“Аймар” ЖШС-ң ұйымдық-экономикалық сипаттамасы, есеп және қаржы жұмысын ұйымдастыру
Мазмұны
Кiрiспе
Бөлiм 1. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлермен есеп айырысудың экономикалық мазмұны және оның есебiнiң қазiргi жағдайдағы жетiлдiру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Нарық жағдайындағы сатып алушылар және тапсырыс берушiлермен есеп . айырысудың экономикалық мазмұны мен мәнi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлер есеп . айырысуының жетiлдiру жолдарын қазiргi заманғы ғалымдар мен тәжiрибешiлердiң еңбектерiнде қарастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3. Сатып алушылар және тапсырыс берушiлердің есебінің міндеті
Бөлім 2. “АйМар” ЖШС.ң ұйымдық.экономикалық сипаттамасы, есеп және қаржы жұмысын ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Кәсіпорынның ұйымдық.экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... .
2.2. “АйМар” ЖШС.ң есеп және қаржы жұмысын ұйымдастыру ... ... ... ... ...
Бөлiм 3. “АйМар” ЖШС .да қазiргi жағдайдағы сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң есеп . айырысу есебiн ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Алынуға тиісті шоттардың аналитикалық және синтетикалық есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Факторингтiк операциялардың және талап қою құқықтарын табыстау келiсiм шарты бойынша операциялардың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3.Алынған вексельдердің синтетикалық және аналитикалық есебі
3.4.Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлермен басқалай есеп айырысулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.5.Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң есеп . айырысуларының есебiнiң компьютерлендiрiлуi ... ... ... ... ... ... ... .
3.6.Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң есеп . айырысуының аудитi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қортынды мен ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кiрiспе
Бөлiм 1. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлермен есеп айырысудың экономикалық мазмұны және оның есебiнiң қазiргi жағдайдағы жетiлдiру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Нарық жағдайындағы сатып алушылар және тапсырыс берушiлермен есеп . айырысудың экономикалық мазмұны мен мәнi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлер есеп . айырысуының жетiлдiру жолдарын қазiргi заманғы ғалымдар мен тәжiрибешiлердiң еңбектерiнде қарастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3. Сатып алушылар және тапсырыс берушiлердің есебінің міндеті
Бөлім 2. “АйМар” ЖШС.ң ұйымдық.экономикалық сипаттамасы, есеп және қаржы жұмысын ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Кәсіпорынның ұйымдық.экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... .
2.2. “АйМар” ЖШС.ң есеп және қаржы жұмысын ұйымдастыру ... ... ... ... ...
Бөлiм 3. “АйМар” ЖШС .да қазiргi жағдайдағы сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң есеп . айырысу есебiн ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Алынуға тиісті шоттардың аналитикалық және синтетикалық есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Факторингтiк операциялардың және талап қою құқықтарын табыстау келiсiм шарты бойынша операциялардың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3.Алынған вексельдердің синтетикалық және аналитикалық есебі
3.4.Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлермен басқалай есеп айырысулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.5.Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң есеп . айырысуларының есебiнiң компьютерлендiрiлуi ... ... ... ... ... ... ... .
3.6.Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң есеп . айырысуының аудитi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қортынды мен ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кiрiспе
Бухгалтерлік есеп бүгінгі күні басқару жүйесінде ең басты орын алады. Ол өндіру, айналым, тарату және тұтыну процесстерін бейнелейді, кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттайды және басқарушылық шешімдерді қабылдауға негіз болады. Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп Бухгалтерлік есеп стандарттарымен және субъектілердің қаржылық-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есебінің шоттардың Типтік жоспарымен бекітілген жалпы қағидалары және негіздері негізінде құрылады, бұл ұйымның ерекшелігіне, нысандарына қойылатын талаптарға сәйкес келетіндей ұйымдастырылуы керек.
Дебиторлық бережақ қаржылық есеп берудің негізгі көрсеткіші болып табылады деуге болады, себебі дебиторлық бережақ есебі арқылы шаруашылық субъектінің қаржылық жағдайын, оның рентабельділігін, сонымен қатар сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысуы арқылы бұл кәсіпорынның белсенділігін, бәсекеге қабілеттілік көрсеткішін анықтауға болады.
Қазiргi кәсiпкерлiктi дамытуды қолға алу жағдайында дебиторлық бережақтарда азайту мен жою үшiн төлем уақыты өтiп кеткендерiн қайтаруға әрекеттер жасау, есептеудiң вексель арқылы жүргiзiлуi мен талап беру құқығын сату, сақтандыру орындарында, сақтандыру сияқты шаралар жүргiзiлуi тиiс. Соған байланысты осы тақырыпты, яғни сатып алушылармен және тапсырыс берушiлермен есеп-айырысудың есебiн таңдауымның маңыздылығы жоғарда көрсетiлген дебиторлармен есеп-айырысу шараларын анықтап, оның жүргiзiлуiн көрсетуде.
Осы диплом жұмысының зерттеу объектiсi болып “ АйМар ” ЖШС - ның жағдайы, экономикалық үйымдастыру жағдайы, есеп-қаржысының жағдайы табылады.
Бұл алынған кәсiпорын, негiзiнен, алып-сату, жөндеу, көмек көрсету қызметiмен айналысады. Осыған байланысты бұл кәсiпорынның өзiндiк тұрақты тараптары бар.
Диплом жұмысын жазу барысында мынадай мiндеттер қойылды:
Сатып-алушылар және тапсырыс берушiлердiң мазмұнын анықтау.
Жетiлдiру мақсатындағы ғалымдар мен тәжрибешiлердiң еңбектерiне шолу жасау .
-“АйМар” ЖШС -ның экономикалық үйымдастыру жағдайына зерттеу жасау.
-“ АйМар” ЖШС -да сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң бухгалтерлiк есебi қалай және дұрыс үйымдастырылуы, керек жағдайларын ашу.
-“ АйМар ” ЖШС ішкi бақылау жағдайларына тоқталу.
Кәсiпорынның есебiн жүргiзудегi кемшiлiктер мен жетiспеушiлiктерiн тауып өз ұсыныстарымды жасау.
Осы диплом жұмысын жазу барысында салыстыру, айырмашылықты табу, калькуляциялау әдiстерiн қолдандым және де бухгалтерлiк есептiң заңдары мен стандарттарына сүендiм. Сонымен қатар, “ АйМар ” ЖШС -ның есеп-саясаты мен 3 жылдық (2004 жыл, 2005жыл, 2006 жыл) бухгалтерлiк балансты қолдандым.
Дипломдық жұмыс 3 бөлімнен 78 беттен, 8 кестеден және 1 схемадан тұрады.
Бухгалтерлік есеп бүгінгі күні басқару жүйесінде ең басты орын алады. Ол өндіру, айналым, тарату және тұтыну процесстерін бейнелейді, кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттайды және басқарушылық шешімдерді қабылдауға негіз болады. Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп Бухгалтерлік есеп стандарттарымен және субъектілердің қаржылық-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есебінің шоттардың Типтік жоспарымен бекітілген жалпы қағидалары және негіздері негізінде құрылады, бұл ұйымның ерекшелігіне, нысандарына қойылатын талаптарға сәйкес келетіндей ұйымдастырылуы керек.
Дебиторлық бережақ қаржылық есеп берудің негізгі көрсеткіші болып табылады деуге болады, себебі дебиторлық бережақ есебі арқылы шаруашылық субъектінің қаржылық жағдайын, оның рентабельділігін, сонымен қатар сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысуы арқылы бұл кәсіпорынның белсенділігін, бәсекеге қабілеттілік көрсеткішін анықтауға болады.
Қазiргi кәсiпкерлiктi дамытуды қолға алу жағдайында дебиторлық бережақтарда азайту мен жою үшiн төлем уақыты өтiп кеткендерiн қайтаруға әрекеттер жасау, есептеудiң вексель арқылы жүргiзiлуi мен талап беру құқығын сату, сақтандыру орындарында, сақтандыру сияқты шаралар жүргiзiлуi тиiс. Соған байланысты осы тақырыпты, яғни сатып алушылармен және тапсырыс берушiлермен есеп-айырысудың есебiн таңдауымның маңыздылығы жоғарда көрсетiлген дебиторлармен есеп-айырысу шараларын анықтап, оның жүргiзiлуiн көрсетуде.
Осы диплом жұмысының зерттеу объектiсi болып “ АйМар ” ЖШС - ның жағдайы, экономикалық үйымдастыру жағдайы, есеп-қаржысының жағдайы табылады.
Бұл алынған кәсiпорын, негiзiнен, алып-сату, жөндеу, көмек көрсету қызметiмен айналысады. Осыған байланысты бұл кәсiпорынның өзiндiк тұрақты тараптары бар.
Диплом жұмысын жазу барысында мынадай мiндеттер қойылды:
Сатып-алушылар және тапсырыс берушiлердiң мазмұнын анықтау.
Жетiлдiру мақсатындағы ғалымдар мен тәжрибешiлердiң еңбектерiне шолу жасау .
-“АйМар” ЖШС -ның экономикалық үйымдастыру жағдайына зерттеу жасау.
-“ АйМар” ЖШС -да сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң бухгалтерлiк есебi қалай және дұрыс үйымдастырылуы, керек жағдайларын ашу.
-“ АйМар ” ЖШС ішкi бақылау жағдайларына тоқталу.
Кәсiпорынның есебiн жүргiзудегi кемшiлiктер мен жетiспеушiлiктерiн тауып өз ұсыныстарымды жасау.
Осы диплом жұмысын жазу барысында салыстыру, айырмашылықты табу, калькуляциялау әдiстерiн қолдандым және де бухгалтерлiк есептiң заңдары мен стандарттарына сүендiм. Сонымен қатар, “ АйМар ” ЖШС -ның есеп-саясаты мен 3 жылдық (2004 жыл, 2005жыл, 2006 жыл) бухгалтерлiк балансты қолдандым.
Дипломдық жұмыс 3 бөлімнен 78 беттен, 8 кестеден және 1 схемадан тұрады.
Қолданылған әдебиеттер
1. Қазақстан Республикасы Призидентiнiң “Бухгалтерлiк есеп туралы және қаржылық есеп беру туралы” 1995 жылғы 26 желтоқсандағы № 2732 заң күшi бар Жарлығы.2007 жылғы 28 ақпандағы өзгертулер мен толықтырулармен.
2. Қазақстан Республикасы Призидентiнiң “Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызымет туралы” 1998 жылғы 20 қарашадағы № 20 заң күшi бар Жарлығы (2001 жылғы 15 қарашадағы өзгертулер және толықтырулармен).
3. “Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы” 2001 жылғы 12 маусымдағы № 209 – 11 Қазақстан Республикасының салық кодексi.
4. Қаржылық есеп берудің Халықаралық стандарттары Алматы 2006 жыл
5. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгiнiң Бухгалтерлiк есеп әдiстемесi және аудит Департаментi. Бухгалтерлiк есептiң стандарты және әдiстемелiк ұсынымдары. – Алматы: Кәусәр бұлақ, 2003
6. Андреев В.Д. Прак тический аудит. – М: Экономика, 1994.
7. Андросов А.М. Бухгалтерский учет. – М: Финансы и статистика, 1996.
8. Ван Хорн Дж. К. Основы управления финансами. – М: Финансы и статистика, 2005
9. Дружинина З.Л. – Разбор ситуаций / Бюллетень бухгалтера, № 10, 2006г.;
10. Кеулiмжаев К.К. Корреспанденция счетов. – Алматы: БИКО. 2005
11. Кеулiмжаев К.К. Төлегенов Э.Т., Байдаулетов М.Б., Құдайбергенов Н.А. Субъектiнiң қаржы шаруашылық қызыметi бухгалтерлiк есеп шоттарының корреспанденциясы. – Алматы: Экономика, 1998.
12. Кутер М.И. Теотия и принципы бухгалтерского учета. – М: Финансы и статистика, Экспертное бюро 2000.
13. Курятова Л.А.., Эргашев Х.Х. Бухгалтерский учет основы теории – М: Маркетинг 1999.
14. Нидлз Б., Андерсон Х., Колдуэлл Д. Принципы бухгалтерского учета. Пер. С англ. Под ред. Соколова Я.В. –М: Финансы и статистика, 1999.
15. Палий В. Ф., Палий В.В. Финансовый учет. –М: ФБК Прес 1998.
16. Подольский В.И. –М: Аудит, ЮНИТИ, 1997.
17. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухкалтерский учет на претприятии. –Алматы: Центраудит – Казакстан, 1998.
18. Тасмаганбетов Т.А., Омаров А.Ш., Әлiбекова Б,А., Работов О.Ж., Байболатова Н.Ә., Радостовец В.К. Қаржы есебi. –Алматы:Дәуiр, 1998.
19. Тоқсанбай С.Р. Толық экономикалық орысша – қазақша сөздiк. –Алматы: Сөздiк – Словарь, 1999.
20. Шишкин А. К., Микрюков В,А., Дышкант И,А. Учет, анализ, аудит на претприятии. –М: Аудит, ЮНИТИ, 1996.
21. Хорнгрен Ч.Т., Дж. Фостер. Бухгалтерский учет: Управленческий аспект.- М: Финансы и статистика, 2000.
22. Энтони Р., Рис Дж. Учет: Ситуации ипримеры. – М: Финансы и сттистика, 1999.
23. Энциклопедия общего аудита – М: Дело и сервис, 1999.
24. Чистов Д.В. Основы компьютерной бухгалтерии: Учебный практикум по ведению бухгалтерского учета в 1 С: бухгалтерии – проф. 6.0 для Windows. – М: 1997.
25. Умнов Э.А., Чистов Д.В. Бухгалтерский учет на персональной ЭВМ: Учебный практикум по ведению бухгалтерского учета в “1 С: Бухгалтерия” (6.0 версия ). – М: 2005.
26. Фигурнов В., Давидова В., Нуралиева С., Постнова С. “1 С: Бухгалтерия” – проф для Windows версия 6.0
27. Ковбасюк М.Р., Соколовская З.Н., Беспалов В.И. Анализ финансовой деятельности предприятия с использованием ПЭВМ – М: Финансы и статистика, 2006.
28. Подольский В.И., Дик В.В. Бухгалтерский учет на персональных ЭВМ. – М: 1996.
29. Документация по пакету “1 С Бухгалтерия”.2007 жыл
30. Фигурнов В. IBM РС для пользователя. Издание девятое – СПб.: АО “КОРУНА”, 2004 жыл.
31. Журнал “Компьютер плюс бухгалтер”.В типографии “Бизнес – Информ”, 2001.-2006 жылдар
32. Амирешова А. “Үмiтсiз бережақтардың есебi” мақаласы.Бухгалтер бюлетенi.2006жыл.
33. Ветулев Т. “Дебиторлық бережақты сату” мақаласы. Бухгалтерлiк бюлетен. 1998.
34. Жұмабекова Г.Ж. Өнiм өндiрушiлер мен сатып алушылар, тапсырыс берушiлер арасындағы бухгалтерлiк есептi” мақаласы. Бухгалтер бюлетенi. 2005 жыл.
35. Нұрымбетов Б.М. Дебиторлық және кредиторлық бережақты қайта құрылымдау бағдарламасы” мақаласы. Бухгалтер бюлетенi. 2004.
36. Искакова Б.Г. “Дебиторлық бережақтың бухгалтерлiк есебiн және iшкi аудитiн ұйымдастыру жолдары” мақаласы. Вестник ЗКГУ. 2001.
37. Құрманбеков О. “Өнiмдi сатудың есебi” мақаласы. Бухгалтер бюлетенi. 2007 жыл .
1. Қазақстан Республикасы Призидентiнiң “Бухгалтерлiк есеп туралы және қаржылық есеп беру туралы” 1995 жылғы 26 желтоқсандағы № 2732 заң күшi бар Жарлығы.2007 жылғы 28 ақпандағы өзгертулер мен толықтырулармен.
2. Қазақстан Республикасы Призидентiнiң “Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызымет туралы” 1998 жылғы 20 қарашадағы № 20 заң күшi бар Жарлығы (2001 жылғы 15 қарашадағы өзгертулер және толықтырулармен).
3. “Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы” 2001 жылғы 12 маусымдағы № 209 – 11 Қазақстан Республикасының салық кодексi.
4. Қаржылық есеп берудің Халықаралық стандарттары Алматы 2006 жыл
5. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгiнiң Бухгалтерлiк есеп әдiстемесi және аудит Департаментi. Бухгалтерлiк есептiң стандарты және әдiстемелiк ұсынымдары. – Алматы: Кәусәр бұлақ, 2003
6. Андреев В.Д. Прак тический аудит. – М: Экономика, 1994.
7. Андросов А.М. Бухгалтерский учет. – М: Финансы и статистика, 1996.
8. Ван Хорн Дж. К. Основы управления финансами. – М: Финансы и статистика, 2005
9. Дружинина З.Л. – Разбор ситуаций / Бюллетень бухгалтера, № 10, 2006г.;
10. Кеулiмжаев К.К. Корреспанденция счетов. – Алматы: БИКО. 2005
11. Кеулiмжаев К.К. Төлегенов Э.Т., Байдаулетов М.Б., Құдайбергенов Н.А. Субъектiнiң қаржы шаруашылық қызыметi бухгалтерлiк есеп шоттарының корреспанденциясы. – Алматы: Экономика, 1998.
12. Кутер М.И. Теотия и принципы бухгалтерского учета. – М: Финансы и статистика, Экспертное бюро 2000.
13. Курятова Л.А.., Эргашев Х.Х. Бухгалтерский учет основы теории – М: Маркетинг 1999.
14. Нидлз Б., Андерсон Х., Колдуэлл Д. Принципы бухгалтерского учета. Пер. С англ. Под ред. Соколова Я.В. –М: Финансы и статистика, 1999.
15. Палий В. Ф., Палий В.В. Финансовый учет. –М: ФБК Прес 1998.
16. Подольский В.И. –М: Аудит, ЮНИТИ, 1997.
17. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухкалтерский учет на претприятии. –Алматы: Центраудит – Казакстан, 1998.
18. Тасмаганбетов Т.А., Омаров А.Ш., Әлiбекова Б,А., Работов О.Ж., Байболатова Н.Ә., Радостовец В.К. Қаржы есебi. –Алматы:Дәуiр, 1998.
19. Тоқсанбай С.Р. Толық экономикалық орысша – қазақша сөздiк. –Алматы: Сөздiк – Словарь, 1999.
20. Шишкин А. К., Микрюков В,А., Дышкант И,А. Учет, анализ, аудит на претприятии. –М: Аудит, ЮНИТИ, 1996.
21. Хорнгрен Ч.Т., Дж. Фостер. Бухгалтерский учет: Управленческий аспект.- М: Финансы и статистика, 2000.
22. Энтони Р., Рис Дж. Учет: Ситуации ипримеры. – М: Финансы и сттистика, 1999.
23. Энциклопедия общего аудита – М: Дело и сервис, 1999.
24. Чистов Д.В. Основы компьютерной бухгалтерии: Учебный практикум по ведению бухгалтерского учета в 1 С: бухгалтерии – проф. 6.0 для Windows. – М: 1997.
25. Умнов Э.А., Чистов Д.В. Бухгалтерский учет на персональной ЭВМ: Учебный практикум по ведению бухгалтерского учета в “1 С: Бухгалтерия” (6.0 версия ). – М: 2005.
26. Фигурнов В., Давидова В., Нуралиева С., Постнова С. “1 С: Бухгалтерия” – проф для Windows версия 6.0
27. Ковбасюк М.Р., Соколовская З.Н., Беспалов В.И. Анализ финансовой деятельности предприятия с использованием ПЭВМ – М: Финансы и статистика, 2006.
28. Подольский В.И., Дик В.В. Бухгалтерский учет на персональных ЭВМ. – М: 1996.
29. Документация по пакету “1 С Бухгалтерия”.2007 жыл
30. Фигурнов В. IBM РС для пользователя. Издание девятое – СПб.: АО “КОРУНА”, 2004 жыл.
31. Журнал “Компьютер плюс бухгалтер”.В типографии “Бизнес – Информ”, 2001.-2006 жылдар
32. Амирешова А. “Үмiтсiз бережақтардың есебi” мақаласы.Бухгалтер бюлетенi.2006жыл.
33. Ветулев Т. “Дебиторлық бережақты сату” мақаласы. Бухгалтерлiк бюлетен. 1998.
34. Жұмабекова Г.Ж. Өнiм өндiрушiлер мен сатып алушылар, тапсырыс берушiлер арасындағы бухгалтерлiк есептi” мақаласы. Бухгалтер бюлетенi. 2005 жыл.
35. Нұрымбетов Б.М. Дебиторлық және кредиторлық бережақты қайта құрылымдау бағдарламасы” мақаласы. Бухгалтер бюлетенi. 2004.
36. Искакова Б.Г. “Дебиторлық бережақтың бухгалтерлiк есебiн және iшкi аудитiн ұйымдастыру жолдары” мақаласы. Вестник ЗКГУ. 2001.
37. Құрманбеков О. “Өнiмдi сатудың есебi” мақаласы. Бухгалтер бюлетенi. 2007 жыл .
Мазмұны
Кiрiспе
Бөлiм 1. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлермен есеп
айырысудың экономикалық мазмұны және оның есебiнiң қазiргi
жағдайдағы жетiлдiру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Нарық жағдайындағы сатып алушылар және тапсырыс берушiлермен есеп –
айырысудың экономикалық мазмұны мен
мәнi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлер есеп – айырысуының жетiлдiру
жолдарын қазiргi заманғы ғалымдар мен тәжiрибешiлердiң еңбектерiнде
қарастыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
3. Сатып алушылар және тапсырыс берушiлердің есебінің міндеті
Бөлім 2. “АйМар” ЖШС-ң ұйымдық-экономикалық сипаттамасы, есеп және қаржы
жұмысын
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
2.1. Кәсіпорынның ұйымдық-экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... .
2.2. “АйМар” ЖШС-ң есеп және қаржы жұмысын ұйымдастыру ... ... ... ... ...
Бөлiм 3. “АйМар” ЖШС –да қазiргi жағдайдағы сатып алушылар мен тапсырыс
берушiлердiң есеп – айырысу есебiн
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..
3.1. Алынуға тиісті шоттардың аналитикалық және синтетикалық
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
3.2. Факторингтiк операциялардың және талап қою құқықтарын табыстау келiсiм
шарты бойынша операциялардың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3.3.Алынған вексельдердің синтетикалық және аналитикалық есебі
3.4.Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлермен басқалай есеп
айырысулар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
3.5.Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң есеп – айырысуларының есебiнiң
компьютерлендiрiлуi ... ... ... ... ... ... ... .
3.6.Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң есеп – айырысуының
аудитi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қортынды мен
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кiрiспе
Бухгалтерлік есеп бүгінгі күні басқару жүйесінде ең басты орын алады.
Ол өндіру, айналым, тарату және тұтыну процесстерін бейнелейді,
кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттайды және басқарушылық шешімдерді
қабылдауға негіз болады. Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп
Бухгалтерлік есеп стандарттарымен және субъектілердің қаржылық-шаруашылық
қызметінің бухгалтерлік есебінің шоттардың Типтік жоспарымен бекітілген
жалпы қағидалары және негіздері негізінде құрылады, бұл ұйымның
ерекшелігіне, нысандарына қойылатын талаптарға сәйкес келетіндей
ұйымдастырылуы керек.
Дебиторлық бережақ қаржылық есеп берудің негізгі көрсеткіші болып
табылады деуге болады, себебі дебиторлық бережақ есебі арқылы шаруашылық
субъектінің қаржылық жағдайын, оның рентабельділігін, сонымен қатар сатып
алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысуы арқылы бұл кәсіпорынның
белсенділігін, бәсекеге қабілеттілік көрсеткішін анықтауға болады.
Қазiргi кәсiпкерлiктi дамытуды қолға алу жағдайында дебиторлық
бережақтарда азайту мен жою үшiн төлем уақыты өтiп кеткендерiн қайтаруға
әрекеттер жасау, есептеудiң вексель арқылы жүргiзiлуi мен талап беру
құқығын сату, сақтандыру орындарында, сақтандыру сияқты шаралар жүргiзiлуi
тиiс. Соған байланысты осы тақырыпты, яғни сатып алушылармен және тапсырыс
берушiлермен есеп-айырысудың есебiн таңдауымның маңыздылығы жоғарда
көрсетiлген дебиторлармен есеп-айырысу шараларын анықтап, оның жүргiзiлуiн
көрсетуде.
Осы диплом жұмысының зерттеу объектiсi болып “ АйМар ” ЖШС - ның
жағдайы, экономикалық үйымдастыру жағдайы, есеп-қаржысының жағдайы
табылады.
Бұл алынған кәсiпорын, негiзiнен, алып-сату, жөндеу, көмек көрсету
қызметiмен айналысады. Осыған байланысты бұл кәсiпорынның өзiндiк тұрақты
тараптары бар.
Диплом жұмысын жазу барысында мынадай мiндеттер қойылды:
Сатып-алушылар және тапсырыс берушiлердiң мазмұнын анықтау.
Жетiлдiру мақсатындағы ғалымдар мен тәжрибешiлердiң еңбектерiне шолу жасау
.
-“АйМар” ЖШС -ның экономикалық үйымдастыру жағдайына зерттеу жасау.
-“ АйМар” ЖШС -да сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң бухгалтерлiк
есебi қалай және дұрыс үйымдастырылуы, керек жағдайларын ашу.
-“ АйМар ” ЖШС ішкi бақылау жағдайларына тоқталу.
Кәсiпорынның есебiн жүргiзудегi кемшiлiктер мен жетiспеушiлiктерiн тауып өз
ұсыныстарымды жасау.
Осы диплом жұмысын жазу барысында салыстыру, айырмашылықты табу,
калькуляциялау әдiстерiн қолдандым және де бухгалтерлiк есептiң заңдары мен
стандарттарына сүендiм. Сонымен қатар, “ АйМар ” ЖШС -ның есеп-саясаты мен
3 жылдық (2004 жыл, 2005жыл, 2006 жыл) бухгалтерлiк балансты қолдандым.
Дипломдық жұмыс 3 бөлімнен 78 беттен, 8 кестеден және 1 схемадан тұрады.
Бөлiм 1. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң есеп айырысуының
экономикалық мазмұны және оның есебiнiң қазiргi жағдайдағы жетiлдiру
жолдары.
1. Нарық жағдайындағы сатып алушылармен және тапсырыс берушiлеррмен есеп
айырысудың экономикалық мазмұны мен мәнi.
Қазiргi нарықық экономика жағдайында сатып алушылар мен тапсырыс
берушiлердiң есебiнiң дұрыс жүргiзiлуiнiң маңызы зор болып келедi. Сатып
алушылар мен тапсырыс берушiлердiң бережағы дебиторлық бережақ болып
табылады және жалпы дебиторлық бережақтағы үлесi жоғары болып келедi.
Жалпы, кәсiпорын балансында кредиторлық және дебиторлық бережақтың орналуы
алаңдатушылық тудырады. Өйткенi, дебиторлық бережақ кәсіпорынға басқа заңды
тұлғалар мен азаматтардың тауарлар мен қызмет, жұмыстарды сатып алған үшiн
бережақ сомасын көрсетсе де, оның алдағы уақытта кешiктiрiлiп төленуi
немесе мөлдем төленбеу қаупы бар. Бұл кезде кәсiпорынның шаруашылық iс-
әрекетiн жүргiзуде қаражат тапшылығы орын алып кәсiпорынның қаржы
жағдайында коптеген қиыншылықтар тудыратыны сөзсiз.
Сатып алушы немесе тапсырыс берушi әр түрлi кәсiпорындар,
ұйымдар,физикалық тұлғалардың тауарды немесе қызыметтi сатып алуына
байланысты сатушы кәсiпорынға бережағы дебиторлық бережақ болып саналады.
“Бухгалтерлiк баланс және қаржы есептерiндегi негiзгi ашылымдар”
атты 2 Бухгалтерлiк есеп стандартына сәйкес дебиторлық бережақ есептi
күннен кейiн бiр жыл iшiнде алынуы мүмкiн баптың бiрi болып табылады, яғни
оған:
ағымдағы активтердi сатып алғаны үшiн аванстық төлемдер;
алынуға тиiс шоттар;
негiзгi шаруашылық серiктестiгi мен оның еншiлес серiктестiктерi арасындағы
iшкi топтың операциялар нәтижесiнде туындаған бережақ;
акционерлiк қоғамның лауазымды тұлғаларының дебиторлық бережағы;
өзге де дебиторлық бережақтар жатады.
Алынуға тиiс шоттар бойынша дебиторлық бережақтың туындауы табысты
табыстың алынуы емес, мойындаудың қабылданған әдiсi – есептеу әдiсiмен
байланысты, мұндай кезде оларғадеген құқтың туындауы табыс болып табылады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 1-шi бөлiмiндегi 178-шi
бапқа сәйкес талап ету мерзiмiнiң жалпы ұзақтығы үш жыл болып белгiленген.
Үш жыл өткеннен кейiн бухгалтерлiк есептегi ұзақ мерзiмдi дебиторлық
бережақ шығыстарға жатқызылып, екi жыл бойы баланстан тыс шоттарда
ескерiлуi мүмкiн.
Қазақстан эканомикасының шаруашылық қызметiнiң нарық жағдайына
көшуiне байланысты коммерциялық ұйымдардың алдында өздерiнiң партнерлерiнiң
қаржылық жағдайын, төлем қабiлеттiлiгiн және сенiмдiлiгiн объективтi
бағалау қажеттiлiгi туындайды. Өнiмдi сату нарығын таңдауда, қаржыландыру
көздерiн iздеуде эканомикалық субъектiлерге толық еркiндiк беру әр түрлi
контрагенттермен есеп - айырысуға көп көңiл бөлуге мәжбүр етедi.
Кәсiпорын балансында сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң бережағы,
яғни дебиторлық бережақтың немесе кредиторлық бережақтың болуы
алаңдаушылық тудырады. Баланыс валютасы артқан кезде бұл бережақтар сонымен
бiрге кәсiпорын қызметiнiң өтiмдiлiк, тәуелсiздiк және төлем қабiлеттiлiгi
сияқты көрсеткiштерiн нашарлатады. Сонымен дебиторлық бережақ ұғымының
кәсiпорынның қаржылық жағдайын анықтауда, ағымдағы және копиталдық
шығындарды қаржыландыру көздерiнiң жағдайын анықтауда, сондай-ақ
қабылданған басқару шешiмдерiнiң дұрыстығы мен негiзделген
бағалауда маңызы зор. Дебиторлық бережақтың көлемiне олардың төленуiнiң
ықтимал мерзiмiне, сондай – ақ төленбеу жағдайын анықтау арқылы кәсiпорын
немесе ұйымның айналым құралдары мен даму тенденциясы жөнiнде қорытынды
жасауға болады.
Бүгiнгi таңда өнiм өндiретiн және сататын бiрде -бiр кәсiпорын өз
сатып алушыларының төлем қабiлетiне сенiмдi бола алмайды. Әр түрлi
объективтiк және субъективтiк себептерге байланысты сатып алушы -
ұйымдардың қайсыбiрi жеткiзiлген өнiм үшiн ақы төлемейтiн жағдайлар да
болады. Мұндай оқиғалардың болу мүмкiндiгiн көздей отырып, жабдықтаушы -
кәсiпорын шығындардан сақтанып оны болғазбоу үшiн шаралар қолдана алады,
мысалы: жеткiзiлiмдi сақтандыру ұйымында сақтандырады, талап қою құқығын
табыстайды (цессия), ал сенiмсiз клиенттерге өнiмдi коммисия шарты бойынша
сатуға бере алады.
Талап қою құқығын табыстаудың әлде қайда кең тараған түрi дебиторлық
бережақты факторингтiк компанияға сату болып табылады. Факторингтiк
компания – бұл белгiлi бiр сый ақыға кәсiпорыннан дебиторлық борышты сатып
алатын, содан кейiн тiкелеи тауар (жұмыстар, қызiметтер) сатып алушылардың
борыштарын жинайтын қаржы компаниялары немесе банктер. Яғни факторинг – бұл
төлемнiң көп бөлiгiн, борыштың толық өтелу кепiлдiгiн дереу алу,
шоттарды жүргiзу жөнiнде шығындарды кемiту мақсатымен тауар сатушы
(жабдықтаушы) тауар мәмiлелерi бойынша қысқа мерзiмдi талаптарды қайта
табыстайтын қаржыландыру жүйесi. Әлбетте, өз қызметтерiне факторингiлiк
компаниялар несие мен комиссия үшiн пайыздар өндiрiп алады.
Бұл орайда дебиторлық борыш керi талап қою құқығымен не керi талап
қою құқығынсыз сатылуы мүмкiн. Керi талап қою (регресс) - бұл мынадай
жағдайда дебиторлық борышты жинау жөнiнде құқық беретiн тұлғадан
(жабдықтаушыдан) төлемдердi алуға арналған дебиторлық борышты жинау
жөнiндегi құқық ауысатын тұлғаның құқығы (факторингтiк құқығы):
1. Дебиторлар борышты белгiленген уақытта өтемесе;
2. Мерзiмнен бұрын төлесе;
3.Аударылған дебиторлық борыштың қолайсыз болуы салдарынан
туындаған түзетулер енгiзсе.
Кредитор құқықтарының басқа тұлғаға ауысуы туралы ережелер керi қойылатын
талаптарға қолданылмайды.
Дебиторлық бережақты керi талап қою құқығынсыз сатқан кезде сатып
алушы ақшалай қаражатты (инкасацияны) жинау жөнiндегi тәуекелдi өз мойнына
алады және қарыз бойынша кез – келген зиянды қабылдайды. Бұл жағдайда
алынуға тиiстi борыштар – бұл нысаны бойынша да (бақылауды беру )
дебиторлық борышты түпкiлiктi (тiкелей) сату.
Керi талап қою құқығымен дебиторлық борышты сатқан кезде:
дебитор борышты өтемеген жағдайда, сатушы сатып алушыға ақы төлеуге
кепiлдiк бередi;
тараптардан әр қайсысы осы операция кезiнде операция жасал - ғаннан кейiн
өзi бақылайтын активтер мен мiндеттемелердi мойындаиды және сатылған немесе
өтелмеген активтер мен мiн - деттемелердi бұдан әрi мойындамайды.
Таза түсiмдер айқындалады - бұл, пайда болған мiндеттеме - лердi
қоспағанда, сату нәтижесiнде алынған ақшалайқаражаттар немесе басқа
активтер;
нәтижесiнде сатудан болған зиян анықталады.
Сондай - ақ қазiргi нарықтық жағдайда сатып алушылармен, тап - сырыс
берушiлермен есеп айырысу вексель көмегiмен де жүзеге асыры- лады, яғни
сатылған тауарлар (қызыметтер, жұмыстар) үшiн вексель алынады. Вексель
дегенiмiз - вексель берушi вексель ұстаушыға беретiн белгiленген нысандағы
жазбаша қарыздық мiндеттеме, ол вексель ұстаушыға вексельде көрсетiлген
соманы белгiленген мерзiмде төлеудi вексель берушiден талап етуге құқық
бередi.
Векселдердiң шығарылу тәртiбi мен айналысы “Қазақстан
Республикасындағы вексель айналысытуралы” Қазақстан Республикасының 1997
жылғы 28 сәуiрдегi № 97 – 1 заңмен реттеледi. Қазақстан Республикасындағы
вексель айналысы жай және аударым коммерциялық (тауарлық) вексельдердi
шығарудан, олар бойынша талап ету құқығын беруден, вексельдiк
мiндеттемелердi және сонымен байланысты операциялардыорындаудан, сондай –
ақ есеп кеңселерiнiң вексель операцияларын жүргiзуiнен және вексельдердi
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiнiң қайта есептеуiнен тұрады.
Вексельде мынадай деректемелер болуға тиiс:
-құжат мәтiнiнiң өзiне енгiзiлген және осы құжат жасалған тiлде айтылған
“вексель” атауы;
-белгiлi бiр ақша сомасын төлеуге ешқандай шарт қойылмаған бұйрық (аударым
вексельiнде)немесе ешқандай шарт қойылмаған уәде (жай вексельдi)
-төлем төлеуге тиiс тұлғаның (аударым векселiь бойынша төлеушiнiң) атауы;
-төлем мерзiмiн көрсету;
-төлем жасалуға тиiс орынды көрсету;
-кiмге немесе кiмнiң бұйрығымен төлен төлеуге тиiс тұлғаның атауы;
-вексель жасалатын уақыт пен орынды көрсету;
-құжат беретiн тұлғаның (вексель берушiнiң)қолы.
Қорыта айтқанда, вексель тауар жеткiзу туралы мәмiлелер бойынша
төлемдi кейiнге қалдыру үшiн берiледi. Вексельдiк мiндеттеме вексель берушi
тиiстi түрде ресiмделген вексельдi берген сәттен бастап туындайды.
Тауарлар мен қызыметтердi сату - айналым құралдарының соңғы және
маңызды сатысы болып табылады. Осы сатының табысты болып, пайда әкелуiне
көптеген iшкi және сыртқы факторларға, соның iшiнде өндiрiлетiн өнiмнiң
сапасы мен эвалюциясына, өндiрiс процесi мен оның дұрыс
жүргiзiлуiне,саясатының оңды және терiс нәтижелерiн бағалау дебиторлық
бережақты басқарудың құрамдас бөлiгi болуы тиiс. Қойылған мақсатқа сай,
жоғары пайда мен жоғары сату көлемiн қамтамассыз ететiн оптималды, тиiмдi
деп санауға болатын несие саясаты жоқ емес, әрқашан да мiндеттi түрде бар
болады.
Қазiргi кезде шаруашылық тәжiрибеде дебиторлық бережақты есептеу және
бақылауда дебиторлық бережақтың айналымдылығы мен айналым периоды
көрскткiштерiн қолданады. Бұл көрсеткiштердi анықтау жолдары төменде
көрсетiлген:
Дебиторлық бережақтың айналымдылығы (ДБА) – белгiленген мерзiм iшiнде
дебиторлық бережақтың жасайтын айналым санын көрсетедi:
ДБА ( несиеге сату дебиторлық бережақ
Бұл көрсеткiштiң өсуi дебиторлық бережақ сферасындағы оңды тенденциялардың
болуын куәландырады.
Дебиторлық бережақтың айналым периоды (ДБАП) шот фактура ұсынылған
және төлем жүргiзiлген күн арасындағы орташа күн санын көрсетедi;
ДБАП ( Дебиторлықбережақ күндiк несиеге сату
Бұл көрсеткiштiң төмендеуi оңды нәтижелер бередi. Ол кезде сату мен
дебиторлық беркжақтың ара қатынасы жақсарады, яғни дебитор- лық бережақты
өтеу жылдамдығаның артқаны жөнiнде айтуға болады.
1.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлер есеп – айырысуының жетiлдiру
жолдарын қазiргi заманғы ғалымдар мен тәжiрибешiлердiң еңбектерiнде
қарастыру
Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлер есеп – айырысуының жетiлдiру
жолдарын қазiргi заманғы ғалымдар мен тәжiрибешiлердiң еңбектерiнде
көп көтеретін мәселе. Мысалы, аудитор Соколова Т.А.(38) көзқараыс бойынша:
Кәсіпорындар резидент еместер мен жасақан шарттардың негізінде транзиттік
жабдықтаулар арқылы нақты сатып алушылар үшін түскен товарларды баланстан
тыс шоттарда есептеп жүрді. Осындай келісім шарттарда кәсіпорынның
міндетіне барлық кедендік процедуралар және тауарды соңғы нүктеге дейін
жеткізу кірді. Осындай кәсіпорындарға салықтық тексеру жүгізген кезде оны
негізсіз деп тапты. Тауарлар түскен кезде салық инспекторларының пікірі
бойынша кіріс ретінде қарастырылып, ол тауарларды сатып алушыға сатқан
кезде шығын ретінде көрсетілуі тиіс.Осының негізінде салық органының
қызметкерлері барлық түскен тауардың құнына ҚҚС салығын салып, және штраф
салды. Осы операция бойынша бюджетке Салық кодексінің 163-3 ст-ң 1
тармағына сәйкес 10 АЕК көлемінде штраф түсетін болды.
Келесі қазіргі кездегі аудитор З.П.Дружинина (9) өзінің
еңбектерінде: Сатып алушылармен есеп айырысу кезінде сатып алушылардың
шот-фактуралары бойынша алдын-ала төлеген шоттарына берілген праводкалар
бойынша кеткен қателер жиі кездесіп тұрады. Мысалы тауарлармен жабдықтаушы
кәсіпорын сатып алушы кәсіпорынға шот ұыснған кезде тауардың 1 данасының
нақты құн сомасынан аз сома көрсеткен. Және бұл сома тауардың жалпы
құнын азайтқан. Соңынан сатып алушы кәсіпорын жетпеген соманы нақты
ақшамен кассаға төлеп, кассалық чек алды.
Тараз Мемлекеттiк Университетiнiң “ Бухгалтерлiк есеп және аудит”
кафедрасының аға оқытушысы Жұмабекова Г.Ж.“ Өнiм- өндiрушiлер мен сатып
алушылар, тапсырыс берушiлер арасындағы бухгалтерлiк есептi қалыптастыру”
мақаласында . (34) Агробиржа қызметiнiң басты бағыты тұтынушылар
қажеттiлiктерiн қанағаттандыру және нарық заңына сәйкес бағаларды анықтау
үшiн ауыл шаруашылық өнiмдерiнiң көтерме саудасын үйымдастыру болып
табылады. Көтерме сауда тауарлардың өндiрiс сферасының айналыс сферасына
түсетiн байланыс формасын көрсетедi. Көтерме сауданың негiгi қызметi-
тұтынушыларды өндiрiс техника қызметпен және тапсырыстарға сәйкес халық
тұтынатын тауарлармен бiрқалыпты және үздiксiз қамтамасыз ету. Сатушы мен
сатып алушы биржалық комитет тұлғалары болып табылады. Биржалық дәнекер
өзiнiң тұрақты клиентiн топтастыру бойынша өнiмдердi сату, сатып алу,
айырбастау арқылы жүзеге асыратын келiсiм бойынша жұмыс атқарады. Биржалық
дәнекердiң жұмысының негiзгi функциялары:
-биржа арқылы өткiзiлетiн, сатылатын өнiмдердiң сұранысы мен ұсыныстарын
талдау және зерiттеу;
-биржадағы өнiмдердi айырбастау, сату немесе сатып алуларға дәнекерлiк;
-биржаның өз қажеттiлiгiне өнiмдердi сатып алу;
-жасалған келiсiмдер бойынша құжаттарды толтыру.
Тараз қаласындағы “Әулие – ата”агробиржасында және Шымкент қаласындағы
“Жiбек – Жолы” тауар биржасында дәнекерлер – брокерлер осы биржалардағы
негiзгi тұлға болып табылады.
Өнiм өндiрушiлер мен тапсырыс берушiлердi қандай да бiр өнiм түрiн
сату немесе сатып алу қызықтыратын болса, онда биржа мүшесi болыптабылатын
брокерлiк фирмаға немесе өздерi биржа мүшелерiнiң қатарына енедi. Тұрақты
өнiмдi сол биржадан сатуды немесе сатып алуды, дәнекерлiк қызметпен
шұғылдануды көздейтiн сатушы немесе сатып алушы, тапсырыс берушi биржа
мүшесi бола алады.биржа мүше- сi болу үшiн биржадағы “орны” құны көрсететiн
жарна төлеуi қажет.
Брокерлер сатып алу, сату келiсiмдерiн жасап, қызмет көрсетедi. Олар
нарық коньюктурасын, жан- жақты өнiмдердiң сатылуы мен мүмкiндiгiн бiледi,
шағын тауарлар ассортиментiне маманданған. Брокердiң мiндетi -тауарды нарық
айналымына түсiруге көмектесу болып табылады. Брокер де биржаға келiсiм
сомасынан белгiлi бiр пайыз көлемiндегi қызмет көрсеткiшiне байланысты
биржа жарнасын төлеуi қа жет.
Қазiргi кезде брокерлiк қызметтерге тиiстi дәрежеде көңiл ауда рылмай
отыр. Осыған байланысты бұл мәселенi тезiрек шешу, жаңа бағыттарды iздену
жолында өз қызметтерiн жалғастырушы кәсiпор- ындар үшiн өте қолайлы болар
едi. Себебi, мемлекеттiк бюджет қазынасына түсетiн табыс көлемiне бiрден-
бiр әсер етушi фактор болып табылады.
“Хегай и К” фирмасының директоры (Өскемен қаласы И.В.Хегай “Шетелдiк
валютадағы дебиторлық бережақ мақаласында. (39) Бiздiң республикадағы
кiсiпкерлiк кызмет барған сайын кұрделi әрi көп жақты болып ұлттық
шекарадан өтiп кетедi. Шетелдiк әрiптестермен мәмле бүгiнгi күндерi
коптеген қазақстандық кәсiпорындар үшiн кәдiмгi құбылысқа айналды. Егер
валюталық операциялар бойынша кедендiк және заңдық рәсiмдердiң механизмi
бiр арнаға түскен болса, оларды бухгалтерлiк есепке көрсетудiң тәртiбi
күрделi болып қалуда. Кез-келген кәсiпорының кызметiндегi басқа
операцияларға тиiспейтiн, тек шетелдiк валютадағы дебиторлық бережағы
турасында талдау жасап кетейiк.
Шетелдiк валютадағы дебиторлық бережақ шетелдiк әрiптестермен мәмлелер
жасағанда :экспорттық операциялар бойынша, кәсiпорын қызметкерлерiнiң
iссапарлары бойынша және тағы баска туындайды.
Экспорттық операцияларға салық салу механизiмiнiң өзiндiк ерек шелiктерi
бар:
- салық салудың тәртiбi келiсiлген халықаралық шарттар бар жағдайларды
қоспағанда, тауар экспортына нөлдiк ставка бойынша салық салынады;
- Қазақстан республикасымен халықаралық шарттар жасасқан ТМД елдерiне
тауарлар экспортына нөлдiк ставка бойынша қосымша құн салығы (ққс) салынуға
тиiс;
- нөлдiк ставка бойынша қосымша құнсалығын (ққс) салуды көздейтiн
халықаралық шарттарды Қазақстан Республикасымен жасаспаған ТМД елдерiне
тауар экспортына “ салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер
туралы “ Қазақстан Республикасының Салық кодексiнiң 207 – шi бабындағы
жалпы ережелер бойынша қосымша құн салығы салынады.
Валюталық операцияларды бухгалтерлiк есепте көрсетудiң ерекшелiгi “
Шетелдiк валютадағы операцияларды еспке алу “ атты 9-шы Бухгалтерлiк есеп
стандартымен реттеледi. Шетелдiк валютадағы операциялар бойынша осы
стандарттың негiзгi талабы болып табылатыны: валюталық операциялар,
қаржылық есептемелердi жасау және өткiзу кезiнде қолданылатын ұлттық
валютамен көрсетiлуi тиiс. Бұл үшiн валютаны айырбастау бағаны –
операциялар жасалған күнгi Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiнiң ресми
бағамы қолданылады. Операциянiң жасалған күнiн анықтау- операция түрiне
байланысты. Олардың тiзiмi 9-шы Бухгалтерлiк есеп стандартында
мазмұндалған. Сонымен, әрбiр мәлiм бойынша екi бақылау күнi болады:
тауарларды (жұмыстарды, қызметтердi ) жеткiзу күнi;
ол бойынша есеп айырысу күнi.
Кедендiк рәсiмдеу күнi, тауарларды жеткiзу күнi, ал субъектiнiң
валюталық шоты бойынша ақша қаражаттарын есептеу немесе есептен шығару күнi
– есеп айырысу күнi болып табылады. өз мәнi бойынша бақылау күнi –
дебиторлық бережақтың қалыптасқан күнi мен оларды өтеу күнi. Ал осы күндер
аралығында валюта бағамы жие өзгеретiн болса, онда бағамдық айырма
туындайды. 9-шi Бухгалтерлiк есеп стандартына сәйкес әрбiр есептi
кеземiнiң соңында шетелдiк валютадағы дебиторлық бережақты Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкiсiнiң ресми бағамы бойынша қайта есептеу керек.
Мұндай жағдайда iске аспаған бағамдық айырма, яғни қаржылық есептеменi
жасайтын күн басталған сәтте аяқталмаған операциялар бойынша бағамдық
айырма туындайды. Шетелдiк валютадағы дебиторлық бережақ бойынша әрбiр
есептi кезеңнiң соңындағы бағам – айырмашылықты көрсетудiң тәртiбi, мiндетi
болып табылады, өйткенi, ол кәсiпорынның қаржылық жағдайына және
субъектiнiң өтiмдiлiк және төлем қабiлетiнiң талдамалы көрсеткiштерiне әсер
етедi.
Бағамдық айырмашылық оң немесе терiс болуы мүмкiн. Оң бағамдық айырма
бухгалтерлiк есепте табыс болып табылады және жылдық жиынтық табыста
түзетiлуге тиiс, ал терiс бағамдық айырма бухгалтерлiк есепте шығыс болып
табылады, бiрақ шегерiмге жатпайды.
“ Фондовый Дом “ президентi Нұрымбетов Б.М. “ Дебиторлық және
кредиторлық бережақтарды қайта құрылымдау бағдарламасы “ мақаласында. (35)
Бержақтарын өзара өтеу бойынша бiздер ұсынған нұскауда делдал – банк
болмайды, өйткенi толем құралы ретiнде банк ақшасы емес, табылған немесе
анықталған өзара бережақтардың өтелуiн 100 пайыз қамтамассыз ететiн вексель
болып табылады. Сондай -ақ вексель – бухгалтерлiк проводкалар жүргiзудiң
негiзi болып саналады. Қаржы Министiрлiгiнiң қаулысы бойынша өзара
талаптарды есепке алуға шек қойылған болатын. Ал, бiз ұсынатын бағдарлама
өзара есепке алуға жатпайтындықтан, әрекет етушi заңдылықтарға қайшы
келмейдi. Төлемдердiң вексельдiң көмегiмен жүргiзiлуi кәсiпорының қаржы
шаруашалық iс - әрiкетiндегi есп айырысуларды жылдамдататын, төлемдер
жүйесi ретiндегi вексель нарығының дамуына әкеледi. Сондай – ақ, бағдарлама
қатысушыларының вексельдi бережақтарын өтеу кезiнде толем құралы ретiнде
қолдануы кәсiпорынның балансының құрылымын айтарлықтай өзгертедi және
түскен қаражаттарды өндiрiстi дамытуға және де өздерiрнiң әлеуметтiк
-экономикалық мәселелерiн шешуге бағыттауға мүмкiндiктер бередi. Бағдарлама
жалпы және әрбiр, жекелей алғандағы кәсiпорын үшiн өтелуге бағытталған
бережақтар сомасын көбейтудi қарастырады.
Алматы қаласындағы “ ВДО Қазақстан аудит “ жабық акционерлiк қоғамының
аға менеджерi Т.Ветулев “ дебиторлық борышты беру – сату мақаласында. (33)
Мәмле жасау кезiнде тараптардың карым – қатынасы туындайтын мiндеттемелердi
орыдауға бағытталған. Қызмет көрсету, тауарлар сату кезiнде тараптардың
бiрi – сатушы дер кезiнде ақы төленедi деп ойлайды. Егер, мәміле бойынша
ақы алдын – ала төленген болса, одан әрi қиындық туындамайд. Егер сатып
алушы көзделген мерзiмде есеп айырыспай, соның себебiнен сатушыда
дебиторлық борыш сомасының туындауына әкеп соқтырса, қиындықтар туындайды.
Одан кейiнгi жерде сатушының сатыпалушыдан борышты акцептсiз өндiрiп алуы
мүмкiн болмайды, өйткенi өзара есеп айырысудың негiзгi нысаны акцепттiк
тәртiппен, яғни сатып алушының келiсiмi бойынша көзделген.
Дебиторлық борыштың ауқымына байланысты кәсiп орында айналымнан
қаржыларды өқшауландыру, ақшалай қаражат айналымдылығы мерзiмдерiнiң
баяулауы және дебиторлық борышты қайтару мерзiмiнiң ұзақтығы пайда болады.
Iс жүзiнде, пайда болған дебиторлық борыштан кейiн 90 күн өткеннен соң
сатушы күдiктенедi де, белгiлi бiр iс – қимылдар жасай бастайды (телефон
шалу, хат хабар алмасу, iссапарлар), бiрақ олар әрдайым ойдағыдай аяқтала
бермейдi. Борыштың нақтылығын және дебитордың бар екенiн растау жөнiндегi
iс – қимылдың бiрi есептi күнге салыстырып тексеру актiсiн жасау болып
табылады, бiрақ бұл әрекет ақшалай қаражатты қайтаруға кепiл бола алмайды.
Мiндеттемелердi орындамау жағдайларының жиiлеп кетуiне байланысты
“Вексельдiк айналым туралы “ Қазақстан Республикасының заңдарында
мiндеттемедегi талаптан қайту ретiндегi шарт нысаны – цессия көзделген.
Анағұрлым кең тараған нысан факторингтiк компанияға, яғыни қаржы
компаниялары немесе банкке дебиторлық борышын сату болып табылады. Бұл
кезде тауарды сатудан дебиторлық бережағы бар сатушы компания несие
шартындағы факторингтiк компания сатушы компанияға алдын – ала қолма – қол
ақша төлейдi. Ал , сатып алушы компания өз кезегiнде факторингтiк
компанияға төлемiн жасап, бережағын өтейдi”
КАЗНАУ – дың “ бухгалтерлiк есеп және аудит “ кафедрасынан аспирант
Амирешова А. “ Үмiтсiз бережақтардың есебi“мақаласында. (32) Үмiтсiз
бережақтар дегенiмiз – кәсiпорынның уақытында өтелмеген және сәйкес
кепiлдемелермен қамтамасыз етiлмеген дебиторлық бережағы немесе алынуға
тиiс шоттар. Үмiтсiз бережақтар сатып алушылар мен тапсырыс берушiлер
тауарларды несиеге ( төлемдi кейiнге қалдырып ) сатса пайда болады. Несиеге
сату сатып алушыларды қызықтырады. Тәуекелдiң болуы сатып алушылардың
несиенi ұзақ мерiзiмде қайтаруы мен немесе тiптен алынған несиенi қайтаруға
мүмкiндiктерiнiң болмауына, яғни үмiтсiз бережақтың пайда болуына
байланысты. Алайда, тәжiрибеден көргенiмiздей ұзақ мерзiмдi кейiнге
қалдырудан, несиенiң қайтарылмауынан болатын зияндар үмiтсiз бережақтардан
болатын зияндарға қарағанда шығын көптеп әкеледi.
Егер сатып алушылар ақыр соңында өздерiнiң мiндеттемелерiнiң толық
сомасын төлесе, сатушы кәсiп орын үшiн, бұл жақсы әсер етiп олар өздерiнiң
өнiмдерiн еш күмәнданбастан сатар едi. Бережақ сомасы несиеге сату көлемiне
де және несие ұсынылған мерзiмге де байланысты. Кейбiр күмән тудыратын
қаржылық жағдайы нашар сатып алушылар төлем жүргiзбей қойды деп есептейтiн.
Бұл жағдайда үмiтсiз бережақ орын алады. Кәсiпорын табысының сомасын
бағалаған кезде үмiтсiз бережақтың өтелу мүмкiндiгiне көңiл бөлу керек.
Отандық тәжiрейбеде үмiтсiз бережақ күмәндi бережақ деп аталады. Күмәндi
бережақтарға резервтi жыл соңында дебиторлық бережақ инвентаризациясын
жүргiзгеннен кейiн жасақтау керек. Егер сатушы, тапсырыс берушi тарапынан
ақшаларын қайтарып алуға барлық шаралар жасалып қолданылса және олар
нәтижесiз болса, онда сатушы кәсiпорын пайданың белгiлi бiр бөлiгiн
резервтеуге құқылы, келер жылғы үмiтсiз бережақтардың орнын жасақталған
резерв есебiнен жабу үшiн. Дебиторлар өз бережақтарын өтеген жағдайда
кредитор келер жылдың соңында қайтарылған сома мөлшерiне резерiвтегi
табыстық жұмсалған бөлiгiнiң орнын толтырады.
Бiшкек Мемлекеттiк Университетiнiң проректоры Құрманбеков Оралбек
“Өнiмдi сатудың есебi” мақаласында. (37) Сатудан түскен түсiм алынған
немесе болашақта алынуы күтiлетiн дебиторлық бережақ түрiндегi қаражат
немесе олардың эквивалентi болып табылады. Ол ағымдағы сату бағасымен
белгiленедi. Егерде бағасы келiсiм шартта көрсетiлмесе, дебиторлық бережақ
немесе сатудан түскен түсiмдi ұқсас тауарлардың бағасымен анықтайды. Сипаты
бойынша түрлi қызметтермен жұмыстарды орындайтын кәсiпорындарда сатудан
түскен түсiмдi мойындаудың өздерiне тән тәсiлдерi қолданылады. Ұзақ
мерзiмде өнiм дайындайтын ұйымдарда табысты мойындау тапсырыс берушiге
жасалған объектiнi толықтай тапсырғанға дейiн жүзеге асады. Әдетте,
ғимраттар, құрылғылар немесе басқада техникалық құралдар түрлерi құрылысы
бiрнеше жыл салынады. Тапсырыс берушi бұндай обиектiлерге төлемдi, олардың
құрылысының белгiлi бiр этапы немесе цикылы аяқталған соң жүргiзiлуi тиiс.
Сондықтан көрсетiлген қызыметтiң нәтижелерi дұрыс, нақты бағалануы тиiс.
Тауарды сатудың кең тараған түрi сатып алушыларға комерциялық несие
шартымен сату. Несиенi ұсынғаны үшiн сатушының пайызы да сатудан түскен
түсiм болады.
2. Сатып алушылар және тапсырыс берушiлердің есебінің міндеті
Өнімді шығару мен сатудың есебі - оны басқаруға қажетті ақпараттарды
уақытында алуды қамтамасыз ететін мақсатты бағыттағы процесс.Өнімді сатумен
өткізу опреациялар салдарынан дебиторлық бережақтар пайда болады.
Бұл есептің мақсаты болып өнімді шығарудың өндірістік бағдарламасын
орындауын және сатып алушыларға қатысты кәсіпорынның келісімдік
міндеттемелерін орындауын бақылау табылады. Сонымен қатар есеппен бірге
кәсіпорын қоймасында бар болуы, белгіленген запас нормасына сай келуі,
өткізуге жеткілікті тауарлық қамтылуы және жолдағы мен қоймадағы өнімнің
сақталуы, сатып алушылардан төлемдердің уақытында төленуі, сатумен
байланысты шығындарды үнемделуі бақыланады.
Өнімді өндіру, жіберу және сатуға қатысты дұрыс басқарушылық
шешімдерді қабылдау үшін кәсіпорынның басқару бөлімі уақытында қажетті
ақпаратты алуы қажет. Мысалы, өнімді шығару туралы күнделікті ақпарат
күндік тапсырмалар мен айлық жоспарды орындауды күнделікті бақылауға және
жоспардан ауытқу болған жағдайда сәйкес шараларды қолдануға мүмкіндік
береді. Қоймадағы өнімнің қалдықтары туралы мәліметтер өткізу жоспарын
орындаудың және ауытқуды жоюдың күнделікті мүмкіндіктерін сипаттайды.
Жіберілген өнім туралы мәліметтер сату көлемінің күтілетін өсімін болжауға,
кәсіпорынның пайда мөлшеріне әсерін анықтауға және маңызды көрсеткіштер
бойынша жоспардың орындалуына қажет.
Есептік ақпарат кәсіпорынның сыртқы есеп берушілігін жасау үшін өте
қажет.
Есептік ақпараттың ұйымдастырушысы және оны қалыптастыру процедурасын
атқарушы болып әрине бухгалтерия табылады.
Дайын өнім есебінің, оны өндіру, өткізу және сатудың салдарынан пайда
болатын дебиторлық бережақ есебінің негізгі мақсаттары келесідей:
-өнім қозғалысының уақытында құжаттық рәсімделуін қамтамасыз ету,
қоймаға түсуі және сатып алушыларға жіберілуі;
- пайда болған дебиторлық бережақтарды тиісті ашылғансатып алушылардың
түрі шоттар бойынша дұрыс есептеу;
- дебиторлық бережақтарды төлеу мерзімдеріне байланысты дұрыс топтау;
-материалды жауапты адамдармен өнімнің толық және уақытында
кірістелуін, сонымен бірге запастардың белгіленген нормативтерге сай келуін
бақылау;
-тиеу мерзімі, өнімнің ассортименті және түрлері бойынша сатып
алушылармен өнімді жеткізу келісімдерін орындау есебін ұйымдастыру;
-төлем құжаттарын толтыру және сатып алушылардан ақшаның уақытында
түсуін бақылау;
-өнімді шығару, тиеу және сату операцияларын ағымдағы есеп
регистрларында және бухгалтерлік шоттарда бейнелеу;
-өнімді өткізумен байланысты өндірістік емес шығындарды бейнелеу және
олардың мөлшері мен құрамын бақылау;
-өнімді сату жоспарының орындалуын бақылау;
-кәсіпорынның сыртқы есеп берушілігнің көрсеткіштерін және оларды
есептеу үшін ақпаратты даярлау.
Осы мәселелерді дұрыс орындау үшін есепті тиімді ұйымдастыру қажет.
Бөлім 2. АйМар жаупкершілігі шектеулі серіктестігінің экономикалық
сипаттамасы және есеп-қаржы жұмысын ұйымдастыру.
2. 1 Кәсіпорының ұйымдық – экономикалық сипатамасы.
АйМар Жауапкершілігі шектеулі серіктестігі БҚО, Шыңғырлау ауданы,
Шыңғырлау ауылында орналасқан. Заңды мекен-жайы: Абай көшесі, 1 үй. АйМар
ЖШС 2001 жылы 12 желтоқсанда құрылды.Тіркеу номері №4643-1926. Жалғыз
құрылтайшы Саргужиева Жұмағыз Медетқызы қаражатымен құрылған.ЖШС-ғы алатын
үлесі-100%
Меншік формасы – жеке меншік. Кәсіпорын заңды тұлға болып саналды
және өзінің қызметін Қазақстан Республикасының заңдылықтарына және өзінің
жарғысына сәйкес орындайды.
Жауапкершілігі шектелуі серіктігінің жеке балансы, банкте есеп
айырысу шоты, қазақ және орыс тілінде мөрі бар.
АйМар жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қызметтінің негізгі
мақсаты – пайда табу.Серіктестіктің қатысушылары жеке тұлға.
Негізгі қызмет түрлері болып;
- тауарлы мұнай өнімдерін сатып алу, сақтау және АЗС-р арқылы
сату;
- халық тұтыну тауарларын өндіру, сатып алу және сату;
- сауда- саттық қызметі;
- ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру, сатып алу, сақтау, өңдеу және
сату;
- ауыл тұрғындарына тұрмыстық қызметтер көрсетук;( шаштараз,
жөндеу, транспорттықь қызметтер, делдалдық қызметтер, және
мүліктер мен құрылғыларды жалға беру)
- сыртқы экономикалық қызметтер.
ЖШС АйМар ойын және шоу-бизнесімен айналысуға құқығы жоқ. ЖШС
АйМар-ң жарғылық қоры- 77500 тг
Кәсіпорының негізгі іс-әрекет көрсеткіштерін төмендегі бірінші
кестеден көруге болады;
Кесте 1
АйМар жауапкершілігі шектеулі серіктестінің көлемі, мың тенге
жылдар Өсу
№ Көрсеткіштер қарқыны, %
2004 2005 2006
1 Негізгі құралдар 461 403,2 354,3 76
2 Ағымдағы активтер 4802 3954,4 2542,3 53
3 Тауарлы өнім 9547 9726 10739 64,5
4 Жалпы өнім 9547 9726 10739 64,5
5 Өзіндік капитал 3080 3206 1573,6 88,8
6 Жарғылық капитал 77,5 77,5 77,5 100
7 Жұмысшылар саны, 10 10 12 120
адам
8 Таза табыс 265 289 368 139
Жоғарыда келтірілген кестеден қорытында шығатын болсақ, онда мынадай
тұжырымға келуге болады, яғни АйМар жауапкершілігі шектеулі
серіктестегінің жарғылық қоры құрылған кезден бастап өзгермеген. Кәсіпорын
өткен жылдың бөлінбеген пайдасынан резервтік қорды құрудың жалпы мақсаты
болып, кездейсоқ жағдайлардан болатын немесе жоспарланбаған шығымдарды жабу
үшін жасақталады. Негізгі құралдардың көлемі тозу, сатылу себебінен 2006
жылы 2004 жылмен салыстырғанда 14 пайызға азайған. Бұл өзгерісті негізгі
құралдарды сатумен түсіндіруге болады. Кәсіпорынның балансында негізгі
құралдың бір түрі ғана көрсетілген. Құрамы жоқ. Себебі кәсіпорын ауыл
шаруашылығында тек бір ғана ғимаратта орналасқан. Ал оның құнының төмендеуі
оған есептелетін жыл сайынғы тозу сомасымен түсіндіріледі. Ал мұнай
өнімдерін халыққа жалға алған түрлі АЗС-тар арқылы таратады. Кәсіпорын
көбіне алыққа тек қызмет көрсетумен айналысады. Сондықтан алған тақырыбыма
байланысты сатып алушылар ретінде түрлі АЗСтар және ауыл тұрғындары. Сауда
көбіне нақты ақшаға жасалады. Ал тауарлы өнім мен жалпы өнім көлемі 35,5
пайызға азайған. Себебі кәсіпорын ауыл шаруашылығы өнімін сатудан 2005 және
2006 жылдары шығынмен аяқтап отыр.
Жұмысшылар саны жыл сайын өсіп отыр 20 пайызға . Оның себебі
кәсіпорының қызмет көлемінің жалпы өндірістің ұлгаюы себептерінен, жана
жұмыс орындарының барынан деп түіндіруге болады.
АйМар жауапкершілігі шектеулі серіктестігі 2004 жылдары
өзініңшаруашылық қызметін пайдамен аяқтағанда, ал таза табыстың көлемі
2006 жылы және 2005 жылы көбейген. Бұл жерде айта кететін жағдай кәсіпорын
көрсететін қызметкердін өзіндік құнының жоғарылауына қарамастан пайда
алып отыр.
Ендігі жерде тұрган мәселе, ол кәсіпорының қызмет көлемін ұлғайтып ол
экономақалық - өндірістік қатынастарда болатын серіктестер санын көбейту,
сөйтіп ішкі нарықта өз қызметтеріне сұранысты ұлғайтып, ұзақ шаруашылық
қызмет атқару болып табылады.
АйМар жауапкершілігі шектеулі серіктестілігінің негізгі қызметі
мұнай өнімдерін сату, халыққа тұрмыстық қызмет көрсету болғандықтан
ағымдағы активтерді көрсетуді жөн көрдік, ал оның көлемі 47 пайызға
төмендеген. Оның себебі кәсіпорын жылдың аяғына дейін товарларды өткізі
отыруында. Ал ағымдағы активтердің көлемі мен құрылысын келесі кестеден
көреміз.
Кесте 2
АйМар ЖШС-ң ағымдағы активтердің көлемі мен құрылымы.
жылдар
№ Ағымдағы
активтер
түрлері
2004 2005 2006
Мың тг Құрылымы,Мың тг Құрылымы, %Мың тг Құрылымы,
% %
1 Дебиторлық 511 10,6 529,2 13,3 393,9 15,4
бережақ
2 ТМҚ 1016 21,1 0,4 0,01 2,5 0,09
3 Ақшалай 2808 58,4 2874 72,6 2130 83,7
қаражаттар
4 Басқалай 467 9,7 550,8 13,9 15,9 0,6
активтер
5 Барлығы 4802 100 3954,4 100 2542,3 100
Бұл кестеден көріп отырғанымыздай, АйМар ЖШС –нің ағымдағы
активтердің құрылысы мен құрамы келтірілген. Кестені талдай келе кәсіпорын
бойынша ағымдағы активтердің жалпы көлемі 2006 жылды 2004 жылмен
салыстырғанда 47 пайызға азайған. Оның себебі активтердің тез сатуымен
және сатып алумен түсіндіріледі. Жалпы ағымдағы активтер көлемінің 58-47
пайызын ақшалай қаражаттар алып отыр. Ал 10-15 пайызын дебиторлық
бережақтар алып отыр. Товарлы-материалдық құнды заттар құны 2006 жылы 2004
жылмен 21 пайыздан 2,5 пайызға төмендейді. Оның себебі товарлы материалды
құнды заттардың тез сатылуы. Себебі мұнай өнімдері тез сатылатын өнімдерге
жатады. Басқалай активтер құрамы 2006 жылды салыстырғанда 9,7 пайыздан 0,6
пайызға төмендейді. Жалпы осы көрсеткіштерден кәсіпорынның активтерінң тез
сатылып, және ақшалай қаражаттарының өскендігін көреміз. Бұл кәсіпорын үшін
жақсы көрсеткіш. Енді кәсіпорынның қаржылық іс-әрекет нәтиежесін келесі
кестеден көреміз.
Кесте 3
АйМар ЖШС- нің қаржылық іс- әрекет нәтижесі.
№ Көрсеткіштер Жылдар Ауыткуы,
%
2004 2005 2006
1 Көрсетілген қызмет, 9596 9862 10739 122
өнім өндіруден
кіріс, мың тг.
2 Сатылған өнімнің 7963 8521 8956 112
өзіндік құны, мың тг
3 Жалпы табыс, мың тг 1633 1341 1783 109
4 Кезеңдік шығындар, 971 938 1186 122
мың тг
5 Салық салынғанға 662 403 597 90
дейінгі табыс, мың
тг
6 Корпоративтік табыс 198,6 120,9 229 115
салығы, мың тг
7 Таза табыс , мың тг 463,4 283 368 79
Кәсіпорының Қаржылық іс-әрекет кәтижесі кесте көріп отырғанымыздай
сонғы 2004- 2006 жылдарға шараушылық бойынша көрсетілген қызмет, өнім
өндіруден кіріс 22 пайызға өскен. Сатылған өнімнің өзіндік құны 12
пайызға өскен. Жалпы пайда көлемі 9 пайызға өскендігін анықтадық. Салық
салынғанға дейінгі табыс 2006 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 10 пайызға
төмендеген. Оның себебі кезеңдік шығындардың 22 паызға өскендігімен
түсіндіріледі. Корпоративтік табыс салығы есепті жылы 15 пайызға өскен.
Таза табыс көлемі 2006 жылы 2004 жылы 21 пайызға төменденген. Оның себебі
сатылған өнімнің өзіндік құнының жоғарлауына байланысты, ал өзіндік құнының
жоғарлауы дегеніміз, бұл шығындардың шамадан тыс өсуі болып есептеледі. Үш
жылдық көрсеткіштерін салыстыра отырып, біздің байқағанымыз кәсіпорын 2004
жылы шаруашылық іс-әрекетін 10096 мың теңге таза табыспен аяқтаған, бұл
бір жылға жақсы көрсеткіш болып есептеледі, бірақ соңғы есепті жылда ол
көрсеткішке жете алмай отыр. 2004 жылы 2006 жылмен салыстырғанда тауарлы
өнім деңгейі 35,5 пайызға төмендеген, сонымен бірге сатылған өнімдердің
өзіндік құны 1,3 пайызға өскен, ал жалпы табыс 374,2 мың теңгеге төмендеп
отыр. Кәсіпорының таза табыс көлемі 2004 жылды 2005,2006 жылмен
салыстырғанда төмендегенін көреміз.Яғни соңғы 2 жылы тек шығынмен аяқтап
кәсіпорынның таза табыс деңгейінің төмендегендігін көріп отырмыз. Бұл
кәсіпорын үшін өте жақсы көрсеткіш емес.
Ендігі жерде тұрған мәселе шығындадың деңгейін неғұлым төменгі
деңгейге дейін жеткізе отырып, қызмет көлемін осіріп, ішкі нарықта сұраныс
пен ұсыныс деңгейін жоғарылата отырып, жалпы табыс, пайда деңгейін
жоғарлату, өндіріс көлемін өсіру болып табылады. Ол үшін өндіріс шаруашылық
процесін нарық талаптарына сай етіп жоспарлау үйымдастырып, бар ресурстарды
тиімді, ұтымды пайдалану қажет деп ойлаймын.
2. 2 АйМар ЖШС – нің есеп- қаржы жұмысын ұйымдастыру.
АйМар ЖШС өзінің есеп жұмысын Қазақстан Республикасы президентінің
заң күші бар Бухгалтерлік есеп тураны жарлығына сәйкес жүргізіледі.
Сонымен бірге негізгі нормативтік құжаттар ретінде бухгалтерлік есеп
стандартары және оларға методикалық нұсқалар, сонымен қоса кәсіпорының
жұмыс шоттары жасалған негізгі шоттар жоспары пайдаланады. Сонымен бірге
АйМар ЖШС жауапкершілігі шектелулі серіктесттігімен қабылданған есеп
саясаты қолданылады. Кәсіпорында журналды – орделі форма қолданылады.
Оларға жазу алғашқы құжаттар, есеп регистлерінен түсіріледі.
Кәсіпорынның бухгалтерлік есебінің негізгі міндеттері болып;
• Субъектіні, тағы да басқа қызығушы тұлғаларды кәсіпорынның
шаруашылық қызметі туралы толық ақппараттарымен қамтамыз ету;
• Субъектілердің шаруашылық қызметтерін Қазақстан Республикасының
заңдылықтарына сай жүргізілуін бақылау үшін мемлекеттік
органдарды қажетті ақпараттармен қамтамасыз ету
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп- есептеу, үздіксіздік, түсініктілік,
қажеттілік, маңыздылық, шыңдық, күмәнсіз жеткіліктілік, тәуелсіздік, жан-
жақтылық, толықтылық, салыстырымдылық, кезектілік ұстамдарына негізгделе
отырып жүзеге асырылады.
Бухгалтелік қызметті ұйымдатыру өткізілетін шаруашылық операцияларға
ішкі және алдынала бақылауды бас бухгалтердің міндетіне алудан басталады.
Бұл үшін бухгалтерлік есепті ұйымдастыру және жүргізу мақсатында
бухгалтерлік қызметшілердің міндеттері бөлінген. Бас бухгалтердің
міндеттеріне; жалпы бухгалтерлік қызметтерді ұйымдастыру, қаржылық және
статистикалық есептемелерді құру регистрлердегі жазуларды салыстыа отыра
аванстық есеп берулерді тексеру, бас кітапты жүргізу, салықтардың бюджетке
уақытылы төлеуін бақылау және қаржылық қызметке талдау жасау кіреді.
Бас бухгалтердің орынбасарының міндеттері; бухгалтерлік операцияларды
нормативтік құжаттар мен шоттар корреспонденциясына сәкес уақытында және
дұрыс берілуін тексеру. Бухгалтерлік есеп шоттары бойынша ведомостілерді
топтастыру, синтетиқалық шоттар бойынша айналым ведомостісін, бухгалтерлік
баланс жасау, тілісті есеп регистрлері бойынша негізгі құралдары
материалдық емес активтердің есебін жүргізу қызметтері болып табылады.
Материалдық стол бухгалтері келесідей қызметтерді атқарады; орталық
қойма шоттары өңдеу, жабдықтаушылармен есеп айыррысу есептерін дебиторлар
жеке кредиторлармен есеп айырысу есептерін жүргізу. Дебиторлық және
кредиторлық міндеттемелердің талдауын жүргізу. өндірістік столдың
бухгалтерінің қызметтеріне келесілер кіреді; өндірістік және көмекші
цехтардың есебін жасау онім өндірісіне шығындар есебін жүргізу, есеп
регистрлеріне сәйкес өнімнің өзіндік құнын қалыптастыру.
Есеп айырысу столының бухгалтері – қоймашының дайын өнім тұрған қойма
есебін өңдейді. Дайын өніммен тауарлар есебінің тиісті құжатарға сәйкес
жүргізілуін тексеру қызметтерін атқарады. Сонымен қатар еңбек ақы есебін,
сатып алушы және жабдықтаушылармен есеп айырысу операцияларын жүзеге
асырады.
Кассир касаға нақты ақшаны қабылдау, беру есеп айырысу шотына нақты
ақшаны аудару, кіріс және шығыс құжаттарды толтыру, касса кітабын және
есебін жүргізумен айналысады.
Кәсіпорынның қаржы жұмысынның негізгі бөлімдері мыналар;
1. Қаржылық жоспарлау. Бұл жерде қаржылық жоспардың баланстық жоспары,
кіріс пен шығыс жоспары, ақша қозғалысы жоспары сияқты құжаттары
жасақталады.
2. Жабдықтаушылармен есеп айырысу. Бүл жерде жабдықтаушылармен келісім
шарт жасалып, олрамен есеп айырысуды жүргізу барысындағы қажетті
құжаттар толтырылады.
3. Қаржы органдармен есептесу. Бұл жерде бюджетпен есеп айырысу
бойынша, сақтандыру операциялары бойынша мәшілелер жүргізіліп,
құжаттар толтырылады.
4. Айналым қаражаттары. Бұл жерде айналым қаражатынпайдалану тиімділігі
мен айналымдылығын үдейтуді көтеру бойынша шаралар жасақьалып
жүргізіледі.
5. Несиелендіру. Мұнда несиені алу және қайтаруға байланысты еспетеулер
жүргізіліп, құжаттар толтырылады.
6. Кассалар операциялар. Кәсіпорындағы қаржы жұмысының дұрыс
ұйымдастырылуына оның қаржылық жағдайына байланысты болады.
Кәсіпорынның таңдаған бухгалтерлік есептегі шаруашылық іс-
әрекеттінің ағымдағы топтастырылуы мен жалпылама қызметін жүргізу, құндық
өлшеммен жүргізі тәсілдері кәсіпорынның есеп саясатында көрінуі керек.
Есеп саясатын қалыптастыру – бухгалтерлік есепті жүргізудің белгілі
бір тәсілін нақты бір шаруашылық жағдайында пайдаланудың тәртібін
белгілеу.
Бухгалтерлік есеп жүйесінің жалпы ұстамдырын кәсіпорынның есеп
саясятында іске асырған кезде мыналарды есепке оларды;
• Кәсіпорынның мүліктік жағдайы;
• Кәсіпорын қызметінің үздіксіздігі;
• Есеп саясатын жүргізген кезде шараушылық операциясын
көрсетудің қабылданған әдісінің мүлік бағасының және
міндеттемелердің еспеті жыл ішінде өзгермеуі.
Есеп саясатының басты тапсырмасы – шаруашылқ қызметін жоғары деңгейін
көтеру, бұл әрекетті тиімді реттеу мақсаты үшін шараушылық жөніндегі толық
объективті ақпаратты қалыптастыру.
АйМар ЖШС -ң қаржылық қызметінің алдыңда тұрган басты
тапсырмалары болып төмендегіліер саналады;
• Кірісті өсірумен рентабельділікті көтерудің жорлдарын іздестіру;
• Кәсіпорын қызметін қажетті қаржы ресурстары мен қамтамасыз ету;
• Қаржы органдарды мен кредиторлардың алдындағы міндеттемелерді
толық және уақытында орындау.
• Қаржылындару, несиелендіру мақсатында алынған қаражаттарды мақсаты
пайдалану;
• Айналым қаражатын тиімді пайдалануды қамтамасыз ету;
• Қаржылық және кассалық операцияларды құжжаттандырудың белгіленген
тәртібін сақтау.
Бөлiм 3. АйМар ЖШС –да қазiргi жағдайдағы сатып алушылар мен
тапсырыс берушiлердiң есеп – айырысу есебiн ұйымдастыру.
3.1. Алынуға тиісті шоттардың аналитикалық және синтетикалық есебі
Сатып алушылар және тапсырыс берушiлермен есеп – айырысудың есебi Бас
Шоттар жоспарының “Сатып алушылар мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе
Бөлiм 1. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлермен есеп
айырысудың экономикалық мазмұны және оның есебiнiң қазiргi
жағдайдағы жетiлдiру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Нарық жағдайындағы сатып алушылар және тапсырыс берушiлермен есеп –
айырысудың экономикалық мазмұны мен
мәнi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлер есеп – айырысуының жетiлдiру
жолдарын қазiргi заманғы ғалымдар мен тәжiрибешiлердiң еңбектерiнде
қарастыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
3. Сатып алушылар және тапсырыс берушiлердің есебінің міндеті
Бөлім 2. “АйМар” ЖШС-ң ұйымдық-экономикалық сипаттамасы, есеп және қаржы
жұмысын
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
2.1. Кәсіпорынның ұйымдық-экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... .
2.2. “АйМар” ЖШС-ң есеп және қаржы жұмысын ұйымдастыру ... ... ... ... ...
Бөлiм 3. “АйМар” ЖШС –да қазiргi жағдайдағы сатып алушылар мен тапсырыс
берушiлердiң есеп – айырысу есебiн
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..
3.1. Алынуға тиісті шоттардың аналитикалық және синтетикалық
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
3.2. Факторингтiк операциялардың және талап қою құқықтарын табыстау келiсiм
шарты бойынша операциялардың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3.3.Алынған вексельдердің синтетикалық және аналитикалық есебі
3.4.Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлермен басқалай есеп
айырысулар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
3.5.Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң есеп – айырысуларының есебiнiң
компьютерлендiрiлуi ... ... ... ... ... ... ... .
3.6.Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң есеп – айырысуының
аудитi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қортынды мен
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кiрiспе
Бухгалтерлік есеп бүгінгі күні басқару жүйесінде ең басты орын алады.
Ол өндіру, айналым, тарату және тұтыну процесстерін бейнелейді,
кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттайды және басқарушылық шешімдерді
қабылдауға негіз болады. Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп
Бухгалтерлік есеп стандарттарымен және субъектілердің қаржылық-шаруашылық
қызметінің бухгалтерлік есебінің шоттардың Типтік жоспарымен бекітілген
жалпы қағидалары және негіздері негізінде құрылады, бұл ұйымның
ерекшелігіне, нысандарына қойылатын талаптарға сәйкес келетіндей
ұйымдастырылуы керек.
Дебиторлық бережақ қаржылық есеп берудің негізгі көрсеткіші болып
табылады деуге болады, себебі дебиторлық бережақ есебі арқылы шаруашылық
субъектінің қаржылық жағдайын, оның рентабельділігін, сонымен қатар сатып
алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысуы арқылы бұл кәсіпорынның
белсенділігін, бәсекеге қабілеттілік көрсеткішін анықтауға болады.
Қазiргi кәсiпкерлiктi дамытуды қолға алу жағдайында дебиторлық
бережақтарда азайту мен жою үшiн төлем уақыты өтiп кеткендерiн қайтаруға
әрекеттер жасау, есептеудiң вексель арқылы жүргiзiлуi мен талап беру
құқығын сату, сақтандыру орындарында, сақтандыру сияқты шаралар жүргiзiлуi
тиiс. Соған байланысты осы тақырыпты, яғни сатып алушылармен және тапсырыс
берушiлермен есеп-айырысудың есебiн таңдауымның маңыздылығы жоғарда
көрсетiлген дебиторлармен есеп-айырысу шараларын анықтап, оның жүргiзiлуiн
көрсетуде.
Осы диплом жұмысының зерттеу объектiсi болып “ АйМар ” ЖШС - ның
жағдайы, экономикалық үйымдастыру жағдайы, есеп-қаржысының жағдайы
табылады.
Бұл алынған кәсiпорын, негiзiнен, алып-сату, жөндеу, көмек көрсету
қызметiмен айналысады. Осыған байланысты бұл кәсiпорынның өзiндiк тұрақты
тараптары бар.
Диплом жұмысын жазу барысында мынадай мiндеттер қойылды:
Сатып-алушылар және тапсырыс берушiлердiң мазмұнын анықтау.
Жетiлдiру мақсатындағы ғалымдар мен тәжрибешiлердiң еңбектерiне шолу жасау
.
-“АйМар” ЖШС -ның экономикалық үйымдастыру жағдайына зерттеу жасау.
-“ АйМар” ЖШС -да сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң бухгалтерлiк
есебi қалай және дұрыс үйымдастырылуы, керек жағдайларын ашу.
-“ АйМар ” ЖШС ішкi бақылау жағдайларына тоқталу.
Кәсiпорынның есебiн жүргiзудегi кемшiлiктер мен жетiспеушiлiктерiн тауып өз
ұсыныстарымды жасау.
Осы диплом жұмысын жазу барысында салыстыру, айырмашылықты табу,
калькуляциялау әдiстерiн қолдандым және де бухгалтерлiк есептiң заңдары мен
стандарттарына сүендiм. Сонымен қатар, “ АйМар ” ЖШС -ның есеп-саясаты мен
3 жылдық (2004 жыл, 2005жыл, 2006 жыл) бухгалтерлiк балансты қолдандым.
Дипломдық жұмыс 3 бөлімнен 78 беттен, 8 кестеден және 1 схемадан тұрады.
Бөлiм 1. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң есеп айырысуының
экономикалық мазмұны және оның есебiнiң қазiргi жағдайдағы жетiлдiру
жолдары.
1. Нарық жағдайындағы сатып алушылармен және тапсырыс берушiлеррмен есеп
айырысудың экономикалық мазмұны мен мәнi.
Қазiргi нарықық экономика жағдайында сатып алушылар мен тапсырыс
берушiлердiң есебiнiң дұрыс жүргiзiлуiнiң маңызы зор болып келедi. Сатып
алушылар мен тапсырыс берушiлердiң бережағы дебиторлық бережақ болып
табылады және жалпы дебиторлық бережақтағы үлесi жоғары болып келедi.
Жалпы, кәсiпорын балансында кредиторлық және дебиторлық бережақтың орналуы
алаңдатушылық тудырады. Өйткенi, дебиторлық бережақ кәсіпорынға басқа заңды
тұлғалар мен азаматтардың тауарлар мен қызмет, жұмыстарды сатып алған үшiн
бережақ сомасын көрсетсе де, оның алдағы уақытта кешiктiрiлiп төленуi
немесе мөлдем төленбеу қаупы бар. Бұл кезде кәсiпорынның шаруашылық iс-
әрекетiн жүргiзуде қаражат тапшылығы орын алып кәсiпорынның қаржы
жағдайында коптеген қиыншылықтар тудыратыны сөзсiз.
Сатып алушы немесе тапсырыс берушi әр түрлi кәсiпорындар,
ұйымдар,физикалық тұлғалардың тауарды немесе қызыметтi сатып алуына
байланысты сатушы кәсiпорынға бережағы дебиторлық бережақ болып саналады.
“Бухгалтерлiк баланс және қаржы есептерiндегi негiзгi ашылымдар”
атты 2 Бухгалтерлiк есеп стандартына сәйкес дебиторлық бережақ есептi
күннен кейiн бiр жыл iшiнде алынуы мүмкiн баптың бiрi болып табылады, яғни
оған:
ағымдағы активтердi сатып алғаны үшiн аванстық төлемдер;
алынуға тиiс шоттар;
негiзгi шаруашылық серiктестiгi мен оның еншiлес серiктестiктерi арасындағы
iшкi топтың операциялар нәтижесiнде туындаған бережақ;
акционерлiк қоғамның лауазымды тұлғаларының дебиторлық бережағы;
өзге де дебиторлық бережақтар жатады.
Алынуға тиiс шоттар бойынша дебиторлық бережақтың туындауы табысты
табыстың алынуы емес, мойындаудың қабылданған әдiсi – есептеу әдiсiмен
байланысты, мұндай кезде оларғадеген құқтың туындауы табыс болып табылады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 1-шi бөлiмiндегi 178-шi
бапқа сәйкес талап ету мерзiмiнiң жалпы ұзақтығы үш жыл болып белгiленген.
Үш жыл өткеннен кейiн бухгалтерлiк есептегi ұзақ мерзiмдi дебиторлық
бережақ шығыстарға жатқызылып, екi жыл бойы баланстан тыс шоттарда
ескерiлуi мүмкiн.
Қазақстан эканомикасының шаруашылық қызметiнiң нарық жағдайына
көшуiне байланысты коммерциялық ұйымдардың алдында өздерiнiң партнерлерiнiң
қаржылық жағдайын, төлем қабiлеттiлiгiн және сенiмдiлiгiн объективтi
бағалау қажеттiлiгi туындайды. Өнiмдi сату нарығын таңдауда, қаржыландыру
көздерiн iздеуде эканомикалық субъектiлерге толық еркiндiк беру әр түрлi
контрагенттермен есеп - айырысуға көп көңiл бөлуге мәжбүр етедi.
Кәсiпорын балансында сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң бережағы,
яғни дебиторлық бережақтың немесе кредиторлық бережақтың болуы
алаңдаушылық тудырады. Баланыс валютасы артқан кезде бұл бережақтар сонымен
бiрге кәсiпорын қызметiнiң өтiмдiлiк, тәуелсiздiк және төлем қабiлеттiлiгi
сияқты көрсеткiштерiн нашарлатады. Сонымен дебиторлық бережақ ұғымының
кәсiпорынның қаржылық жағдайын анықтауда, ағымдағы және копиталдық
шығындарды қаржыландыру көздерiнiң жағдайын анықтауда, сондай-ақ
қабылданған басқару шешiмдерiнiң дұрыстығы мен негiзделген
бағалауда маңызы зор. Дебиторлық бережақтың көлемiне олардың төленуiнiң
ықтимал мерзiмiне, сондай – ақ төленбеу жағдайын анықтау арқылы кәсiпорын
немесе ұйымның айналым құралдары мен даму тенденциясы жөнiнде қорытынды
жасауға болады.
Бүгiнгi таңда өнiм өндiретiн және сататын бiрде -бiр кәсiпорын өз
сатып алушыларының төлем қабiлетiне сенiмдi бола алмайды. Әр түрлi
объективтiк және субъективтiк себептерге байланысты сатып алушы -
ұйымдардың қайсыбiрi жеткiзiлген өнiм үшiн ақы төлемейтiн жағдайлар да
болады. Мұндай оқиғалардың болу мүмкiндiгiн көздей отырып, жабдықтаушы -
кәсiпорын шығындардан сақтанып оны болғазбоу үшiн шаралар қолдана алады,
мысалы: жеткiзiлiмдi сақтандыру ұйымында сақтандырады, талап қою құқығын
табыстайды (цессия), ал сенiмсiз клиенттерге өнiмдi коммисия шарты бойынша
сатуға бере алады.
Талап қою құқығын табыстаудың әлде қайда кең тараған түрi дебиторлық
бережақты факторингтiк компанияға сату болып табылады. Факторингтiк
компания – бұл белгiлi бiр сый ақыға кәсiпорыннан дебиторлық борышты сатып
алатын, содан кейiн тiкелеи тауар (жұмыстар, қызiметтер) сатып алушылардың
борыштарын жинайтын қаржы компаниялары немесе банктер. Яғни факторинг – бұл
төлемнiң көп бөлiгiн, борыштың толық өтелу кепiлдiгiн дереу алу,
шоттарды жүргiзу жөнiнде шығындарды кемiту мақсатымен тауар сатушы
(жабдықтаушы) тауар мәмiлелерi бойынша қысқа мерзiмдi талаптарды қайта
табыстайтын қаржыландыру жүйесi. Әлбетте, өз қызметтерiне факторингiлiк
компаниялар несие мен комиссия үшiн пайыздар өндiрiп алады.
Бұл орайда дебиторлық борыш керi талап қою құқығымен не керi талап
қою құқығынсыз сатылуы мүмкiн. Керi талап қою (регресс) - бұл мынадай
жағдайда дебиторлық борышты жинау жөнiнде құқық беретiн тұлғадан
(жабдықтаушыдан) төлемдердi алуға арналған дебиторлық борышты жинау
жөнiндегi құқық ауысатын тұлғаның құқығы (факторингтiк құқығы):
1. Дебиторлар борышты белгiленген уақытта өтемесе;
2. Мерзiмнен бұрын төлесе;
3.Аударылған дебиторлық борыштың қолайсыз болуы салдарынан
туындаған түзетулер енгiзсе.
Кредитор құқықтарының басқа тұлғаға ауысуы туралы ережелер керi қойылатын
талаптарға қолданылмайды.
Дебиторлық бережақты керi талап қою құқығынсыз сатқан кезде сатып
алушы ақшалай қаражатты (инкасацияны) жинау жөнiндегi тәуекелдi өз мойнына
алады және қарыз бойынша кез – келген зиянды қабылдайды. Бұл жағдайда
алынуға тиiстi борыштар – бұл нысаны бойынша да (бақылауды беру )
дебиторлық борышты түпкiлiктi (тiкелей) сату.
Керi талап қою құқығымен дебиторлық борышты сатқан кезде:
дебитор борышты өтемеген жағдайда, сатушы сатып алушыға ақы төлеуге
кепiлдiк бередi;
тараптардан әр қайсысы осы операция кезiнде операция жасал - ғаннан кейiн
өзi бақылайтын активтер мен мiндеттемелердi мойындаиды және сатылған немесе
өтелмеген активтер мен мiн - деттемелердi бұдан әрi мойындамайды.
Таза түсiмдер айқындалады - бұл, пайда болған мiндеттеме - лердi
қоспағанда, сату нәтижесiнде алынған ақшалайқаражаттар немесе басқа
активтер;
нәтижесiнде сатудан болған зиян анықталады.
Сондай - ақ қазiргi нарықтық жағдайда сатып алушылармен, тап - сырыс
берушiлермен есеп айырысу вексель көмегiмен де жүзеге асыры- лады, яғни
сатылған тауарлар (қызыметтер, жұмыстар) үшiн вексель алынады. Вексель
дегенiмiз - вексель берушi вексель ұстаушыға беретiн белгiленген нысандағы
жазбаша қарыздық мiндеттеме, ол вексель ұстаушыға вексельде көрсетiлген
соманы белгiленген мерзiмде төлеудi вексель берушiден талап етуге құқық
бередi.
Векселдердiң шығарылу тәртiбi мен айналысы “Қазақстан
Республикасындағы вексель айналысытуралы” Қазақстан Республикасының 1997
жылғы 28 сәуiрдегi № 97 – 1 заңмен реттеледi. Қазақстан Республикасындағы
вексель айналысы жай және аударым коммерциялық (тауарлық) вексельдердi
шығарудан, олар бойынша талап ету құқығын беруден, вексельдiк
мiндеттемелердi және сонымен байланысты операциялардыорындаудан, сондай –
ақ есеп кеңселерiнiң вексель операцияларын жүргiзуiнен және вексельдердi
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiнiң қайта есептеуiнен тұрады.
Вексельде мынадай деректемелер болуға тиiс:
-құжат мәтiнiнiң өзiне енгiзiлген және осы құжат жасалған тiлде айтылған
“вексель” атауы;
-белгiлi бiр ақша сомасын төлеуге ешқандай шарт қойылмаған бұйрық (аударым
вексельiнде)немесе ешқандай шарт қойылмаған уәде (жай вексельдi)
-төлем төлеуге тиiс тұлғаның (аударым векселiь бойынша төлеушiнiң) атауы;
-төлем мерзiмiн көрсету;
-төлем жасалуға тиiс орынды көрсету;
-кiмге немесе кiмнiң бұйрығымен төлен төлеуге тиiс тұлғаның атауы;
-вексель жасалатын уақыт пен орынды көрсету;
-құжат беретiн тұлғаның (вексель берушiнiң)қолы.
Қорыта айтқанда, вексель тауар жеткiзу туралы мәмiлелер бойынша
төлемдi кейiнге қалдыру үшiн берiледi. Вексельдiк мiндеттеме вексель берушi
тиiстi түрде ресiмделген вексельдi берген сәттен бастап туындайды.
Тауарлар мен қызыметтердi сату - айналым құралдарының соңғы және
маңызды сатысы болып табылады. Осы сатының табысты болып, пайда әкелуiне
көптеген iшкi және сыртқы факторларға, соның iшiнде өндiрiлетiн өнiмнiң
сапасы мен эвалюциясына, өндiрiс процесi мен оның дұрыс
жүргiзiлуiне,саясатының оңды және терiс нәтижелерiн бағалау дебиторлық
бережақты басқарудың құрамдас бөлiгi болуы тиiс. Қойылған мақсатқа сай,
жоғары пайда мен жоғары сату көлемiн қамтамассыз ететiн оптималды, тиiмдi
деп санауға болатын несие саясаты жоқ емес, әрқашан да мiндеттi түрде бар
болады.
Қазiргi кезде шаруашылық тәжiрибеде дебиторлық бережақты есептеу және
бақылауда дебиторлық бережақтың айналымдылығы мен айналым периоды
көрскткiштерiн қолданады. Бұл көрсеткiштердi анықтау жолдары төменде
көрсетiлген:
Дебиторлық бережақтың айналымдылығы (ДБА) – белгiленген мерзiм iшiнде
дебиторлық бережақтың жасайтын айналым санын көрсетедi:
ДБА ( несиеге сату дебиторлық бережақ
Бұл көрсеткiштiң өсуi дебиторлық бережақ сферасындағы оңды тенденциялардың
болуын куәландырады.
Дебиторлық бережақтың айналым периоды (ДБАП) шот фактура ұсынылған
және төлем жүргiзiлген күн арасындағы орташа күн санын көрсетедi;
ДБАП ( Дебиторлықбережақ күндiк несиеге сату
Бұл көрсеткiштiң төмендеуi оңды нәтижелер бередi. Ол кезде сату мен
дебиторлық беркжақтың ара қатынасы жақсарады, яғни дебитор- лық бережақты
өтеу жылдамдығаның артқаны жөнiнде айтуға болады.
1.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлер есеп – айырысуының жетiлдiру
жолдарын қазiргi заманғы ғалымдар мен тәжiрибешiлердiң еңбектерiнде
қарастыру
Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлер есеп – айырысуының жетiлдiру
жолдарын қазiргi заманғы ғалымдар мен тәжiрибешiлердiң еңбектерiнде
көп көтеретін мәселе. Мысалы, аудитор Соколова Т.А.(38) көзқараыс бойынша:
Кәсіпорындар резидент еместер мен жасақан шарттардың негізінде транзиттік
жабдықтаулар арқылы нақты сатып алушылар үшін түскен товарларды баланстан
тыс шоттарда есептеп жүрді. Осындай келісім шарттарда кәсіпорынның
міндетіне барлық кедендік процедуралар және тауарды соңғы нүктеге дейін
жеткізу кірді. Осындай кәсіпорындарға салықтық тексеру жүгізген кезде оны
негізсіз деп тапты. Тауарлар түскен кезде салық инспекторларының пікірі
бойынша кіріс ретінде қарастырылып, ол тауарларды сатып алушыға сатқан
кезде шығын ретінде көрсетілуі тиіс.Осының негізінде салық органының
қызметкерлері барлық түскен тауардың құнына ҚҚС салығын салып, және штраф
салды. Осы операция бойынша бюджетке Салық кодексінің 163-3 ст-ң 1
тармағына сәйкес 10 АЕК көлемінде штраф түсетін болды.
Келесі қазіргі кездегі аудитор З.П.Дружинина (9) өзінің
еңбектерінде: Сатып алушылармен есеп айырысу кезінде сатып алушылардың
шот-фактуралары бойынша алдын-ала төлеген шоттарына берілген праводкалар
бойынша кеткен қателер жиі кездесіп тұрады. Мысалы тауарлармен жабдықтаушы
кәсіпорын сатып алушы кәсіпорынға шот ұыснған кезде тауардың 1 данасының
нақты құн сомасынан аз сома көрсеткен. Және бұл сома тауардың жалпы
құнын азайтқан. Соңынан сатып алушы кәсіпорын жетпеген соманы нақты
ақшамен кассаға төлеп, кассалық чек алды.
Тараз Мемлекеттiк Университетiнiң “ Бухгалтерлiк есеп және аудит”
кафедрасының аға оқытушысы Жұмабекова Г.Ж.“ Өнiм- өндiрушiлер мен сатып
алушылар, тапсырыс берушiлер арасындағы бухгалтерлiк есептi қалыптастыру”
мақаласында . (34) Агробиржа қызметiнiң басты бағыты тұтынушылар
қажеттiлiктерiн қанағаттандыру және нарық заңына сәйкес бағаларды анықтау
үшiн ауыл шаруашылық өнiмдерiнiң көтерме саудасын үйымдастыру болып
табылады. Көтерме сауда тауарлардың өндiрiс сферасының айналыс сферасына
түсетiн байланыс формасын көрсетедi. Көтерме сауданың негiгi қызметi-
тұтынушыларды өндiрiс техника қызметпен және тапсырыстарға сәйкес халық
тұтынатын тауарлармен бiрқалыпты және үздiксiз қамтамасыз ету. Сатушы мен
сатып алушы биржалық комитет тұлғалары болып табылады. Биржалық дәнекер
өзiнiң тұрақты клиентiн топтастыру бойынша өнiмдердi сату, сатып алу,
айырбастау арқылы жүзеге асыратын келiсiм бойынша жұмыс атқарады. Биржалық
дәнекердiң жұмысының негiзгi функциялары:
-биржа арқылы өткiзiлетiн, сатылатын өнiмдердiң сұранысы мен ұсыныстарын
талдау және зерiттеу;
-биржадағы өнiмдердi айырбастау, сату немесе сатып алуларға дәнекерлiк;
-биржаның өз қажеттiлiгiне өнiмдердi сатып алу;
-жасалған келiсiмдер бойынша құжаттарды толтыру.
Тараз қаласындағы “Әулие – ата”агробиржасында және Шымкент қаласындағы
“Жiбек – Жолы” тауар биржасында дәнекерлер – брокерлер осы биржалардағы
негiзгi тұлға болып табылады.
Өнiм өндiрушiлер мен тапсырыс берушiлердi қандай да бiр өнiм түрiн
сату немесе сатып алу қызықтыратын болса, онда биржа мүшесi болыптабылатын
брокерлiк фирмаға немесе өздерi биржа мүшелерiнiң қатарына енедi. Тұрақты
өнiмдi сол биржадан сатуды немесе сатып алуды, дәнекерлiк қызметпен
шұғылдануды көздейтiн сатушы немесе сатып алушы, тапсырыс берушi биржа
мүшесi бола алады.биржа мүше- сi болу үшiн биржадағы “орны” құны көрсететiн
жарна төлеуi қажет.
Брокерлер сатып алу, сату келiсiмдерiн жасап, қызмет көрсетедi. Олар
нарық коньюктурасын, жан- жақты өнiмдердiң сатылуы мен мүмкiндiгiн бiледi,
шағын тауарлар ассортиментiне маманданған. Брокердiң мiндетi -тауарды нарық
айналымына түсiруге көмектесу болып табылады. Брокер де биржаға келiсiм
сомасынан белгiлi бiр пайыз көлемiндегi қызмет көрсеткiшiне байланысты
биржа жарнасын төлеуi қа жет.
Қазiргi кезде брокерлiк қызметтерге тиiстi дәрежеде көңiл ауда рылмай
отыр. Осыған байланысты бұл мәселенi тезiрек шешу, жаңа бағыттарды iздену
жолында өз қызметтерiн жалғастырушы кәсiпор- ындар үшiн өте қолайлы болар
едi. Себебi, мемлекеттiк бюджет қазынасына түсетiн табыс көлемiне бiрден-
бiр әсер етушi фактор болып табылады.
“Хегай и К” фирмасының директоры (Өскемен қаласы И.В.Хегай “Шетелдiк
валютадағы дебиторлық бережақ мақаласында. (39) Бiздiң республикадағы
кiсiпкерлiк кызмет барған сайын кұрделi әрi көп жақты болып ұлттық
шекарадан өтiп кетедi. Шетелдiк әрiптестермен мәмле бүгiнгi күндерi
коптеген қазақстандық кәсiпорындар үшiн кәдiмгi құбылысқа айналды. Егер
валюталық операциялар бойынша кедендiк және заңдық рәсiмдердiң механизмi
бiр арнаға түскен болса, оларды бухгалтерлiк есепке көрсетудiң тәртiбi
күрделi болып қалуда. Кез-келген кәсiпорының кызметiндегi басқа
операцияларға тиiспейтiн, тек шетелдiк валютадағы дебиторлық бережағы
турасында талдау жасап кетейiк.
Шетелдiк валютадағы дебиторлық бережақ шетелдiк әрiптестермен мәмлелер
жасағанда :экспорттық операциялар бойынша, кәсiпорын қызметкерлерiнiң
iссапарлары бойынша және тағы баска туындайды.
Экспорттық операцияларға салық салу механизiмiнiң өзiндiк ерек шелiктерi
бар:
- салық салудың тәртiбi келiсiлген халықаралық шарттар бар жағдайларды
қоспағанда, тауар экспортына нөлдiк ставка бойынша салық салынады;
- Қазақстан республикасымен халықаралық шарттар жасасқан ТМД елдерiне
тауарлар экспортына нөлдiк ставка бойынша қосымша құн салығы (ққс) салынуға
тиiс;
- нөлдiк ставка бойынша қосымша құнсалығын (ққс) салуды көздейтiн
халықаралық шарттарды Қазақстан Республикасымен жасаспаған ТМД елдерiне
тауар экспортына “ салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер
туралы “ Қазақстан Республикасының Салық кодексiнiң 207 – шi бабындағы
жалпы ережелер бойынша қосымша құн салығы салынады.
Валюталық операцияларды бухгалтерлiк есепте көрсетудiң ерекшелiгi “
Шетелдiк валютадағы операцияларды еспке алу “ атты 9-шы Бухгалтерлiк есеп
стандартымен реттеледi. Шетелдiк валютадағы операциялар бойынша осы
стандарттың негiзгi талабы болып табылатыны: валюталық операциялар,
қаржылық есептемелердi жасау және өткiзу кезiнде қолданылатын ұлттық
валютамен көрсетiлуi тиiс. Бұл үшiн валютаны айырбастау бағаны –
операциялар жасалған күнгi Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiнiң ресми
бағамы қолданылады. Операциянiң жасалған күнiн анықтау- операция түрiне
байланысты. Олардың тiзiмi 9-шы Бухгалтерлiк есеп стандартында
мазмұндалған. Сонымен, әрбiр мәлiм бойынша екi бақылау күнi болады:
тауарларды (жұмыстарды, қызметтердi ) жеткiзу күнi;
ол бойынша есеп айырысу күнi.
Кедендiк рәсiмдеу күнi, тауарларды жеткiзу күнi, ал субъектiнiң
валюталық шоты бойынша ақша қаражаттарын есептеу немесе есептен шығару күнi
– есеп айырысу күнi болып табылады. өз мәнi бойынша бақылау күнi –
дебиторлық бережақтың қалыптасқан күнi мен оларды өтеу күнi. Ал осы күндер
аралығында валюта бағамы жие өзгеретiн болса, онда бағамдық айырма
туындайды. 9-шi Бухгалтерлiк есеп стандартына сәйкес әрбiр есептi
кеземiнiң соңында шетелдiк валютадағы дебиторлық бережақты Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкiсiнiң ресми бағамы бойынша қайта есептеу керек.
Мұндай жағдайда iске аспаған бағамдық айырма, яғни қаржылық есептеменi
жасайтын күн басталған сәтте аяқталмаған операциялар бойынша бағамдық
айырма туындайды. Шетелдiк валютадағы дебиторлық бережақ бойынша әрбiр
есептi кезеңнiң соңындағы бағам – айырмашылықты көрсетудiң тәртiбi, мiндетi
болып табылады, өйткенi, ол кәсiпорынның қаржылық жағдайына және
субъектiнiң өтiмдiлiк және төлем қабiлетiнiң талдамалы көрсеткiштерiне әсер
етедi.
Бағамдық айырмашылық оң немесе терiс болуы мүмкiн. Оң бағамдық айырма
бухгалтерлiк есепте табыс болып табылады және жылдық жиынтық табыста
түзетiлуге тиiс, ал терiс бағамдық айырма бухгалтерлiк есепте шығыс болып
табылады, бiрақ шегерiмге жатпайды.
“ Фондовый Дом “ президентi Нұрымбетов Б.М. “ Дебиторлық және
кредиторлық бережақтарды қайта құрылымдау бағдарламасы “ мақаласында. (35)
Бержақтарын өзара өтеу бойынша бiздер ұсынған нұскауда делдал – банк
болмайды, өйткенi толем құралы ретiнде банк ақшасы емес, табылған немесе
анықталған өзара бережақтардың өтелуiн 100 пайыз қамтамассыз ететiн вексель
болып табылады. Сондай -ақ вексель – бухгалтерлiк проводкалар жүргiзудiң
негiзi болып саналады. Қаржы Министiрлiгiнiң қаулысы бойынша өзара
талаптарды есепке алуға шек қойылған болатын. Ал, бiз ұсынатын бағдарлама
өзара есепке алуға жатпайтындықтан, әрекет етушi заңдылықтарға қайшы
келмейдi. Төлемдердiң вексельдiң көмегiмен жүргiзiлуi кәсiпорының қаржы
шаруашалық iс - әрiкетiндегi есп айырысуларды жылдамдататын, төлемдер
жүйесi ретiндегi вексель нарығының дамуына әкеледi. Сондай – ақ, бағдарлама
қатысушыларының вексельдi бережақтарын өтеу кезiнде толем құралы ретiнде
қолдануы кәсiпорынның балансының құрылымын айтарлықтай өзгертедi және
түскен қаражаттарды өндiрiстi дамытуға және де өздерiрнiң әлеуметтiк
-экономикалық мәселелерiн шешуге бағыттауға мүмкiндiктер бередi. Бағдарлама
жалпы және әрбiр, жекелей алғандағы кәсiпорын үшiн өтелуге бағытталған
бережақтар сомасын көбейтудi қарастырады.
Алматы қаласындағы “ ВДО Қазақстан аудит “ жабық акционерлiк қоғамының
аға менеджерi Т.Ветулев “ дебиторлық борышты беру – сату мақаласында. (33)
Мәмле жасау кезiнде тараптардың карым – қатынасы туындайтын мiндеттемелердi
орыдауға бағытталған. Қызмет көрсету, тауарлар сату кезiнде тараптардың
бiрi – сатушы дер кезiнде ақы төленедi деп ойлайды. Егер, мәміле бойынша
ақы алдын – ала төленген болса, одан әрi қиындық туындамайд. Егер сатып
алушы көзделген мерзiмде есеп айырыспай, соның себебiнен сатушыда
дебиторлық борыш сомасының туындауына әкеп соқтырса, қиындықтар туындайды.
Одан кейiнгi жерде сатушының сатыпалушыдан борышты акцептсiз өндiрiп алуы
мүмкiн болмайды, өйткенi өзара есеп айырысудың негiзгi нысаны акцепттiк
тәртiппен, яғни сатып алушының келiсiмi бойынша көзделген.
Дебиторлық борыштың ауқымына байланысты кәсiп орында айналымнан
қаржыларды өқшауландыру, ақшалай қаражат айналымдылығы мерзiмдерiнiң
баяулауы және дебиторлық борышты қайтару мерзiмiнiң ұзақтығы пайда болады.
Iс жүзiнде, пайда болған дебиторлық борыштан кейiн 90 күн өткеннен соң
сатушы күдiктенедi де, белгiлi бiр iс – қимылдар жасай бастайды (телефон
шалу, хат хабар алмасу, iссапарлар), бiрақ олар әрдайым ойдағыдай аяқтала
бермейдi. Борыштың нақтылығын және дебитордың бар екенiн растау жөнiндегi
iс – қимылдың бiрi есептi күнге салыстырып тексеру актiсiн жасау болып
табылады, бiрақ бұл әрекет ақшалай қаражатты қайтаруға кепiл бола алмайды.
Мiндеттемелердi орындамау жағдайларының жиiлеп кетуiне байланысты
“Вексельдiк айналым туралы “ Қазақстан Республикасының заңдарында
мiндеттемедегi талаптан қайту ретiндегi шарт нысаны – цессия көзделген.
Анағұрлым кең тараған нысан факторингтiк компанияға, яғыни қаржы
компаниялары немесе банкке дебиторлық борышын сату болып табылады. Бұл
кезде тауарды сатудан дебиторлық бережағы бар сатушы компания несие
шартындағы факторингтiк компания сатушы компанияға алдын – ала қолма – қол
ақша төлейдi. Ал , сатып алушы компания өз кезегiнде факторингтiк
компанияға төлемiн жасап, бережағын өтейдi”
КАЗНАУ – дың “ бухгалтерлiк есеп және аудит “ кафедрасынан аспирант
Амирешова А. “ Үмiтсiз бережақтардың есебi“мақаласында. (32) Үмiтсiз
бережақтар дегенiмiз – кәсiпорынның уақытында өтелмеген және сәйкес
кепiлдемелермен қамтамасыз етiлмеген дебиторлық бережағы немесе алынуға
тиiс шоттар. Үмiтсiз бережақтар сатып алушылар мен тапсырыс берушiлер
тауарларды несиеге ( төлемдi кейiнге қалдырып ) сатса пайда болады. Несиеге
сату сатып алушыларды қызықтырады. Тәуекелдiң болуы сатып алушылардың
несиенi ұзақ мерiзiмде қайтаруы мен немесе тiптен алынған несиенi қайтаруға
мүмкiндiктерiнiң болмауына, яғни үмiтсiз бережақтың пайда болуына
байланысты. Алайда, тәжiрибеден көргенiмiздей ұзақ мерзiмдi кейiнге
қалдырудан, несиенiң қайтарылмауынан болатын зияндар үмiтсiз бережақтардан
болатын зияндарға қарағанда шығын көптеп әкеледi.
Егер сатып алушылар ақыр соңында өздерiнiң мiндеттемелерiнiң толық
сомасын төлесе, сатушы кәсiп орын үшiн, бұл жақсы әсер етiп олар өздерiнiң
өнiмдерiн еш күмәнданбастан сатар едi. Бережақ сомасы несиеге сату көлемiне
де және несие ұсынылған мерзiмге де байланысты. Кейбiр күмән тудыратын
қаржылық жағдайы нашар сатып алушылар төлем жүргiзбей қойды деп есептейтiн.
Бұл жағдайда үмiтсiз бережақ орын алады. Кәсiпорын табысының сомасын
бағалаған кезде үмiтсiз бережақтың өтелу мүмкiндiгiне көңiл бөлу керек.
Отандық тәжiрейбеде үмiтсiз бережақ күмәндi бережақ деп аталады. Күмәндi
бережақтарға резервтi жыл соңында дебиторлық бережақ инвентаризациясын
жүргiзгеннен кейiн жасақтау керек. Егер сатушы, тапсырыс берушi тарапынан
ақшаларын қайтарып алуға барлық шаралар жасалып қолданылса және олар
нәтижесiз болса, онда сатушы кәсiпорын пайданың белгiлi бiр бөлiгiн
резервтеуге құқылы, келер жылғы үмiтсiз бережақтардың орнын жасақталған
резерв есебiнен жабу үшiн. Дебиторлар өз бережақтарын өтеген жағдайда
кредитор келер жылдың соңында қайтарылған сома мөлшерiне резерiвтегi
табыстық жұмсалған бөлiгiнiң орнын толтырады.
Бiшкек Мемлекеттiк Университетiнiң проректоры Құрманбеков Оралбек
“Өнiмдi сатудың есебi” мақаласында. (37) Сатудан түскен түсiм алынған
немесе болашақта алынуы күтiлетiн дебиторлық бережақ түрiндегi қаражат
немесе олардың эквивалентi болып табылады. Ол ағымдағы сату бағасымен
белгiленедi. Егерде бағасы келiсiм шартта көрсетiлмесе, дебиторлық бережақ
немесе сатудан түскен түсiмдi ұқсас тауарлардың бағасымен анықтайды. Сипаты
бойынша түрлi қызметтермен жұмыстарды орындайтын кәсiпорындарда сатудан
түскен түсiмдi мойындаудың өздерiне тән тәсiлдерi қолданылады. Ұзақ
мерзiмде өнiм дайындайтын ұйымдарда табысты мойындау тапсырыс берушiге
жасалған объектiнi толықтай тапсырғанға дейiн жүзеге асады. Әдетте,
ғимраттар, құрылғылар немесе басқада техникалық құралдар түрлерi құрылысы
бiрнеше жыл салынады. Тапсырыс берушi бұндай обиектiлерге төлемдi, олардың
құрылысының белгiлi бiр этапы немесе цикылы аяқталған соң жүргiзiлуi тиiс.
Сондықтан көрсетiлген қызыметтiң нәтижелерi дұрыс, нақты бағалануы тиiс.
Тауарды сатудың кең тараған түрi сатып алушыларға комерциялық несие
шартымен сату. Несиенi ұсынғаны үшiн сатушының пайызы да сатудан түскен
түсiм болады.
2. Сатып алушылар және тапсырыс берушiлердің есебінің міндеті
Өнімді шығару мен сатудың есебі - оны басқаруға қажетті ақпараттарды
уақытында алуды қамтамасыз ететін мақсатты бағыттағы процесс.Өнімді сатумен
өткізу опреациялар салдарынан дебиторлық бережақтар пайда болады.
Бұл есептің мақсаты болып өнімді шығарудың өндірістік бағдарламасын
орындауын және сатып алушыларға қатысты кәсіпорынның келісімдік
міндеттемелерін орындауын бақылау табылады. Сонымен қатар есеппен бірге
кәсіпорын қоймасында бар болуы, белгіленген запас нормасына сай келуі,
өткізуге жеткілікті тауарлық қамтылуы және жолдағы мен қоймадағы өнімнің
сақталуы, сатып алушылардан төлемдердің уақытында төленуі, сатумен
байланысты шығындарды үнемделуі бақыланады.
Өнімді өндіру, жіберу және сатуға қатысты дұрыс басқарушылық
шешімдерді қабылдау үшін кәсіпорынның басқару бөлімі уақытында қажетті
ақпаратты алуы қажет. Мысалы, өнімді шығару туралы күнделікті ақпарат
күндік тапсырмалар мен айлық жоспарды орындауды күнделікті бақылауға және
жоспардан ауытқу болған жағдайда сәйкес шараларды қолдануға мүмкіндік
береді. Қоймадағы өнімнің қалдықтары туралы мәліметтер өткізу жоспарын
орындаудың және ауытқуды жоюдың күнделікті мүмкіндіктерін сипаттайды.
Жіберілген өнім туралы мәліметтер сату көлемінің күтілетін өсімін болжауға,
кәсіпорынның пайда мөлшеріне әсерін анықтауға және маңызды көрсеткіштер
бойынша жоспардың орындалуына қажет.
Есептік ақпарат кәсіпорынның сыртқы есеп берушілігін жасау үшін өте
қажет.
Есептік ақпараттың ұйымдастырушысы және оны қалыптастыру процедурасын
атқарушы болып әрине бухгалтерия табылады.
Дайын өнім есебінің, оны өндіру, өткізу және сатудың салдарынан пайда
болатын дебиторлық бережақ есебінің негізгі мақсаттары келесідей:
-өнім қозғалысының уақытында құжаттық рәсімделуін қамтамасыз ету,
қоймаға түсуі және сатып алушыларға жіберілуі;
- пайда болған дебиторлық бережақтарды тиісті ашылғансатып алушылардың
түрі шоттар бойынша дұрыс есептеу;
- дебиторлық бережақтарды төлеу мерзімдеріне байланысты дұрыс топтау;
-материалды жауапты адамдармен өнімнің толық және уақытында
кірістелуін, сонымен бірге запастардың белгіленген нормативтерге сай келуін
бақылау;
-тиеу мерзімі, өнімнің ассортименті және түрлері бойынша сатып
алушылармен өнімді жеткізу келісімдерін орындау есебін ұйымдастыру;
-төлем құжаттарын толтыру және сатып алушылардан ақшаның уақытында
түсуін бақылау;
-өнімді шығару, тиеу және сату операцияларын ағымдағы есеп
регистрларында және бухгалтерлік шоттарда бейнелеу;
-өнімді өткізумен байланысты өндірістік емес шығындарды бейнелеу және
олардың мөлшері мен құрамын бақылау;
-өнімді сату жоспарының орындалуын бақылау;
-кәсіпорынның сыртқы есеп берушілігнің көрсеткіштерін және оларды
есептеу үшін ақпаратты даярлау.
Осы мәселелерді дұрыс орындау үшін есепті тиімді ұйымдастыру қажет.
Бөлім 2. АйМар жаупкершілігі шектеулі серіктестігінің экономикалық
сипаттамасы және есеп-қаржы жұмысын ұйымдастыру.
2. 1 Кәсіпорының ұйымдық – экономикалық сипатамасы.
АйМар Жауапкершілігі шектеулі серіктестігі БҚО, Шыңғырлау ауданы,
Шыңғырлау ауылында орналасқан. Заңды мекен-жайы: Абай көшесі, 1 үй. АйМар
ЖШС 2001 жылы 12 желтоқсанда құрылды.Тіркеу номері №4643-1926. Жалғыз
құрылтайшы Саргужиева Жұмағыз Медетқызы қаражатымен құрылған.ЖШС-ғы алатын
үлесі-100%
Меншік формасы – жеке меншік. Кәсіпорын заңды тұлға болып саналды
және өзінің қызметін Қазақстан Республикасының заңдылықтарына және өзінің
жарғысына сәйкес орындайды.
Жауапкершілігі шектелуі серіктігінің жеке балансы, банкте есеп
айырысу шоты, қазақ және орыс тілінде мөрі бар.
АйМар жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қызметтінің негізгі
мақсаты – пайда табу.Серіктестіктің қатысушылары жеке тұлға.
Негізгі қызмет түрлері болып;
- тауарлы мұнай өнімдерін сатып алу, сақтау және АЗС-р арқылы
сату;
- халық тұтыну тауарларын өндіру, сатып алу және сату;
- сауда- саттық қызметі;
- ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру, сатып алу, сақтау, өңдеу және
сату;
- ауыл тұрғындарына тұрмыстық қызметтер көрсетук;( шаштараз,
жөндеу, транспорттықь қызметтер, делдалдық қызметтер, және
мүліктер мен құрылғыларды жалға беру)
- сыртқы экономикалық қызметтер.
ЖШС АйМар ойын және шоу-бизнесімен айналысуға құқығы жоқ. ЖШС
АйМар-ң жарғылық қоры- 77500 тг
Кәсіпорының негізгі іс-әрекет көрсеткіштерін төмендегі бірінші
кестеден көруге болады;
Кесте 1
АйМар жауапкершілігі шектеулі серіктестінің көлемі, мың тенге
жылдар Өсу
№ Көрсеткіштер қарқыны, %
2004 2005 2006
1 Негізгі құралдар 461 403,2 354,3 76
2 Ағымдағы активтер 4802 3954,4 2542,3 53
3 Тауарлы өнім 9547 9726 10739 64,5
4 Жалпы өнім 9547 9726 10739 64,5
5 Өзіндік капитал 3080 3206 1573,6 88,8
6 Жарғылық капитал 77,5 77,5 77,5 100
7 Жұмысшылар саны, 10 10 12 120
адам
8 Таза табыс 265 289 368 139
Жоғарыда келтірілген кестеден қорытында шығатын болсақ, онда мынадай
тұжырымға келуге болады, яғни АйМар жауапкершілігі шектеулі
серіктестегінің жарғылық қоры құрылған кезден бастап өзгермеген. Кәсіпорын
өткен жылдың бөлінбеген пайдасынан резервтік қорды құрудың жалпы мақсаты
болып, кездейсоқ жағдайлардан болатын немесе жоспарланбаған шығымдарды жабу
үшін жасақталады. Негізгі құралдардың көлемі тозу, сатылу себебінен 2006
жылы 2004 жылмен салыстырғанда 14 пайызға азайған. Бұл өзгерісті негізгі
құралдарды сатумен түсіндіруге болады. Кәсіпорынның балансында негізгі
құралдың бір түрі ғана көрсетілген. Құрамы жоқ. Себебі кәсіпорын ауыл
шаруашылығында тек бір ғана ғимаратта орналасқан. Ал оның құнының төмендеуі
оған есептелетін жыл сайынғы тозу сомасымен түсіндіріледі. Ал мұнай
өнімдерін халыққа жалға алған түрлі АЗС-тар арқылы таратады. Кәсіпорын
көбіне алыққа тек қызмет көрсетумен айналысады. Сондықтан алған тақырыбыма
байланысты сатып алушылар ретінде түрлі АЗСтар және ауыл тұрғындары. Сауда
көбіне нақты ақшаға жасалады. Ал тауарлы өнім мен жалпы өнім көлемі 35,5
пайызға азайған. Себебі кәсіпорын ауыл шаруашылығы өнімін сатудан 2005 және
2006 жылдары шығынмен аяқтап отыр.
Жұмысшылар саны жыл сайын өсіп отыр 20 пайызға . Оның себебі
кәсіпорының қызмет көлемінің жалпы өндірістің ұлгаюы себептерінен, жана
жұмыс орындарының барынан деп түіндіруге болады.
АйМар жауапкершілігі шектеулі серіктестігі 2004 жылдары
өзініңшаруашылық қызметін пайдамен аяқтағанда, ал таза табыстың көлемі
2006 жылы және 2005 жылы көбейген. Бұл жерде айта кететін жағдай кәсіпорын
көрсететін қызметкердін өзіндік құнының жоғарылауына қарамастан пайда
алып отыр.
Ендігі жерде тұрган мәселе, ол кәсіпорының қызмет көлемін ұлғайтып ол
экономақалық - өндірістік қатынастарда болатын серіктестер санын көбейту,
сөйтіп ішкі нарықта өз қызметтеріне сұранысты ұлғайтып, ұзақ шаруашылық
қызмет атқару болып табылады.
АйМар жауапкершілігі шектеулі серіктестілігінің негізгі қызметі
мұнай өнімдерін сату, халыққа тұрмыстық қызмет көрсету болғандықтан
ағымдағы активтерді көрсетуді жөн көрдік, ал оның көлемі 47 пайызға
төмендеген. Оның себебі кәсіпорын жылдың аяғына дейін товарларды өткізі
отыруында. Ал ағымдағы активтердің көлемі мен құрылысын келесі кестеден
көреміз.
Кесте 2
АйМар ЖШС-ң ағымдағы активтердің көлемі мен құрылымы.
жылдар
№ Ағымдағы
активтер
түрлері
2004 2005 2006
Мың тг Құрылымы,Мың тг Құрылымы, %Мың тг Құрылымы,
% %
1 Дебиторлық 511 10,6 529,2 13,3 393,9 15,4
бережақ
2 ТМҚ 1016 21,1 0,4 0,01 2,5 0,09
3 Ақшалай 2808 58,4 2874 72,6 2130 83,7
қаражаттар
4 Басқалай 467 9,7 550,8 13,9 15,9 0,6
активтер
5 Барлығы 4802 100 3954,4 100 2542,3 100
Бұл кестеден көріп отырғанымыздай, АйМар ЖШС –нің ағымдағы
активтердің құрылысы мен құрамы келтірілген. Кестені талдай келе кәсіпорын
бойынша ағымдағы активтердің жалпы көлемі 2006 жылды 2004 жылмен
салыстырғанда 47 пайызға азайған. Оның себебі активтердің тез сатуымен
және сатып алумен түсіндіріледі. Жалпы ағымдағы активтер көлемінің 58-47
пайызын ақшалай қаражаттар алып отыр. Ал 10-15 пайызын дебиторлық
бережақтар алып отыр. Товарлы-материалдық құнды заттар құны 2006 жылы 2004
жылмен 21 пайыздан 2,5 пайызға төмендейді. Оның себебі товарлы материалды
құнды заттардың тез сатылуы. Себебі мұнай өнімдері тез сатылатын өнімдерге
жатады. Басқалай активтер құрамы 2006 жылды салыстырғанда 9,7 пайыздан 0,6
пайызға төмендейді. Жалпы осы көрсеткіштерден кәсіпорынның активтерінң тез
сатылып, және ақшалай қаражаттарының өскендігін көреміз. Бұл кәсіпорын үшін
жақсы көрсеткіш. Енді кәсіпорынның қаржылық іс-әрекет нәтиежесін келесі
кестеден көреміз.
Кесте 3
АйМар ЖШС- нің қаржылық іс- әрекет нәтижесі.
№ Көрсеткіштер Жылдар Ауыткуы,
%
2004 2005 2006
1 Көрсетілген қызмет, 9596 9862 10739 122
өнім өндіруден
кіріс, мың тг.
2 Сатылған өнімнің 7963 8521 8956 112
өзіндік құны, мың тг
3 Жалпы табыс, мың тг 1633 1341 1783 109
4 Кезеңдік шығындар, 971 938 1186 122
мың тг
5 Салық салынғанға 662 403 597 90
дейінгі табыс, мың
тг
6 Корпоративтік табыс 198,6 120,9 229 115
салығы, мың тг
7 Таза табыс , мың тг 463,4 283 368 79
Кәсіпорының Қаржылық іс-әрекет кәтижесі кесте көріп отырғанымыздай
сонғы 2004- 2006 жылдарға шараушылық бойынша көрсетілген қызмет, өнім
өндіруден кіріс 22 пайызға өскен. Сатылған өнімнің өзіндік құны 12
пайызға өскен. Жалпы пайда көлемі 9 пайызға өскендігін анықтадық. Салық
салынғанға дейінгі табыс 2006 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 10 пайызға
төмендеген. Оның себебі кезеңдік шығындардың 22 паызға өскендігімен
түсіндіріледі. Корпоративтік табыс салығы есепті жылы 15 пайызға өскен.
Таза табыс көлемі 2006 жылы 2004 жылы 21 пайызға төменденген. Оның себебі
сатылған өнімнің өзіндік құнының жоғарлауына байланысты, ал өзіндік құнының
жоғарлауы дегеніміз, бұл шығындардың шамадан тыс өсуі болып есептеледі. Үш
жылдық көрсеткіштерін салыстыра отырып, біздің байқағанымыз кәсіпорын 2004
жылы шаруашылық іс-әрекетін 10096 мың теңге таза табыспен аяқтаған, бұл
бір жылға жақсы көрсеткіш болып есептеледі, бірақ соңғы есепті жылда ол
көрсеткішке жете алмай отыр. 2004 жылы 2006 жылмен салыстырғанда тауарлы
өнім деңгейі 35,5 пайызға төмендеген, сонымен бірге сатылған өнімдердің
өзіндік құны 1,3 пайызға өскен, ал жалпы табыс 374,2 мың теңгеге төмендеп
отыр. Кәсіпорының таза табыс көлемі 2004 жылды 2005,2006 жылмен
салыстырғанда төмендегенін көреміз.Яғни соңғы 2 жылы тек шығынмен аяқтап
кәсіпорынның таза табыс деңгейінің төмендегендігін көріп отырмыз. Бұл
кәсіпорын үшін өте жақсы көрсеткіш емес.
Ендігі жерде тұрған мәселе шығындадың деңгейін неғұлым төменгі
деңгейге дейін жеткізе отырып, қызмет көлемін осіріп, ішкі нарықта сұраныс
пен ұсыныс деңгейін жоғарылата отырып, жалпы табыс, пайда деңгейін
жоғарлату, өндіріс көлемін өсіру болып табылады. Ол үшін өндіріс шаруашылық
процесін нарық талаптарына сай етіп жоспарлау үйымдастырып, бар ресурстарды
тиімді, ұтымды пайдалану қажет деп ойлаймын.
2. 2 АйМар ЖШС – нің есеп- қаржы жұмысын ұйымдастыру.
АйМар ЖШС өзінің есеп жұмысын Қазақстан Республикасы президентінің
заң күші бар Бухгалтерлік есеп тураны жарлығына сәйкес жүргізіледі.
Сонымен бірге негізгі нормативтік құжаттар ретінде бухгалтерлік есеп
стандартары және оларға методикалық нұсқалар, сонымен қоса кәсіпорының
жұмыс шоттары жасалған негізгі шоттар жоспары пайдаланады. Сонымен бірге
АйМар ЖШС жауапкершілігі шектелулі серіктесттігімен қабылданған есеп
саясаты қолданылады. Кәсіпорында журналды – орделі форма қолданылады.
Оларға жазу алғашқы құжаттар, есеп регистлерінен түсіріледі.
Кәсіпорынның бухгалтерлік есебінің негізгі міндеттері болып;
• Субъектіні, тағы да басқа қызығушы тұлғаларды кәсіпорынның
шаруашылық қызметі туралы толық ақппараттарымен қамтамыз ету;
• Субъектілердің шаруашылық қызметтерін Қазақстан Республикасының
заңдылықтарына сай жүргізілуін бақылау үшін мемлекеттік
органдарды қажетті ақпараттармен қамтамасыз ету
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп- есептеу, үздіксіздік, түсініктілік,
қажеттілік, маңыздылық, шыңдық, күмәнсіз жеткіліктілік, тәуелсіздік, жан-
жақтылық, толықтылық, салыстырымдылық, кезектілік ұстамдарына негізгделе
отырып жүзеге асырылады.
Бухгалтелік қызметті ұйымдатыру өткізілетін шаруашылық операцияларға
ішкі және алдынала бақылауды бас бухгалтердің міндетіне алудан басталады.
Бұл үшін бухгалтерлік есепті ұйымдастыру және жүргізу мақсатында
бухгалтерлік қызметшілердің міндеттері бөлінген. Бас бухгалтердің
міндеттеріне; жалпы бухгалтерлік қызметтерді ұйымдастыру, қаржылық және
статистикалық есептемелерді құру регистрлердегі жазуларды салыстыа отыра
аванстық есеп берулерді тексеру, бас кітапты жүргізу, салықтардың бюджетке
уақытылы төлеуін бақылау және қаржылық қызметке талдау жасау кіреді.
Бас бухгалтердің орынбасарының міндеттері; бухгалтерлік операцияларды
нормативтік құжаттар мен шоттар корреспонденциясына сәкес уақытында және
дұрыс берілуін тексеру. Бухгалтерлік есеп шоттары бойынша ведомостілерді
топтастыру, синтетиқалық шоттар бойынша айналым ведомостісін, бухгалтерлік
баланс жасау, тілісті есеп регистрлері бойынша негізгі құралдары
материалдық емес активтердің есебін жүргізу қызметтері болып табылады.
Материалдық стол бухгалтері келесідей қызметтерді атқарады; орталық
қойма шоттары өңдеу, жабдықтаушылармен есеп айыррысу есептерін дебиторлар
жеке кредиторлармен есеп айырысу есептерін жүргізу. Дебиторлық және
кредиторлық міндеттемелердің талдауын жүргізу. өндірістік столдың
бухгалтерінің қызметтеріне келесілер кіреді; өндірістік және көмекші
цехтардың есебін жасау онім өндірісіне шығындар есебін жүргізу, есеп
регистрлеріне сәйкес өнімнің өзіндік құнын қалыптастыру.
Есеп айырысу столының бухгалтері – қоймашының дайын өнім тұрған қойма
есебін өңдейді. Дайын өніммен тауарлар есебінің тиісті құжатарға сәйкес
жүргізілуін тексеру қызметтерін атқарады. Сонымен қатар еңбек ақы есебін,
сатып алушы және жабдықтаушылармен есеп айырысу операцияларын жүзеге
асырады.
Кассир касаға нақты ақшаны қабылдау, беру есеп айырысу шотына нақты
ақшаны аудару, кіріс және шығыс құжаттарды толтыру, касса кітабын және
есебін жүргізумен айналысады.
Кәсіпорынның қаржы жұмысынның негізгі бөлімдері мыналар;
1. Қаржылық жоспарлау. Бұл жерде қаржылық жоспардың баланстық жоспары,
кіріс пен шығыс жоспары, ақша қозғалысы жоспары сияқты құжаттары
жасақталады.
2. Жабдықтаушылармен есеп айырысу. Бүл жерде жабдықтаушылармен келісім
шарт жасалып, олрамен есеп айырысуды жүргізу барысындағы қажетті
құжаттар толтырылады.
3. Қаржы органдармен есептесу. Бұл жерде бюджетпен есеп айырысу
бойынша, сақтандыру операциялары бойынша мәшілелер жүргізіліп,
құжаттар толтырылады.
4. Айналым қаражаттары. Бұл жерде айналым қаражатынпайдалану тиімділігі
мен айналымдылығын үдейтуді көтеру бойынша шаралар жасақьалып
жүргізіледі.
5. Несиелендіру. Мұнда несиені алу және қайтаруға байланысты еспетеулер
жүргізіліп, құжаттар толтырылады.
6. Кассалар операциялар. Кәсіпорындағы қаржы жұмысының дұрыс
ұйымдастырылуына оның қаржылық жағдайына байланысты болады.
Кәсіпорынның таңдаған бухгалтерлік есептегі шаруашылық іс-
әрекеттінің ағымдағы топтастырылуы мен жалпылама қызметін жүргізу, құндық
өлшеммен жүргізі тәсілдері кәсіпорынның есеп саясатында көрінуі керек.
Есеп саясатын қалыптастыру – бухгалтерлік есепті жүргізудің белгілі
бір тәсілін нақты бір шаруашылық жағдайында пайдаланудың тәртібін
белгілеу.
Бухгалтерлік есеп жүйесінің жалпы ұстамдырын кәсіпорынның есеп
саясятында іске асырған кезде мыналарды есепке оларды;
• Кәсіпорынның мүліктік жағдайы;
• Кәсіпорын қызметінің үздіксіздігі;
• Есеп саясатын жүргізген кезде шараушылық операциясын
көрсетудің қабылданған әдісінің мүлік бағасының және
міндеттемелердің еспеті жыл ішінде өзгермеуі.
Есеп саясатының басты тапсырмасы – шаруашылқ қызметін жоғары деңгейін
көтеру, бұл әрекетті тиімді реттеу мақсаты үшін шараушылық жөніндегі толық
объективті ақпаратты қалыптастыру.
АйМар ЖШС -ң қаржылық қызметінің алдыңда тұрган басты
тапсырмалары болып төмендегіліер саналады;
• Кірісті өсірумен рентабельділікті көтерудің жорлдарын іздестіру;
• Кәсіпорын қызметін қажетті қаржы ресурстары мен қамтамасыз ету;
• Қаржы органдарды мен кредиторлардың алдындағы міндеттемелерді
толық және уақытында орындау.
• Қаржылындару, несиелендіру мақсатында алынған қаражаттарды мақсаты
пайдалану;
• Айналым қаражатын тиімді пайдалануды қамтамасыз ету;
• Қаржылық және кассалық операцияларды құжжаттандырудың белгіленген
тәртібін сақтау.
Бөлiм 3. АйМар ЖШС –да қазiргi жағдайдағы сатып алушылар мен
тапсырыс берушiлердiң есеп – айырысу есебiн ұйымдастыру.
3.1. Алынуға тиісті шоттардың аналитикалық және синтетикалық есебі
Сатып алушылар және тапсырыс берушiлермен есеп – айырысудың есебi Бас
Шоттар жоспарының “Сатып алушылар мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz