяқталуы. 1992 жылы зауыттың 50
жылдыығ атап өтілді. 1993 жылы жекешелендіру Шымкент май ААҚ-ның
қайталануы. 2000 жылы Доня сауда маркасының нарыққа енуі. 2002 жылы
зауыттың 60 жылдығы атап өтілді.
Халықаралық стандартқа сәйкес ИСО 9000 сапа менеджментінің жүйесіне
аттестациялану үшін жабдықтарды қайта жаңарту. Шымкент май ААҚ-ның 60 жыл
тәжірибелік мерзімінде май өнімдері нарығында май ішкі заттарының өңдеу,
өндірістік циклдар, ұрықты дәнді сатып алу, оны май өнімдеріне қорыту,
дайын өнімдерге қораптау, сауда нүктелеріне тасымалдап жеткізіп беру
жұмыстарымен айналысады.
Сапа және экологиялық таза өнім - өсімдік майы және шрот. Деректі
шикізаттың өңдеу тереңдіктеріне байланысты – тазартылмаған
(рафинатталмаған), тазартылған (рафинатталған) және күнбағыс, мақта,
сафлор, сая өнімдерінен алынған майларды өңдейді. Май тұқымдарын өңдеу
түрлеріне байланысты жобалық қуаттылығы тәулігіне 100 тонна тұқымдастық,
1.08.2003 жылы деректер бойынша өндірістік қуаттылықты қолдана алу
мүмкіншілігі – 96%-ды құраған болатын.
Өсімдік майлары бүгінгі күні өте қолайлы, таза, сапалы өнім. өсімдік
майларын тұтынушылардың үлестері - 62,2%-ды құрайды. Сонымен қатар, 2002
жылы өсуіне талдау жасай отырып, мынадай көрсеткіштерді анаықтауға болады:
өсімдік майлары нарығында отандық өндірушілердің үлесі – 75%. Шымкент май
ААҚ-ның үлесі – 34,4%. Тұтынушылардың мазмұндауынша өнімнің сапасы мен
өнімдерін сатып алуда шешуші фактор болып табылады. Тазаланған мақта Доня
майының теңдесі жоқ. өсімдік майының негізгі биологиялық құндылығы май
қышқылдарының, фосфоридтерімен, токоферелдармен сипатталады. Күнбағыс майы
аса белсенді витаминдерге иеленеді. Шымкент май ААҚ-ы тазаланған май
өнімдері тұтынушылардың талаптарына жауап бере алады. Мақта, күнбағыс,
сафлор және қыша (горчица) майлары табиғи түске ие, иісі жоқ, табиғи
витаминдер мен амин қышқылдарына өте бай.
ААҚ Шымкент май Шымкент қаласының Оңтүстікбөлігіндегі теміржол бекетінің
1,5 км қашық бөлігінде орналасқан. Солтүстік-батыстан кәсіпорныға мақта май
зауыты, ал батыстан Оңтүстік полиметаллы ЖАҚ-ның аймағы бағытталған.
Кәсіпорынның магистралды теміржолымен байланысы солтүстік шығыстан
өндірістік алаңға бағытталған өтпелі теміржолмен орындалады. Кәсіпорынның
автокөліктермен байланысы Промышленная көшесі арқылы орындалады.
Кәсіпорынның қарапайым рельефті. Жер асты сулары 10 метр тереңдікте
байқалмаған. Аймақтың сейсмикалдылығы – 8 балл. Кәсіпорынның шикізаты май
тұқымдастықтарының түрлері, олардың ішіндегі негізгісі мақта және пісте май
тұқымдастықтары. Мақта тұқымдастықтары қала және аудан аралық зауыттардан
тасымалданады. Ауданаралық мақта тазалау зауыттарының кәсіпорыннан
алшақтығы – 40-100км. Күнбағыс тұқымдастықтары негізінен Шығыс Қазақстан
облысы және Ресей Федерацияларынан тасымалданады.
ААҚ Шымкент май тамақ және техникалық тағайындаудағы түрлі өсімдік
майларын өндіріп шығарумен сипатталады. Мақта тұқымдастықтарын өңдеу
бойынша кәсіпорынның жоғарғы өндірістік қуаттылығы тәулігіне 100 тонна.
Мақта тұқымдастығын өңдеумен қатар, күнбағыс, мақсары, қыша, соя
тұқымдастықтарын өңдеп, дайын өнім ала алады. ААҚ Шымкент май құрамында
мына төмендегідей цехтық бөлімдер жұмыс атқарады:
- шикізат цехы
- дайындау цехы
- экстракциялы цехы
- рафинаттау цехы
- иіссіздендіру цехы
- дайын өнімдер цехы
- өсімдік майларын қораптау цехы
- өндірісті бақылау лабораториясы
- көмекші цехы.
Көмекші цехтарға мыналар жатады:
- энергетикалық цехы
- пеш цехы
- механикалық цехы
- жөндеу-құрылысы цехы
- лаборатория
- Кип и А.
Май тұқымдастықтарны өңдеу процесі мынадай кезеңдерден тұрады:
- сақтау
- тазалау
- майды сығу
- экстракция
- майды рафинациялау.
Әрбір процесс өзара механикаландырылған транспорт элементтермен және құбыр
өткізгіштермен байланысқан цехтарда іске асырылады. Шикізат цехы қоймасынан
тұқымдар қалдықтардан тазалау үшін дайындау цехына бағытталады. Тазаланған
тұқымдастықтар қабыршақтан тазалау – сеператорлы бөлімшесіне тазалау үшін
келіп түседі. Дәндердің қабығы малдар үшін жем ретінде тарату мақсатында
дайын өнімдер қоймасына келіп түседі. Тұқымдастықтарды қабықшаландыру –
ядро майдаланып процестеледі. Осы аталған операциялар дайындау цехында
орындалады. Қалдық майларды алу үшін күнжара (процестеу материалы)
экстракциялы цехқа келіп түседі. Экстракциядан соңғы майсыз материал – шрот
дайын бұйымдар цехына үй жануарлары үшін жоғарғы белокты жем ретінде
таратылады. Форпрессті және экстракциялы майлар тазалау цехына бағытталады,
онда май өңделеді.
1.2. Дебиторлық қарыз: мәні, маңызы, қалыптасу ерекшеліктері
Борышкер, дебитор (латын debitum сөзінен –борыш,міндеттеме дегенді
білдіреді) екі немесе одан да көп тұлғалардың арасындағы мүліктік
байланыстың азаматты –құқықтық міндетемесінің бір жағы.
Дебиторлық борыш-басқа заңды тұлғалар мен азаматтардың кәсіпорынға
арналған, қарыз сомасы. Нақты есеп беру жүйесінде дебиторлық борыштың
пайда болуы кәсіпорынның шаруашылық іскерлігінің объективті процесін
көрсетеді.
Дебиторлық борыштың құрылу сипаты бойынша жақсы және анықталмаған болып
бөлінеді. Кәсіпорынның жақсы борышы не кәсіпорынның өндірістік
бағдарламасын орындау жолымен ,сонымен қатар,есеп берудің әрекет етуші
формаларымен негізделгендер жатады.анықталмаған дебиторлық борышқа есеп
беруді жүргізу кезінде жетіспеушіліктері бар болуы ,есеп беруші қаржы
тәртібін бұзылуы,материалдық құқықтарды шығаруда бақылаудың
әлсіреуі,жетіспеушіліктер мен тонаушылықтардың пайда болуы нәтижесінде
пайда болғандар жатады.
Дебиторлық орыш халықаралық және Қазақстандық бухгалтелік есеп стандартына
сәйкес сатып алушылардың компанияға арналған сомма ретінде анықталады.
Дебиторлық борыш-айналым капиталының маңызды компаненті. Егер де бір
кәсіпорын келесі кәсіпорынға товар сатса,онда сатылған това+рдың құны
бірден төмендейді. Дебиторлық борыш иемденуге құқы бар ,заңды құқықтармен
байланысты,кәсіпорын активтері болып табылады.
Жалпы активті мүлік,құндық бағасы бар ,мүліктілікшілік және субъект құқығы
деп түсінеміз. Активке айналған, болашақ экономикалық пайдалылық
–субъектінің ақшалай қорлар ағымына потенциалды, тікелей және жанама
салымдар болып табылады. Сонымен бірге ,дебиторлық борыш-бұл активке
айналған әне иемденуге құқы бар ,заңды құқтармен байланыст ,болашақ
экономикалық пайда.
Дебиторлық борыш активінің негізгі 3 сипаттамасы бар:
-ақшалай құралдардың өсімін тікелей және жанама құруға қабілеттілікті
қамтамассыз ететін, болашақ пайданы туындатады.
-активтер шаруашылық субъект басқаратын ресурстар болып табылады.Сонымен
бірге пайда немесе потенциалды қызмет көрсетулер заңды немесе оны алу
мүмкіндіктеріне заңды дәлел қажет.Мысалы,активті сату фактісінің
көрінісінде сатушыда дебиторлық борыш құрылады.Сату-сатып алу келісімі
болашақ мүмкін пайданы анықтауға мүмкіндік береді.Бірақта,егер сатып алушы
дебиторлық борышта жабуға белгілі бір сомма салса,онда сатушы
ресурстарға,яғни потенциялды түсімдерге бақылауын жоғалтады,осының
нәтижесінде актив-актив болудан қалады.
-Активтерге болашақта алынатын,бірақ қазір кәсіпорынның бақылауында
болмайтын пайда жатпайды.Сонымен бірге сол немесе басқа шаруашылық
операция болатын жөнінде бухгалтердің шешімі кілтті кезең болып табылады.
Фирмамен келісімге қол қою жағдайымен бухгалтер бақылауында
болатын,болашақ мүмкін пайда бекітіледі.Тек бухгалтер ғана жағдайдың
,фирма актив ретінде көрінісінде,толық немесе толық емес маңызы барын
анықтайды.Көп жағдайда маңыздылық операцияның біткенін білдіреді.Егер бір
жыл ішінде сомма алынбаса,ағымдағы активтерге дебиторлық борыш толық
қосылуы мүмкін.Сонымен қатар ұзақ мерзімді активтар құрамында,1 жылдан аса
саналатын,дебиторлық борышдебторлық борышмақаласына қосылуы мүмкін.
Шарушылықтың жоспарлы -әкімшілік жүйесінде,сонымен қатар 1997жылға дейін
Қазақстан Республикасында әрекет еткен,бухгалтерлік есеп жүйесінде,активі
кәсіпорынға ие,барлық шаруашылық құралдар деп қарастырады.Қазақстанның
қазіргі есебіне сәйкес өзінділігі –активтер болашақта табысқа
айналатын,шығындардыңбелгілі мөлшері болып табылады.Бұдан активке салынған
шығындар қалай анықталатыны,сонымен қатар дебиторлық борышты қарстыру
қажеттігі туындалады.Осымен байланысты бухгалтерлік есепте ақша
төлемеу,керісінше осы төлемдерге құқықтық пайда болуы,табыс болып
саналады. Сонымен бірге берілген есеп беру кезхеңіндегі табыстар
шығындармен сәйкес болу керек.
Қазіргі кезде,дебиторлық борыштың халықаралық есеп жүйесіне өтумен
байланысьы,келесі түрлерін бөледі:сатып алушы және тапсырыс беруші
дебиторлық борыш,тәуелді бірлестік,бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғалар,басқа да дебиторлық борыш,болашақ кезеңдердің шығындары,берілген
авнс бойынша дебиторлық борыш.
ІІ-БӨЛІМ. ШЫМКЕНТ МАЙ АҚ-ДАҒЫ БАСҚА ДА ДЕБИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК
ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Басқа да дебиторлық қарыздың бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысудағы есебі.
Шымкент май ААҚ дебитор борышының есеп беру і бухгалтелік есеп шотының
бас жоспарымен ұйымдастырылады.Дебиторлық борыштың соммасын көрсету үшін
бухгалтелік есеп шоттың бас жоспарында Дебиторлық борыш және басқа да
активтер 3 бөлімі арналған,ол өзіне келесі бөлімшелерді қосады:
сатып алушылар және тапсырыс берушілер борышы30
Күндік туғызушы қарыз бойынша резрвтер 31
Дочерлік дебиторлық борыш32
Басқа да дебиторлық борыш33
Болашақ кехеңдердің шығындары 34
бе,рілген аванстар35
Шымкент май ААҚалушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысудың есебі
дебитор және кредиторлар менесеп айырысу есебінің Ведомостындағы,Сатып
алушылар мен тапсырыс берушілер 30шоттың бас жоспарының активті шотының
бөлімшелерінде немесе есепті компьютеризациялау машинаграммасында
жүргізіледі.Берілген бөлімшенің счеты әртүлі субъектілерге сатып алушы және
тапсырыс берушінің борышнда ақпарат алу үшін арналған.30 бөлімшенің
құрамына келесі счеттар кіреді:
-алуға счеттар301
-алынған вексельдер302
-басқа сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары
301 счет сатып алушылар және тапсырыс берушілерге берілгендер бойынша есеп
беру жөнінде ақпарат беру үшін арналған.
Жалпы алғанда,Алуға счеттарды сипаттай отырып,өткізу нәтижесінде,қысқа
мерзімді активтерінде пайда болатынын және сондықтанда оларды сауда
міндеттемесі деп аталатынын атап өту керек.Жеке жағдайларда олар товарды
кредитке сатқан жағдайда да туындалуы мүмкін .міндеттемені алу
кездерінде,басқа нұсқаулар жоқта,оларды өткізу кезінде алынған деп
есептейді.
Шетелдерде әрбір адамға товарды несиеге сату кең тараған,онда сатып
алушыларға 1 айдан соң немесе оны сатып алған соң төлеуге құқық
береді.Мұндай несиені коммерциялық несие деп атайды. Фирмалар төлеу мерзімі
клгенде счеттарды төлеуге қабілетті клиенттерге товарды сату мақсатымен
бақылаушы өлшемдерді құру қажет.Сондықтанда АҚШ-та клиенттердің төлеу
қабілеттілігін зерттеу бойынша желі таралған.Әрбір фирмада несие алу үшін
хабарласатын,компания немесе жеке тұлғалар зерттеу қызметін
атқаратын,несиелік бөлім құрылады.Сонымен бірге арнайы несиелік ақпараттың
бюролар арқылы жеке мінездемелер және клиент жөнінде басқа да берілгендерді
тексеруге болады.Осы ақпарат негізінде несиелік бөлім –берілген сатып
алушыға несиеге товарды сату немесе сатпау жөніндегі шешім қабылдайды.Ол
төлем соммасын ұсынуға,несие өлшемін шектеуге немесе клиентке несиені
қамтамассыз ету үшін белгілі құралдарды беруді сұрайды.
