Сөйлеу әдептері

Жоспар
Кіріспе

1 Сөйлеу әдептері
2 Мәжілісте сөз сөйлеу және шешендік сөздер

Сөйлеу әдептерінің біріншісі көп сөйлемеу. «Көп сөз өтіріксіз болмайды, көп мал харамсыз болмайды» деген аталы сөз бар. Көп сөйлеу зейін кемшілігі және ақыл әлсіздігінің белгісі. Адамның құрметін, қадірін кетіреді.
Хазреті Айша анамыз былай деген: «Ешбір сөзі бос болмаған Расулуллаһ алейһиссалам аз және орынды, дана дана сөйлейтін. Бір мәжілісте сөйлесе мүбәрәк аузынан шыққан сөздерін санауға болар еді.»
Біреу саған қарап сөйлесе, ол сөзін бітірмей тұрып жауап беруді бастама. Ақылды адам сұрақты мұқият тыңдайды, сұрақ қойылып біткеннен кейін ойланып сосын жауап береді. Хикмет иелерінің «Алдымен ойла кейін сәйле» деген сөздері мәшһүр. Қажеттілік болмай тұрып сөйлемеген жөн болады.
Сөйлегенде күлмеу керек. Жиында біреу сөйлеп жатқанда сөзін бөліп араға кірмеу керек. Біреудің айтып жатқан нәрсесін біліп тұрсаң да білетініңді белгілі етпей ол адамның сөзін бітіруіне мүмкіндік беру керек.
Қасыңдағы адамдардың сөздері сені қызықтырмайтын болса немесе ол адамдар сенің араласуыңды қаламайтын болса араласпаған жөн. Сенен жасырын сөйлеп жатқан болса, оларға құлақ түрмеген дұрыс болады.

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Сөйлеу әдептері
Сөйлеу әдептерінің біріншісі көп сөйлемеу. Көп сөз өтіріксіз болмайды,
көп мал харамсыз болмайды деген аталы сөз бар. Көп сөйлеу зейін
кемшілігі және ақыл әлсіздігінің белгісі. Адамның құрметін, қадірін
кетіреді.
Хазреті Айша анамыз былай деген: Ешбір сөзі бос болмаған Расулуллаһ
алейһиссалам аз және орынды, дана дана сөйлейтін. Бір мәжілісте сөйлесе
мүбәрәк аузынан шыққан сөздерін санауға болар еді.
Біреу саған қарап сөйлесе, ол сөзін бітірмей тұрып жауап беруді бастама.
Ақылды адам сұрақты мұқият тыңдайды, сұрақ қойылып біткеннен кейін
ойланып сосын жауап береді. Хикмет иелерінің Алдымен ойла кейін сәйле
деген сөздері мәшһүр. Қажеттілік болмай тұрып сөйлемеген жөн болады.
Сөйлегенде күлмеу керек. Жиында біреу сөйлеп жатқанда сөзін бөліп араға
кірмеу керек. Біреудің айтып жатқан нәрсесін біліп тұрсаң да білетініңді
белгілі етпей ол адамның сөзін бітіруіне мүмкіндік беру керек.
Қасыңдағы адамдардың сөздері сені қызықтырмайтын болса немесе ол адамдар
сенің араласуыңды қаламайтын болса араласпаған жөн. Сенен жасырын сөйлеп
жатқан болса, оларға құлақ түрмеген дұрыс болады.
Астарлы мағыналап сөйлемеу керек. Дауысты қатты да емес, ақырын да емес,
орта дауыс тонымен сөйлеген дұрыс. Түсінілуі қиын сөздерді мысалдармен
түсіндіру керек және пайдасы жоқ жерлерде сөзді созудың керегі жоқ.
Қысқа және нұсқа түсіндіру жолын таңдау керек. Көпшілік мағынасын
білмейтін және түсінілуі оңай болмаған сөздерді қолданбау керек.
Адамилықты кетіретін, адамды төмендететін, дұшпандық тудыратын сөздерден
және мінездерден қашу керек. Қалжыңда өте мұқият болу керек. Қалжың
тағамдағы тұз секілді. Азы да, көбі де жақсы емес. Әр адаммен ақылына,
түсінігіне сай сөйлесу керек. Пайғамбарымыз былай деген: Біз
пайғамбарлар адамдарға түсіне алатындай дәрежеде сөйлеу әмірін
алғанбыз.
Үнсіз болған адам қашанда пайдасын көреді. Ғалым сөйлеп жатқанда үнсіз
отырған адам ілім үйренеді. Надан сөйлегенде үнсіз отырған адам сабыр
етуді үйренеді. Сөз өте маңызды. Бір сөзбен адам мұсылман болады.
Сөйлегенде боқтау, сөгу секілді әдепке қайшы сөздерден ұзақ болу керек.
Мұндай жаман сөз айту ұятсыздық белгісі болып табылады.

Сөз мәдениеті, тіл мәдениеті Адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас
құралдарының ішіндегі өмірде кең қолданылатыны және аса маңыздысы – тіл.
Сондықтан адамдар арасындағы қатынас мәдениеті туралы айта отырып, сөз
мәдениетіне соқпай кету мүмкін емес.

Сөз мәдениеті, біріншіден, ауызекі тіл мәдениеті және жазба тіл мәдениеті
болып екіге бөлінеді.

Ауызекі сөйлеу тілінің де жазба тілінің де бастау негізі – белгілі бір
ұлттың дәстүрімен сабақтасқан жалпы халықтың тілі. Ауызекі сөйлесу кезінде
жеке адамдар өзінің мінез – құлқын көрсетеді. Сондықтан да сөйлеу, сөйлесе
білу өнер, мәдениеттіліктің белгісі. Тілдік норманың жүйесін толық
сақтайтын жазба тіл. Соның ішінде жазба әдеби тіл. Жазба әдеби тіл – жазу
арқылы бнлгілі жүйеге түскен жазу дәстүрі мен әр түрлі жазба әдебиетінің
негізінде қалыптасқан, тұрақты нормалары, стильдік – жанрлық тармақтары бар
тілдің түрі.

Екіншіден, сөз мәдениеті сөзді дұрыс қолдану (сөз дұрыстығы) және сөзді
бедерлі жұмсау (сөз шеберлігі) деген екі сатыдан тұрады.

Сөз дұрыстығы қәзіргі әдеби тілдің жұртшылық таныған, үлгі түтқан нормасын
ұстану дегенді білдірсе, сөз шеберлігі тек нормаға тән дұрыстықты ғана
білдірмейді, сонымен қатар алуан түрлі тілдік амал-тәсілдерінің ішінен
мағына, стильдік жағынан аса дәл, ұтымды түрін талғау дегенге негізделеді.
Бұл жерде сөзге дұрыс не бұрыс деген баға берілмейді. Сөз “дәлірек”,
“айқынырақ” деп бағаланады.

Тіл анық болмас, ой анық емес деген сөз. Тіл – ойдың айнасы. Тілдегі
сауатсыздық – адамның жалпы сауатсыздығының, мәдениеті төмендігінің
көрінісі, рухани байлығының әлсіздігі.

Мәжілісте сөз сөйлеу және шешендік сөздер

Эпопеяда әрі терең, әрі кең қамтылған тақырып жер, әлеуметгік теңсіздік
мәселесі және соның төңірегіндегі бітіспес тартыстар. Расында да, сол
кездегі қазақ даласы тіршілігінің қай саласын алсақ та, айналып келіп жер
дауына тірелетінді.
Міне, осындай жер дауына төрелік айтқан ақылды дана, рахымды әділ, шынға
сусаған, қыңырды жөнге, қисықты түземек болған Абай болды. Қалың қауым
сеніп отырган Абай ықылым заманынан бері келе жатқан шешендік өнердің
дәстүрін игеріп, елдің өткен тарихына көз жүгіртіп, соған сүйене отырып
әділ төрелігін айтады. Абайдың мына сөздері оның шешендігін нақтылай
түседі. "Ағайын жұрт, бір жуап елді бір араға шоқтай жиған әлек сөздің
жөніне мені куәға тартыпсыздар. Мен сол куәлікті айтқалы келдім. Осында
мансап иесі көп адамдар бас қосыпсыздар. Мансаппен адам қасиет таппайды.
Әділет жол тапсын, өріс алсын деймін. Қаншалық ащы болса да, әлдекімге ауыр
тисе де, жұрт жарасын емдейтін дәрі сол әділет қана. Ал дәрі ащы болса да
дертті жазады... Meн басында атадым ғой. Уақ жерін тартып алу Құнанбай
заманынан басталған деп. Құнанбай Жамбыны, Арқалықты, Күшікбайды баса қоныс
етіп, көктем кезінде алғаш қона бастағанда менің жасым он алтыда еді. Бұны
ести, көре тұра бүгін елі егес боп шабылған, азаматы қан тегіп сабылған
Көкенелі "өз жерін қайта алу жол емес" десеңдер осы отырған қалың би
сендерді құдай табар".
Абай осы Көкен елі мен Тобықтының арасындағы жер дауына байланысты
жиында әділ билік айтып, жұрт көңілінен шығады.
Эпопеяда әлеуметтік теңсіздік, оның ішінде әйел теңсіздігі мәселесі
көтеріледі. Қазақта жесір дауы жеті ықылымнан келе жатқан дау. Шығармада
Қожагелді Керейдің ер жетіп отырған қызы Салиқа Түкі Сыбанның жесірі еді.
Салиқаның атастырған күйеуі, тең тұсы өлген соң, енді қызды жесірім деп
Сыбан қайнағаға тартқан. Қыз қарсы болып, дау туады. Шешендік даудың ішінде
мол орын алатын жесір дауының ең бір үздік үлгісі - осы Салиқа қыздың дауы.
Осы дауда төрелік айтқан Абай сөздері оның асқан шешендігінің айғағындай.
-Уай, жағалай жұртым, Керей-Найман елім! Ортаңа мені қойыпсың. Тетігімді
тап, тынымымды бер деп қойыпсың. Сынға салдым, жарықшағыма жамау бопсын бол
деп қойыпсың. Арылып етер жөнім бар. Бір айтарым: Тобықтыдан "туғаныммен
екі бауыр, екеуінің ісіне Тобықты тұрғысынан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.