Халықаралық тәжірибе негізінде қазақстандық кәсіпорындар мен
кәсіпкерлерге,әсіресе,Шымкент май ААҚ-на,біздің республикада осы
бөлімдермен бюроларды енгізу керек.егер әрбір кәсіпорында осындай бөлім
құрылса немесе кем дегенде бір маман осы сұрақтарменайналысса,онда
кәсіпорын дебиторлық борышпен байланысты,шығындар қорғалар еді.Клиенттердің
төлеу қабілеттілігін зерттеу көптеген проблемалардан құтылуға мүмкіндік
береді.
Алуға векселдердің 302 счетында ,сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден
алынған вексельмен қамтамассыз етілген,борышы ескеріледі.
Шымкент майААҚ 302 счетты қолданбайды,өйткені берілген есеп айырысу счеты
сатып алушылар арасында есеп айырысуда счеты сатып алушылар арасында есеп
айыысуда анда-санда қолданылады.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқа борышы303
счетта,шаруашылық субъектілер шаруашылық байланыстың ұзақтығына
байланысты,жоспарлы төлем ретінде жүргізілеті,сатып алушыар мен тапсырыс
берушілердің есеп айырысуын ескереді.
301 счет бойынша аналитикалық есеп әрбір сатып алушымен берілген счет
фактурада жүргізіледі.Аналитикалық есепте төлеу мерзімі келмеген және
уақытысында төленбеген қарызы бар, сатып алушының борышы бойынша
берілгендерді алуды қамтамасыз ету керек.Алынған вексельдер 302счет
бойынша ,Төлеу мерзімі келмеген,вексельдрмен қамтамассыз етілген,борыш
бойынша,банкте дисконтталған вексельдермен,мерзімінде ақшалай құралдың
келіп түспегені бойынша вексельдермен ,сатып алушы мен тапсырыс берушінің
басқа борышы 303 счет бойынша.
Аналитикалық есеп үшін әртүрлі дебиторлар мен және кредиторламен есеп
айырысудыңаналитикалық есебінің ведомоті және әртүрлі дебиторлармен және
кредиторлармен есеп айырысудың аналитикалық есебінің ведомостінің типі
бойынша құрылған, машинаграммалар қолданылады.
Күдік туғызатын талаптар бойынша резервтер есебі.
Күдік туғызатын талаптар бойынша резервтер Күндік туғызушы қарыздар
бойынша резервтердің 311 пассивті счетының 31 бөлімшесінде
ескеріледі.Күдік туғызатын талаптар бойынша резервтер дебиторлық борышты
өтеуге тұрақсыздықты жоюмен байланысты, мүмкін жоғалтуларды жабу үшін
қолданылады.
Күдік туғызатын талаптар ретінде бекітілген мерзімде,ал егер ол
бекітілмесе, онда осы уақытта қажет мерзім ішінде, сонымен қатар сәйкес
кепілдемемен қамтамассыз етілген борыш, төленген дебиторлық борыш деп
танылады.Күдік туғызатын талаптар бойынша резервтер дебиторлық борышты
инвентаризациялаудың берілгендер:негізінде ,жыл соңында құрылады.
Кәсіпорындар күдік туғызатын талаптар бойынша,басқа кәсіпорындармен
және ұйымдармен есеп айырысу бойынша, басқа кәсіпорындармен және ұйымдармен
,сонымен қатар жеке физикалық тұлғалармен резервтер құрады.Резерв өлшемі
борышкердің қаржы жағдайының есебімен күдік туғызатын талаптардың әрбір
сомасы бойынша анықталады.
Күдік туғызатын талаптар бойынша, резервке бағыталған соммаларға күдік
туғызатын талаптар бойынша резервті құруда Жалпы және әкімшілік
шығындардың 821 счеты дебеттеледі және күдік туғызатын борыш бойынша
резервтердің311 счеты кредиттеледі.
Күдік туғызатын талаптар бойынша резервтерді құруға кәсіпорын есеп
саясатындағы келесі әдістердің бірін таңдауға құқылы:
-өткізу,орындалған жұмыс көлемінен процент әдісі ,
-төлеу мерзімі бойынша счеттар есебінің әдісі,
Өткізу, орындалған жұмыс көлемінен процент.
Берілген әдістің мәні жалпы өткізу көлемінд,сенімсіз қарыз соммасының
проценттік анықтауда қорытындыланады.Күдік туғызатын талаптар бойынша
резервтердің құру процентін анықтау үшін,товардың ,орындаған жұмыстың және
төленбеген счетар соммасының көлемін жобалау қажет .
Төлеу мерзімі бойынша есеп әдісі борышты төлеу мерзімі бойынша күдік
туғызатын талаптар соммасын анықтауда қорытындыланады.
Бұл проценттік анықтау үшін, келесі котегориялар бойынша алуға барлық
счетты класификациялау қажет:
-төлеу мерзімі әлі келмеген,счеттар,
-1-ден-30 күнге дейінгі төлеу мерзімі мен счеттар,
-1-ден-60 күнге дейінгі төлеу мерзімі мен счеттар,
-1-ден-90 күнге дейінгі төлеу мерзімі мен счеттар,
-90 күннен астам төлеу мерзімі мен счеттар,
Шымкент май ААҚ екінші әдісі –төлеу мерзімі бойынша есеп әдісі
қолданылады.
Әрбір категорияға күдік туғызатын жобаланған процент анықталады.
Шымкент май ААҚ балансымен бұрын күдік туғызатын қажетсіз тадаптарды
шығаруда,31 счет дебеттеледі және Алуға счеттардың301 есеп айырысудың
есебі бойынша счеты кредиттеледі.
Күдік туғызатын талаптар соммасын шығару дебиторлық борыштың өсіміне әсер
етпейді,өйткені дебиторлық борыш күдік туғызатын тлптар бойынша резервті
шегерудегі бухгалтерлік баланста көрсетіледі.
Егер күдік туғызатын талаптар бойынша резерві құру жылында, жыл соңына
дейін, құрылған резерв толық немесе кейде қолданылмаса, онда шығындалмаған
сомма жақталады. Егер Шымкент май ААҚ сатып алушысының, борыш соммасын
төлеу уақытының өтуіне байланысты, сенімсіз қарыз ретінде көрсетілген
,дебиторлық борыш болса ,онда Алуға счеттардың301 есеп айырысу есеп
счетының кредиті бойынша дебиторлық борыштың бұрын шығарылған күдік
туғызатын талаптарын жақтау қажет.
Бұрын шығарылған дебитолық борыш келесі есеп кезеңдерінде төмендеген болса,
онда бұл негізгі емес іскерліктен ,есеп беру кезеңіндегі табыс деп
саналады.
311 счет бойынша аналитикалық есеп ведомості немесе машинаграммада, резерв
құрылған, әрбір күдік туғызатын талаптар бойынша жүргізіледі.
Шымкент майААҚ күдік туғызатын талаптардың инвентаризациясы, осы счетта
жіберілген сомманың негізделінген тексерумен қорытындыланады
.Инвентаризациялық комиссия борышының нақтылығын бекіту үшін олардағы
борыштың саналатынын негіздейтін, кәсіпорындық тұлғалық счеттарынан
көшірмесі беріледі.
Осы резерв бойынша жыл соңындағы қалдық, ағымдағы жылдағы күдік туғызатын
талаптар ретінде танылған ,дебиторлық борыш соммасын ғана қсу керек.Өзара
байланысты жақтардың есеп айырысу бойынша дебиторлық борыштың есебі.
Бір-бірімен ерекше қатынаспен байланысты,нарық субъектілері,қаржы немесе
шаруашылық қатынастарды қабылдайды да, қалғандарға маңызды әсер етуін
немесе бақылайтын субъектілердің бірі қабылдайтын байланысты жақтар деп
аталады.Байланысты жақтар жөнінде ақпаратты ашу реті Байланысты жақтар
жөнінде ақпаратты ашудың10 бухгалтерлік есебінің стандартында анықталған.
Бухгалтерлік есеп счетының бас жоспарында дочерлік(тәелді) бірлестіктің
борыш есебі үшін Еншілес()тәуелді бірлестіктердің дебиторлық борышының 32
счетының бөлімшесі қарастырылған,оған келесі синтетикалық счеттар кіреді:
Еншілес серіктестіктердің қарызы 321
Тәуелді серіктестіктердің қарызы 322
Бірлесіп –бақыланатын заңды тұлғалардың қарызы 323
Берілген бөлімшенің счеттарында дочерлік, тәуелді және бірлесіп-бақыланатын
заңды тұлғалардың ағымдағы дебиторлық борышы қорытындыланады.Соңғы жылдары
дочерлік кәсіпорындар көбейді.Бұндай кәсіпорындардың пайда болуы аналық
кәсіпорындардың капиталды өте жақсы бақылауға, шаруашылық есеп айырысу
бастамасын күшейтуге, еңбек өнімділігін жоғарылатуға,жартылай
фабрикаттармен өз қажеттіліктрін қанағаттандыруға, кәсіпорын ұжымын ауыл
шаруашылық өнімімен қамтамассыз етуге және т.б. мүмкіндік береді.
321,322,323 счеттарда дочерлік, тәуелді және бірлесіп –бақыланатын
кәсіпорындардың ағымдағы есеп айырысулардың барлық түрлері жөнінде ақпарат
қорытындыланады.Бұл счеттар негізгі, активті,қиын, әрбір дочерлік ,тәуелді
және бірлесіп-бақыланатын кәсіпорынның аналитикалық есебі ведомостта немесе
машинаграммада жүргізіледі.
Шымкент май ААҚ 321,322,323 счеттардың кредиті мен дебиті боынша счеттар
респонденциясы
Хабар Операцияның шаруа- Теңге Счеттар
лау Шылық мазмұны соммасы корреспонденциясы
дебет кредит
Аналық кәсіпорындарда
321,323 счеттық дебеті
бойынша операция
Накладнойлар мен салықтық 2100000 321, 702,709
счет-фактуралары негізнде 322,323
дочерлік бірлестіктемен
иемделген материалдар мен
товарлар шығарылады
Қосымша құнға салық салынады 420000 321,322,323 633
Барлығы 2520000
85 Дочерлік 100000 321,322,323 701,722,721
(тәуелді)бірлестіктерге
жұмыстар мен қызметтер
көрсетіледі
Қосымша құнға салық салынады 20000 321,322,323 633
Барлығы 120000
86 Дочерлік(тәуелді)бірлестіктерг200 000 321,322,323 701,722,721
е дайын өнім,негізгі құралдар
және материалдық емес активтар
шығарылады
Қосымша құнға салық салынды 40000 321,322,323 633
Барлығы 240000
Жалпы барлығы 2880000
Анлық кәсіпорынға 321-323
счеттардың кредиті бойынша
операциялар
121 Есеп айырысу счетына дочерлік 1470000 441 321,322,323
(тәуелді)кәсіпорындардың
борышы келіп түсті
Барлығы 147000
Басқа дебиторлық борыш есебі.
Басқа да дебиторлық қарыздардың есебі.
Басқадай дебиторлық қарыздарды ( борыштарды) есепке алу 33 “ Басқадай
дебиторлық қарыздар” бөлімшесіндегі шоттада жүргізіледі. Бұларға мынадай
шоттар кіреді:
— 331 “Өтелуі тиісті қосылған құн салығы”;
— 332 “Есептелінетін проценттер”;
— 333 “Жұмыскерлердің және басқа да тұлғалардың қарыздары”,
— 334 “Басқа да қарыздар”.
Дебиторлық қарыздардың әрбір түрі бойынша есепке алуды ұйымдастырудың
жайын қарастырып көрейік.
“Өтелуі тиісті қосылған құн салығы” (331 шот). Бухгалтерлік есепте
қосылған құн салығы (ҚҚС) бойынша есеп айырысуды көрсету үшін 331 “Өтелуі
тиісті қосылған құн салығы” шоты қолданылады.
331-шотының дебеті бойынша 671 “Жабдықтаушылармен және мердігерлермен
есеп айырысу”, 687 “ Басқа да” шоттарының кредитімен корреспонденциялана
отырып; алынған тауарлы-материалдық құндылықтарды, атқарылған жұмыстарды
және көрсетілген қызметтерді бейнелеп, ондағы акцептелінген шоттар бойынша
ҚҚС көрсетеді.
Тауардың, жұмыстың, қызметтің есебінен қосылған құн салығы алынады,
ондағы айналымы салық салу үшін пайдаланады, егер де:
– тауар алушы қосылған құн салығын төлеуші болып табылса;
– жабдықтаушы Қазақстан Республикасында ҚҚС төлеуші болып табылады
сатылған тауарға (жұмысқа, қызметке) берілген шот-фактураның
негізінде.
Қосылған құн салығының (ҚҚС) сомасы зачетқа жатқызылатын болып
табылады, егер де:
– тауар алушы қосылған құн салығын төлеуші болса;
— төленген салық сомасы кеден заңдылығымен сәйкес келсе, яғни жүк
кеденінің декларациясында көрсеткендей болса;
— төлем құжатында көрсетілген салық сомасы салықтың төленгенін
қуаттайтын болса;
— темір жол және авиа билетінде көрсетілген салық сомасы салық заңына
сәйкес сомада болса;
— тұрғын-үй қызметінде пайдаланатын құжаттарында көрсетілген сома
салық сомасымен сәйкес келсе;
— бақылау- кассалық машинасынан алынған чектердің сомасы салық
сомасымен сәйкес келсе.
Алумен байланысты төлеуге жататын ҚҚС болса олар, отчетқа жатпайды,
егер де:
—тауарлар (жұмыстар, қызметтер) кәсіпкерлік қызметке жатпайтын шараларды
жүргізумен байланысты болса;
—тұрғын-үй қорларындағы ғимараттарболса, қонақ үй ретінде пайдаланатын
ғимараттардан басқасы;
—жеңіл автомобиль, негізгі құралдар ретінде алынған болса;
—тегін алынған мүліктер (тауарлар, қызметтер, жұмыстар).
Есепті кезең өткеннен кейін, ҚҚС бойынша зачетқа рұқсат етілген
сомасы, 331 шоттың кредитінен 633 шоттың дебитінен есептен шығарылады.
Бұрындары зачетқа жатқызылған ҚҚС сомасы зачеттан шығарылын тасталады, ол
кезде, 633 шотының дебетінде және 331 шоттың кредитінде көрініс табады,
бірақ қызыл жазумен жазылады. Бұл жағдайда , 331 шотында ҚҚС сомасы не
өндіріс, не тауардың құнына есептен шығарылады.
Есептелінген проценттер 332 “ Есептелінген проценттер” шотында есепке
алынады. Бұл шот есептелінген проценттер бойынша дебиторлық қарыздар
жөніндегі ақпараттарды табуға болады ( ұсынылған заемдар, вексельдер,
негізгі құралдарды жалға алу және т.б.)
Алынуға тиісті проценттік үстеме төлем 332 “ Есептелінген проценттер”
шотының дебеті және 724 “ Акциялар бойынша дивиденттер және процент
түріндегі табыстар” шотының кредитінде көрсетіледі.
Есептелінген проценттердің төленуі 441 “ Есеп айырысу шотындағы қолма-
қол ақша”, 451 “Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақша”, 431 “Ел
ішіндегі валюталық шотындағы қолма-қол ақша” және т.б. шоттардың дебеті
және 332 “ Есептелінген проценттер” шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
332 “ Есептелінген проценттер” шоты бойынша аналитикалық есеп– қарыз
алушы, вексель ұстаушы, жалға алушы және т.с.с. кәсіпорындар бойынша және
уақыттың өтуімен туындаған проценттік қарыздары бойынша айналым ведомосында
немесе соған ұқсас машинограммасында жүргізіледі.
333 “ Жұмыскерлердің және басқа тұлғалардың қарыздар” шотында
дебиторлық қарыздардың келесі түрлері есепке алынады: есеп беруші
тұлғалармен есеп айырысу бойынша; жұмыс істеушілерге кредитке сатылған
тауарлары бойынша ұсынылған заемдар; материалдық шығынды өтеуі бойынша.
Есеп беруге тиісті тұлғалармен есеп айырысуды есепке алу.
Өнеркәсіптік- шаруашылық қызметі барысында кәсіпорын өз қызметкерлерін
қызмет бабымен іс-сапарға жібереді, дүкендерден кеңсе заттарды сатып алады,
почта арқылы жіберілген ақшаларды және басқа да шығындарды төлейді. Бұл
шығындардың үнемі банк мекемелері арқылы нақты ақшасыз есеп- айырысу
жолымен төленуі мүмкін емес. Сондықтан да жоғарыда аталған және басқа да
шығындарды төлеу үшін қызметкерлерге қолма-қол ақша беріледі және олар сол
алған ақшасына есеп беруі тиіс.
Аванс тек басшының жарлығымен және нақты қажеттілік жеткен кезде есеп
беруге тиісті адамдарға және қызмет бабымен жіберілетін тұлғаларға
беріледі. Есеп беруі тиісті адамдарға берілген сомалар оны қуаттайтын
құжаттарының негізінде жұмсалады және белгіленген мерзімде бухгалтерияға
тапсырады.
Авнс есептерін бухгалтерия тексереді, сонан соң оларды субъектінің
басшысы бекітеді. Дұрыс рәсімделмеген аванс есептері және оған қоса
тіркелген құжаттар қайта рәсімдеу үшін есеп беруші адамдарға қайтарылады.
Есеп беруге тиісті адамдар өзіне берілген аванстарды толық қайтармаса,
онда ол олардың сомасы жалақысынан біртін деп немесе түгелдей ұсталады.
Аванс құжаттары бойынша артық жұмсалған сома еңбеккерлерге кассадан
беріледі.
Іс-сапар бойынша жұмсалған шығыстардың есебі. Іс-сапар шығыстары деп
кәсіпорын басшысының жарлығы бойынша белгілі бір мерзімге қызмет бабының
тапсырмасын орындау үшін қызметкерлердің басқа кәсіпорынға бару үшін алған
қаражатын айтады. Ол алдын-ала жасалған еңбек шартымен, Қазақстан
Республикасының “Еңбек туралы” заңымен қараған шаралар бойынша беріледі. Іс-
сапар шығыстары өтелетін шығыстар қатарына жатады.
Қазақстан Республикасының аясында іс-сапарда жүргендерге екі ең төменгі
есесптік көрсеткіштер (ТЕК) деңгейінде тәулік ақысы төленеді, демалыс және
мейрам, сондай-ақ жолда болған күндері де қоса есептелінеді.
Нақты іс-сапар орнына барған және сол жерден шыққан күндері бойынша іс-
сапар куәлігіне белгі соғады. Егер де еңбеккер бірнеше мекен-жайларға
жіберілсе, сол барған жерлері бойынша түгел белгі соғу қажет. Іс-сапарға
шыққан және келген күндері куәлікте көрсетілген күнменсәйкес келуі тиіс.
Әдетте, іс-сапар мерзімі жолда жүрген уақытын есепке алмағанда қырық күнен
аспауы керек.
Іссапарға жіберілген қызметкердің үй-жайды жалдауына кеткен шығындары
негізінен ұсынылған құжаттардың негізінде, бірақ Қазақстан Республикасының
Қаржы Министрлігі бекіткен мөлшерден артық емес көлемде өтеледі.
Іс-сапар бойынша өткізілген аванстық құжаттар бойынша белгіленген
норматив деңгейінде және тиісті құжаттармен дәлелденген жағдайда: іссапарда
көрсетілген жеріне дейін және кері жүрген жолымен кеткен нақты шығындармен
қоса броньға кеткен шығыстарды да қоса алынады.
Егер де қызметкер Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге іссапарға
жіберілсе, басшының бұйрығымен қоса оның мерзімі, мақсаты, орны анықталады.
Іссапар шығыстары еңбеккерлерге қай елге барса, сол елдің волютасына
алдын-ала қаралған смета бойынша төленеді, ал егер де ондай волюта болмаса,
онда еркін-конверттелетін валюта беріледі.
Келгеннен кейін 5 күн ішінде алған аванс бойынша есеп беру керек.
Мысал. “Шымкентмай” ААҚ-ның бұйрығы бойынша бас бухгалтердің көмекшісі
Москваға, содан соң Ұлыбританияға 15 күнге, яғни 5 қаңтар мен 19 қаңтар
аралығында 2002 ж. іс-сапар жіберді делік. Ақш долларының бағамы бойынша
ұлттық валютаға шаққанда қаңтардың 15 күні ол (15.01.2002.ж.) 150,6 теңгені
құраған, ал 19 күні (19.01.2002.) ол 151,2 теңгеге жеткен, сондай-ақ фунт
стерлингтің бағамы да 19 күні 217,91 теңге болған.
Іс-сапардан оралғаннан кейін бас бухгалтердің көмекшісі алған
аванстары бойынша оларды растайтын құжаттармен бірге нақты жұмсалған
шығындары бойынша есеп берген.
333 шоттың дебеті бойынша және мына шоттардың кредитіне келесі жазба
жазылады: 451- кассадан есеп беретін тұлғаға авансын төлеп берген кезде;
441- авансты есеп айырысу шотынан почта арқылы аударған кезде; 334- есеп
беретін тұлғаға чек кітапшалары арқылы берген кезде; 451- есеп беретін
мемлекеттің салық маркаларын, почта маркаларын және т.б. беру кезінде.
Есеп беруші адамдармен есеп айырысу шетел валютасымен жүзеге асырылуы
мүмкін (қызмет бабымен іссапарға барған, шет елде өкілдік және басқа да
шығындары төлеген кезде). Есеп беретін тұлғаға шетел валютасында берген
кезде 333 шотының “Есеп беруші адамдармен шет елдік валютамен есеп айырысу”
аралық шоты дебеттеліп, 452 “Кассадағы шетелдік валюта түріндегі қолма-қол
ақша”шоты кредиттеледі. Шығындарды есептен шығару кезінде 821 “Жалпы және
әкімшілік шығындар”, 938 “Басқа да қосымша шығындар” шоттары арқылы жүзеге
асырылады.
333 және 452 шоттар бойынша валютамен орындалған операциялар теңгелік
бағам бойынша көрсетіледі.
Бағамдық айырмасы сәйкесінше мына шоттарда көрініс табады : 725 және
844 шоттарда.
Өкілдік шығындарының есебі. Шаруашылық жүргізуші субъектілер өз
қызметтерінің барысында өкілдік шығыстарын есеп беруге тиісті адамдар
арқылы қолма-қол ақшалардың көмегімен жүзеге асыруы мүмкін. Ол негізінен
ресми адамдарға сыйлы қызмет көрсету үшін, іскерлік контракт жасау үшін ,
акционерлер жиналысына келген директорлар үшін және т.б. шаралары үшін
алынуы мүмкін.
Өкілдік шығыстарының сомасы, заңда бекітілген нормасымен сәйкес келуі
тиіс:
Шығыстардың атауы Құны (ең аз есептік
көрсеткіш)
Тұлғаларды ресми қабылдауға жұмсалынатын 8,0
шығындар (1 күнде 1 адамға кететін
шығыстары)
Келісім кезінде буфеттің көрсеткен қызметі
үшін, аудармашыға және шығарып салатын 1,5
тұлғаға кеткен шығындарын қоса алғанда
Ұйымның тұрақты штатында тұрмайтын,
аудармашылардың қызметі үшін (сағатына) 1,0
Транспорт (көлік) қызметі үшін (сағатына) 1,0
Ресми кездесу шақырылған жақтардан қабылдаушы жақтардың қатысушылары
көп болмауы керек, яғни келген делегацияның саны аудармашымен қоса
есептегенде 5 адам болса, онда қабылдаушы жақтың да адамдары 5-тан аспағаны
жөн.
Өкілділік сипаттағы шараларды алдын-ала қарастырған шараға сай
болғанын қуаттайтын құжаттарды субъектінің өзі әзірлеуі және есептік
саясатта көрсетілуі тиіс. Өкілдік шығыстарды әзірлеу үшін негізгі құжаттар
ретінде, мыналар саналуы мүмкін:
• Басқа заңды тұлғалардың өкілеттілігін, басқарма қатысушыларын,
директорлар кеңесін, бақылау комиссиясын бақылау бойынша жүргізілетін
шаралардың негізділігімен байланысты бұйрығы;
• Келушілердің келетін күндерінің және кәсіпкерлік жұмыстың жүргізудің
бағдарламасы, күтілетін қатысушылардың саны, талқыға түсетін
мәселелердің тізімі т.б.
• Шығыстың әрбір баптарының негізділігімен байланысты жасалған шығыс
сметасы.
Осы аталған құжаттар толық талқыланып, оның негізінде бұцрық жасалып,
сол бұйрыққа кәсіпорын басшысы қол қойғанан соң, ол бухгалтерияға беріледі,
содан кейін жауапты тұлғаға, яғни есепберуге тиісті адамға бекітілген смета
мөлшерінде ақша бөлінеді.
Шара аяқталғаннан соң, есеп беруге тиісті тұлға, бұйрықта қаралған
шаралардың орындалу деңгейін дәлелдейтін: аванстық құжаттарын, оның шығысын
растайтын алғашқы құжаттарымен (кассалық ордерлермен, фискальдік кассалық
чектерімен, сатып алу актісімен, шоттарымен, билеттерімен, жалға келісім
шарттарымен т.б.) және кәсіпорын басшысы бекіткен сметаның орындалуы туралы
актісін бірге бухгалтерияға тапсырады.
Аванстық құжаттар мен сметаның орындалуы туралы актісін бекіткеннен
соң, есеп беруге тиісті тұлғадан қабылданған құжаттың негізінде шығындар
сомасы 821, 811 шоттардың дебеті мен 333 шоттың кредиті бойынша есептеп
шығарылады.
Есеп беруге тиісті тұлғаның есебіне құжатсыз ешқандай ақша қаражаты
есептен шығаруға рұқсат етілмейді. Мысал. “цемент” ААҚ контракт жасамастан
бұрын келісім-шартты жүргізу мақсатында Глазго қаласынан “ckanlon
produktion” компаниясының екі өкілеттілігін 11-12.02.2002 жылы келіп
кетуге шақырған болатын.Сол акционерлік қоғамның бас директоры және өндіріс
істер жөніндегі орынбасары, директоры, сондай-ақ кәсіпорынның штатында
тұрмайтын аудармашы келісім шартқа қатысты.Сол кездесуді рәсімдеу үшін,
яғни өкілділік шығыстарын растау үшін келесі құжаттар дайындалды: бұйрық,
кездесуді жүргізудің бағдарламасы, смета және есептен шығару актісі.
Бекітілген сметаның негізінде есеп беруге тимісті тұлғаға 79665 теңге
берілді. Пайдаланбаған 1945 теңге сомасы кассаға өткізілді.
Аванстық құжатта көрсетілген барлық шығыстардың сомасы 821 шоттың дебеті
және 333 шоттың кредиті бойынша көрініс табады. Өкілділік шығындары бойынша
шаруашылық операцияларын қарастырған кезде оның нормадан тыс шығыстары
жылдық жиынтық табыстан шегерілмейді, яғни оларға табыс ретінде салық
салынады.
Материалдық зиян шегудің орнын толтыру бойынша есебі (есептеу). 333
шотында жоғарыда келтірілген баптармен қатар, еңбеккерлердің кем шыққан
және жоғалған мүліктерінің орнын толтыру бойынша есебі көрініс табады.
Кем шығарудың нәтижесінде кәсіпорынның шеккен зияны немесе
құндылықтарының бұзылуы нарықтық баға бойынша есептелінеді, егер де заңмен
басқа да тәртібі қаралмаса.
Кінәлі тұлғадан өндіріп алуға жататын сомасына 333 шоты дебеттеліп, 334
шоты кредиттеледі, яғни кем шыққан ақшаның немесе мүліктің нақты құнына; ал
нақты құнымен нарықтық бағасының айырмасына 333 дебеттеліп, 727 шоты
кредиттеледі. Ал мүліктің нарықтық құнынан ұсталынған ҚҚС сомасына 333 шоты
дебеттеліп, 633 шоты кредиттеледі.
Келтірілген материалдық зияндар еңбеккердің жалақысынан ұсталуы мүмкін,
ол кезде 681 дебеттеледі, 333 кредиттеледі; ал егер де олар өз кінәсін
мойындап, нақта қолма-қол ақшамен төлейтін болса, онда 451 шоты дебеттеледі
де, 333 шоты кредиттеледі.
Басқадай дебиорлық қарыздар (334 шоты). Бұл шотта жалгерлік бойынша
келіп түсетін міндеттемелеріне, бюджетке артық аударылған сомаларына, шағым-
талап сомаларына, ТМЗ кем шығуына, нормадан тыс табиғи кемітулеріне,
айыппұлдарына т.б. ақпаратарына шолу жасалынады.
Шағын- талап (претензия) бойынша есеп айырысуды есепке алу. Шағын-талап
деп – кредитордың өзіндік құқығы мен мүддесінің бұзылуына байланысты
қарыздарды өз еркімен реттеу жөніндегі жазбаша талабын айтамыз. Белгіленген
тәртіп бойынша талап еткенге дейін кредитор алдын ала тікелей қарызданушыға
шағым- талбымен баруы керек.
Кәсіпорын шағын-талап бойынша қарыздарды уақытында және толығымен
өндіріп алудың қажетті шараларын қолдануға міндетті. Шағым-талапта: шағым-
талап қоюшы кәсіпорынның атауы, шағым-талаптың номері және түскен күні;
тиісті (нормативтік) актілерге сілтемесі; мәлімдеушінің тлабы; шағын-
талаптың сомасы және оның есебі; мәлімдеушінің төлем және есеп айырысу
реквизиттері; тіркелген құжаттардың тізімі; кәсіпорын басшысының қолы
көрсетілуі тиіс.
Кем шыққан өнімдер, тиісті сапаға сай келмейтін немесе комплектісі түгел
емес өнімдерқұнының орнын толтыру жөніндегі және осындай өнімдерді
жеткізгені үшін айыппұл төлеуді қоса алғандағы шағын-талаптар бір айдың
ішінде қойылады, ал басқа себептер бойынша туындаған шағым-талаптар екі
айдың ішінде қойылады.
Осы шоттар транспорттық және басқа да ұйымдарға қойылатын шағым-
талаптар: табиғи зиян нормасынан артық көлемде жүктің жетіспей қалуы және
тарифтің шегінен шыққаны үшін; жабдықтаушылар мен мердігерлердің айыбынан
болған аққаулар және тұрып қалғаны үшін; банктегі есеп айырысу және басқа
да шоттарынан қате аударылып есептен шығарылған сомалар бойынша банкке
қойылатын; сот ұйғарған немесе төлеушілердің өздері мойындаған көлемде
жабдықтаушылардан және басқа да мекемелерден өндіруге тиісті айыппұл, өсім
айыбы және т.б. сомалары есепке алынады.
Тиісті құжаттардың негізінде шағым-талап сомалары 334 шоттың дебетіне –
жабдықтаушыларға шағым-талап қойылған жағдайда 671 “Жабдықтаушылармен және
мердігерлермен есеп айырысу ” шотының кредитінен; қате аударылып есетен
шығарылған сомалары бойынша банкке шағым-талап қойған жағдайда — 441 “Есеп
айырысу шотындағы қолма-қол ақша” шотының кредитінен; төлеушілердің
өздері мойындаған немесе сот ұйғарған көлемде келісім-шарттағы
міндеттемелерін орындамағаны үшін мердігерлерден, жабдықтаушылардан және
т.б. өндірілуге тиісті айыппұл, өсім айыбы, тұрақсыздық айыбы сомаларына
727 “Басқа да қосалқы қызметтерден түскен табыстар” шотының кредитінен
есептен шығарылды.
Қойылған шағым-талап бойынша төлем түскен жағдайда 441 шоты дебеттеледі
де және 334 шоты кредиттеледі.
Ішкі шаруашылық есеп айырысуларды есепке алу. Ішкі шаруашылық – бұл
кәсіпорындардың өз филиалдарымен, өз өкілділіктерімен, бөлімдерімен және
басқа да ерекшеленген бөлімшелерімен және жеке балансқа шығарылғандармен
есеп айырысу. Есеп алу тәжірибесінде кәсіпорындар мен жеке балансқа
шығарылған бөлімшелерінің арасында болатын ішкі баланстық есептерін айтады.
334 шоты бойынша ішкі шаруашылық есептері бөлігінде шоттардың келесі
корреспонденциясы жасалады.
Қа- Шоттар
тар Шаруашылық операциялары-ның Сомасы, корреспонденциясы
№ мазмұны тенге
дебет кредит
1 2 3 4 5
1. Ағаш дайындау бөлімшесіне
берілді (№271-ші авизосы):
-жүк автомашиналары 5800000 334 124
-жанар май 720000 334 203
-қосалқы бөлшектері 800000 334 205
-басқа да материалдары 120000 334 206
жиынтығы 7440000
2. Ағаш дайындау бөлімшесінің
қызметкерлеріне еңбек ақы
төлеуге есеп айырысу шотынан
аударылды (№282 авизо) 210000 334 441
3. Есеп айырысуды салыстырып
тексеру актісінің негізінде
қарыздардың өзара өтелуі
(№305 авизо) 42000 684 334
334 шоты бойынша аналитикалық және жинақтық есептерін ұйымдастырудың
тәртібі 32 “Еншілес серіктестіктерінің дебиторлық қарыздар” бөлімшесінің
шоттары бойынша жүреді.
334 шотында мынандай есеп айырысулар есепке алынады:шаруашылық ішінен
бөлінген бөлімшелерінің негізгі құралдары бойынша; тауарлы- материалдық
құндылықтардың босатылуы бойынша; өнімдерді өткізу бойынша; жұмыс және
қызметі бойынша; бөлімшенің қызметкерлеріне еңбек ақы төлеу бойынша; егер
қордың тиісті бөлігі бөлімшелерге берілмей бас кәсіпорынның балансында
есепке алынатын болса, онда тұтыну қорлары және солардың есебінен қаражат
жұмсауы бойынша; басқа да ағымдағы операциялар бойынша.
334 шоттың дебеті бойынша бас кәсіпорынның ішкі шаруашылық есептері
бөлігіндегі қалдығы, құрылымдылық бөлімшелерінің оған деген берешегі, ал
құрылымдылық бөлімшелерде —бас кәсіпорынның қарыздары көрсетіледі.
Бас кәсіпорынның біріктіріліп жинақтаған балансында 334 және 687
шоттарда есепке алынған ішкі шаруашылық есептері бойынша қарыздар өзара
өтеледі де, есепте көрсетілмейді. Баланс жасалғанға дейін 334 және 687
шоттары бойынша қарыздар сомасы салыстырмалы текскруден өткен соң, ондағы
дәлсіздік жазбалары ретке келтіріледі. Ішкі шаруашылық есебі қаржылық есеп
беруде көрініс таппайды. 334 шоты бойынша аналитикалық есебі, яғни ішкі
шаруашылық есебінің субшоты әрбір филиалы бойынша немесе басқа да дербес
бөлімшелері бойынша жүреді.
Жоғалту мен кем шығудың есебі. Субъектінің шаруашылық қызметінің
процесінде әртүрлі жоғалтулар мен кем шығулар болуы мүмкін және олар:
нормаланатын және нормаланбайтын болып бөлінуі мүмкін.
Нормаланатын жоғалтулар негізінен тауардың физикалық-химиялық қасиетінің
өзгеруімен байланысты болып келеді (табиғи азаюлары, ыдыстарының сынуы
т.б.). Бұлардың себептері объективті сипатта болғандықтан олардың
жоғалтулары белгіленген деңгейде нормаланады.
Нормаланбайтын жоғалтулар бұзылудың, кем шығудың, ұрлаудың т.б.
нәтижесінде болады.
Нормаланған жоғалтулар өндіріс шығыстарына жатқызылады, ал
нормаланбайтын жоғалтулар, себебін анықтағанша, 334 шотқа жатқызулады және
ол бойынша “кем шығу, жоғалту және құндылықтардың бұзылуы” деген субшот
ашылады да, ол мына шоттармен корреспонденцияланады:
334“Басқа да” шоты дебеттеліп, негізгі құралдардың жетіспеген баланстық
құнына – 123-125шоттары; материалдық құндылықтардың жетіспеген баланстық
құнына – 201-206, 208, 221-223 шоттары; жетіспеген ақша қаражаттарына 451-
452 шоттары кредиттеледі.
Негізгі құралдар мен материалдық құндылықтарға бұрындары жатқызылған
ҚҚС сомасына 633 шоты дебеттеленіп, 331 шоты кредиттелген қызыл жазумен
жазылады, сосын 821 шоты дебеттеліп, 331 шоты кредиттеледі.
ШымкентмайААҚ басқа дебиторлық есебі Басқа дебиторлық борыштың 33
бөлімшесінің счеттарында жүргізіледі,оған келесі счеттар кіреді.
-Жабуға НҚС 331
-Есептелген проценттер 332
-Жұмысшылар мен басқа тұлғалардың борышы 333
Басқа да дебиторлық борыш 334
Жалпы алғанда,33 бөлімшеде ашылған, ақпараттың ерекшелігі,Сатып алушылар
мен тапсырыс берушілердің 30 бөлімшесіндегі счеттардың ұғымында аталмаған
берілгендер көрінетіні,болып табылады.
ҚҚС
Жалпы алғанда ҚҚС сипаттай отырып ,таварлар мен қызмет көрсетулердің
барлық түрін иемденетін,универсалды жанама салық деп атауға болады.Сонымен
бірге ол товарлардың бағасын иемденеді.Сондықтанда бұл салық товарды сатып
алғандардың салығын нақты төлейді.ҚҚС негізгі салықтардың бірі болып
табылады және ол барлық жоболаған түсімдердің 61 процентін иемденеді.
ҚҚС-ставкасы 16 процентін құрайды. Ол 2001 жылы 1-маусымында
төмендетілген болатын. ҚҚС ставкасының төмендеуі отандық товар
өндіркшілерге өз табыстарын толық айналым құралдарына бағыттауға мүмкіндік
береді.
ҚР-ғы салық жүесін құрудың егізгі принциптерін салық және бюджетке
басқада төлем міндеттемелері жөнінде заң анықтайды. Ол ҚР бюджеттік
жүйесінде келетін салық,жинақ және басқа төлемдердің түрлерін
бекітеді,төлемшілер,олардың құқығы мен міндетін анықтайды.
ҚҚС өзімен товар, жұмыс және қызмет көрсетулерді өндіру процесінде
қосылған құн өсімінің бөлігін бджетке бөлуді,сонымен қатар ҚР
территориясында товарларды импорттаудағы бөлуді білдіреді.
ҚҚС салымының объектілері айналым салымы және импорт салымы болып
табылады.Салым айналымы ҚР-ң аумағында жүзеге асырылатын товарлар,жұмыс
және қызмет көрсетулерді өткізу бойынша айналым болып табылады.Берілетін
товар құнына жалақы төлемі жағдайында ҚҚС қосылады.
Салық төлеушілер –ҚҚС есепте тұруға міндетті немесе тұрған ,кәсіпкерлік
іспен айналысатын заңды тұлғалар болып табылады.
Товарды экспорттау мүшесі ҚР болып табылады, халықаралық келісімде
қарастылырған жағдайларды қоса, нөлдік ставка бойынша жүргізіледі. Одан
басқа нөлдік ставка бойынша, шетелдік дипломатиялық үкімет үшін таварлар,
жұмыс және қызмет көрсетулер жүргізіледі. Сонымен бірге нөлдік ставка
бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І-БӨЛІМ. ШЫМКЕНТ МАЙ АҚ-НЫҢ СИПАТТАМАСЫ МЕН ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ ПРОЦЕСІНІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Шымкент май ААҚ-ның даму тарихы мен басқару құрылымы
1.2. Дебиторлық қарыз: мәні, маңызы, қалыптасу ерекшеліктері
2.2. Шымкент май ААҚ-ның басқа да дебиторлық қарыздарының айналымдылығын
талдау
ІІІ-БӨЛІМ. ШЫМКЕНТ МАЙ АҚ-ДАҒЫ БАСҚА ДА ДЕБИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАРДЫ АУДИТОРЛЫҚ
ТЕКСЕРУДІҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ
3.1. Басқа да дебиторлармен есеп айырысу инвентаризациясы
3.2. Басқа да дебиторлық қарыздар аудиті
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Президентінің өз халқына Қазақстан -2030 атты
жолдауында, біздің елдің даму мақсаты экономикалық өсімінің беделі бүгін
және ертең, келесі 30жыл мерзім ішінде маңыздылардың бірі болады.
Нарықтық қатынастардың жұмыс істеу шарттарында, бухгалтерлік есеп жүйесімен
қаржы шаруашылық іскерлігін талдауды нақты реттеу, негізгі бөлімі болатын,
өз кезеңіндегі экономикалық ақпаратсыз шаруашылық субъектілердің,қиын
экономикалық механизмін басқару мүмкін емес. Берілген бухгалтерлік есеп пен
қаржы–шаруашылық іскерлікті талдау, шаруашылық субъектілердің жұмысы
олардың құрылымдық бөлімін оперативті басқару үшін, экономикалық жобалау
мен ағымдағы жоспарды құру үшін және соңында,ел экономикасын заңды түрде
дамытуды зерттеу үшін қолданады.
Өндірістің апатты құлауы, Қазақстандық халықтың шаруашылық жеке
салаларын орау инфляция,жұмыссыздық өсімін жоғарылата отырып, ең маңыздысы
шаруашылық субъектілері арасында тұрақсыз нарықтық қатынастарды тудырады.
Қазіргі кезде барлық шаруашылықпен айналысатындардың алдында тұрған
өткір, актуалды мәселелердің бірі есеп айырысушылық–төлем операцияларымен
тікелей байланысты сұрақ болып табылады ,ал бұның нәтижесі ретінде –жалпы
шаруашылық субъектінің жұмысын бақылау –бұл дебиторлық борыш.
Дебиторлық борыш шаруашылық субъектілер активтерінің маңызды бөлігі
болып табылады. Сонымен бірге әрбір кәсіпорынның Қазақстандық баланстың
құрылымында,оның орны бар.
Дебиторлық борыш-бұл дамушы шаруашылық субъектілердің актуалды
тақырыптардың бірі болып табылады.
Кәсіпкерлік іскелікті жүзеге асыра отырып,мүліктік айналымның мүшелері
–шаруашылық операцияларды жүргізу өлшемі бойынша тек салынған құралдарды
ғана қайтармай,табыстарды да алады.
Бірақта нақты жағдайда, әсіресе нарықтық экономикаға өтумен және
өндірістің құлауымен ,көптеген жағдай туындайды.Дебиторлық борыш көптеген
айларға,кейде жылдарға тоқтапқалады.Дебиторлық борыш өсімі кәсіпорынның
қаржылық жағдайын нашарлатады,ал кейде банкротқа да
әкеледі.
Көптеген жағдайларда бұл дебиторлық және кредиторлық борышты басқару
жүйесінің жоқтығымен байланысты.
Айналым құралдарының мүшесі бола отырып,дебиторлық борыш ,айналым
құралдарының айналысын қысқартып,кәсіпорынның табысын төмендетеді.
Сондықтан да бүгін шешімі шаруашылық субъектілердің қаржы жағдайын
жақсартуға көмек бере отырып ,маңызды проблемалар келесілер болып табылады:
1.Бухгалтелік есептің халықаралық стандартына өтумен байланысты, дебиторлық
борыштың есебін ұйымдастыру.
2.Дебиторлық борыштың өсіміне ықпал ететін факторларды анықтауға
бағытталған, дебиторлық борышты талдау және тоқтап
қалғанборышты,анықталмаған ликвидацияға бағытталған резервтерді анықтау.
І-БӨЛІМ. ШЫМКЕНТМАЙ АҚ-НЫҢ СИПАТТАМАСЫ МЕН ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ ПРОЦЕСІНІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Шымкент май ААҚ-ның даму тарихы мен басқару құрылымы
Шымкент май ААҚ-ы тарихының негізгі кезеңдері 1942 жылы май экстракты
зауыттың алғашқы өнімі рафинатталған мақта майы алынды. 1943 жылы өтпелі
қызыл белгімен марапатталуы, 278 жұмысшының Ұлы Отан соғысында енген
еңбектері үшін медальмен марапатталуы. 1948 жылы Форпрессті цехтың іске
қосылуы. 1949 жылы Май экстракты зауытын Шымкент май зауыты атағына
айналды. КСРО тамақ өнеркәсіптері министрлігі Бас өсімдік май бас
басқармасы. 1950 жылы ыдыстарға құю, бөлу цехтарын, сабын қайнату цехтарын,
штамп прессторын, дайындау цехтарын, форпресстеу цехындағы жаңаша
жабдықтардың, дайындау экстракциялы бөлімдердің ашылуы. 1953 жылы еркін май
қышқылдарын алуға қажетті цех іске қосылды. 1959 жылы елдегі ең ірі
үздіксіз май экстракциясы цехының іске қосылуы. 1975 жылы экстракциялы
цехтың қайтадан рекенструкциялануының аяқталуы. 1992 жылы зауыттың 50
жылдыығ атап өтілді. 1993 жылы жекешелендіру Шымкент май ААҚ-ның
қайталануы. 2000 жылы Доня сауда маркасының нарыққа енуі. 2002 жылы
зауыттың 60 жылдығы атап өтілді.
Халықаралық стандартқа сәйкес ИСО 9000 сапа менеджментінің жүйесіне
аттестациялану үшін жабдықтарды қайта жаңарту. Шымкент май ААҚ-ның 60 жыл
тәжірибелік мерзімінде май өнімдері нарығында май ішкі заттарының өңдеу,
өндірістік циклдар, ұрықты дәнді сатып алу, оны май өнімдеріне қорыту,
дайын өнімдерге қораптау, сауда нүктелеріне тасымалдап жеткізіп беру
жұмыстарымен айналысады.
Сапа және экологиялық таза өнім - өсімдік майы және шрот. Деректі
шикізаттың өңдеу тереңдіктеріне байланысты – тазартылмаған
(рафинатталмаған), тазартылған (рафинатталған) және күнбағыс, мақта,
сафлор, сая өнімдерінен алынған майларды өңдейді. Май тұқымдарын өңдеу
түрлеріне байланысты жобалық қуаттылығы тәулігіне 100 тонна тұқымдастық,
1.08.2003 жылы деректер бойынша өндірістік қуаттылықты қолдана алу
мүмкіншілігі – 96%-ды құраған болатын.
Өсімдік майлары бүгінгі күні өте қолайлы, таза, сапалы өнім. өсімдік
майларын тұтынушылардың үлестері - 62,2%-ды құрайды. Сонымен қатар, 2002
жылы өсуіне талдау жасай отырып, мынадай көрсеткіштерді анаықтауға болады:
өсімдік майлары нарығында отандық өндірушілердің үлесі – 75%. Шымкент май
ААҚ-ның үлесі – 34,4%. Тұтынушылардың мазмұндауынша өнімнің сапасы мен
өнімдерін сатып алуда шешуші фактор болып табылады. Тазаланған мақта Доня
майының теңдесі жоқ. өсімдік майының негізгі биологиялық құндылығы май
қышқылдарының, фосфоридтерімен, токоферелдармен сипатталады. Күнбағыс майы
аса белсенді витаминдерге иеленеді. Шымкент май ААҚ-ы тазаланған май
өнімдері тұтынушылардың талаптарына жауап бере алады. Мақта, күнбағыс,
сафлор және қыша (горчица) майлары табиғи түске ие, иісі жоқ, табиғи
витаминдер мен амин қышқылдарына өте бай.
ААҚ Шымкент май Шымкент қаласының Оңтүстікбөлігіндегі теміржол бекетінің
1,5 км қашық бөлігінде орналасқан. Солтүстік-батыстан кәсіпорныға мақта май
зауыты, ал батыстан Оңтүстік полиметаллы ЖАҚ-ның аймағы бағытталған.
Кәсіпорынның магистралды теміржолымен байланысы солтүстік шығыстан
өндірістік алаңға бағытталған өтпелі теміржолмен орындалады. Кәсіпорынның
автокөліктермен байланысы Промышленная көшесі арқылы орындалады.
Кәсіпорынның қарапайым рельефті. Жер асты сулары 10 метр тереңдікте
байқалмаған. Аймақтың сейсмикалдылығы – 8 балл. Кәсіпорынның шикізаты май
тұқымдастықтарының түрлері, олардың ішіндегі негізгісі мақта және пісте май
тұқымдастықтары. Мақта тұқымдастықтары қала және аудан аралық зауыттардан
тасымалданады. Ауданаралық мақта тазалау зауыттарының кәсіпорыннан
алшақтығы – 40-100км. Күнбағыс тұқымдастықтары негізінен Шығыс Қазақстан
облысы және Ресей Федерацияларынан тасымалданады.
ААҚ Шымкент май тамақ және техникалық тағайындаудағы түрлі өсімдік
майларын өндіріп шығарумен сипатталады. Мақта тұқымдастықтарын өңдеу
бойынша кәсіпорынның жоғарғы өндірістік қуаттылығы тәулігіне 100 тонна.
Мақта тұқымдастығын өңдеумен қатар, күнбағыс, мақсары, қыша, соя
тұқымдастықтарын өңдеп, дайын өнім ала алады. ААҚ Шымкент май құрамында
мына төмендегідей цехтық бөлімдер жұмыс атқарады:
- шикізат цехы
- дайындау цехы
- экстракциялы цехы
- рафинаттау цехы
- иіссіздендіру цехы
- дайын өнімдер цехы
- өсімдік майларын қораптау цехы
- өндірісті бақылау лабораториясы
- көмекші цехы.
Көмекші цехтарға мыналар жатады:
- энергетикалық цехы
- пеш цехы
- механикалық цехы
- жөндеу-құрылысы цехы
- лаборатория
- Кип и А.
Май тұқымдастықтарны өңдеу процесі мынадай кезеңдерден тұрады:
- сақтау
- тазалау
- майды сығу
- экстракция
- майды рафинациялау.
Әрбір процесс өзара механикаландырылған транспорт элементтермен және құбыр
өткізгіштермен байланысқан цехтарда іске асырылады. Шикізат цехы қоймасынан
тұқымдар қалдықтардан тазалау үшін дайындау цехына бағытталады. Тазаланған
тұқымдастықтар қабыршақтан тазалау – сеператорлы бөлімшесіне тазалау үшін
келіп түседі. Дәндердің қабығы малдар үшін жем ретінде тарату мақсатында
дайын өнімдер қоймасына келіп түседі. Тұқымдастықтарды қабықшаландыру –
ядро майдаланып процестеледі. Осы аталған операциялар дайындау цехында
орындалады. Қалдық майларды алу үшін күнжара (процестеу материалы)
экстракциялы цехқа келіп түседі. Экстракциядан соңғы майсыз материал – шрот
дайын бұйымдар цехына үй жануарлары үшін жоғарғы белокты жем ретінде
таратылады. Форпрессті және экстракциялы майлар тазалау цехына бағытталады,
онда май өңделеді.
1.2. Дебиторлық қарыз: мәні, маңызы, қалыптасу ерекшеліктері
Борышкер, дебитор (латын debitum сөзінен –борыш,міндеттеме дегенді
білдіреді) екі немесе одан да көп тұлғалардың арасындағы мүліктік
байланыстың азаматты –құқықтық міндетемесінің бір жағы.
Дебиторлық борыш-басқа заңды тұлғалар мен азаматтардың кәсіпорынға
арналған, қарыз сомасы. Нақты есеп беру жүйесінде дебиторлық борыштың
пайда болуы кәсіпорынның шаруашылық іскерлігінің объективті процесін
көрсетеді.
Дебиторлық борыштың құрылу сипаты бойынша жақсы және анықталмаған болып
бөлінеді. Кәсіпорынның жақсы борышы не кәсіпорынның өндірістік
бағдарламасын орындау жолымен ,сонымен қатар,есеп берудің әрекет етуші
формаларымен негізделгендер жатады.анықталмаған дебиторлық борышқа есеп
беруді жүргізу кезінде жетіспеушіліктері бар болуы ,есеп беруші қаржы
тәртібін бұзылуы,материалдық құқықтарды шығаруда бақылаудың
әлсіреуі,жетіспеушіліктер мен тонаушылықтардың пайда болуы нәтижесінде
пайда болғандар жатады.
Дебиторлық орыш халықаралық және Қазақстандық бухгалтелік есеп стандартына
сәйкес сатып алушылардың компанияға арналған сомма ретінде анықталады.
Дебиторлық борыш-айналым капиталының маңызды компаненті. Егер де бір
кәсіпорын келесі кәсіпорынға товар сатса,онда сатылған това+рдың құны
бірден төмендейді. Дебиторлық борыш иемденуге құқы бар ,заңды құқықтармен
байланысты,кәсіпорын активтері болып табылады.
Жалпы активті мүлік,құндық бағасы бар ,мүліктілікшілік және субъект құқығы
деп түсінеміз. Активке айналған, болашақ экономикалық пайдалылық
–субъектінің ақшалай қорлар ағымына потенциалды, тікелей және жанама
салымдар болып табылады. Сонымен бірге ,дебиторлық борыш-бұл активке
айналған әне иемденуге құқы бар ,заңды құқтармен байланыст ,болашақ
экономикалық пайда.
Дебиторлық борыш активінің негізгі 3 сипаттамасы бар:
-ақшалай құралдардың өсімін тікелей және жанама құруға қабілеттілікті
қамтамассыз ететін, болашақ пайданы туындатады.
-активтер шаруашылық субъект басқаратын ресурстар болып табылады.Сонымен
бірге пайда немесе потенциалды қызмет көрсетулер заңды немесе оны алу
мүмкіндіктеріне заңды дәлел қажет.Мысалы,активті сату фактісінің
көрінісінде сатушыда дебиторлық борыш құрылады.Сату-сатып алу келісімі
болашақ мүмкін пайданы анықтауға мүмкіндік береді.Бірақта,егер сатып алушы
дебиторлық борышта жабуға белгілі бір сомма салса,онда сатушы
ресурстарға,яғни потенциялды түсімдерге бақылауын жоғалтады,осының
нәтижесінде актив-актив болудан қалады.
-Активтерге болашақта алынатын,бірақ қазір кәсіпорынның бақылауында
болмайтын пайда жатпайды.Сонымен бірге сол немесе басқа шаруашылық
операция болатын жөнінде бухгалтердің шешімі кілтті кезең болып табылады.
Фирмамен келісімге қол қою жағдайымен бухгалтер бақылауында
болатын,болашақ мүмкін пайда бекітіледі.Тек бухгалтер ғана жағдайдың
,фирма актив ретінде көрінісінде,толық немесе толық емес маңызы барын
анықтайды.Көп жағдайда маңыздылық операцияның біткенін білдіреді.Егер бір
жыл ішінде сомма алынбаса,ағымдағы активтерге дебиторлық борыш толық
қосылуы мүмкін.Сонымен қатар ұзақ мерзімді активтар құрамында,1 жылдан аса
саналатын,дебиторлық борышдебторлық борышмақаласына қосылуы мүмкін.
Шарушылықтың жоспарлы -әкімшілік жүйесінде,сонымен қатар 1997жылға дейін
Қазақстан Республикасында әрекет еткен,бухгалтерлік есеп жүйесінде,активі
кәсіпорынға ие,барлық шаруашылық құралдар деп қарастырады.Қазақстанның
қазіргі есебіне сәйкес өзінділігі –активтер болашақта табысқа
айналатын,шығындардыңбелгілі мөлшері болып табылады.Бұдан активке салынған
шығындар қалай анықталатыны,сонымен қатар дебиторлық борышты қарстыру
қажеттігі туындалады.Осымен байланысты бухгалтерлік есепте ақша
төлемеу,керісінше осы төлемдерге құқықтық пайда болуы,табыс болып
саналады. Сонымен бірге берілген есеп беру кезхеңіндегі табыстар
шығындармен сәйкес болу керек.
Қазіргі кезде,дебиторлық борыштың халықаралық есеп жүйесіне өтумен
байланысьы,келесі түрлерін бөледі:сатып алушы және тапсырыс беруші
дебиторлық борыш,тәуелді бірлестік,бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғалар,басқа да дебиторлық борыш,болашақ кезеңдердің шығындары,берілген
авнс бойынша дебиторлық борыш.
ІІ-БӨЛІМ. ШЫМКЕНТ МАЙ АҚ-ДАҒЫ БАСҚА ДА ДЕБИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК
ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Басқа да дебиторлық қарыздың бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысудағы есебі.
Шымкент май ААҚ дебитор борышының есеп беру і бухгалтелік есеп шотының
бас жоспарымен ұйымдастырылады.Дебиторлық борыштың соммасын көрсету үшін
бухгалтелік есеп шоттың бас жоспарында Дебиторлық борыш және басқа да
активтер 3 бөлімі арналған,ол өзіне келесі бөлімшелерді қосады:
сатып алушылар және тапсырыс берушілер борышы30
Күндік туғызушы қарыз бойынша резрвтер 31
Дочерлік дебиторлық борыш32
Басқа да дебиторлық борыш33
Болашақ кехеңдердің шығындары 34
бе,рілген аванстар35
Шымкент май ААҚалушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысудың есебі
дебитор және кредиторлар менесеп айырысу есебінің Ведомостындағы,Сатып
алушылар мен тапсырыс берушілер 30шоттың бас жоспарының активті шотының
бөлімшелерінде немесе есепті компьютеризациялау машинаграммасында
жүргізіледі.Берілген бөлімшенің счеты әртүлі субъектілерге сатып алушы және
тапсырыс берушінің борышнда ақпарат алу үшін арналған.30 бөлімшенің
құрамына келесі счеттар кіреді:
-алуға счеттар301
-алынған вексельдер302
-басқа сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары
301 счет сатып алушылар және тапсырыс берушілерге берілгендер бойынша есеп
беру жөнінде ақпарат беру үшін арналған.
Жалпы алғанда,Алуға счеттарды сипаттай отырып,өткізу нәтижесінде,қысқа
мерзімді активтерінде пайда болатынын және сондықтанда оларды сауда
міндеттемесі деп аталатынын атап өту керек.Жеке жағдайларда олар товарды
кредитке сатқан жағдайда да туындалуы мүмкін .міндеттемені алу
кездерінде,басқа нұсқаулар жоқта,оларды өткізу кезінде алынған деп
есептейді.
Шетелдерде әрбір адамға товарды несиеге сату кең тараған,онда сатып
алушыларға 1 айдан соң немесе оны сатып алған соң төлеуге құқық
береді.Мұндай несиені коммерциялық несие деп атайды. Фирмалар төлеу мерзімі
клгенде счеттарды төлеуге қабілетті клиенттерге товарды сату мақсатымен
бақылаушы өлшемдерді құру қажет.Сондықтанда АҚШ-та клиенттердің төлеу
қабілеттілігін зерттеу бойынша желі таралған.Әрбір фирмада несие алу үшін
хабарласатын,компания немесе жеке тұлғалар зерттеу қызметін
атқаратын,несиелік бөлім құрылады.Сонымен бірге арнайы несиелік ақпараттың
бюролар арқылы жеке мінездемелер және клиент жөнінде басқа да берілгендерді
тексеруге болады.Осы ақпарат негізінде несиелік бөлім –берілген сатып
алушыға несиеге товарды сату немесе сатпау жөніндегі шешім қабылдайды.Ол
төлем соммасын ұсынуға,несие өлшемін шектеуге немесе клиентке несиені
қамтамассыз ету үшін белгілі құралдарды беруді сұрайды.
Халықаралық тәжірибе негізінде қазақстандық кәсіпорындар мен
кәсіпкерлерге,әсіресе,Шымкент май ААҚ-на,біздің республикада осы
бөлімдермен бюроларды енгізу керек.егер әрбір кәсіпорында осындай бөлім
құрылса немесе кем дегенде бір маман осы сұрақтарменайналысса,онда
кәсіпорын дебиторлық борышпен байланысты,шығындар қорғалар еді.Клиенттердің
төлеу қабілеттілігін зерттеу көптеген проблемалардан құтылуға мүмкіндік
береді.
Алуға векселдердің 302 счетында ,сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден
алынған вексельмен қамтамассыз етілген,борышы ескеріледі.
Шымкент майААҚ 302 счетты қолданбайды,өйткені берілген есеп айырысу счеты
сатып алушылар арасында есеп айырысуда счеты сатып алушылар арасында есеп
айыысуда анда-санда қолданылады.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқа борышы303
счетта,шаруашылық субъектілер шаруашылық байланыстың ұзақтығына
байланысты,жоспарлы төлем ретінде жүргізілеті,сатып алушыар мен тапсырыс
берушілердің есеп айырысуын ескереді.
301 счет бойынша аналитикалық есеп әрбір сатып алушымен берілген счет
фактурада жүргізіледі.Аналитикалық есепте төлеу мерзімі келмеген және
уақытысында төленбеген қарызы бар, сатып алушының борышы бойынша
берілгендерді алуды қамтамасыз ету керек.Алынған вексельдер 302счет
бойынша ,Төлеу мерзімі келмеген,вексельдрмен қамтамассыз етілген,борыш
бойынша,банкте дисконтталған вексельдермен,мерзімінде ақшалай құралдың
келіп түспегені бойынша вексельдермен ,сатып алушы мен тапсырыс берушінің
басқа борышы 303 счет бойынша.
Аналитикалық есеп үшін әртүрлі дебиторлар мен және кредиторламен есеп
айырысудыңаналитикалық есебінің ведомоті және әртүрлі дебиторлармен және
кредиторлармен есеп айырысудың аналитикалық есебінің ведомостінің типі
бойынша құрылған, машинаграммалар қолданылады.
Күдік туғызатын талаптар бойынша резервтер есебі.
Күдік туғызатын талаптар бойынша резервтер Күндік туғызушы қарыздар
бойынша резервтердің 311 пассивті счетының 31 бөлімшесінде
ескеріледі.Күдік туғызатын талаптар бойынша резервтер дебиторлық борышты
өтеуге тұрақсыздықты жоюмен байланысты, мүмкін жоғалтуларды жабу үшін
қолданылады.
Күдік туғызатын талаптар ретінде бекітілген мерзімде,ал егер ол
бекітілмесе, онда осы уақытта қажет мерзім ішінде, сонымен қатар сәйкес
кепілдемемен қамтамассыз етілген борыш, төленген дебиторлық борыш деп
танылады.Күдік туғызатын талаптар бойынша резервтер дебиторлық борышты
инвентаризациялаудың берілгендер:негізінде ,жыл соңында құрылады.
Кәсіпорындар күдік туғызатын талаптар бойынша,басқа кәсіпорындармен
және ұйымдармен есеп айырысу бойынша, басқа кәсіпорындармен және ұйымдармен
,сонымен қатар жеке физикалық тұлғалармен резервтер құрады.Резерв өлшемі
борышкердің қаржы жағдайының есебімен күдік туғызатын талаптардың әрбір
сомасы бойынша анықталады.
Күдік туғызатын талаптар бойынша, резервке бағыталған соммаларға күдік
туғызатын талаптар бойынша резервті құруда Жалпы және әкімшілік
шығындардың 821 счеты дебеттеледі және күдік туғызатын борыш бойынша
резервтердің311 счеты кредиттеледі.
Күдік туғызатын талаптар бойынша резервтерді құруға кәсіпорын есеп
саясатындағы келесі әдістердің бірін таңдауға құқылы:
-өткізу,орындалған жұмыс көлемінен процент әдісі ,
-төлеу мерзімі бойынша счеттар есебінің әдісі,
Өткізу, орындалған жұмыс көлемінен процент.
Берілген әдістің мәні жалпы өткізу көлемінд,сенімсіз қарыз соммасының
проценттік анықтауда қорытындыланады.Күдік туғызатын талаптар бойынша
резервтердің құру процентін анықтау үшін,товардың ,орындаған жұмыстың және
төленбеген счетар соммасының көлемін жобалау қажет .
Төлеу мерзімі бойынша есеп әдісі борышты төлеу мерзімі бойынша күдік
туғызатын талаптар соммасын анықтауда қорытындыланады.
Бұл проценттік анықтау үшін, келесі котегориялар бойынша алуға барлық
счетты класификациялау қажет:
-төлеу мерзімі әлі келмеген,счеттар,
-1-ден-30 күнге дейінгі төлеу мерзімі мен счеттар,
-1-ден-60 күнге дейінгі төлеу мерзімі мен счеттар,
-1-ден-90 күнге дейінгі төлеу мерзімі мен счеттар,
-90 күннен астам төлеу мерзімі мен счеттар,
Шымкент май ААҚ екінші әдісі –төлеу мерзімі бойынша есеп әдісі
қолданылады.
Әрбір категорияға күдік туғызатын жобаланған процент анықталады.
Шымкент май ААҚ балансымен бұрын күдік туғызатын қажетсіз тадаптарды
шығаруда,31 счет дебеттеледі және Алуға счеттардың301 есеп айырысудың
есебі бойынша счеты кредиттеледі.
Күдік туғызатын талаптар соммасын шығару дебиторлық борыштың өсіміне әсер
етпейді,өйткені дебиторлық борыш күдік туғызатын тлптар бойынша резервті
шегерудегі бухгалтерлік баланста көрсетіледі.
Егер күдік туғызатын талаптар бойынша резерві құру жылында, жыл соңына
дейін, құрылған резерв толық немесе кейде қолданылмаса, онда шығындалмаған
сомма жақталады. Егер Шымкент май ААҚ сатып алушысының, борыш соммасын
төлеу уақытының өтуіне байланысты, сенімсіз қарыз ретінде көрсетілген
,дебиторлық борыш болса ,онда Алуға счеттардың301 есеп айырысу есеп
счетының кредиті бойынша дебиторлық борыштың бұрын шығарылған күдік
туғызатын талаптарын жақтау қажет.
Бұрын шығарылған дебитолық борыш келесі есеп кезеңдерінде төмендеген болса,
онда бұл негізгі емес іскерліктен ,есеп беру кезеңіндегі табыс деп
саналады.
311 счет бойынша аналитикалық есеп ведомості немесе машинаграммада, резерв
құрылған, әрбір күдік туғызатын талаптар бойынша жүргізіледі.
Шымкент майААҚ күдік туғызатын талаптардың инвентаризациясы, осы счетта
жіберілген сомманың негізделінген тексерумен қорытындыланады
.Инвентаризациялық комиссия борышының нақтылығын бекіту үшін олардағы
борыштың саналатынын негіздейтін, кәсіпорындық тұлғалық счеттарынан
көшірмесі беріледі.
Осы резерв бойынша жыл соңындағы қалдық, ағымдағы жылдағы күдік туғызатын
талаптар ретінде танылған ,дебиторлық борыш соммасын ғана қсу керек.Өзара
байланысты жақтардың есеп айырысу бойынша дебиторлық борыштың есебі.
Бір-бірімен ерекше қатынаспен байланысты,нарық субъектілері,қаржы немесе
шаруашылық қатынастарды қабылдайды да, қалғандарға маңызды әсер етуін
немесе бақылайтын субъектілердің бірі қабылдайтын байланысты жақтар деп
аталады.Байланысты жақтар жөнінде ақпаратты ашу реті Байланысты жақтар
жөнінде ақпаратты ашудың10 бухгалтерлік есебінің стандартында анықталған.
Бухгалтерлік есеп счетының бас жоспарында дочерлік(тәелді) бірлестіктің
борыш есебі үшін Еншілес()тәуелді бірлестіктердің дебиторлық борышының 32
счетының бөлімшесі қарастырылған,оған келесі синтетикалық счеттар кіреді:
Еншілес серіктестіктердің қарызы 321
Тәуелді серіктестіктердің қарызы 322
Бірлесіп –бақыланатын заңды тұлғалардың қарызы 323
Берілген бөлімшенің счеттарында дочерлік, тәуелді және бірлесіп-бақыланатын
заңды тұлғалардың ағымдағы дебиторлық борышы қорытындыланады.Соңғы жылдары
дочерлік кәсіпорындар көбейді.Бұндай кәсіпорындардың пайда болуы аналық
кәсіпорындардың капиталды өте жақсы бақылауға, шаруашылық есеп айырысу
бастамасын күшейтуге, еңбек өнімділігін жоғарылатуға,жартылай
фабрикаттармен өз қажеттіліктрін қанағаттандыруға, кәсіпорын ұжымын ауыл
шаруашылық өнімімен қамтамассыз етуге және т.б. мүмкіндік береді.
321,322,323 счеттарда дочерлік, тәуелді және бірлесіп –бақыланатын
кәсіпорындардың ағымдағы есеп айырысулардың барлық түрлері жөнінде ақпарат
қорытындыланады.Бұл счеттар негізгі, активті,қиын, әрбір дочерлік ,тәуелді
және бірлесіп-бақыланатын кәсіпорынның аналитикалық есебі ведомостта немесе
машинаграммада жүргізіледі.
Шымкент май ААҚ 321,322,323 счеттардың кредиті мен дебиті боынша счеттар
респонденциясы
Хабар Операцияның шаруа- Теңге Счеттар
лау Шылық мазмұны соммасы корреспонденциясы
дебет кредит
Аналық кәсіпорындарда
321,323 счеттық дебеті
бойынша операция
Накладнойлар мен салықтық 2100000 321, 702,709
счет-фактуралары негізнде 322,323
дочерлік бірлестіктемен
иемделген материалдар мен
товарлар шығарылады
Қосымша құнға салық салынады 420000 321,322,323 633
Барлығы 2520000
85 Дочерлік 100000 321,322,323 701,722,721
(тәуелді)бірлестіктерге
жұмыстар мен қызметтер
көрсетіледі
Қосымша құнға салық салынады 20000 321,322,323 633
Барлығы 120000
86 Дочерлік(тәуелді)бірлестіктерг200 000 321,322,323 701,722,721
е дайын өнім,негізгі құралдар
және материалдық емес активтар
шығарылады
Қосымша құнға салық салынды 40000 321,322,323 633
Барлығы 240000
Жалпы барлығы 2880000
Анлық кәсіпорынға 321-323
счеттардың кредиті бойынша
операциялар
121 Есеп айырысу счетына дочерлік 1470000 441 321,322,323
(тәуелді)кәсіпорындардың
борышы келіп түсті
Барлығы 147000
Басқа дебиторлық борыш есебі.
Басқа да дебиторлық қарыздардың есебі.
Басқадай дебиторлық қарыздарды ( борыштарды) есепке алу 33 “ Басқадай
дебиторлық қарыздар” бөлімшесіндегі шоттада жүргізіледі. Бұларға мынадай
шоттар кіреді:
— 331 “Өтелуі тиісті қосылған құн салығы”;
— 332 “Есептелінетін проценттер”;
— 333 “Жұмыскерлердің және басқа да тұлғалардың қарыздары”,
— 334 “Басқа да қарыздар”.
Дебиторлық қарыздардың әрбір түрі бойынша есепке алуды ұйымдастырудың
жайын қарастырып көрейік.
“Өтелуі тиісті қосылған құн салығы” (331 шот). Бухгалтерлік есепте
қосылған құн салығы (ҚҚС) бойынша есеп айырысуды көрсету үшін 331 “Өтелуі
тиісті қосылған құн салығы” шоты қолданылады.
331-шотының дебеті бойынша 671 “Жабдықтаушылармен және мердігерлермен
есеп айырысу”, 687 “ Басқа да” шоттарының кредитімен корреспонденциялана
отырып; алынған тауарлы-материалдық құндылықтарды, атқарылған жұмыстарды
және көрсетілген қызметтерді бейнелеп, ондағы акцептелінген шоттар бойынша
ҚҚС көрсетеді.
Тауардың, жұмыстың, қызметтің есебінен қосылған құн салығы алынады,
ондағы айналымы салық салу үшін пайдаланады, егер де:
– тауар алушы қосылған құн салығын төлеуші болып табылса;
– жабдықтаушы Қазақстан Республикасында ҚҚС төлеуші болып табылады
сатылған тауарға (жұмысқа, қызметке) берілген шот-фактураның
негізінде.
Қосылған құн салығының (ҚҚС) сомасы зачетқа жатқызылатын болып
табылады, егер де:
– тауар алушы қосылған құн салығын төлеуші болса;
— төленген салық сомасы кеден заңдылығымен сәйкес келсе, яғни жүк
кеденінің декларациясында көрсеткендей болса;
— төлем құжатында көрсетілген салық сомасы салықтың төленгенін
қуаттайтын болса;
— темір жол және авиа билетінде көрсетілген салық сомасы салық заңына
сәйкес сомада болса;
— тұрғын-үй қызметінде пайдаланатын құжаттарында көрсетілген сома
салық сомасымен сәйкес келсе;
— бақылау- кассалық машинасынан алынған чектердің сомасы салық
сомасымен сәйкес келсе.
Алумен байланысты төлеуге жататын ҚҚС болса олар, отчетқа жатпайды,
егер де:
—тауарлар (жұмыстар, қызметтер) кәсіпкерлік қызметке жатпайтын шараларды
жүргізумен байланысты болса;
—тұрғын-үй қорларындағы ғимараттарболса, қонақ үй ретінде пайдаланатын
ғимараттардан басқасы;
—жеңіл автомобиль, негізгі құралдар ретінде алынған болса;
—тегін алынған мүліктер (тауарлар, қызметтер, жұмыстар).
Есепті кезең өткеннен кейін, ҚҚС бойынша зачетқа рұқсат етілген
сомасы, 331 шоттың кредитінен 633 шоттың дебитінен есептен шығарылады.
Бұрындары зачетқа жатқызылған ҚҚС сомасы зачеттан шығарылын тасталады, ол
кезде, 633 шотының дебетінде және 331 шоттың кредитінде көрініс табады,
бірақ қызыл жазумен жазылады. Бұл жағдайда , 331 шотында ҚҚС сомасы не
өндіріс, не тауардың құнына есептен шығарылады.
Есептелінген проценттер 332 “ Есептелінген проценттер” шотында есепке
алынады. Бұл шот есептелінген проценттер бойынша дебиторлық қарыздар
жөніндегі ақпараттарды табуға болады ( ұсынылған заемдар, вексельдер,
негізгі құралдарды жалға алу және т.б.)
Алынуға тиісті проценттік үстеме төлем 332 “ Есептелінген проценттер”
шотының дебеті және 724 “ Акциялар бойынша дивиденттер және процент
түріндегі табыстар” шотының кредитінде көрсетіледі.
Есептелінген проценттердің төленуі 441 “ Есеп айырысу шотындағы қолма-
қол ақша”, 451 “Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақша”, 431 “Ел
ішіндегі валюталық шотындағы қолма-қол ақша” және т.б. шоттардың дебеті
және 332 “ Есептелінген проценттер” шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
332 “ Есептелінген проценттер” шоты бойынша аналитикалық есеп– қарыз
алушы, вексель ұстаушы, жалға алушы және т.с.с. кәсіпорындар бойынша және
уақыттың өтуімен туындаған проценттік қарыздары бойынша айналым ведомосында
немесе соған ұқсас машинограммасында жүргізіледі.
333 “ Жұмыскерлердің және басқа тұлғалардың қарыздар” шотында
дебиторлық қарыздардың келесі түрлері есепке алынады: есеп беруші
тұлғалармен есеп айырысу бойынша; жұмыс істеушілерге кредитке сатылған
тауарлары бойынша ұсынылған заемдар; материалдық шығынды өтеуі бойынша.
Есеп беруге тиісті тұлғалармен есеп айырысуды есепке алу.
Өнеркәсіптік- шаруашылық қызметі барысында кәсіпорын өз қызметкерлерін
қызмет бабымен іс-сапарға жібереді, дүкендерден кеңсе заттарды сатып алады,
почта арқылы жіберілген ақшаларды және басқа да шығындарды төлейді. Бұл
шығындардың үнемі банк мекемелері арқылы нақты ақшасыз есеп- айырысу
жолымен төленуі мүмкін емес. Сондықтан да жоғарыда аталған және басқа да
шығындарды төлеу үшін қызметкерлерге қолма-қол ақша беріледі және олар сол
алған ақшасына есеп беруі тиіс.
Аванс тек басшының жарлығымен және нақты қажеттілік жеткен кезде есеп
беруге тиісті адамдарға және қызмет бабымен жіберілетін тұлғаларға
беріледі. Есеп беруі тиісті адамдарға берілген сомалар оны қуаттайтын
құжаттарының негізінде жұмсалады және белгіленген мерзімде бухгалтерияға
тапсырады.
Авнс есептерін бухгалтерия тексереді, сонан соң оларды субъектінің
басшысы бекітеді. Дұрыс рәсімделмеген аванс есептері және оған қоса
тіркелген құжаттар қайта рәсімдеу үшін есеп беруші адамдарға қайтарылады.
Есеп беруге тиісті адамдар өзіне берілген аванстарды толық қайтармаса,
онда ол олардың сомасы жалақысынан біртін деп немесе түгелдей ұсталады.
Аванс құжаттары бойынша артық жұмсалған сома еңбеккерлерге кассадан
беріледі.
Іс-сапар бойынша жұмсалған шығыстардың есебі. Іс-сапар шығыстары деп
кәсіпорын басшысының жарлығы бойынша белгілі бір мерзімге қызмет бабының
тапсырмасын орындау үшін қызметкерлердің басқа кәсіпорынға бару үшін алған
қаражатын айтады. Ол алдын-ала жасалған еңбек шартымен, Қазақстан
Республикасының “Еңбек туралы” заңымен қараған шаралар бойынша беріледі. Іс-
сапар шығыстары өтелетін шығыстар қатарына жатады.
Қазақстан Республикасының аясында іс-сапарда жүргендерге екі ең төменгі
есесптік көрсеткіштер (ТЕК) деңгейінде тәулік ақысы төленеді, демалыс және
мейрам, сондай-ақ жолда болған күндері де қоса есептелінеді.
Нақты іс-сапар орнына барған және сол жерден шыққан күндері бойынша іс-
сапар куәлігіне белгі соғады. Егер де еңбеккер бірнеше мекен-жайларға
жіберілсе, сол барған жерлері бойынша түгел белгі соғу қажет. Іс-сапарға
шыққан және келген күндері куәлікте көрсетілген күнменсәйкес келуі тиіс.
Әдетте, іс-сапар мерзімі жолда жүрген уақытын есепке алмағанда қырық күнен
аспауы керек.
Іссапарға жіберілген қызметкердің үй-жайды жалдауына кеткен шығындары
негізінен ұсынылған құжаттардың негізінде, бірақ Қазақстан Республикасының
Қаржы Министрлігі бекіткен мөлшерден артық емес көлемде өтеледі.
Іс-сапар бойынша өткізілген аванстық құжаттар бойынша белгіленген
норматив деңгейінде және тиісті құжаттармен дәлелденген жағдайда: іссапарда
көрсетілген жеріне дейін және кері жүрген жолымен кеткен нақты шығындармен
қоса броньға кеткен шығыстарды да қоса алынады.
Егер де қызметкер Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге іссапарға
жіберілсе, басшының бұйрығымен қоса оның мерзімі, мақсаты, орны анықталады.
Іссапар шығыстары еңбеккерлерге қай елге барса, сол елдің волютасына
алдын-ала қаралған смета бойынша төленеді, ал егер де ондай волюта болмаса,
онда еркін-конверттелетін валюта беріледі.
Келгеннен кейін 5 күн ішінде алған аванс бойынша есеп беру керек.
Мысал. “Шымкентмай” ААҚ-ның бұйрығы бойынша бас бухгалтердің көмекшісі
Москваға, содан соң Ұлыбританияға 15 күнге, яғни 5 қаңтар мен 19 қаңтар
аралығында 2002 ж. іс-сапар жіберді делік. Ақш долларының бағамы бойынша
ұлттық валютаға шаққанда қаңтардың 15 күні ол (15.01.2002.ж.) 150,6 теңгені
құраған, ал 19 күні (19.01.2002.) ол 151,2 теңгеге жеткен, сондай-ақ фунт
стерлингтің бағамы да 19 күні 217,91 теңге болған.
Іс-сапардан оралғаннан кейін бас бухгалтердің көмекшісі алған
аванстары бойынша оларды растайтын құжаттармен бірге нақты жұмсалған
шығындары бойынша есеп берген.
333 шоттың дебеті бойынша және мына шоттардың кредитіне келесі жазба
жазылады: 451- кассадан есеп беретін тұлғаға авансын төлеп берген кезде;
441- авансты есеп айырысу шотынан почта арқылы аударған кезде; 334- есеп
беретін тұлғаға чек кітапшалары арқылы берген кезде; 451- есеп беретін
мемлекеттің салық маркаларын, почта маркаларын және т.б. беру кезінде.
Есеп беруші адамдармен есеп айырысу шетел валютасымен жүзеге асырылуы
мүмкін (қызмет бабымен іссапарға барған, шет елде өкілдік және басқа да
шығындары төлеген кезде). Есеп беретін тұлғаға шетел валютасында берген
кезде 333 шотының “Есеп беруші адамдармен шет елдік валютамен есеп айырысу”
аралық шоты дебеттеліп, 452 “Кассадағы шетелдік валюта түріндегі қолма-қол
ақша”шоты кредиттеледі. Шығындарды есептен шығару кезінде 821 “Жалпы және
әкімшілік шығындар”, 938 “Басқа да қосымша шығындар” шоттары арқылы жүзеге
асырылады.
333 және 452 шоттар бойынша валютамен орындалған операциялар теңгелік
бағам бойынша көрсетіледі.
Бағамдық айырмасы сәйкесінше мына шоттарда көрініс табады : 725 және
844 шоттарда.
Өкілдік шығындарының есебі. Шаруашылық жүргізуші субъектілер өз
қызметтерінің барысында өкілдік шығыстарын есеп беруге тиісті адамдар
арқылы қолма-қол ақшалардың көмегімен жүзеге асыруы мүмкін. Ол негізінен
ресми адамдарға сыйлы қызмет көрсету үшін, іскерлік контракт жасау үшін ,
акционерлер жиналысына келген директорлар үшін және т.б. шаралары үшін
алынуы мүмкін.
Өкілдік шығыстарының сомасы, заңда бекітілген нормасымен сәйкес келуі
тиіс:
Шығыстардың атауы Құны (ең аз есептік
көрсеткіш)
Тұлғаларды ресми қабылдауға жұмсалынатын 8,0
шығындар (1 күнде 1 адамға кететін
шығыстары)
Келісім кезінде буфеттің көрсеткен қызметі
үшін, аудармашыға және шығарып салатын 1,5
тұлғаға кеткен шығындарын қоса алғанда
Ұйымның тұрақты штатында тұрмайтын,
аудармашылардың қызметі үшін (сағатына) 1,0
Транспорт (көлік) қызметі үшін (сағатына) 1,0
Ресми кездесу шақырылған жақтардан қабылдаушы жақтардың қатысушылары
көп болмауы керек, яғни келген делегацияның саны аудармашымен қоса
есептегенде 5 адам болса, онда қабылдаушы жақтың да адамдары 5-тан аспағаны
жөн.
Өкілділік сипаттағы шараларды алдын-ала қарастырған шараға сай
болғанын қуаттайтын құжаттарды субъектінің өзі әзірлеуі және есептік
саясатта көрсетілуі тиіс. Өкілдік шығыстарды әзірлеу үшін негізгі құжаттар
ретінде, мыналар саналуы мүмкін:
• Басқа заңды тұлғалардың өкілеттілігін, басқарма қатысушыларын,
директорлар кеңесін, бақылау комиссиясын бақылау бойынша жүргізілетін
шаралардың негізділігімен байланысты бұйрығы;
• Келушілердің келетін күндерінің және кәсіпкерлік жұмыстың жүргізудің
бағдарламасы, күтілетін қатысушылардың саны, талқыға түсетін
мәселелердің тізімі т.б.
• Шығыстың әрбір баптарының негізділігімен байланысты жасалған шығыс
сметасы.
Осы аталған құжаттар толық талқыланып, оның негізінде бұцрық жасалып,
сол бұйрыққа кәсіпорын басшысы қол қойғанан соң, ол бухгалтерияға беріледі,
содан кейін жауапты тұлғаға, яғни есепберуге тиісті адамға бекітілген смета
мөлшерінде ақша бөлінеді.
Шара аяқталғаннан соң, есеп беруге тиісті тұлға, бұйрықта қаралған
шаралардың орындалу деңгейін дәлелдейтін: аванстық құжаттарын, оның шығысын
растайтын алғашқы құжаттарымен (кассалық ордерлермен, фискальдік кассалық
чектерімен, сатып алу актісімен, шоттарымен, билеттерімен, жалға келісім
шарттарымен т.б.) және кәсіпорын басшысы бекіткен сметаның орындалуы туралы
актісін бірге бухгалтерияға тапсырады.
Аванстық құжаттар мен сметаның орындалуы туралы актісін бекіткеннен
соң, есеп беруге тиісті тұлғадан қабылданған құжаттың негізінде шығындар
сомасы 821, 811 шоттардың дебеті мен 333 шоттың кредиті бойынша есептеп
шығарылады.
Есеп беруге тиісті тұлғаның есебіне құжатсыз ешқандай ақша қаражаты
есептен шығаруға рұқсат етілмейді. Мысал. “цемент” ААҚ контракт жасамастан
бұрын келісім-шартты жүргізу мақсатында Глазго қаласынан “ckanlon
produktion” компаниясының екі өкілеттілігін 11-12.02.2002 жылы келіп
кетуге шақырған болатын.Сол акционерлік қоғамның бас директоры және өндіріс
істер жөніндегі орынбасары, директоры, сондай-ақ кәсіпорынның штатында
тұрмайтын аудармашы келісім шартқа қатысты.Сол кездесуді рәсімдеу үшін,
яғни өкілділік шығыстарын растау үшін келесі құжаттар дайындалды: бұйрық,
кездесуді жүргізудің бағдарламасы, смета және есептен шығару актісі.
Бекітілген сметаның негізінде есеп беруге тимісті тұлғаға 79665 теңге
берілді. Пайдаланбаған 1945 теңге сомасы кассаға өткізілді.
Аванстық құжатта көрсетілген барлық шығыстардың сомасы 821 шоттың дебеті
және 333 шоттың кредиті бойынша көрініс табады. Өкілділік шығындары бойынша
шаруашылық операцияларын қарастырған кезде оның нормадан тыс шығыстары
жылдық жиынтық табыстан шегерілмейді, яғни оларға табыс ретінде салық
салынады.
Материалдық зиян шегудің орнын толтыру бойынша есебі (есептеу). 333
шотында жоғарыда келтірілген баптармен қатар, еңбеккерлердің кем шыққан
және жоғалған мүліктерінің орнын толтыру бойынша есебі көрініс табады.
Кем шығарудың нәтижесінде кәсіпорынның шеккен зияны немесе
құндылықтарының бұзылуы нарықтық баға бойынша есептелінеді, егер де заңмен
басқа да тәртібі қаралмаса.
Кінәлі тұлғадан өндіріп алуға жататын сомасына 333 шоты дебеттеліп, 334
шоты кредиттеледі, яғни кем шыққан ақшаның немесе мүліктің нақты құнына; ал
нақты құнымен нарықтық бағасының айырмасына 333 дебеттеліп, 727 шоты
кредиттеледі. Ал мүліктің нарықтық құнынан ұсталынған ҚҚС сомасына 333 шоты
дебеттеліп, 633 шоты кредиттеледі.
Келтірілген материалдық зияндар еңбеккердің жалақысынан ұсталуы мүмкін,
ол кезде 681 дебеттеледі, 333 кредиттеледі; ал егер де олар өз кінәсін
мойындап, нақта қолма-қол ақшамен төлейтін болса, онда 451 шоты дебеттеледі
де, 333 шоты кредиттеледі.
Басқадай дебиорлық қарыздар (334 шоты). Бұл шотта жалгерлік бойынша
келіп түсетін міндеттемелеріне, бюджетке артық аударылған сомаларына, шағым-
талап сомаларына, ТМЗ кем шығуына, нормадан тыс табиғи кемітулеріне,
айыппұлдарына т.б. ақпаратарына шолу жасалынады.
Шағын- талап (претензия) бойынша есеп айырысуды есепке алу. Шағын-талап
деп – кредитордың өзіндік құқығы мен мүддесінің бұзылуына байланысты
қарыздарды өз еркімен реттеу жөніндегі жазбаша талабын айтамыз. Белгіленген
тәртіп бойынша талап еткенге дейін кредитор алдын ала тікелей қарызданушыға
шағым- талбымен баруы керек.
Кәсіпорын шағын-талап бойынша қарыздарды уақытында және толығымен
өндіріп алудың қажетті шараларын қолдануға міндетті. Шағым-талапта: шағым-
талап қоюшы кәсіпорынның атауы, шағым-талаптың номері және түскен күні;
тиісті (нормативтік) актілерге сілтемесі; мәлімдеушінің тлабы; шағын-
талаптың сомасы және оның есебі; мәлімдеушінің төлем және есеп айырысу
реквизиттері; тіркелген құжаттардың тізімі; кәсіпорын басшысының қолы
көрсетілуі тиіс.
Кем шыққан өнімдер, тиісті сапаға сай келмейтін немесе комплектісі түгел
емес өнімдерқұнының орнын толтыру жөніндегі және осындай өнімдерді
жеткізгені үшін айыппұл төлеуді қоса алғандағы шағын-талаптар бір айдың
ішінде қойылады, ал басқа себептер бойынша туындаған шағым-талаптар екі
айдың ішінде қойылады.
Осы шоттар транспорттық және басқа да ұйымдарға қойылатын шағым-
талаптар: табиғи зиян нормасынан артық көлемде жүктің жетіспей қалуы және
тарифтің шегінен шыққаны үшін; жабдықтаушылар мен мердігерлердің айыбынан
болған аққаулар және тұрып қалғаны үшін; банктегі есеп айырысу және басқа
да шоттарынан қате аударылып есептен шығарылған сомалар бойынша банкке
қойылатын; сот ұйғарған немесе төлеушілердің өздері мойындаған көлемде
жабдықтаушылардан және басқа да мекемелерден өндіруге тиісті айыппұл, өсім
айыбы және т.б. сомалары есепке алынады.
Тиісті құжаттардың негізінде шағым-талап сомалары 334 шоттың дебетіне –
жабдықтаушыларға шағым-талап қойылған жағдайда 671 “Жабдықтаушылармен және
мердігерлермен есеп айырысу ” шотының кредитінен; қате аударылып есетен
шығарылған сомалары бойынша банкке шағым-талап қойған жағдайда — 441 “Есеп
айырысу шотындағы қолма-қол ақша” шотының кредитінен; төлеушілердің
өздері мойындаған немесе сот ұйғарған көлемде келісім-шарттағы
міндеттемелерін орындамағаны үшін мердігерлерден, жабдықтаушылардан және
т.б. өндірілуге тиісті айыппұл, өсім айыбы, тұрақсыздық айыбы сомаларына
727 “Басқа да қосалқы қызметтерден түскен табыстар” шотының кредитінен
есептен шығарылды.
Қойылған шағым-талап бойынша төлем түскен жағдайда 441 шоты дебеттеледі
де және 334 шоты кредиттеледі.
Ішкі шаруашылық есеп айырысуларды есепке алу. Ішкі шаруашылық – бұл
кәсіпорындардың өз филиалдарымен, өз өкілділіктерімен, бөлімдерімен және
басқа да ерекшеленген бөлімшелерімен және жеке балансқа шығарылғандармен
есеп айырысу. Есеп алу тәжірибесінде кәсіпорындар мен жеке балансқа
шығарылған бөлімшелерінің арасында болатын ішкі баланстық есептерін айтады.
334 шоты бойынша ішкі шаруашылық есептері бөлігінде шоттардың келесі
корреспонденциясы жасалады.
Қа- Шоттар
тар Шаруашылық операциялары-ның Сомасы, корреспонденциясы
№ мазмұны тенге
дебет кредит
1 2 3 4 5
1. Ағаш дайындау бөлімшесіне
берілді (№271-ші авизосы):
-жүк автомашиналары 5800000 334 124
-жанар май 720000 334 203
-қосалқы бөлшектері 800000 334 205
-басқа да материалдары 120000 334 206
жиынтығы 7440000
2. Ағаш дайындау бөлімшесінің
қызметкерлеріне еңбек ақы
төлеуге есеп айырысу шотынан
аударылды (№282 авизо) 210000 334 441
3. Есеп айырысуды салыстырып
тексеру актісінің негізінде
қарыздардың өзара өтелуі
(№305 авизо) 42000 684 334
334 шоты бойынша аналитикалық және жинақтық есептерін ұйымдастырудың
тәртібі 32 “Еншілес серіктестіктерінің дебиторлық қарыздар” бөлімшесінің
шоттары бойынша жүреді.
334 шотында мынандай есеп айырысулар есепке алынады:шаруашылық ішінен
бөлінген бөлімшелерінің негізгі құралдары бойынша; тауарлы- материалдық
құндылықтардың босатылуы бойынша; өнімдерді өткізу бойынша; жұмыс және
қызметі бойынша; бөлімшенің қызметкерлеріне еңбек ақы төлеу бойынша; егер
қордың тиісті бөлігі бөлімшелерге берілмей бас кәсіпорынның балансында
есепке алынатын болса, онда тұтыну қорлары және солардың есебінен қаражат
жұмсауы бойынша; басқа да ағымдағы операциялар бойынша.
334 шоттың дебеті бойынша бас кәсіпорынның ішкі шаруашылық есептері
бөлігіндегі қалдығы, құрылымдылық бөлімшелерінің оған деген берешегі, ал
құрылымдылық бөлімшелерде —бас кәсіпорынның қарыздары көрсетіледі.
Бас кәсіпорынның біріктіріліп жинақтаған балансында 334 және 687
шоттарда есепке алынған ішкі шаруашылық есептері бойынша қарыздар өзара
өтеледі де, есепте көрсетілмейді. Баланс жасалғанға дейін 334 және 687
шоттары бойынша қарыздар сомасы салыстырмалы текскруден өткен соң, ондағы
дәлсіздік жазбалары ретке келтіріледі. Ішкі шаруашылық есебі қаржылық есеп
беруде көрініс таппайды. 334 шоты бойынша аналитикалық есебі, яғни ішкі
шаруашылық есебінің субшоты әрбір филиалы бойынша немесе басқа да дербес
бөлімшелері бойынша жүреді.
Жоғалту мен кем шығудың есебі. Субъектінің шаруашылық қызметінің
процесінде әртүрлі жоғалтулар мен кем шығулар болуы мүмкін және олар:
нормаланатын және нормаланбайтын болып бөлінуі мүмкін.
Нормаланатын жоғалтулар негізінен тауардың физикалық-химиялық қасиетінің
өзгеруімен байланысты болып келеді (табиғи азаюлары, ыдыстарының сынуы
т.б.). Бұлардың себептері объективті сипатта болғандықтан олардың
жоғалтулары белгіленген деңгейде нормаланады.
Нормаланбайтын жоғалтулар бұзылудың, кем шығудың, ұрлаудың т.б.
нәтижесінде болады.
Нормаланған жоғалтулар өндіріс шығыстарына жатқызылады, ал
нормаланбайтын жоғалтулар, себебін анықтағанша, 334 шотқа жатқызулады және
ол бойынша “кем шығу, жоғалту және құндылықтардың бұзылуы” деген субшот
ашылады да, ол мына шоттармен корреспонденцияланады:
334“Басқа да” шоты дебеттеліп, негізгі құралдардың жетіспеген баланстық
құнына – 123-125шоттары; материалдық құндылықтардың жетіспеген баланстық
құнына – 201-206, 208, 221-223 шоттары; жетіспеген ақша қаражаттарына 451-
452 шоттары кредиттеледі.
Негізгі құралдар мен материалдық құндылықтарға бұрындары жатқызылған
ҚҚС сомасына 633 шоты дебеттеленіп, 331 шоты кредиттелген қызыл жазумен
жазылады, сосын 821 шоты дебеттеліп, 331 шоты кредиттеледі.
ШымкентмайААҚ басқа дебиторлық есебі Басқа дебиторлық борыштың 33
бөлімшесінің счеттарында жүргізіледі,оған келесі счеттар кіреді.
-Жабуға НҚС 331
-Есептелген проценттер 332
-Жұмысшылар мен басқа тұлғалардың борышы 333
Басқа да дебиторлық борыш 334
Жалпы алғанда,33 бөлімшеде ашылған, ақпараттың ерекшелігі,Сатып алушылар
мен тапсырыс берушілердің 30 бөлімшесіндегі счеттардың ұғымында аталмаған
берілгендер көрінетіні,болып табылады.
ҚҚС
Жалпы алғанда ҚҚС сипаттай отырып ,таварлар мен қызмет көрсетулердің
барлық түрін иемденетін,универсалды жанама салық деп атауға болады.Сонымен
бірге ол товарлардың бағасын иемденеді.Сондықтанда бұл салық товарды сатып
алғандардың салығын нақты төлейді.ҚҚС негізгі салықтардың бірі болып
табылады және ол барлық жоболаған түсімдердің 61 процентін иемденеді.
ҚҚС-ставкасы 16 процентін құрайды. Ол 2001 жылы 1-маусымында
төмендетілген болатын. ҚҚС ставкасының төмендеуі отандық товар
өндіркшілерге өз табыстарын толық айналым құралдарына бағыттауға мүмкіндік
береді.
ҚР-ғы салық жүесін құрудың егізгі принциптерін салық және бюджетке
басқада төлем міндеттемелері жөнінде заң анықтайды. Ол ҚР бюджеттік
жүйесінде келетін салық,жинақ және басқа төлемдердің түрлерін
бекітеді,төлемшілер,олардың құқығы мен міндетін анықтайды.
ҚҚС өзімен товар, жұмыс және қызмет көрсетулерді өндіру процесінде
қосылған құн өсімінің бөлігін бджетке бөлуді,сонымен қатар ҚР
территориясында товарларды импорттаудағы бөлуді білдіреді.
ҚҚС салымының объектілері айналым салымы және импорт салымы болып
табылады.Салым айналымы ҚР-ң аумағында жүзеге асырылатын товарлар,жұмыс
және қызмет көрсетулерді өткізу бойынша айналым болып табылады.Берілетін
товар құнына жалақы төлемі жағдайында ҚҚС қосылады.
Салық төлеушілер –ҚҚС есепте тұруға міндетті немесе тұрған ,кәсіпкерлік
іспен айналысатын заңды тұлғалар болып табылады.
Товарды экспорттау мүшесі ҚР болып табылады, халықаралық келісімде
қарастылырған жағдайларды қоса, нөлдік ставка бойынша жүргізіледі. Одан
басқа нөлдік ставка бойынша, шетелдік дипломатиялық үкімет үшін таварлар,
жұмыс және қызмет көрсетулер жүргізіледі. Сонымен бірге нөлдік ставка
бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz