Мұстафа Шоқайдың 1917 жылғы қос революция кезеңіндегі және шетелге мұғажыр болып кеткенге дейінгі қоғамдық-саяси қызметі
Кіріспе
1. Мұстафа Шоқайдың өмірі және саясатқа араласуы.
1. 1 Мұстафа Шоқайдың балалық шағы. Қоғамдық.саяси өмірге араласа бастауы .
1. 2 Мұстафа Шоқайдың қоғамдық.саяси көзқарасының қалыптауы.
2. Қазақ интелигенті Мұстафа Шоқайдың қоғамдық.саяси қызметі.
2. 1 Мұстафа Шоқайдың 1917 жылғы ревалюциялық өзгерістер
тұсындағы қызметі.
2. 2 Түркістан автономиясының өмір сүруі.
2. 3 Мұхтарияттан мұғажырлыққа.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Мұстафа Шоқайдың өмірі және саясатқа араласуы.
1. 1 Мұстафа Шоқайдың балалық шағы. Қоғамдық.саяси өмірге араласа бастауы .
1. 2 Мұстафа Шоқайдың қоғамдық.саяси көзқарасының қалыптауы.
2. Қазақ интелигенті Мұстафа Шоқайдың қоғамдық.саяси қызметі.
2. 1 Мұстафа Шоқайдың 1917 жылғы ревалюциялық өзгерістер
тұсындағы қызметі.
2. 2 Түркістан автономиясының өмір сүруі.
2. 3 Мұхтарияттан мұғажырлыққа.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Ғасырлар бойы тәуелсіздік пен бостандықты армандаған қазақ халқы өзінің қайғы- қасіретке толы тарихында тағдырының тәлкегіне түсіп көптеген көптеген оқиғаларды басынан кешірді. Соның ішінде XXғасырдың алғашқы ширегінде қазақ халқы азаттық жолындағы күресі мәселесі өзекті қайта зерттеуді қажет ететін тақырыптардың қатарына жатады. Өйткені еліміздің осы кезеңдегі тарихы, Ресей тарихының ықпалында, отаршыл идеологияның темір құрсауында бұрмаланып жазылды.
Еліміз егемендік алып,тәуелсіз мемлекет құрғанымызда ел қамын ойлап, сол жолда өздерінің саналы ғұмырын сарп еткен азаматтардың ұлт-азаттық қозғалысының тарихын қайта парақтап, шыныйы түрде «ақтандақтарының» бетін ашып, жаңа заман талабына сай зерделеудің маңызы зор.
Аталған тақырыптағы мәселенің көкейкестілігі Қазақстан Республикасының президенті Нұрсұлтан Назарбаев Дүние жүзі қазақтарының бірінші құрылтайының мәжілісінде былай деп баса көрсеткен еді: «Бүгінгі бостандықтың, бүгінгі тәуелсіздіктің өзінен- өзі келіп , басымызға қона қалмағанын, азаттық үшін миллиондаған адамның қаны шашылып, жаны қиналғанын, жазықсыз зардап шеккенінде сіздер жақсы білесіздер. Бүгінгі күн талай ғасырлар бойғы ата-бабаларымыздың арманы еді. Отаршылдықтың темірқұрсауының, отызыншы жылдардағы ашаршылықпен сталиндік жаппай жазалау құрбандарының ,Ұлы Отан соғысында от ортасынан оралмаған боздақтардың кешкгі желтоқсанда ұлттық намысын қолдан бермеу үшін ,халықтың сағын сындырмау үшін бел буып шыққан жастарымыздың арманы ед.»[1].Ел басымыздың осы маңызды тұжырымы ұлт-азаттық күрес тарихын жаңаша тарихи тұрғыда зерттеуді, сол күрестің басында тұрып қазақ елінотарлық езгіден құтқаруды,оның мемлекеттігіе қалпына келтіруді және қазақ елін өркениктті елдер қатарына қосуды басты мақсаттырына айналдырған қазақ зиялылары: М.Шоқай. А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, Х.Досмұхаммедов, Ә.Ермеков, Ж.Ақбаевтардың кеңестік дәуірде атқарған қоғамдық- саяси қызметтеріне шынайы баға берудеі күн тәртібіне қойды. Оларды «ұлтшылдар» ,«халық жауы»деп жазылған қара күйеден ақтауға, әсіресе М.Шоқай туралы жаңсақ пікірлерді тарих беттерінен алып тастап оның өмірі мен қызметінің Түркістандық кезеңіне обьективті баға беру, ғылыми тұрғыда зерттеулер жүргізу отандық тарих ғылымындағы өзекті мәселе екендігі анық. Аталған өзекті тақарып бойынша халықаралық, республика көлемінде зерттеулердің методологиялық негізі ұстанымдарын белгілеген: ғылыми теориялық конференциялар, Мұстафа Шоқай дәрістері аталмыш тұлғаның әруағына бас иіп ас беру, пікір алысу рәсімдері өткізілді. 1996 жылы Дүние жүзі қазақтары қауымдастығының ұйымдастыруымен халықаралық конференция өткізілді. Осы бас қосуда М.Қозыбаев, А.Такенов, К.Нұрпейісов, М.Қойгелдиев, Т.Омарбеков сияқты ғалымдар , шетелдік саясаткер Х.Оралтай және мұстафа Шоқайдың Сыр бойындағы туыстары баяндамалар жасап , сындарлы пікірлер айтты. Мұстафа Шоқай туралы шындықты ашу үшін Әл-Фараби атынндағы Қазақ Мемлекеттік университетінде 1997 қаңтар айында Мұстафа Шоқай дәрістері өткізілді.
Еліміз егемендік алып,тәуелсіз мемлекет құрғанымызда ел қамын ойлап, сол жолда өздерінің саналы ғұмырын сарп еткен азаматтардың ұлт-азаттық қозғалысының тарихын қайта парақтап, шыныйы түрде «ақтандақтарының» бетін ашып, жаңа заман талабына сай зерделеудің маңызы зор.
Аталған тақырыптағы мәселенің көкейкестілігі Қазақстан Республикасының президенті Нұрсұлтан Назарбаев Дүние жүзі қазақтарының бірінші құрылтайының мәжілісінде былай деп баса көрсеткен еді: «Бүгінгі бостандықтың, бүгінгі тәуелсіздіктің өзінен- өзі келіп , басымызға қона қалмағанын, азаттық үшін миллиондаған адамның қаны шашылып, жаны қиналғанын, жазықсыз зардап шеккенінде сіздер жақсы білесіздер. Бүгінгі күн талай ғасырлар бойғы ата-бабаларымыздың арманы еді. Отаршылдықтың темірқұрсауының, отызыншы жылдардағы ашаршылықпен сталиндік жаппай жазалау құрбандарының ,Ұлы Отан соғысында от ортасынан оралмаған боздақтардың кешкгі желтоқсанда ұлттық намысын қолдан бермеу үшін ,халықтың сағын сындырмау үшін бел буып шыққан жастарымыздың арманы ед.»[1].Ел басымыздың осы маңызды тұжырымы ұлт-азаттық күрес тарихын жаңаша тарихи тұрғыда зерттеуді, сол күрестің басында тұрып қазақ елінотарлық езгіден құтқаруды,оның мемлекеттігіе қалпына келтіруді және қазақ елін өркениктті елдер қатарына қосуды басты мақсаттырына айналдырған қазақ зиялылары: М.Шоқай. А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, Х.Досмұхаммедов, Ә.Ермеков, Ж.Ақбаевтардың кеңестік дәуірде атқарған қоғамдық- саяси қызметтеріне шынайы баға берудеі күн тәртібіне қойды. Оларды «ұлтшылдар» ,«халық жауы»деп жазылған қара күйеден ақтауға, әсіресе М.Шоқай туралы жаңсақ пікірлерді тарих беттерінен алып тастап оның өмірі мен қызметінің Түркістандық кезеңіне обьективті баға беру, ғылыми тұрғыда зерттеулер жүргізу отандық тарих ғылымындағы өзекті мәселе екендігі анық. Аталған өзекті тақарып бойынша халықаралық, республика көлемінде зерттеулердің методологиялық негізі ұстанымдарын белгілеген: ғылыми теориялық конференциялар, Мұстафа Шоқай дәрістері аталмыш тұлғаның әруағына бас иіп ас беру, пікір алысу рәсімдері өткізілді. 1996 жылы Дүние жүзі қазақтары қауымдастығының ұйымдастыруымен халықаралық конференция өткізілді. Осы бас қосуда М.Қозыбаев, А.Такенов, К.Нұрпейісов, М.Қойгелдиев, Т.Омарбеков сияқты ғалымдар , шетелдік саясаткер Х.Оралтай және мұстафа Шоқайдың Сыр бойындағы туыстары баяндамалар жасап , сындарлы пікірлер айтты. Мұстафа Шоқай туралы шындықты ашу үшін Әл-Фараби атынндағы Қазақ Мемлекеттік университетінде 1997 қаңтар айында Мұстафа Шоқай дәрістері өткізілді.
1. Дүние жүзі қазақтарының құрылгайы. Алматы: Атамұра - Қазақстан, 1993. 190 6 (6).
2. Бокейханов Ә. Шығармалар, Алматы:, Қазақстан, 1994. 384 б (250-251);
Қазақ депутатгары, // Қазақ. 1917. № 235
3. Шәкібаев С. Үлкен Түркістанның күйреуі. Алматы, 1960. 263 б; Зевелев Л.И., Поляков Ю.А., Шишкина Л.В. Басмачество - правда истории и вымысел фальсификаторов. Мосоа, 1986. С. 46-47; Хидоятов Г.А. Правда против лжи. Ташкент: Укитувчи, 1964. С 171; Осигюв В.П. Всматриваясь 20-30 годы. Алматы, 1991. С, 1-2.
4. Соqау, Маrіа. Estelikter. Іstаmbul, 1997; Сокаіеvа Маrіа. Мustаfа Сокау in Наnігаlагі, Hаz.Е. Сіһаngir. Іstаmbul, 2000; Чокай Мария..Я пишу вам из Hожана (воспоминания, письма, документы). Состав и пер. Садыковой Б. Алматы: Қайнар, 2001.С. 206 ; Шоқай Мария. Сен деп соққан жүректен. // Сыр бойы.-1997. ақпан-мамыр;
5. Мендикулова Г.М. Исторические судьбы казахской диаспоры происхождение и развития. Алматы: Ғылым, 1997. С, 262 (89-91);
6. Намык Кемал Зейбек. Ол түріктік мүддені түгендеуші // Түркістан, 2001 25 тамыз.
7. Оралтай X. Мұстафа Шоқай жене оның шетелдегі ізбасарлары // Қазақ тарихы, 1997 ж Хг 2. 6 б; Х.
8. Шағатай Т., Оқтай Ә., Мұстафа Шоқай альбомы. Ыстамбұл 1992;
9. Мұстафа Шоқай Мария Шоқай естеліктер. Ыстамбул.-1997. 265 б.
10. Такенов А. Баймырза Хайт (Алаш қозғалысы хақында мақаласынан алынған) //Қазақ тарихы.-1996.- № 3, 17 б; Мustafa Сокау. Міlli Тurkistan, 8. 65,15 Үаnvаr, 1950,8 12-14; Баймырза Хайт Түркістан Ресей мен Қытай аралығында. Қазақ тарихы.-1996.- № 3, 18-23 б.
11. Аbdulуакар Каrа. Тurkistan Аtеsі. Мustafa Сокаі'іn Науаti vе Мuсаdalеsі. Dа Үауіnсіlік, Каsіm, 2002, Іstаmbul, з. 383; Абдуақап Қара. Мұсхафа Шоқай. Өмірі, Күресі, Шығармашылығы. Алматы. Арыс-2004. 317 б.
12. Ніdirаlіеv Dаrһаn. Мustafa Сокау. Науаtі, Ғааlіуеtlегі vе Fікіrlеrі. Yеnі Аvrаsуа уауіnlаrі Аrаliк, 2001. Аnkаrа, 8. 215.; Қыдырәлі Д. М.Шоқайдың мұғажырлық мұраты Жұлдыз.- 2003.- № 4. 189-192 б.
13. Мустафа Шоқай. Таңдамалы. 1 т. Алматы: Қайнар,-1998. 512 6; Мұстафа Шоқай. Таңдамалы ІІ т.-Алматы: Қайнар, 1999. 520 6.
14. Қойгелдиев М. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы және Мұстафа Шоқай // Ақиқат.- 1993.= № 3; Түркістанның ұлы перзенті// Қазақ тарихы." 1997.
№ 2, 15-22 6; тұтас Түркістан идсясы және Мұстафа Шоқай// Егемен Қазақстан, 1997. 1 ақпан; Алаш қозғалысы.- Алматы: Санат, 1995; Түркістанның ұлы перзенті. //Қазақ тарихы - К» 4, 44-49 6; Нүрпейісұлы К. Мұстафа Шоқай Қазақстан мен Түркістанның 1917-27 жылдардағы қоғамдық-саяси өмірі туралы//Қазақ тарихы.= 1997.» № 2, 22-25 66 Қазақ үшін XX ғасыр текке өткен жоқ// Заман Қазақстан.- 1998, 30 қаңтар; Алаш һәм Алашорда. Алматы: Ататек, 1995. 256 6 (154); Омарбеков Т.Мұстафа Шоқайдың эмиграцияга кетуінің кейбір мәселелері//Қазақ тарихы.-1997.» №2, 26- 28 бб; Ардақ тұтар асыл ұл. //Жас Алаш.-1996. 19 желтоқсан;. 20-30 жылдардағы қазақтың қасіреті. Алматы: Санат, 1997; М.Қойгелдиев, Т.Омарбеков Тарих тағылымы не дейді?//Ана тілі.=1993.=№ 2; Зобалаң.-Алматы: Санат, 1994; Мұстафа Шоқай, Мария Шоқай Естеліктер. (Гөкенов Ә., Қойгелдиев М). Соңғы сөз орнына (Мұстафа Шоқайдың өмірі мен қызметі хақында) Туркия -Ыстамбул, 1997. 237 б; Мұстафа Чокай. Түркістан под властью советов. Алматы. 1993.53 6; Шоқай М. Таңдамалы. II т. Алматы: Қайнар, 1999. 520 б.
15. Қойгелдиев М. Мұстафа Шоқай және Түркістан халықтарының мемлекеттік тәуелсіздігі. М.Шоқай еңбектеріндегі тәуелсіздік идеясы республикалық ғылыми-теориялық конференцияның материалдар жинағы.- Қызылорда. 2001. 137 б (13)
16. К. Нүрпейісұлы Қазақ үшін XX ғасыр текке өткен жоқ// Заман Қазақстан.-1998. 30 қалалар.
17. Мария Чокай. Я пишу вам из Ножана. (воспоминания, письма, документ). Составитель Садыкова Б. Алматы, 2001. С 162.
18. Әлімжанов Ә. Ұлы адамның әруағымен алыспайық. //Қазақ әдебиеті, 1992. 24 маусым.;Төкенов Ә.С. Мұстафа Шоқайдың өмірінің кейбір қырлары.//Қазақ тарихы, 1997.- № 2, 40-456; Төкенов Ә.С. Мұстафа Шоқай өмірінің соңғы кезеңі.// Қазақ елі. 1997. 17 қаңтар;
19. Омарбеков Т. Мұстафа Шоқайдың эмиграцияға кетуінің кейбір мәселелері //Қазақ тарихы.- 1997.- № 2. 28 б.
20. Әлібеков Ә. Мұзарт//Егемен Қазақстан.- 2004. 25 тамыз.; Байшуақов Ә. Түркістан легионы туралы шыңдық// Сыр бойы.- 1992.6 маусым; Шындыққа қиянат жүрмейді.// Сыр бойы, 1992. 8 қыркүйек; Түркістан легионы туралы шындық//Жас қазақ, 1992 6 тамыз;
Түркістан легионы туралы шындық// Қазақ әдебиеті,27 қараша; Әлімжанов Ә. Ұлы адамның әруағымен алыспайық //Қазақ әдебиеті, 1992 24 маусым; Түркістанның қилы тағдыры. Алматы: Жалын. 1992. 1826 (3-48); Аманқұлов Ә. Мұстафа Шоқай туралы естеліктер. Мұстафа Шоқай еңбектеріңдегі тәуелсіздік идеясы республикалық, ғылыми-теориялық конференция материалдар жинағы. Қызылорда, 2001. 1376 (88); Досманбетов Б., Кереев М. Қызылорда (Қызылорда қаласының 180 жылдышна) Қызылорда: Нұрсәулет, 1999. 250 б (67-68); Қыдырали Д.Мұстафа кімнің қолынан ажал құшты? // Жас Алаш.- 2003, 27 желтоқсан; Дәрімбет Б. Біртұтас Түркістанның болашағы бар ма? // Сырдария, 1996 16 сәуір; Санжарұлы Р. Ауданға Мұстафа Шоқай есімін беру мақұлданды // Сырдария,- 1997 16 сәуір; Ибрашұлы С.Мұстафа Шоқайұлы Тасбөгет,
1993; Әліш мекетебі-ежелгі білім ордасы // Сырдария, - 1997, 16 сәуір; Сопиев О. Аяулымызды ардақтау-борышымыз //Сырдария,- 1997, 16 сәуір; Маханов М. Санаға сәуле құяды //Сырдария.- 1997 16 сәуір; Әбжанұлы II. Ағайынды өнерпаздар // Сырдария.- 1997 16 сәуір.
21. Көкен А. Тағыда Мустафа Шоқай. "Түркістан легионы" туралы //Түркістан-1997 1-7 қаңтар.
22. Белан П.С. Правда о Гростуркестане и Туркестанском легиоие. История Казахстана. Белые пятна. – Алматы,1991. С. 291-315.
23. Жолдасбеков М. Мұстафа Шоқай жайында // Егемен Қазақстан.- 1995, 13 сәуір; Бакиров А, Операция Франция или тайные встречи Мустафы Чокая и Амире Кашаубаева в Париже. // Кызылордииские вести.= 1998 25 декабря; Мұстафа Шоқай (Деректі хикаят)-Алматы: Бастау.- 1997. 165 6 ; 794 қылмыстық іс немесе Мұстафа Шоқаевтан інісі Нуртазаның жазықсыз жапа шегуі туралы // Сыр бойы.- 1992, 6 ақпан; Жалған айыптау. // Сыр бойы.-1993, 14 желтоқсан; Ұлттық қауіпсіздік комитетінен түскен хабардан // Сыр бойы.-1994, 26 наурыз; Мұстафа. // Сыр бойы.- 1997, 26-28 қаңтар; Еркебайұлы П. Асылдың сынықтары //Зерде.- 1994- Хэ 6, 16-17 бб.; Қалымбет Б. Мұстафа Шоқай ата тегі// Жас Түркістан.- 2002, 5 қыркүйек-қазан.
24. Әбжанов X., Ковальская С. Америкадан жеткен қолтаңба //Егемен Қазақстан.-2001. 20 желтоқсан; Фадли Әли. Мұстафа мен Мария мұрасы - Түркияда. // Азат.- 2003, 15 қаңтар.- № 2 (10).
25. Әлімұлы Ә. Жас Түркістанның отанға оралуы //Қазақ елі.- 2004. 28 сәуір; Омарова Г. Түркі рухының қайта оралуы ұлттық мемлекет құру жолында медеу бола ала ма? //Түркістан.- 2004, 6 мамыр.
26. Агзамходжаев С.С. Түркистон Мухторияты: Борьба за свободы и независимость (1917-1918) диссертация на соискания ученой степени доктора исторических наук. -Ташкент, 1996. С 127; Тұрсын Х.М. Түркістан (Қоқан) автономиясы: қалыптасу және күйреу тарихы (1917-1918 жж). Автореферат тарих ғылымының кандидаты дәрежесін алу үшін.- Алматы. 2001; Әбілғазиева К.Т. Мұстафа Шоқайұлының (1890-1941) қайраткерлік қызметінің негізінде жастарға патриялық тәрбие беру. Автореферат педагогака ғылымының кандидаттық дәрежесін алу үшін.- Шымкент. 2002; Шілдебай С.Қ. XX ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстанның ұлт-азаттық қозғалысындағы түрікшілдіктің орны мен маңызы (тарихи таңдау). Тарих ғылымдарының кандидаттық дәрежесін алу үшін. Автореферат — Алматы, 2001. 29 б; Жиенбай А. Мұстафа Шоқай туралы докторлық диссертация Түркияда қорғалды //Егемен Қазақстан.-2002, 13 шілде; Кіduraliev D. Тurkіstаn; da Сеdidelilik Наrекеji ve Вunun Тuгkуіе іlе Мunаsеbeti Nо: 2502980010, 2001.
27. Мұстафа Шоқай, Мария Шоқай. Естеліктер.- Ыстамбул. 1997. 238 б.;
28. Ибрашұлы С. Мұстафа Шоқай.- Тасбегет. 1993. 146 б (7-8)
29. Сатаев А. Мұстафа Ташкенnrе // Қазақ елі.- 1997 1 тамыз.
30. Ибрашұлы С. Мұстафа Шоқай.- Тасбөгет. 1993, 146 б (7)
31. Мұстафа Шоқай, Мария Шоқай. Естеліктер.- Ыстамбул. 1997. 265 б (240)
32. Мұстафа Шоқай. Таңдамалы. І том,- Алматы, 1998. 512 б (10)
33. Бөкірұлы Ә. Мұстафа Шоқай.- Алматы: Бастау, 1997. 165 б (15)
34. Спанов Ә. Мұстафа Шоқайдың Маңғыстаудағы іздері // Жас Алаш,- 1996, 19 желтоқсан.
35. Шоқай М. Таңдамалы. I том Алматы: Кайнар 1998.512 б (105)
36. Озғанбай Ө. Ресей Мемлекеттік Думасы және Қазақстан.- Алматы, 1997. 460 б (244)
37. Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Архиві. 1276 қор, ІІ тізбе, 89-іс, 2 парақ.
38. Мұстафа Шоқай, Мария Шоқай. Естеліктер.- Ыстамбул, 1997. 265 6 (103)
39. Воеетаиис о Средней Азии и в Казахстанс. Сборник докумептов." Москво, 1960 С. 25,
40. Қазақетан Республикасының Орталық Мемлекеттік Архиві. Картон 1 гл.8.
41. Сұлтанғалиев М.Х. Статьи, выступления документы. Қазақ, 1992 С. 462.
42. Оралтай X. Мұстафа Шоқай және оның шетелдердегі ізбасарлары //Қазақ тарихы.- 1997 № 2,6 б.
43. Шоқай М. Таңдамалы. 1 том.= Алматы: Қайнар 1998. 512 б (119)
44. Тұрсынов Х.Т. Восстание в Средисй Азии и Казахстане.- Ташкент: Госиздат УзССР 1962 С. 428; Хидоятов Г.А. Моя родная история. Ташкент: Укигулчи, 1990 С.302.
45. Қойгелдиев М. Тұтас Түркістан идеясы және Мұстафа Шоқай //Егемен Қазақстан.- 1997, 1 ақпан.
46. Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Архиві Картон 6, гл.1.
47. Бөкейханов Ә. Таңдамалы. Алматы: Қазақстан, 1994.384 б (70)
48. Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік архиві. Картон 1, гл.8.
49. Шоқай М. 1917 ж. естеліктерінен үзінділер // Қазақ елі.- 1996, 1 қараша.
50. Шоқай М. Таңдамалы. ІІ том, Алматы: Қайнар 1999. 520 б (257-258)
51. Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Архиві. Картон 1 гл. 8.
52. Шоқай М. Түркістанның қилы тағдыры.- Алматы: Жалын 1992. 182 б (135)
53. Қазақстаи Республикасының Орталық Мемлексттік Архиві. Картон 8 гл.1.
54. Қазақстаи Республикасының Орталық Мемлекеттік Архиві. Картон 8 гл.1.
55. Шоқай М. Таңдамалы ІІ том.= Алматы: Қайнар 1999. 520 б (258)
56. Мартыненко Н. Алаш Орда Сб.документов. Қызылорда, 1929. С. 21-35.
57. Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Архиві. Картон 8 гл1.
58. Улуг Туркестан.- 1917 ж,- N29. 30 сентябрь
59. Туркестанский вестник.- 1917. 17 октябрь.
60. Агзамходжаев С.С. Туркистон Мухторияты: Борьба за свободы и независимость (1917-1918). Диссертация на соискания ученой степени доктора исторических наук. -Ташкент, 1996. С. 127 б.
61. Өзбекстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Архиві. 22 кор, 2 тізбе, 205-іс, 185 б.
62. Тұрсын Х.М. Түркістан (Қоқан) автономиясы: қалыптасу және күйреу тарихы (1917-1918 жж.). Автореферат тарих ғылымының кандидаты дәрежесін алу үшін.- Алматы, 2001. 29 б
63. Наша газета. -1917, 8 ноября.
64. Шоқай М. Таңдамалы II том. Алматы: Қайнар, 1999. 520 б (315)
65. Агзамоджаев С.С. Туркистон Мухторияты: Борьба за свободу и независимость (1917-1918). Диссертация на соискание ученой степени доктора исторических наук. -Ташкент, 1996. С. 180 .
66. Туркестанский курьер.*- 1917. 4 ноября.
67. Мұстафа Шоқай. Таңдамалы., I том.- Алматы: Қайнар 1998.512 б (54)
68. Шоқайұлы М. Біздің жол // Яш Туркестан, -1929 .
69. Шоқайұлы М. Біздің жол // Яш Туркестан, -1929 ; Шоқай М. Таңдамалы. I том. -Алматы: Қайнар, 1998. 512 б (26)
70. Нүрпейіс К. Мұстафа Шоқай Қазақстан мен Түркістанның 1917-1927 жылдардағы қоғамдық-саяси өмірі туралы//Қазақ тарихы.- 1997.- № 2. 24 б.
71. Бөкейханов Ә. Шығармалар.- Алматы: Қазақстан.- 1994. 384 б (82); Ер Сайын.
Ұлттар комиссары қарауындағы күншығыс баспасы. Москва, 1923.
89-90 66; 72. Такенов А. Мұстафа Шоқай өмірінің кейбір қырлары. //Қазақ тарихы.- 1997. №2.43 6.
72. Нүрпейісұлы К. Қазақ үшін XX ғасыр текке өткен жоқ...//3аман Қазақстан.- 1998, 30 қаңтар.
73. Егемен Қазақстан.- 2000ж, 14 сәуір.
74. Қазақ газеті.- 1917, 21 ноябрь,
75. Жамбылов Д. Тәуелсіздік және саяси сана. Алматы: Жеті жарғы.- 1999. 105 б.
76. Бөкейханов Ә. Таңдамалы. -Алматы: Қазақстан,- 1994 384 6 (71-72)
77. Қазақстан Республикасының Ұлттық Қауіпсіздік комитеті архиві 78754 қ, 124-іс, 6-тізбе, 41-42 бб.
78. Шоқай М. Таңдамалы, 2 т. Алматы: Қайнар, 1999. 520 6 (318)
79. Сапаров Г. Энциклопедия национального вопроса// Правда. РКІІБ ,1920. 12 декабря.
80. Шілдебаев С. Түрікшілдік және Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыс . Алматы: Ғылым,- 2002.113 6; Бөкейханов в. Шығармалар.- Алматы: Қазақстан, 1998. 384 б (48)
81. Папшагов А. Алаш-Орда. Краткий историчсский очерк о национально-буржуазном движении в Казахстане 1917-1919 іт.-Кызылорда, 1927, С. 8
82. Шілдебай С. Түрікшілдік және ұлт-азаттық қозгалыс Алматы: Ғылым, 2002. 113 6.
83. Бөкейханов Ө. Шығармалар .-Алматы: Қазақстан, 1994. 384 б (86-87)
84. Қазақ газеті.- 1917. № 255.
85. Ілиясова К.М. Қазақ съездері: қаралған мәселслері, шешімдері және олардың орындалуы (1917-1919 жж), тарихи талдау кандидаттық диссертация .-Алматы, 1999, 187 б.
86. Тұрсын Х.М. Түркістан (Қоқан) автономиясы: қалыптасу және күйреу тарихы (1917-1917 жж) Автореферат тарих ғылымының кандидаты дәрежесін алу үшін. А. 2001. 29 б.
87. Қойгелдиев М. Тұтас Түркістан идеясы және Мұстафа Шоқай //Егемен Қазақстан.- 1997, 1 ақпан.
88. Шоқай М. Таңдамалы, I т.- Алматы: Қайнар, 1998. 512 б (133)
2. Бокейханов Ә. Шығармалар, Алматы:, Қазақстан, 1994. 384 б (250-251);
Қазақ депутатгары, // Қазақ. 1917. № 235
3. Шәкібаев С. Үлкен Түркістанның күйреуі. Алматы, 1960. 263 б; Зевелев Л.И., Поляков Ю.А., Шишкина Л.В. Басмачество - правда истории и вымысел фальсификаторов. Мосоа, 1986. С. 46-47; Хидоятов Г.А. Правда против лжи. Ташкент: Укитувчи, 1964. С 171; Осигюв В.П. Всматриваясь 20-30 годы. Алматы, 1991. С, 1-2.
4. Соqау, Маrіа. Estelikter. Іstаmbul, 1997; Сокаіеvа Маrіа. Мustаfа Сокау in Наnігаlагі, Hаz.Е. Сіһаngir. Іstаmbul, 2000; Чокай Мария..Я пишу вам из Hожана (воспоминания, письма, документы). Состав и пер. Садыковой Б. Алматы: Қайнар, 2001.С. 206 ; Шоқай Мария. Сен деп соққан жүректен. // Сыр бойы.-1997. ақпан-мамыр;
5. Мендикулова Г.М. Исторические судьбы казахской диаспоры происхождение и развития. Алматы: Ғылым, 1997. С, 262 (89-91);
6. Намык Кемал Зейбек. Ол түріктік мүддені түгендеуші // Түркістан, 2001 25 тамыз.
7. Оралтай X. Мұстафа Шоқай жене оның шетелдегі ізбасарлары // Қазақ тарихы, 1997 ж Хг 2. 6 б; Х.
8. Шағатай Т., Оқтай Ә., Мұстафа Шоқай альбомы. Ыстамбұл 1992;
9. Мұстафа Шоқай Мария Шоқай естеліктер. Ыстамбул.-1997. 265 б.
10. Такенов А. Баймырза Хайт (Алаш қозғалысы хақында мақаласынан алынған) //Қазақ тарихы.-1996.- № 3, 17 б; Мustafa Сокау. Міlli Тurkistan, 8. 65,15 Үаnvаr, 1950,8 12-14; Баймырза Хайт Түркістан Ресей мен Қытай аралығында. Қазақ тарихы.-1996.- № 3, 18-23 б.
11. Аbdulуакар Каrа. Тurkistan Аtеsі. Мustafa Сокаі'іn Науаti vе Мuсаdalеsі. Dа Үауіnсіlік, Каsіm, 2002, Іstаmbul, з. 383; Абдуақап Қара. Мұсхафа Шоқай. Өмірі, Күресі, Шығармашылығы. Алматы. Арыс-2004. 317 б.
12. Ніdirаlіеv Dаrһаn. Мustafa Сокау. Науаtі, Ғааlіуеtlегі vе Fікіrlеrі. Yеnі Аvrаsуа уауіnlаrі Аrаliк, 2001. Аnkаrа, 8. 215.; Қыдырәлі Д. М.Шоқайдың мұғажырлық мұраты Жұлдыз.- 2003.- № 4. 189-192 б.
13. Мустафа Шоқай. Таңдамалы. 1 т. Алматы: Қайнар,-1998. 512 6; Мұстафа Шоқай. Таңдамалы ІІ т.-Алматы: Қайнар, 1999. 520 6.
14. Қойгелдиев М. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы және Мұстафа Шоқай // Ақиқат.- 1993.= № 3; Түркістанның ұлы перзенті// Қазақ тарихы." 1997.
№ 2, 15-22 6; тұтас Түркістан идсясы және Мұстафа Шоқай// Егемен Қазақстан, 1997. 1 ақпан; Алаш қозғалысы.- Алматы: Санат, 1995; Түркістанның ұлы перзенті. //Қазақ тарихы - К» 4, 44-49 6; Нүрпейісұлы К. Мұстафа Шоқай Қазақстан мен Түркістанның 1917-27 жылдардағы қоғамдық-саяси өмірі туралы//Қазақ тарихы.= 1997.» № 2, 22-25 66 Қазақ үшін XX ғасыр текке өткен жоқ// Заман Қазақстан.- 1998, 30 қаңтар; Алаш һәм Алашорда. Алматы: Ататек, 1995. 256 6 (154); Омарбеков Т.Мұстафа Шоқайдың эмиграцияга кетуінің кейбір мәселелері//Қазақ тарихы.-1997.» №2, 26- 28 бб; Ардақ тұтар асыл ұл. //Жас Алаш.-1996. 19 желтоқсан;. 20-30 жылдардағы қазақтың қасіреті. Алматы: Санат, 1997; М.Қойгелдиев, Т.Омарбеков Тарих тағылымы не дейді?//Ана тілі.=1993.=№ 2; Зобалаң.-Алматы: Санат, 1994; Мұстафа Шоқай, Мария Шоқай Естеліктер. (Гөкенов Ә., Қойгелдиев М). Соңғы сөз орнына (Мұстафа Шоқайдың өмірі мен қызметі хақында) Туркия -Ыстамбул, 1997. 237 б; Мұстафа Чокай. Түркістан под властью советов. Алматы. 1993.53 6; Шоқай М. Таңдамалы. II т. Алматы: Қайнар, 1999. 520 б.
15. Қойгелдиев М. Мұстафа Шоқай және Түркістан халықтарының мемлекеттік тәуелсіздігі. М.Шоқай еңбектеріндегі тәуелсіздік идеясы республикалық ғылыми-теориялық конференцияның материалдар жинағы.- Қызылорда. 2001. 137 б (13)
16. К. Нүрпейісұлы Қазақ үшін XX ғасыр текке өткен жоқ// Заман Қазақстан.-1998. 30 қалалар.
17. Мария Чокай. Я пишу вам из Ножана. (воспоминания, письма, документ). Составитель Садыкова Б. Алматы, 2001. С 162.
18. Әлімжанов Ә. Ұлы адамның әруағымен алыспайық. //Қазақ әдебиеті, 1992. 24 маусым.;Төкенов Ә.С. Мұстафа Шоқайдың өмірінің кейбір қырлары.//Қазақ тарихы, 1997.- № 2, 40-456; Төкенов Ә.С. Мұстафа Шоқай өмірінің соңғы кезеңі.// Қазақ елі. 1997. 17 қаңтар;
19. Омарбеков Т. Мұстафа Шоқайдың эмиграцияға кетуінің кейбір мәселелері //Қазақ тарихы.- 1997.- № 2. 28 б.
20. Әлібеков Ә. Мұзарт//Егемен Қазақстан.- 2004. 25 тамыз.; Байшуақов Ә. Түркістан легионы туралы шыңдық// Сыр бойы.- 1992.6 маусым; Шындыққа қиянат жүрмейді.// Сыр бойы, 1992. 8 қыркүйек; Түркістан легионы туралы шындық//Жас қазақ, 1992 6 тамыз;
Түркістан легионы туралы шындық// Қазақ әдебиеті,27 қараша; Әлімжанов Ә. Ұлы адамның әруағымен алыспайық //Қазақ әдебиеті, 1992 24 маусым; Түркістанның қилы тағдыры. Алматы: Жалын. 1992. 1826 (3-48); Аманқұлов Ә. Мұстафа Шоқай туралы естеліктер. Мұстафа Шоқай еңбектеріңдегі тәуелсіздік идеясы республикалық, ғылыми-теориялық конференция материалдар жинағы. Қызылорда, 2001. 1376 (88); Досманбетов Б., Кереев М. Қызылорда (Қызылорда қаласының 180 жылдышна) Қызылорда: Нұрсәулет, 1999. 250 б (67-68); Қыдырали Д.Мұстафа кімнің қолынан ажал құшты? // Жас Алаш.- 2003, 27 желтоқсан; Дәрімбет Б. Біртұтас Түркістанның болашағы бар ма? // Сырдария, 1996 16 сәуір; Санжарұлы Р. Ауданға Мұстафа Шоқай есімін беру мақұлданды // Сырдария,- 1997 16 сәуір; Ибрашұлы С.Мұстафа Шоқайұлы Тасбөгет,
1993; Әліш мекетебі-ежелгі білім ордасы // Сырдария, - 1997, 16 сәуір; Сопиев О. Аяулымызды ардақтау-борышымыз //Сырдария,- 1997, 16 сәуір; Маханов М. Санаға сәуле құяды //Сырдария.- 1997 16 сәуір; Әбжанұлы II. Ағайынды өнерпаздар // Сырдария.- 1997 16 сәуір.
21. Көкен А. Тағыда Мустафа Шоқай. "Түркістан легионы" туралы //Түркістан-1997 1-7 қаңтар.
22. Белан П.С. Правда о Гростуркестане и Туркестанском легиоие. История Казахстана. Белые пятна. – Алматы,1991. С. 291-315.
23. Жолдасбеков М. Мұстафа Шоқай жайында // Егемен Қазақстан.- 1995, 13 сәуір; Бакиров А, Операция Франция или тайные встречи Мустафы Чокая и Амире Кашаубаева в Париже. // Кызылордииские вести.= 1998 25 декабря; Мұстафа Шоқай (Деректі хикаят)-Алматы: Бастау.- 1997. 165 6 ; 794 қылмыстық іс немесе Мұстафа Шоқаевтан інісі Нуртазаның жазықсыз жапа шегуі туралы // Сыр бойы.- 1992, 6 ақпан; Жалған айыптау. // Сыр бойы.-1993, 14 желтоқсан; Ұлттық қауіпсіздік комитетінен түскен хабардан // Сыр бойы.-1994, 26 наурыз; Мұстафа. // Сыр бойы.- 1997, 26-28 қаңтар; Еркебайұлы П. Асылдың сынықтары //Зерде.- 1994- Хэ 6, 16-17 бб.; Қалымбет Б. Мұстафа Шоқай ата тегі// Жас Түркістан.- 2002, 5 қыркүйек-қазан.
24. Әбжанов X., Ковальская С. Америкадан жеткен қолтаңба //Егемен Қазақстан.-2001. 20 желтоқсан; Фадли Әли. Мұстафа мен Мария мұрасы - Түркияда. // Азат.- 2003, 15 қаңтар.- № 2 (10).
25. Әлімұлы Ә. Жас Түркістанның отанға оралуы //Қазақ елі.- 2004. 28 сәуір; Омарова Г. Түркі рухының қайта оралуы ұлттық мемлекет құру жолында медеу бола ала ма? //Түркістан.- 2004, 6 мамыр.
26. Агзамходжаев С.С. Түркистон Мухторияты: Борьба за свободы и независимость (1917-1918) диссертация на соискания ученой степени доктора исторических наук. -Ташкент, 1996. С 127; Тұрсын Х.М. Түркістан (Қоқан) автономиясы: қалыптасу және күйреу тарихы (1917-1918 жж). Автореферат тарих ғылымының кандидаты дәрежесін алу үшін.- Алматы. 2001; Әбілғазиева К.Т. Мұстафа Шоқайұлының (1890-1941) қайраткерлік қызметінің негізінде жастарға патриялық тәрбие беру. Автореферат педагогака ғылымының кандидаттық дәрежесін алу үшін.- Шымкент. 2002; Шілдебай С.Қ. XX ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстанның ұлт-азаттық қозғалысындағы түрікшілдіктің орны мен маңызы (тарихи таңдау). Тарих ғылымдарының кандидаттық дәрежесін алу үшін. Автореферат — Алматы, 2001. 29 б; Жиенбай А. Мұстафа Шоқай туралы докторлық диссертация Түркияда қорғалды //Егемен Қазақстан.-2002, 13 шілде; Кіduraliev D. Тurkіstаn; da Сеdidelilik Наrекеji ve Вunun Тuгkуіе іlе Мunаsеbeti Nо: 2502980010, 2001.
27. Мұстафа Шоқай, Мария Шоқай. Естеліктер.- Ыстамбул. 1997. 238 б.;
28. Ибрашұлы С. Мұстафа Шоқай.- Тасбегет. 1993. 146 б (7-8)
29. Сатаев А. Мұстафа Ташкенnrе // Қазақ елі.- 1997 1 тамыз.
30. Ибрашұлы С. Мұстафа Шоқай.- Тасбөгет. 1993, 146 б (7)
31. Мұстафа Шоқай, Мария Шоқай. Естеліктер.- Ыстамбул. 1997. 265 б (240)
32. Мұстафа Шоқай. Таңдамалы. І том,- Алматы, 1998. 512 б (10)
33. Бөкірұлы Ә. Мұстафа Шоқай.- Алматы: Бастау, 1997. 165 б (15)
34. Спанов Ә. Мұстафа Шоқайдың Маңғыстаудағы іздері // Жас Алаш,- 1996, 19 желтоқсан.
35. Шоқай М. Таңдамалы. I том Алматы: Кайнар 1998.512 б (105)
36. Озғанбай Ө. Ресей Мемлекеттік Думасы және Қазақстан.- Алматы, 1997. 460 б (244)
37. Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Архиві. 1276 қор, ІІ тізбе, 89-іс, 2 парақ.
38. Мұстафа Шоқай, Мария Шоқай. Естеліктер.- Ыстамбул, 1997. 265 6 (103)
39. Воеетаиис о Средней Азии и в Казахстанс. Сборник докумептов." Москво, 1960 С. 25,
40. Қазақетан Республикасының Орталық Мемлекеттік Архиві. Картон 1 гл.8.
41. Сұлтанғалиев М.Х. Статьи, выступления документы. Қазақ, 1992 С. 462.
42. Оралтай X. Мұстафа Шоқай және оның шетелдердегі ізбасарлары //Қазақ тарихы.- 1997 № 2,6 б.
43. Шоқай М. Таңдамалы. 1 том.= Алматы: Қайнар 1998. 512 б (119)
44. Тұрсынов Х.Т. Восстание в Средисй Азии и Казахстане.- Ташкент: Госиздат УзССР 1962 С. 428; Хидоятов Г.А. Моя родная история. Ташкент: Укигулчи, 1990 С.302.
45. Қойгелдиев М. Тұтас Түркістан идеясы және Мұстафа Шоқай //Егемен Қазақстан.- 1997, 1 ақпан.
46. Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Архиві Картон 6, гл.1.
47. Бөкейханов Ә. Таңдамалы. Алматы: Қазақстан, 1994.384 б (70)
48. Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік архиві. Картон 1, гл.8.
49. Шоқай М. 1917 ж. естеліктерінен үзінділер // Қазақ елі.- 1996, 1 қараша.
50. Шоқай М. Таңдамалы. ІІ том, Алматы: Қайнар 1999. 520 б (257-258)
51. Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Архиві. Картон 1 гл. 8.
52. Шоқай М. Түркістанның қилы тағдыры.- Алматы: Жалын 1992. 182 б (135)
53. Қазақстаи Республикасының Орталық Мемлексттік Архиві. Картон 8 гл.1.
54. Қазақстаи Республикасының Орталық Мемлекеттік Архиві. Картон 8 гл.1.
55. Шоқай М. Таңдамалы ІІ том.= Алматы: Қайнар 1999. 520 б (258)
56. Мартыненко Н. Алаш Орда Сб.документов. Қызылорда, 1929. С. 21-35.
57. Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Архиві. Картон 8 гл1.
58. Улуг Туркестан.- 1917 ж,- N29. 30 сентябрь
59. Туркестанский вестник.- 1917. 17 октябрь.
60. Агзамходжаев С.С. Туркистон Мухторияты: Борьба за свободы и независимость (1917-1918). Диссертация на соискания ученой степени доктора исторических наук. -Ташкент, 1996. С. 127 б.
61. Өзбекстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Архиві. 22 кор, 2 тізбе, 205-іс, 185 б.
62. Тұрсын Х.М. Түркістан (Қоқан) автономиясы: қалыптасу және күйреу тарихы (1917-1918 жж.). Автореферат тарих ғылымының кандидаты дәрежесін алу үшін.- Алматы, 2001. 29 б
63. Наша газета. -1917, 8 ноября.
64. Шоқай М. Таңдамалы II том. Алматы: Қайнар, 1999. 520 б (315)
65. Агзамоджаев С.С. Туркистон Мухторияты: Борьба за свободу и независимость (1917-1918). Диссертация на соискание ученой степени доктора исторических наук. -Ташкент, 1996. С. 180 .
66. Туркестанский курьер.*- 1917. 4 ноября.
67. Мұстафа Шоқай. Таңдамалы., I том.- Алматы: Қайнар 1998.512 б (54)
68. Шоқайұлы М. Біздің жол // Яш Туркестан, -1929 .
69. Шоқайұлы М. Біздің жол // Яш Туркестан, -1929 ; Шоқай М. Таңдамалы. I том. -Алматы: Қайнар, 1998. 512 б (26)
70. Нүрпейіс К. Мұстафа Шоқай Қазақстан мен Түркістанның 1917-1927 жылдардағы қоғамдық-саяси өмірі туралы//Қазақ тарихы.- 1997.- № 2. 24 б.
71. Бөкейханов Ә. Шығармалар.- Алматы: Қазақстан.- 1994. 384 б (82); Ер Сайын.
Ұлттар комиссары қарауындағы күншығыс баспасы. Москва, 1923.
89-90 66; 72. Такенов А. Мұстафа Шоқай өмірінің кейбір қырлары. //Қазақ тарихы.- 1997. №2.43 6.
72. Нүрпейісұлы К. Қазақ үшін XX ғасыр текке өткен жоқ...//3аман Қазақстан.- 1998, 30 қаңтар.
73. Егемен Қазақстан.- 2000ж, 14 сәуір.
74. Қазақ газеті.- 1917, 21 ноябрь,
75. Жамбылов Д. Тәуелсіздік және саяси сана. Алматы: Жеті жарғы.- 1999. 105 б.
76. Бөкейханов Ә. Таңдамалы. -Алматы: Қазақстан,- 1994 384 6 (71-72)
77. Қазақстан Республикасының Ұлттық Қауіпсіздік комитеті архиві 78754 қ, 124-іс, 6-тізбе, 41-42 бб.
78. Шоқай М. Таңдамалы, 2 т. Алматы: Қайнар, 1999. 520 6 (318)
79. Сапаров Г. Энциклопедия национального вопроса// Правда. РКІІБ ,1920. 12 декабря.
80. Шілдебаев С. Түрікшілдік және Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыс . Алматы: Ғылым,- 2002.113 6; Бөкейханов в. Шығармалар.- Алматы: Қазақстан, 1998. 384 б (48)
81. Папшагов А. Алаш-Орда. Краткий историчсский очерк о национально-буржуазном движении в Казахстане 1917-1919 іт.-Кызылорда, 1927, С. 8
82. Шілдебай С. Түрікшілдік және ұлт-азаттық қозгалыс Алматы: Ғылым, 2002. 113 6.
83. Бөкейханов Ө. Шығармалар .-Алматы: Қазақстан, 1994. 384 б (86-87)
84. Қазақ газеті.- 1917. № 255.
85. Ілиясова К.М. Қазақ съездері: қаралған мәселслері, шешімдері және олардың орындалуы (1917-1919 жж), тарихи талдау кандидаттық диссертация .-Алматы, 1999, 187 б.
86. Тұрсын Х.М. Түркістан (Қоқан) автономиясы: қалыптасу және күйреу тарихы (1917-1917 жж) Автореферат тарих ғылымының кандидаты дәрежесін алу үшін. А. 2001. 29 б.
87. Қойгелдиев М. Тұтас Түркістан идеясы және Мұстафа Шоқай //Егемен Қазақстан.- 1997, 1 ақпан.
88. Шоқай М. Таңдамалы, I т.- Алматы: Қайнар, 1998. 512 б (133)
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Мұстафа Шоқайдың өмірі және саясатқа араласуы.
1. 1 Мұстафа Шоқайдың балалық шағы. Қоғамдық-саяси өмірге араласа
бастауы .
1. 2 Мұстафа Шоқайдың қоғамдық-саяси көзқарасының қалыптауы.
2. Қазақ интелигенті Мұстафа Шоқайдың қоғамдық-саяси қызметі.
2. 1 Мұстафа Шоқайдың 1917 жылғы ревалюциялық өзгерістер
тұсындағы қызметі.
2. 2 Түркістан автономиясының өмір сүруі.
2. 3 Мұхтарияттан мұғажырлыққа.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Тақырыптың өзектілігі: Ғасырлар бойы тәуелсіздік пен бостандықты
армандаған қазақ халқы өзінің қайғы- қасіретке толы тарихында тағдырының
тәлкегіне түсіп көптеген көптеген оқиғаларды басынан кешірді. Соның ішінде
XXғасырдың алғашқы ширегінде қазақ халқы азаттық жолындағы күресі мәселесі
өзекті қайта зерттеуді қажет ететін тақырыптардың қатарына жатады. Өйткені
еліміздің осы кезеңдегі тарихы, Ресей тарихының ықпалында, отаршыл
идеологияның темір құрсауында бұрмаланып жазылды.
Еліміз егемендік алып,тәуелсіз мемлекет құрғанымызда ел қамын ойлап,
сол жолда өздерінің саналы ғұмырын сарп еткен азаматтардың ұлт-азаттық
қозғалысының тарихын қайта парақтап, шыныйы түрде ақтандақтарының бетін
ашып, жаңа заман талабына сай зерделеудің маңызы зор.
Аталған тақырыптағы мәселенің көкейкестілігі Қазақстан Республикасының
президенті Нұрсұлтан Назарбаев Дүние жүзі қазақтарының бірінші құрылтайының
мәжілісінде былай деп баса көрсеткен еді: Бүгінгі бостандықтың, бүгінгі
тәуелсіздіктің өзінен- өзі келіп , басымызға қона қалмағанын, азаттық үшін
миллиондаған адамның қаны шашылып, жаны қиналғанын, жазықсыз зардап
шеккенінде сіздер жақсы білесіздер. Бүгінгі күн талай ғасырлар бойғы ата-
бабаларымыздың арманы еді. Отаршылдықтың темірқұрсауының, отызыншы
жылдардағы ашаршылықпен сталиндік жаппай жазалау құрбандарының ,Ұлы Отан
соғысында от ортасынан оралмаған боздақтардың кешкгі желтоқсанда ұлттық
намысын қолдан бермеу үшін ,халықтың сағын сындырмау үшін бел буып шыққан
жастарымыздың арманы ед.[1].Ел басымыздың осы маңызды тұжырымы ұлт-азаттық
күрес тарихын жаңаша тарихи тұрғыда зерттеуді, сол күрестің басында тұрып
қазақ елінотарлық езгіден құтқаруды,оның мемлекеттігіе қалпына келтіруді
және қазақ елін өркениктті елдер қатарына қосуды басты мақсаттырына
айналдырған қазақ зиялылары: М.Шоқай. А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов,
М.Дулатов, Х.Досмұхаммедов, Ә.Ермеков, Ж.Ақбаевтардың кеңестік дәуірде
атқарған қоғамдық- саяси қызметтеріне шынайы баға берудеі күн тәртібіне
қойды. Оларды ұлтшылдар ,халық жауыдеп жазылған қара күйеден ақтауға,
әсіресе М.Шоқай туралы жаңсақ пікірлерді тарих беттерінен алып тастап оның
өмірі мен қызметінің Түркістандық кезеңіне обьективті баға беру, ғылыми
тұрғыда зерттеулер жүргізу отандық тарих ғылымындағы өзекті мәселе екендігі
анық. Аталған өзекті тақарып бойынша халықаралық, республика көлемінде
зерттеулердің методологиялық негізі ұстанымдарын белгілеген: ғылыми
теориялық конференциялар, Мұстафа Шоқай дәрістері аталмыш тұлғаның әруағына
бас иіп ас беру, пікір алысу рәсімдері өткізілді. 1996 жылы Дүние жүзі
қазақтары қауымдастығының ұйымдастыруымен халықаралық конференция
өткізілді. Осы бас қосуда М.Қозыбаев, А.Такенов, К.Нұрпейісов,
М.Қойгелдиев, Т.Омарбеков сияқты ғалымдар , шетелдік саясаткер Х.Оралтай
және мұстафа Шоқайдың Сыр бойындағы туыстары баяндамалар жасап , сындарлы
пікірлер айтты. Мұстафа Шоқай туралы шындықты ашу үшін Әл-Фараби атынндағы
Қазақ Мемлекеттік университетінде 1997 қаңтар айында Мұстафа Шоқай
дәрістері өткізілді.
Мұстафа Шоқайдың туған жері Сыр өңірінде 2001 жылы 7-9 маусымда
республикплық ғылыми теориялық конференция өткізіліп, онда:
И.Тасмағанбетов, С.Нұрғисаев, М.Қойгелдиев, Ә.Нысанбаев, Б.Рахманқұл,
ҚӘбішұлы, түркиялық ғалым Р.Ұстаоғлы т.б ғалымдар М.Шоқайға әкімшіл-әміршіл
тотолитарлық жүйе кезінде тағылған жаланың саяси күрескер есімінен әлі де
болса толық алынбағаны, Мұстафа Шоқайдың Отан тарихындағы нақты
анықталмағандығы, оның тәуелсіз Түркістан мемлекетін құру жөніндегі
идеяларының әлі де болса терең зерттелмегенін айта келе конференцияға
қатысушылар біртуар азаматтың шетелдегі мұрағат қорларындағы мұраларын
жинап оны жан-жақты түбегейлі ғылыми тұрғыда талдау қазігі уақыттағы
қажеттілік екендігін дәлелдеді.
Жалпы алғанда бүкіл саналы ғұмрын тек қазақ халқының ғана емес, бүкіл
Түркістан халқының тәуелсіздігіне арнаған, сол тәуелсіздік үшін күрертің
көшбасшысы болған, Алты Алаштың ардағы , Қазақтың Ұлы перзенті Мұстафа
Шоқайдың қоғамдық-саяси қызметінің Түркістандық кезеңін зерттеу, сол арқылы
XX ғасырдың басындағы Түркістан халықтарының тарихын жаңа тарихи ауысымда
қорыту және тарихымыздың қиын өткелдерінде бөліну емес бірігуді арман
мұратына айналдырған Мұстафа Шоқайдың қаһармандыққа өнегесін қастерлеу,
оның баға жетпес мұраларын саралау, әсіресе қос ревалюция тұсында
жинақтаған саяси тәжірибелерін, Түркістан халықтарының дербестігі,
тәуелсіздігі жолында атқарған іс-әрекеттерін, мұғажырлық жағдайда
жүргізген идеялық күресін көрсету және оны Қазақстан тарихының
тарихнамасына қосу күн тәртібіндегі көкейкесті мәселелердің бірі болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі:
Қарастырылып отырған отырған мәселенің тарихнамасы XXғасырдың алғашқы
ширегінен бастау алады. Осы кезеңдегі жалпы халықтың ояну кезіндегі қазақ
халқының азаттық қозғалысы жолындағы және мемлекеттік бірлік мәселелеріне
ерекше мән беріп, қазақ халқының болашақ тағдыры үшін күрескен қазақ
интелегенциясы жөнінде алғашқылардың бірі болып мәселе көтерген
Ә.Бөкейханов болды. Ол м.Шоқай бастаған қазақ зиялыларына кейінгі ұрпақтың
болашағын ойлайтын қоғам алдындағы жауапты жүкті тапсырады[2]. Отандық
тарих ғылымында еліміз тәуелсіздік алғанға дейін қазақ зиялыларының тырихы
оның ішінде М Шоқайдың қоғамдық-саяси қызметі зерттелмеген . Кейбір
зерттеушілердің еңбктері мен мақалалары жаорық көргенмен, олар кеңестік
әкімшіл-әміршіл ықпалына бейімделіп жазылды.Мұстафа Шоқайдың демократияның
орталығы батысқа мұғажырлыққа кетуін С.Шәкіров, И.Зевелев,
Ю.А.Поляков,Л.В.Шишкина, Г.А.Хидятов, В.П.Осипов сияқты зерттеушілер
бұрмалап,оның өз халқының бостандығы мен тәуелсіздігі үшін күрескен саяси
күрескер ретіндегі қызметіне обьективті баға бермеді, Отанын сатқан
сатқын ретінде баяндады[3]. М.Шоқай туралы зерттеу жұмысын жүргізу былай
тұрсын оның есімін атаудың өзі қорқынышты болды. Сондықтан Мұстафа Шоқайдың
өз отанында ол туралы шынайы еңбектер тек Кеңестік тотолитарлық жүйе
ыдырап,Қазақстанның егемендік алуынан бастап жарық көреді. Ең беделді дерек
– М.Шоқайұлымен 23 жыл бас қосып өмірлік жары болған Мария Шоқай өзінің қол
жазбаларын 1941 жылығы 27 желтоқсаннан, яғни отағасын жоғалтқан кезден
бастап жазып, өзінің қол жазбаларын кезінде Жас Түркістан журналында
жариялаған.[4]. Мұстафа Шоқайдың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметі кезінде
өз отанында бағаланбай, батыс тарихнамасында бағаланғандығы ащы шындық.
Оның мұраларын зерттеуде өзіндік үлес қосқан американдық ғалым Эдвард
Лаззерини Париждегі Шығыс тілдері және өркениет институтының кітапханасында
М.Шоқайдың мұррағатын жан-жақты зерттеп, орыс, француз, түрік тілдерінде
жазған мақалаларын ретке келтірді. [5].
Түркілік ғалымдардан М.Шоқай туралы қалам тартқандар қатарында Намык
Кемал Зейбек те бар.Ол Түркістан газетінде жариялаған бір мақаласында
:Мұстафа Шоқай өмірін түрік бірлігі идеясына арнаған сұрапыл дауылдардың
ішінде жасаған, ұлан ғайыр істер атқарған адам. Идеясыда биік өзіде сол
идеясы жолында биікке көтерілді деп бағалады[6]
Мұстафа Шоқайдың өмірі мен қызметін зерттеушілердің арасында журналист,
ғалым, шетелдегі қазақ тарихшысы, публицист, Хасан Оралтай ерекше көзге
түсті. Х.Оралтайдың Мұстафа Шоқай туралы еңбектері, оның түрікшілдігі,
шетелдегі ізбасарлары турулы жазған еңбектері түрік тілінде Ыстамбулда
бірнеше рет жарық көрді[7]
Мұстафа Шоқайдың Туркиядағы ізбасарлары профессор , доктор Тахир
Шағатай мен доктор Абдулуақап Оқтай және Саадат Шағатай Мұстафа Шоқай
туралы Жас Түркістан басылымымен Туркияда 22кітап және альбом шығарған
[8].Сонымен қатар Мұстафа Шоқайдың саяси қызметі онымен тағдырлас, тұстас
досы Ахмет Заки Уалиди Тоған өз шығармаларын жарыққа шығарды.[9].
Мұстафа Шоқаймен шетелде мұғажырлық дәуірді қатар өткізіп, ол туралы
сомдаулы басылымдар жариялаған шетелдегі өзбек диаспорасының өкілі Б.Хайт
болды. Ол Мұстафа Шоқайдың редакциялауымен шыққан Жас Түркістан
журналының жүзден аса санын өзінің Түркістан, Түркістандағы орыстардың
империялық саясаты, Түркістан Евразия жүрегі, Түркістан халықтарының
әдет-ғұрыптары, Басмашы, Қоқан үкіметі және Алаш Орда зерттеулерінде
қайта бастырып шығарды. Осы зерттеулерінде Б.Хайт М.Шоқайдың шетелде
демократия жерінде,комуінистік идеологияның ықпалынан тыс империялық
қысымға түскен Кеңес үкіметінің содыр саясатын еркін әшкерелегенін
баяндайды[10].
М.Шоқайұлының баға жеткісіз еңбегі, оның кеңестік биліктің
Түркістандағы отаршыл саясатын ымырасыз сынға алғаны туралы деректерді
Ә.Қараның еңбектерінен аламыз. Автордың Мұстафа Шоқайдың. Өмірі. Күресі.
Шығармашылығы атты кітабының маңызы зор.[11]
М.Шоқайұлының Түркістан зиялыларының ішіндегі ойын еркін білдіруші ірі
тұлға екендігін,оның негізгі мақсаты , идеясы тұтасТүркістан екендігі
отандасымыз Д.Қыдырәлі баяндайды. [12] Жоғарыда аталған еңбектерде
шетелдерде қоныс аударуға мәжбүр болған М.Шоқайдың қоғамдық саяси қызметіне
шынайы дәрежеде баға берілді.
Түркі халықтар тарихында өзіндік із қалдырған айтулы күрескер М.Шоқайды
тану және елге танытуда соңғы жылдары біршама ізденістер,зерттеулер
жүргізілуде.Бұл зерттеулер еліміздің тәуелсіздік алуымен ғана жүзеге асып
еліміздің өткен тарихын зерделеп,екшелеп, ұлттық рухтың жаңғыру жағдайында
туындап отырғаны аян.Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық
университетінің жанынан құрылғаншығармашылық топ, атап айтсақ:К.Н.Нәрібаев,
М.Жолдасбеков, З.А.Мансуров, М.Қ.Қойгелдиев, Н.Айтан, У.Х.Шалекенов,
О.Сарсенбай, А.Қ.Қасымжанов, және А.С.Такенов М.Шоқайдың Яш Түркістан
(1929-1939жж.)журналында жарияланған мақалаларын 2том етіп жарыққа
шығард[13]М.Шоқай сынды ұлы тұлғаны жаладан арашалау туралы ғалымдар
М..Қойгелдие, К.Нұрпейісов, Т.Омарбеков, Ә. Тәкенов, М.Жолдасбековтардың
еңбектерін ерекше атап өтуге болады. [14]
М.Қойгелдиев М.Шоқайдың қоғамдық саяси қызметіне талдау жасау
барысында осы кезеңдегі қазақ интелегенциясының, оның ішінде М.Шоқай туралы
Кеңестік тарих ғылымының ұстанымдарын өткір сынға алды. Бұл мәселе жөнінде:
Алаш немесе XX ғасырдың алғашқы ширегіндегі ұлт-азаттық қозғалыстың бірден
бір көзге ілінер екі кезеңі болды. Бірі шамамен 1905 жылдан бастап Алаш
орда өкіметі құрылған 1917 жылдың желтоқсанына дейінгі аралықты қамтыса,
екінші азамат соғысы және кеңестік билік біржола орнаған уақыттан бастап ,
20-30 жылдардағы Алаш зиялыларын жазалау мақсатында ұйымдастырылған сот
үрдісімен аяқталды. Мұстафа Шоқайұлы ұлт-азаттық қозғалыстың бұл екі
кезеңіндеде оның жетекші басшыларына лайық жұмыстар атқарды .Бұл тарихи
кезеңдердің алғашқысында ол патшалық және Кеңестік билікке қарсы ұлттық
тәуелсіздік туын көтерген Түркістан және Алашорда өкіметтерін құруға
тікелей атсалысса,соңғысында Еуропадағы Түркістандағы эмиграцияның басшысы
ретінде Сталиндік тотолитарлық жүйенің Түркістандағы саясатының отарлық
мазмұнын ашып икөрсетіп отырды. Мұстафа Шоқайдың басты мақсаты тәуелсіз
Түркістан мемлекетін құру еді-деген пікірін білдірді [15].
К.Н.Нүрпейісов Мұстафа Шоқай бастаған Алаш қозғалысы сол кездегі тарихи
қажеттіліктен туындағанын иайта келіп, Ғасыр басында Қазақстанда орын
алған әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси, рухани-мәдени өзгерістердің
нәтижесінде өмірге келген және өзінің алдына түбірлі үш мақсатты:қазақ
халқын отарлық езгіден құтқаруды, оның мемлекеттігін қалпына келтіруді және
қазақ қоғамын өркениетті елдер қатарына қосуды жүзеге асыруды алдына қойған
Алаш қозғалысы деп түйіндейді[16].
Мұстафа Шоқай туралы еңбектерінің ішінде деректік маңызы тұрғысынан
ғалым Б.Садықованың зерттеулерін ерекше атауға болады Б.Садықова Мұстафа
Шоқайдың жары Мария Шоқайдың естеліктерін Франция мұрағатынан алып,
құрастырып, кітап етіп шығарды.[17].
Мұстафа Шоқайдың шетелге мұғажырлыққа кетуі жөнінде теріс баға
берушілерге алғашқы соққы бергендер:С.Шәкібаевқа қарсы пікір жазушы Әнуар
Әлімжанов пен тарихшы А.Тәкенов болды[18].Тәкенов А Мұстафа Шоқайдың
шетелге имиграцияға кетуі бас бостандығын қорғап қаолу емес, сол
бостандығын сақтау арқылы Еуропадағы демократиялық мүмкіншіліктерді
пайдалана отырып, Түркістандағы жағдайды дүниеге паш ету, социалистік
солақай ревалюцияға қарсы күресті жалғастыру ...-деп анық ойын шегелеп
білдірсе, алТ.Омарбеков осы орайда тарихшы Ә.С.Тәкеновтың пікірімен толық
қосыламыз-дейді[19].
М.Шоқайдың ғасыр басында қарқынды атқарған қоғамдық саяси қызметі жан-
жақты зерттеліп халқына танылып болды деп қорытынды пікір айту әліде ерте.
Әсіресе, оның 1917жылғы қос ревалюция тұсындағы Түркістан өлкесіндегі өз
халқының жоғын жоқтап атқарған қоғамдық-саяси қызметі, Мұстафаның санал
ғұмырындағы ең бір жарқын қызмет атқарған кезеңі болды.Ол туралы өз
зерттеулерінде Ә.Байшуақов, Ә.Аманқұлов, Б.Досманбетов, М.Кетеев,
Р.Санжарұлы, Ә.Әлібеков, Д.Қыдырәлі, Б.Дәрімбет, С.Ибрашұлы, О.Сәпиев,
М.Маханов, Н.Әбжанұлы жазды. [20].
Күрделі кезеңде әрі қиын жағдпйда өмір сүрген Мұстафа Шоқайдың саяси
көзқарысы мен атқарған істеріде кейбір қайшылықтардың орын алғанын жоққа
шығара алмаймыз. Әсіресе оның Түркістан легионына қатысы туралы мәселе
күрделі мәселе болуда.Мұстафа Шоқайдың Түркістан легионына қатысы барма
деген исұраққа, шындыққа сай беру мақсатында А.Какен [21] және П.С.Белан
[22] жазды. Мұстафа Шоқайдың қоғамдық-саяси қызметіне байланысты әлі де
болса құпия жәйттерді (Түркістан легионына қатысы және оның қазасы) ашу
мақсатында М.Жолдасбеков М.Шоқайдың қандай қиын кезеңдердеде Түркістан үшін
күрескенін оның өз отанына деген адалдығын дәлелдесе,палковник Әмірхан
Бәкірұлы және Зерде журналының тілшісі П.Еркебайұлы, Б.Қалымбет М.
Шоқайдың туған туыстарының жазалануы, оның ішінде Мұстафаның інісі
Нұртазаның жазықсыз жапа шегуі туралы мұрағаттық құжаттарды сөйлетеді.[23].
Соңғы жылдары Шоқайдың шетелде шашырап жатқан және елге әкелінген
мұғажырлық мұралары жөнінде Х.Әбжанов, С.Ковальская, Ф.Али т.б.[24],ал
шетелдегі құнды мұрасы Яш Түркістанжурналының отанға оралуы жөнінде
Ә.Әлімұлы, Г.Омарова [25]жазды.
Мұстафа Шоқайдың қоғамдық-саяси қызметі бірқатар дессертацияларда
қамтылғанымен, біз қарастырып отырған мәселенің арнайы зерттеу нысанына
алынбағанын айта кеткен жөн[26].
Кеңестік дәуірде бұл мәселені арнайы қарауға қажетті алғы шарттар
қалыптаса қоймады. Еліміз ешнмендік алғаннан кейін халқының тәуелсіздігін
армандаған тарихи тұлғаларымыздың атқарған істері тарихнамаға енгізіле
бастады
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Мұстафа Шоқайдың 1917 жылғы қос революция кезеңіндегі және шетелге
мұғажыр болып кеткенге дейінгі қоғамдық-саяси қызметін жаңа тарихи көзқарас
тұрғысынан қорытып, бұрын тарихымызда белгісіз болып келген немесе әдейі
бұрмаланған тұстарын тың деректерге сүйеніп тарихи шындық тұрғысынан
қарастыру оның өз ұлтына берілген шынайы келбетімен қайталанбас
ерекшеліктерін ашып көрсету диплом жұмысының басты мақсаты болып
табылады.Осыған орай келесі міндеттерді орындау көзделді:
Мұстафа Шоқайдың саяси көзқарасының қалыптасуына оның өскен ортасының
әсерін агықтау;
XX ғасырдың басындағы М.Шоқайдың қоғамдық-саяси қызметіне объективті баға
бере отырып, 1916 жылғы көтеріліске байланысты қызметіне және мемлекеттік
думадағы мұсылман фракциясының хатшысы қызметіне талдау жасау;
М.Шоқайдың Петербор қаласындағы өзімен тұстас қоғам қайраткерлерімен
байцланысы арқылы олармен саяси көзқарастарының ерекшеліктерін анықтау;
Мұстафа Шоқайдың 1917 жылғы қос ревалюция кезіндегі және одан кейінгі
қызметін айқындау;
М.Шоқай жетекшілік еткен Түркістан(Қоқан)автономиясының атқарған қызметін
талдау арқылы, оның тарих сахнасынан күштеп таратылғаны жөніндегі
мәселелерге объективті баға беру;
М.Шоқайдың Алаш қозғалысына қатысты саяси көзқарастарын нақтылай түсу;
Мұстафа Шоқайдың шетелдік мұрағаттарда сақталған еңбектерін зерделеу;
Мұстафа Шоқайдың қызметіне қатысты шетелдік және отандық зерттеулерді
жинақтап, тарихнамалық тұрғыда бірізге түсіру және олардың деректік
маңызына дәйектілікпен қарау.
1-тарау Мұстафа Шоқайдың өмірі және саясатқа араласуы
1.1 Мұстафа Шоқайдың балалық шағы, қоғамдық-саяси өмірге араласуы
Ата-тегі орта жүздегі қыпшақ руының ақсүйектерінен шыққан
Мұстафа Шоқайұлы әкесі Торғайұлы Шоқайдың үйінде Ақмешіт уезінде дүниеге
келген. Ақмешіт-Қызылорда қаласының ескі аты, оны орыстар кезінде Перовск
атаған. Мұстафаның анасы Хиуа хандары әулетінен.
Мұстафаның айтуынша , ол оқу жазуды өз анасынан кішкентай кезінде,
жасы беске толмай жатып- ақ үйренген. Бес жасында домбыра тартуды игерген.
Мұстафаның есту қабілеті жоғары болған, музыканы өте жақсы көрген.1922 жылы
онымен бірге Трокадероға этнография музейін музейін аралағанымыз әлі
есімде. Мұстафа сол жерден бір домбыра көріп қалды да, тағатынан айрылды.
Сол жердегі қызметкерлерден сұрап, аспапты қолына алып құлақ күйіне
келтірдіде, әсем қазақ әуенін орындап шықты. Сөйтті де, аспапты орнына
қойды. Жабырқау болатын, жанары жасқа толы еді. Мен алғашқы және сонғы рет
Мұстафаның көз жасын сол кезде көріп едім.
Оның айтуынша бала кезінде оны жұрттың бәрі оны жақсы көріп
еркелететіндіктен, ол өзін басқалардан биік санайтын. Өте сезімтал және тез
өкпелегіш еді.Өзін мақтағанды сүйетін, әр уақыт табарлық істе бірінші
болуға тырысатын. Есте сақтау қабілеті өте күшті, кез-келген нәрсені тез
есіне түсіретін.Ауылдарында түрік мұғалімі бар болатын.Құранды жақсы
білетін, ауылдын бар баласын оқытатын. Көп баланың ішінде Мұстафа аса
зеректілігімен ерекшеленетін. Құранды да ең жақсы оқитын сол еді. Ата-анасы
да, өзі де бұны үлкен мақтаныш санайтын.Үйіне келгендерге бала Мұстафа
білгендерін айтып, сұрамасада оқып беретін.
Оны Ақмешітке оқытуға апарғанда жеті жаста еді. Екі шешемде мені
ауылдан ұзаққа кетктінімді ойлап жылай бастады, құдды өлген адамды жоқтаған
тәрізді. Менде қорқа бастадым. Оқуға деген алғашқы ынтам басылып қалды.
Өйткені бауырларым мен барлық туысқандарым маған мүсіркеушілікпен қарап:
Ақмешітке кетіп барасын, орысша оқитын боласын, сенің басыңа орыстардың
фуражкасын кигізіп қояды, сондықтан күннің көзін көре алмайсын, үстіңеде
орыстардың киімін кигізіп қояды, сосын қазаққа ұқсамайтын боласын,орысша
сөйлеп орыс болып кетесің, десе, қарт түрік мұғалімі де оларды мақұлдап:
Ол жерде мектепте крест тағады, сен де тағасын мойныңа...-деді. Менің
болашағым туралы бұл айтылғандар қатты жаныма батты. Енді әкеме Ақмешітке
оқуға жібермеуін сұрап, жалына бастадым. орыс болғым келмейдідедім. Ал
әкем болса ол айтылғандардың бәрін бос сөз екенін айтып мені жұбатты. Сен
оқу үшін барсын Үлкейген соң ақылды адщам болып бүкіл қазаққа пайдалы адам
боласың. Тек қана менің айтқандарымды ңана тыңда, апалар мен әжелердің
айтқандарына сенбе. Күннің көзін көре алмайтын борлдым деп босқа қорықпа.
Бұны айтып жүрген қай ақымақ саған?-деді.Бұларды айтқан қызыл топылы түрік
мұғалімі деуге қорықтым, өйткені бүкіл ауыл сыйлайтын. Ақыры менің кетктін
күнімде келіп жетті. Ағайын, туыс және жолдастарыммен қоштасқан сәтте көз
жасымды көрсеткім келген жоқ. Әкем атына мінді де, алдына мені отырғызып
алды. Екеуміз жолға шықтық. Әкемнің қасымда болғаны мені батылдандыра
түсті. Уақытша болсада ауылдан айрылғанымды ұмыттым.
Ақмешітке келіп, зәулім сарайға түстік.Қала маған аса үлкен әрі шулы
көрінді. Адасып кететін шығармын деп қорықтым. Әкемнің қолынан ұстап
айрылмадым. Өмірде бірінші рет орысша сөйлегенді естідім. Мен ешқашан бұлай
сөйлесе алмайтын шығармын, орысша үйрене алмайтын шығармын деп ойладым.
Бастарына шапка, фуражка киген адамдарды көрдім. Маңдайшасына жазулы
тақтайшалар ілінген үйлерге кірдік. Ол үйдегі адамдар тамақты мен бұл
уақытқа дейін көрмеген ыдыстармен ішіп, шанышқылармен жеп жатты. Шанышқыны
ауыздарына апарған кезде мен оларға қарауға қорықтым. Әрі жеп, әрі сөйлеп,
арагідік шанышқымен стөлді ұрып-ұрып қояды. Кейде қарсысында отырған адамға
пышақпен не шанышқымен бірдеңелерді меңзей көрсетіп жатты. Үстелдің
айналасындағы орындарға отыра беруге де әкем де менде шаршадық та көшеге
шықтық.
Бұл жерде қалың көпшіліктен сым айналды. Халық ерсілі қарсылы- жүріп
жатты. Бір жерден музыка дауысы естіліп тұрды. Әкеме мұндай шулы жерде тұра
алмайтынымды айтып, үйге қайтайық деп жалына бастадым.Алайда маған
түсіндіріп, мені жұбатты. Мен оның айтқанын тыңдап,оған сендім. Мені
байлығымен, алуан түрлі заттардың көптігімен таңқалдырған дүкендерді
араладық. Әкем бір нәрселерді сатып алды. Менде тұңғыш рнт ақша көрдім.
Әкем белбеуінен кішкене дорбаны алып, сатушыға ұсақ тиын берді, сөйтіп оған
бірқатар зат сатып алды. Бұның бәрі мен үшін таңқаларлық еді. Ол күні
мектепке бармадық. Бұл туралы әкемнен сұрауғада қорықтым. Әкем сатып алған
заттарын өзіміз түскен үйге қалдырып, қонаққа баратынымызды айтты. Әкемнің
бұрыннан Ақмешітте тұратын саудагар татар досы болатын. Соның үйіне бардық.
Ол бізді қуана қарсы алып, біздің салтымызға сай күтті.бұл жерде мен өз-
өзіме келдім, қорқынышым азайды. Әкем сөз арасында мен жайлыда айтты.
Мектепке орысша оқытуға әкелгенін айтты. Татар әкемнің бұл ойына қуана-
қуана қосылатынын айтты. Менін иығымнан қағып мереке күндері келіп-кетіп
тұр,-деді. Менде бұған марқайып қалдым. Сол күні сол үйге қонуға қалдық.
Татардың балаларымен бірден тіл табысып, достасып кеттік. Олардың орыс
достарыда бар еді, мен алғаш рет орыс балаларын көріп, таң қалдым. Олардың
таза қазақша сөйлегендерін көріп, мәз-майрам болдым. Араларында Васька
деген бала бар болатын. Ол менен орысша не білесің?-деп сұрады.Мен
үндемедім. Ол маған үйрететінін айтты.
Ертеңіне мектепке бардық. Әкем мені мұғалімге табыс етті. Мұғалім маған
өте ұнады. Ол біздің тілімізде сөйлесті. Басымнан сипап тұрып менің ақылды
бала екенімді, маған орысша оқу жазуды үйрететінін айтты. Біз ауылға
қайттық. Бірнеше айдан соң Ақмешітке біржола келуім керек еді.
Күз келді. Ақмешітке жолға шығуым керек болатын. Алайда аяқ астынан
науқастанып, өлім аузынан қалдым. Қара шешекке тұтылып, ұзақ уақыт төсек
тартып жатып қалдым. Айығуым ұзаққа созылды.Ақмешіт мсәселесі осылай
жабылды да, мен станциядағы темір жол мектебінде оқитын болдым. Бұл мектеп
ауылдан ұзақ болғанымен, Ақмешітке қарағанда әлдеқайда жақын еді.
Париж-6.06.23. Мұстафа шоқай жұбайы Марияға жазған хатында сол балалық
шағын еске алып хат жолдайды. Мен бұдан бұрын сенің соңғы хатыңа (30
мамырдағы)жауап берген едім. Тағы да жазып отырмын, сенімен сөйлескім
келеді. Жалғыз қалғанда адам түрлі ойға қалады. Көбінесе ойларым мені
аулыма, жаман ниетпен істемесемде, моральдық азап шегулеріне өзім себепші
болған жақындарыма жзетелейді. Бауырымның менімен көрісе алмай көз жұмғанын
ойлаудың өзі мен үшін қаншылықты ауыр. Ол менің саған үйленгенімді білетін.
Есіңдеме бауырымның келгкнін саған айтқан болатынмын. Ол 1918 жылдың 1
мамыры болатын.
Ол үстелімнің үстіндегі сенің суретінді көрді де: Әйелін ғой ә?-деп
сұрады. Менің құптаған секілді жауабымды мақұлдаған секілді басын изеді
де, бақытты өмір тіледі. Ол менің қуанышыма қуанды, алайда өзі ырза
болмады. Қоштасар сәтте бауырым маған: Сенің дұшпаның көбейіп барады,
Құдай қаласа әйелің саған нағыз дос болар,-деді. Әрине сен бұған
ренжімессің Мусинка.
Мұстафа жаңылысып отыр. Бұл 1918 жылдың 1 сәуірі болатын.
Менің адамдармен араласуыма мүмкіндік жасау үшін ол көп нәрседен бас
тартты. 1916 жылы қазақтармен өзбектерді әскерге алу істеріне араласқанымда
, қалай қуанғаны әлі есімде. 1917 жылы Мұсылман кеңесін басқрып тұрған
кезімде, кейінірек Үкімет комитетінің құрамында болған кездерімде ол өзін
соншалықты бақытты сезінетін. Бұл істерде өз еңбегінің жемісін көргендей
болатын. Қоқандағы қызметтен кейін дарға асыла жаздаған және одан құтылған
кездерімде де маған жақсылық пен жамандықты ұғынуға мүмкіндік беретін
оқиғаларға разы болуын керекдеген болатын. Мен жиі-жиі еске алатын болдым.
Тіпті өткенде түсіме кірді. Оның қалай өмір сүргенін ойлаған сайын жаным
сыздай түседі. Ол 45 жасында дүниеден қайтты. Өзімен бірге 16 жасар жігіт
баласында ала кетті. Баласы өте қабілетті, орыс тілін жетік білетін.
Көз алдында ұлы мен немересінен бірдей айрылып, әрі сүйікті ерке ұлы
мен де қасында болмаған қарт анамның қалай қайғырғанын кім білсін?..
Оның менің өз анам емес екенін, алайда өз анамдай жақсы көретінімді
сен, әрине білесің. Ол идеал ана болатын. Әлі есімде, кішкентай кезімде
шешекпен ауырғанымда, ол мені үш апта бойы тізесіне жатқызып қарағанды.
Соның еңбегімен күтімінің арқасында біз бәрімізде тәнімізбен жанымыз сау
боп өстік. Бала кезімде таңертең сабаққа кетер алдында, мен ұйықтап
жатқанда,түнде өкпе-бауыр салып пісірген шелпектерін жегізіп, ыстық сүт
беретін. Мен мұны өте жақсы көруші едім. Мені өзі жуындырып киіндіретін. Ол
менің әр-бір жетістігіме қуанатын. Оның жалғыз тілегінде орындай алмадым.
Оның бар арманы менің әйелімнің қолында тұру болатын. Жан жарым менің,
анамның бұл тілегін мен үшін орындайтыныңа кәміл сенем. Алайда, тағдыр
бізді анам екеумізді, айыруды жөн көріпті қайтейін.
1917 жылы тамызда үйден кетіп бара жатып бір қалтаға біраз топырақ
толтырдымда, егер анам мен жоқта көз жұматын болса, қабірге алдымен осы
топырақты салыңдар дедім, бізде осындай әдет бар. Мен оған иіссу мен құран
апарып бергенмін.Ол 75 жасында қайтыс болды. Әлі күнге дейін көз алдымда
жанды бейнесі елестейдіде тұрады. Орта бойлы, толықша келген, ақ сары
жүзді, көздері де керемет болатын. Оның қолдарының жұмсақтығы, әрі
нәзіктігі сондай, біз бір жеріміз ауыра қалса, аялы алақанын ауырып тұрған
жерімізге қоюын өтінер едік және ауруымыз бірден айығып кететіндей
сезінетін едік. Ол шын мәнінде біз үшін ыстық ұя еді.
Дәл қазір қасымда Оспан көкемнің суреті тұр. Бойы үш аршын, 2метрдей,
салмағы 155кг-ға жуық, дауысы жуан болатын. Мен үшін ең қымбатты, ең жақын
адамдардың көбі бұл күнде арамызда жоқ. Мен олардың көпшілігімен ең соңғы
рет араздасып, қоштасада алмадым. Сен бұл жайлы аз білесің, сондада болса
олар маған қаншалықты жақын болса, сағанда соншалықты болғандықтан, бұларды
айтып отырмын.Тек қана жақын досым болғаның үшін.
Өмір серігім менің, мені түсінетініңді, менімен бірге екеніңді
білемін.Сен алыста болсаңда, менің қасымда жүргендегіңненде жақынсын. Сен
менің ойларымды есіттің, демек, сен мені түсіндің, маған осы да жетеді.
Сенімен бұданда жақын қауышу ниетімен, сені сүюші
Мұстафа.
Мұстафа сырқаттанудың кесірінен орыс тілін үйренуді ол кеш бастаған.
Бастауыш мектепті 12 жасында бітірді. Лицейдің бірінші класына қабылдануға
жасы үлкен болатын. Сол себепті емтихан тапсыру керек болды және оны өте
жақсы тапсырды. Ол 1902 жылы Ташкент гимназиясына қабылданды. 1910 жылы
гимназияны мақтау қағазымен бітіріп, алтын медальға лайық болады.
Мұстафа Шоқай қоғамдық жұмыстармен лицейде жүргенде ақ айналысқан.
Қырдан оған адамдар түрлі өтініштер айтып келетін. Кейде өлке мекемелерінде
аударма жасауын сұрайтын, ал кейде арыз жазып беруін өтінетін. Осылайша
Самсоновтың алдына баруға тура келген. Шоқайұлы араласқан істердің барлығы
жақсы аяқталып отырған. Генерал лицей оқушысы Шоқайұлының ісін өте жетік
білетін тілмаш екенін көріп, лицейді бітірген соң өз кеңсесіне тілмаш
ретінде жұмысқа шақыратынын айтады. Бірақ Шоқайұлы Петербургке барып оқуын
жалғастырғысы келетінін айтып, бұл ұсынысты қабылдамаған еді.
Шоқайұлының қызметі, мәртебесі өсті. Қырдан түрлі мәселелермен
келгендер өтініштерін жаздыратын.
1912 жылы Мұстафаның әкесі Шоқай би дүниеден өтті. Енді Мұстафа
әкесінің орнына отыру керек болды. Әкесінен қалған билікті өзі ұстап
жалғастыру керектігі туралы өтінген хаттармен шағымдар жан-жақтан жауа
бастады. Осы себептерге байланысты оқуды қоя тұрып, ауылға қайтуға мәжбүр
болды.
Кейде істер тым қауырт болатын, кейбір мәселелерді шешуде қиындықтар
шығатын. Тіпті сот шеше алмаған мәселелердіде өзі шешуге оның білімімен
құдіреті жететініне сенетін.Мәселенің көбі жер дауымен байланысты еді.
Мұстафаның емтихан тапсыратын уақыты жақындағандықтан, дайындалу үшін
Ташкентке кетуі керек болатын.
Осылайша Мұстафа Шоқайұлы 6 жылдық университетті 7 жылда бітірді. Ол
студенттермен жақсы жолдас еді. Басқалардың орнына емтиханда тапсырып
беретін.
Заң істерінде Мұстафа Шоқайұлына адвокат социал-демократ Николай
Дмитревич Соколов көп көмектескен. Бұл адам Петербургте сот бөлімшесінде
істейтін. Бұл адвокатты мен жақсы танитын едім. Онымен 1919 жылы Тбилисида,
1928-1929 жылдары осы жерде , Парижде кездескен болатынмын. Совет
жұмыстарымен Мәскеуден келгенді. Ескі достар ретінде кездесетінбіз.
Бұл адам нөмірі бірінші бұйрықты жариялағаны үшін жазаланған Соколовтың
нақ өзі. Шындығында бұл бұйрықты шығаруға оның еш қатысы болмаған,оны өзі
дәлелдеп берген. Екінші дүние жүзілік соғысқа дейін Варшавада тұрвтын. Сол
жерде соғыс басталмай тұрып кенеттен қайтыс болды. Николай Дмитревич рухы
күшті, идеалист адам болатын. Түркістандықтар бұл кісіге өте борыштар
болулары керек, өйткені Николай Дмитревич үнемі оларды жақтап, дауларын
шешуге көмектескен.
Мұстафа студенттік жылдарындада, саяси қызметке араласқан жылдарындада
еш бір партияға мүше емес еді. Социолизнің титтей қоспасы жоқ демократ
болды. Өз отанымен халқын жанындай жақсы көретін және халқының келешегімен
тыныштығы үшін еш аянбайтын. Саясатшылардың арасында соғысты жақтайтындарда
жақтамайтындарда бар. Мұстафа Шоқай –бейбітшілікті жақтаушы, ұлт-жанды
саясаткер еді.
Оның мінезі өте жұмсақ және нәзік болатын. Ол көпшілікті басқару үшін
саясат адымының тез шешеімге келе алатын, қатал мінезді брлу керектігін
білетін. Ешқашан өз мінезін түзеуден және оқудан жалыққан емес. Ол Мұстафа
Кемалға таң қалатын,биік санайтын. Түркістан үшін осындай реформашы болса
деп тілейтін.Оның шовенистерге немесе басқа ұлт өкілдеріне титтей дұшпандық
ойы болмаушы еді.Түрлі саяси көзқарастағы адамдарды және олармен пікір
таластырғанды ұнататын.Өте сабырлы болып, қарсыласының пікіріне құрмет
көрсететін. Ең үлкен кемшілігі оның сенгіштігі еді, осы тез иланғыштығының
кесірінен үлкен қиындықтарғада ұшырыған.Адамдардың азғантай адамгершілікке
жатпайтын әрекеттеріне ренжіп қалатын. Алайда қателіктерді кешіре салатын,
тез ұмытатын, кейін есінеде алмайтын. Жұрт болса оны байқамай қалды деп
ойлайтын. Саясаттада ол намысқой әрі жанға жақын болуы арқылы адамдардың
жүрегіне жол табатын. Пікірталаста қызуқанды болушы еді. Өз пікірін
дәлелдеуде қарсыласының намысына тиюден аулақ болатын. Көзқарас көкжиегі
кең болғандықтан, өзінің ойын еркін жеткізетін және айтқан пікірінің
тыңдаушыға ұнайтынын ұнамайтынына мән бермейтін. Мұстафа Шоқай тар ауқымды
ұлтшылдықтың дұшпаны еді. Ол бүкіл Түркістанның ұлттарының бірігуі
жолындағы күрескер еді. Орыс ұлтшылдары орыс империясының ішінде Түркістан
мен өзге орыс емес халықтарды мойындағысы келмейтін. Орыс еді. Осы себепті
ол 1923 жылы орыс демократиясынан мүлдем теріс айналып, орыс баспасөзіненде
қол үзді. Ол студент бола жүріп,1914 жылы соғыс басталған соң Мемлекеттік
Думаға Хатшы болып кіреді. Мемлекеттік Думаның Мұсылман Фракциясы
хатшылығына оны Бөкейхан орналастырды. Осы жерде Мұстафа тұңғыш рет түрік
халықтарының саяси өміріне араласа бастайды. Еділ татарлары, Қырым
татарлары ,Кавказ халықтары, Орал башқұрттары оған түрлі саяси міндеттер
жүктейтін,Мұстафа бұл міндеттерді өте жақсы орындап шығатын. (1917 жылға
дейін)Төңкеріс болмағанда, Мұстафа Думаға мүшелікке қабылданушы еді.
Түркістанның Думаға өкіл жіберуге мүмкіндігі болмағандықиан, Мұстафаны Уфа
уалаятының өкілі ету ойластырылған болатын. Уфа уалаятының помещигі , қазақ
сұлтандарының бірі Жантөрин оған өз иелігіндегі жерін сыйлап, Дума
мүшелігіне кандидатурасын осы өлкеден ұсынуға келісім береді. Алайда
төңкерістің басталуы бәрін өзгертті.
1916 жылы тылдағы жұмысқа адам беруге қарсы жергілікті халықтың
көтерілісі болды.Бұл көтеріліс күшпен басылды. Жизақ қаласы жер бетінен
жойылып кетті. Қалада әйел, бала-шаға,кәрі және тағы басқаларын қосқанда
10мыңнан астам адам өлтірілді.
Түркістанның жергілікті халқы әскери қызметті өтеуге тиісті емес
болатын. Соғыс барысында майданға адам күші қажет болған соң,
Петербургтағылар Түркістанда қажетті дәрежеде адам күші бар екнін естеріне
түсіреді де , бұл күшті қалайда пайдалану жағын қарастырады. Егіс
жұмыстарының қызып тұрған кезінде 18-45 жас аралығындағылардың бәрін
әскерге алу туралы жарлық шығарылады. Әрине бұл халыққа жай түскендей әсер
етеді,барша халық қарсы көтеріледі. Алайда бұл қарсылық генерал Иванов-
Ринов бастаған әскер күшімен басып тасталады. Осы мәселеге байланысты
Мемлекеттік Думаға өтініш жазылады. Дума тарапынан сенат Тевкелев пен Дума
мүшесі А.Ф.Керенский жетекшіліктерімен тексеру комиссиясы жіберіледі.
Мұсылман фракциясы жағынан тілмаш ретінде бұл комиссияның құрамына Мұстафа
Шоқайұлыда енеді.
Мұстафа Шоқайдың саяси қызметі 1917 жылдың жазынан басталады. Ол
Москваға құрылтай мәжілісіне Түркістаннан жіберілген болатын. 1917 жылы
оның жетекшілігімен Түркістандықтардың үлкен құрылтайы болды. Мұстафа Шоқай
Уақытша үкіметтің Түркістан комитетінің мүшесі еді. Түркістан ұлттық
комитетіне Мұстафа төраға болып сайланады.
1917 жылдың 17 желтоқсанында автономия құру жайлы жоспар жасалады.
Мұстафа Шоқайдың жетекшілігімен Қоқанда болып өткен 4-ұлттық құрылтайда
Түркістан автономиясы жарияланады.
1918жылы 11ақпанда большевиктер Ташкенттен Қоқанға әскер жібереді,
автономиялық үкімет құлайды. Қоқан қаласы қиратылады. Соғыста екі жақтың
күші тең емес еді. Большевиктер зеңбіректермен және автоматтармен
қаруланған болатын.Автономиялы үкіметтің әлі әскері жоқ еді. Құтылғандар
Ферғана тауларына қашып кетіп, 1928 жылға дейін партизандық күрес
жүргізген. Орыстар оларды Басмачылардеп атаған
1918 жылдың бас кезінде Түрікменстанда түркімен тайпалары
ақсақалдарының құрылтайы жиналған болатын. Олар қоқанда орнаған автономиялы
үкіметтен мүлдем хабарсыз еді. Ақсақалдар Мәжілісжариялаған. Осы
мәжілістің шешімі бойынша Ямудханды басшы, Оразды әскербасшы деп
жариялаған. Олардың бұрыннан жабайы дивизия деп аталатын 2 Николайдың
қорғаушы полктарының бір бөлігі болып есептелетін жақсы қаруланған 6 полкі
бар еді. Олар большевиктермен тек Түркіменстан шегарасының ішінде ғана
соғысқан.Өзбектермен қазақтардың Қоқандағы большевиктермен болған
соғыстарына көмекке бармағанды. Екі жыл бойы Қызыл су, Мерв, Ашхабат
арасында ағылшындардың қолдауымен 1920жылға дейін соғысқан , кейін
Түркіменстанның қырларына тарап кеткен ақырында большевиктердің қолынан
өлген.
Шоқайұлы болса Феғана таулары арқылы Ташкентке қашқан. Шоқайұлының
басын әкеп берген адамға большевиктер 1000 рубль беруге уәде етеді. Алайда
оны достары тығып қойып, құтқарып қалған. Саясатта болсын, жеке өмірінде
болсын, онымен араласқан әрбір адам оны сыйлайтын, оған сүйсінетін.
Түркістан автоноимясын құрған кезде де, Ресеймен бірігуді жақтағакн
кезде де Түркістанда сеператизм туралы пікір болмаған. Мұстафа Шоқай Қоқан
үкіметінде бойы жағынан да ең қысқасы болған. Мұстафа маған айтатын:
Автономия құруға дайындық құрылтайында сайлаушыларымның зорлықтарына
қарсы шығуым керек болатын. Маған қаншалықты рухани жауапкершілік
жүкьелгенін, екі тараптанда қаншалықты дұшпанды өзіме қарсы қойғанымды
сезінгенмін. Асығыстық жасап халық үшін қаншалықты қиын жағдайға
түсетінімізді ,мемлекет мектептерінде оқу кезеңі екенін және өзіміздің
жеткілікті біліміміздің жоқ екенін айтып түсіндіруім қажет болды. Оларға
былай дедім: Сіддер бірден толыққанды мемлекет құрғыларыңыз келеді.Ал ол
үшін бізде адам жоқ,тәжірибе жоқ, мүмкіндік жоқ, әскерде жоқ.Ресей
қаншалықты құлдырау кезеңінде десекте, бізден әлдеқайда күшті. Сіздер
келешегімізді ойлайсыздарма?Жариялай салу оңай, алайда біздің жағдайда оны
сақтап қалу біз үшін қиын.
Түркістан автономиясының министрі болатындардың біоі батылырақ
қимылдап, сол кездегі қиын жағдайды пайдаланып,Түркістанды Ресейден
біржолата бөлу қажеттігін баса айтып, дауыс көтереді. Мұстафа әлгі адамға
өз орнына отыпуды ұсынғанда ,ол жиналыстан біржолата шығып кеткен еді.
Нәтижесінде барлық кінә Мұстафаға артылды.
Саясат адамы Мұстафа Шоқай шенқұмарлықтан аулақ болатын. Бірақ өзі
қаламасада алдынғы қатарда болуға мәжбүр еді. Ел ішінде оны ескі
клирикалдар ортаға алған еді.Өзінің қасындағылардың көбісі жастар
еді,оларға көп нәрсені үйрету керектін.Мұстафаның бойында саяси менмендік
атымен жоқтын.Саяси интригаларды жаны сүймейтін, ал жағымпаздық ол үшін
өзін-өзі қорлаумен бірдей-тін.Оның бар ниеті баспасөз арқылы өз елінің
бірлігіне қызмет ету болатын. Ол әрдайым былай деуші еді: Біздің Түркістан
үшін ең қорқыныштысы-халықтың бірлігінің болмауы. Өзіміздің әлсіз
екенімізді мен білемін. Мен халқымның тыныштығы және бірлігін қалаймын.
Сондықтан да Швейцария мемлекетінің үлгісімен федерация құрғым келеді.
Біздің өз арамыздағы жасырын алауыздық күндердің күнінде тұтанып кетуі
мүмкін.Әрине бұл жағдайды күшті көршілеріміз пайдаланбай қалмайды.
Орыстардың саясаты Бөлшекте де, билей бер Империяның ертеңін ойлатындарда
алақайлап қуанады.Түркістанда бес республиканың болуы тіптіде дұрыс емес.
Біз бәріміз бір ұлтпыз, дініміз де бір, тілімізде бір, тек тілімізде
айырмашылықтар бар.Біз барлық халықты құрметтеуге тиіспіз.Мемлекет үшін бір
халықтың өзге халықтан айырмашылығы жоқ. Географиялық жағдайымызда Ресеймен
достық және бейбіт қарым қатынаста болуды талап етеді.-Мұстафа жиі-жиі:-
Жаман халық деген жоқ, жаман дамдар бар; дамгершілігі мол мемлекет деген
болиайды, адамгершілігі мол адамдар болады,-дейтін.
Кеңестік басқаруғу үзілді-кесілді қарсы болатын.Сонымен бірге осындай
қаһарлы үкіметтің ескі жүйені түбірімен жоя алатынына да сенетін.Әйелдердің
құлдықтан құтылуы-олардың бетін ашты.
Өмірінің соңғы сәттерінде,40-шы жылдары, соғыс кезінде ол Түркістанның
большевиктерден құтылуын армандайтын. Алла елімнің тәуелсіздікке қол
жеткізгенін көруді нәсіп етсе, мен саяси үгіт ісімен айналысар едім.Жастар
үкімет құрса, мен елімнің тарихы басқа өлке халықтары туралы туралы кітап
жазумен шұғылданар едім.Адамдар бір-бірімен араласуы керек. Халықтар өзара
білім алмасып, бірін бірі терең танып және түсініп, жарасымды қатынас
дәрежесіне көтерілсе, сонда ғана халықтар федерациясын құруға жол
ашылмақ.Мұндай мақсатқа жету үшін мемлекеттік масштабтағы қызмет қажет
болады.Соғыстан бас тарту керек, соғысты болдырмау керек. Жер бетінде
барлық адамға орын жетеді,- деп қиялдайтын.
Саяси интригамен адамдардың жағымпаздығына жиіркеніш сезіммен
қарайтын.Ешбір ұлтқа дұшпандығы болмайтын. Мақалаларының бірінде Рязань
мұжықтарыдеген ұғымды қолданып, орыс ұлтына антипартиялық көзқарасын
білдіргенін айтқанымда, ол маған: Мені халыққа қарсы емес, халықты
басқарып отырған басшыларға қарсы сөзбен күресудемін.Бұның екі арасын
ажырата білу керек, Кейде саяси демагогия қажет Егер мен күннен-күнге
сепаратист болып бара жатсам, оған да кіналі орыстың өздері. Түркістан тек
қана қағаз жүзінде федеративті республика. Қоғамдық ойда не экономикада
жаңалық бола қалса, Москва тарапынан тез арада қарсылыққа ұшырайды. Менің
саясатым, бұрында айтқанымдай, алыс болашаққа бағытталған. Мен бүгінгі
күннің ғана жетістігінің соңына түспеймін.Өзіміздің әлсіз екеніміздіде
білемін.Менің қаруым сөз ғана.Географиялық жағдайымыз да көршілерімізбен
бейбіт қатынастар жасауға мәжбүр етіп отыр,-деген болатын.
Саясат адамы екі түрлі –соғыс саясатын жақтайтындар және бейбіт
саясатты қуаттайтындар.Мұстафа бейбіт саясаття қолдаушы еді. Оның саяси
сенімі –халықтың халықтардың федерация ішіндегі бауырластығына сүйнетін. Ол
Түркістанда Швейцария тәрізді мемлекеттік жүйенің болғанын қалайтын және
армандайтын. Түркістан халқын қазақтар, қырғыздар, өзбектер, түркімендер,
тәжіктер мен қарақалпақтар құрайды деп білген.
Бұлардың ішіндегі саны жағынан ең көбі қазақтар еді.Олар негізінен
көшпелі өмір сүріп, мал шаруашылығымен айналысады. Олардың иелігіндегі жер
көлемі өте кең және пайдалы қазбаларға өте бай, яғни мыс, көмір, мұнай,
қорғасын, алтын, күміс және басқада асыл тастардың бәрі бар.Төңкеріске
дейін бұл қазбалар өте аз өндірілетін. Өзбектер негізінен қалада
тұратын.Өнермен, саудамен айналысады. Олар өте мәдениетті және еңбекқор
болып келеді. Түркімендер соғысқанды жақсы көреді, көшпелі мал
шаруашылығымен айналысады.Тәжіктердің саны аз, тауларда өмір сүріп, бау-
бақша өсіруді, жібек өңдеуді кәсіп етеді. (Бұл айтып отырғандарым мен осы
жерлерде өмір сүрген кезеңдегі ,1910-1918 жылдардағы жағжай. Ал бұл
халықтардың жағдайын қазір мен білмеймін.) Бұл халықтардың бәріде мұсылман,
бәрі де түрік тілінде сөйлеседі.Тәжіктер ғана парсыша сөйлейді.Мұстафа
Шоқай Түркістан халқының бірлігін аңсайтын. Бұл мақсатқа жетудің өте қиын
екенін білетін.Әсіресе Кнңестік саясаттың кең құлаш жайып, оны қолдаушыла
көбейіп, бөлшекте де, билей бер принципіне сүйенген дәуірде қиындаған
үстіне қиындай түсетіні мәләм еді. Мемлекетте жаман халық жоқ, жаман
адамдар бар. Бұл сөздерді жиі-жиі қайталаудан Мұстафа жалықпайтын.Кеңес
үкіметіне қарсы көзқарасын ол ашықтан ашық білдіретін. Әсіресе Түркістан
саясатына қарсы болатын. Сонымен қатар Мұстафа Шоқай Кеңестік басқарудың
Түркістанға кейбір пайдалы жақтары болғанын жасырмайтын.
Әрине, бұл жағдайды олар жергілікті халықты жақсы көргендіктен емес,
отарлау мақсатымен істеген, басында бейбіт жолмен бастап бірте бірте әскери
жолмен кірісе бастаған. Мұстафа Шоқай: Патшалық дәуірдегі имперализм
комунистердікінің қасында баланың ойыншығы сияқтыдеп жиі айтатын. Орыс
саясатының көздегені кең байтақ шығысты , Түркістанды алу, Памир арқылы
Үндістанға шығу, Иранға шығу болатын. Орыс археологтары кең көлемді
мемлекеттік масштабтағы қазба жұмыстарын жүргізуде,Түркістан өзінің
өткенімен баи түсуде, жаңадан музейлермен кітапханалар ашылуда еді.
Бұлардың бәрін орыстар жасап жатты.
Мұстафа Шоқай бұл істердің басында орыстар емес, Түркістандықтар өздері
қазақтар, өзбектер, түркімендер, тәжіктердің болғанын қалайды.Ол
Түркістандағы орыстар жасап жатқан зұлымдықтарға қарсы үгіт жұмыстарын
жүргізетін, мақалаларында жергілікті халықтардың кең көлемде мемлекеттік
істерге араласу керектігін баса көрсетеді.
Яш Түркістан үгіті нәтижесін бере бастаған еді. Түркістанның
жергілікті кеңестік баспасөзі Қызыл Өзбекстанжәне Еңбекші
Қазақгазеттері мен мен Яш Түркістнның арасында қызу тартыс басталыпта
кекен.Кеңестік баспасөзде дөрекілікке жол берілді.Алайда Шоқайұлы бұған
ренжімейтін. Керісінше: Менің мақсатым орындалар, пікірлерім оларғада әсер
етті. Олардың ашуланып жауап беогендеріне қарағанда, менің бағытым дұрыс,
-деп ойлайтын.Саяси істерінде барлық күш-жігерін Түркістанда әлеуметтік
реформа жасауға жұмсайтын. Өз ойларын мақалаларында білдіретін. Кеңес
үкіметін сынайтын. Жергілікті халықтың өз мемлекетін құруға
қатыспағандығына күрсінетін. Түркістанның жергілікті тұрғындарының ішінде
жоғарғы әскери кадрдың жоқтығына күінетін. Барлық басқару мекемелерін ,
жоғарғы және төменгі буындарды орталық Ресейден келген орыстар басып алған
болатын. Темір жоллдардың бәрі де орыстардың басқуында еді. Сонымен бірге
почта, телеграф, милиция қызметі, мектептер мен банктер-бәрі-бәрі
орыстардың қарамағында болатын. Тәуелсіз республика тек қағаз жүзінде еді.
Көшпелілердің мінез-құлқын, олардың отырықшылық өмірмен қала халқын
жақсы көрмейтінін білгендіктен, Мұстафа Шоқайұлы бұл ойдан арылтуды,
көшпелі өмірді тәрк етіп, отырықшылыққа үйретуді, саудамен өнерге баулуды
жөн көрді: Ол үшін сауда және өнер мектептерін ашу, басқа елдердегідей
Түркістанның өз кадрларын дайындау үшін шет елдердердегіден профессорлар
шақырту керектігін ойлады. Біз қазір оқымасақ ешқашан тәуелсіз бола
алмаймыз,ол жолды сырттан біреу әкеліп бермейді, біз өзіміз бірте-бірте
мемлекет оргндарын қолға алып, өзімізді өзіміз басқаруға тиіспіз,-дейтін.
Мұстафа Шоқай төңкеріске дейін Түркістанда тұратын орыстардың түркістандық
, ал төңкерістен кейін келіп орналасқандардың бөтен болып саналатынын,бірақ
біздің мемлекетіміз пайдасы үшін жұмыс істейтіндерге кең көлемді қызмет
мүмкіндігі берілетінін айтатын.Оларға Түркістан мемлекетін мойындау
ұсынылады. Алайда бұл ұсынысты қабылдау-қабылдамау әркімнің өз еркі.
Осылайша өзге елдердегідей халықаралық заңдарға сәйкес әрекет еткен
боламыз.
Орыстардың ешқашанда Түркістандықтарға тәуелсіздік бермейтіндігін өзін
айттың. Олай болса бұл айтқандарың құр қиял болып шықпайма?дегенім де, ол
маған Иә, солай. Бірақ ешнәрсе мәңгілік емес. Ресейде өзгеруі мүмкі.
Өйткені көршімізден ұзақ кете алмаймыз. Сондықтан қаласақта, қаламасақта
Ресеймен достық қарым-қатынаста болуымыз керек. Бір нәрсені ғана өзгертуге
тиіспіз. Ол- мемлекеттің егемендігі,-деп жауап бергенді.
Қазақ халқының тәуелсіздік идеясын көтерген, бүкіл саналы ғұмырын осы
мұратқа арнаған күрескерлердің қатарында Мұстафа Шоқайдың (1891-1941)еңбегі
ерекше бағалы.Бұлай деуіміздің бірнеше себептері бар. Біріншіден ол 1921
жылдан 1941жылға дейін өз елінен жырақта Батыс елінде ғұмыр кешті. Саяси
ахуал қыспағы зардабынан шет мемлекетте қоныс тепкен алғашқы қазақмұғажыры
болды. Тіпті біздің қорымызға мұғажыр, деген сөзді осы отаншыл азамат өмірі
мен қызметіне байланысты еніп отыр деуге де болады. Екіншіден Мұстафа түрік
халықтарының мүддесі үшін күреске ақыл-ой, күш қайратын қалтықсыз жұмсаған
қайраткер. Үшіншіден ол осы жолда қанша қиыншылық, таршылық көрседе, алған
бетінен қайпаған атақ, даңқ, мансап, жақсы мекен, жақсы тұрмыс үшін ар
ожданын, сенімін саудаға салмаған кесек тұлға.Төртіншіден Орта Азиядағы
жеке ұлт, ұлыс болып саналатын қазақ, өзбек, қырғыз, түркімен,
қарақалпақтарды Түркістандықтар деп атап, осы ұғымды дәйекті түрде
қалыптастырғанда, ең алдымен, Мұстафа Шоқай болатын.Оның бұл терминді
қолдануы Ресей империясының отары болып , бас еркінен айрылған халықтардың
ежелгі тегі мен түбірін жаңғыртып, олардың тарихыда тілі де, діні де ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Мұстафа Шоқайдың өмірі және саясатқа араласуы.
1. 1 Мұстафа Шоқайдың балалық шағы. Қоғамдық-саяси өмірге араласа
бастауы .
1. 2 Мұстафа Шоқайдың қоғамдық-саяси көзқарасының қалыптауы.
2. Қазақ интелигенті Мұстафа Шоқайдың қоғамдық-саяси қызметі.
2. 1 Мұстафа Шоқайдың 1917 жылғы ревалюциялық өзгерістер
тұсындағы қызметі.
2. 2 Түркістан автономиясының өмір сүруі.
2. 3 Мұхтарияттан мұғажырлыққа.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Тақырыптың өзектілігі: Ғасырлар бойы тәуелсіздік пен бостандықты
армандаған қазақ халқы өзінің қайғы- қасіретке толы тарихында тағдырының
тәлкегіне түсіп көптеген көптеген оқиғаларды басынан кешірді. Соның ішінде
XXғасырдың алғашқы ширегінде қазақ халқы азаттық жолындағы күресі мәселесі
өзекті қайта зерттеуді қажет ететін тақырыптардың қатарына жатады. Өйткені
еліміздің осы кезеңдегі тарихы, Ресей тарихының ықпалында, отаршыл
идеологияның темір құрсауында бұрмаланып жазылды.
Еліміз егемендік алып,тәуелсіз мемлекет құрғанымызда ел қамын ойлап,
сол жолда өздерінің саналы ғұмырын сарп еткен азаматтардың ұлт-азаттық
қозғалысының тарихын қайта парақтап, шыныйы түрде ақтандақтарының бетін
ашып, жаңа заман талабына сай зерделеудің маңызы зор.
Аталған тақырыптағы мәселенің көкейкестілігі Қазақстан Республикасының
президенті Нұрсұлтан Назарбаев Дүние жүзі қазақтарының бірінші құрылтайының
мәжілісінде былай деп баса көрсеткен еді: Бүгінгі бостандықтың, бүгінгі
тәуелсіздіктің өзінен- өзі келіп , басымызға қона қалмағанын, азаттық үшін
миллиондаған адамның қаны шашылып, жаны қиналғанын, жазықсыз зардап
шеккенінде сіздер жақсы білесіздер. Бүгінгі күн талай ғасырлар бойғы ата-
бабаларымыздың арманы еді. Отаршылдықтың темірқұрсауының, отызыншы
жылдардағы ашаршылықпен сталиндік жаппай жазалау құрбандарының ,Ұлы Отан
соғысында от ортасынан оралмаған боздақтардың кешкгі желтоқсанда ұлттық
намысын қолдан бермеу үшін ,халықтың сағын сындырмау үшін бел буып шыққан
жастарымыздың арманы ед.[1].Ел басымыздың осы маңызды тұжырымы ұлт-азаттық
күрес тарихын жаңаша тарихи тұрғыда зерттеуді, сол күрестің басында тұрып
қазақ елінотарлық езгіден құтқаруды,оның мемлекеттігіе қалпына келтіруді
және қазақ елін өркениктті елдер қатарына қосуды басты мақсаттырына
айналдырған қазақ зиялылары: М.Шоқай. А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов,
М.Дулатов, Х.Досмұхаммедов, Ә.Ермеков, Ж.Ақбаевтардың кеңестік дәуірде
атқарған қоғамдық- саяси қызметтеріне шынайы баға берудеі күн тәртібіне
қойды. Оларды ұлтшылдар ,халық жауыдеп жазылған қара күйеден ақтауға,
әсіресе М.Шоқай туралы жаңсақ пікірлерді тарих беттерінен алып тастап оның
өмірі мен қызметінің Түркістандық кезеңіне обьективті баға беру, ғылыми
тұрғыда зерттеулер жүргізу отандық тарих ғылымындағы өзекті мәселе екендігі
анық. Аталған өзекті тақарып бойынша халықаралық, республика көлемінде
зерттеулердің методологиялық негізі ұстанымдарын белгілеген: ғылыми
теориялық конференциялар, Мұстафа Шоқай дәрістері аталмыш тұлғаның әруағына
бас иіп ас беру, пікір алысу рәсімдері өткізілді. 1996 жылы Дүние жүзі
қазақтары қауымдастығының ұйымдастыруымен халықаралық конференция
өткізілді. Осы бас қосуда М.Қозыбаев, А.Такенов, К.Нұрпейісов,
М.Қойгелдиев, Т.Омарбеков сияқты ғалымдар , шетелдік саясаткер Х.Оралтай
және мұстафа Шоқайдың Сыр бойындағы туыстары баяндамалар жасап , сындарлы
пікірлер айтты. Мұстафа Шоқай туралы шындықты ашу үшін Әл-Фараби атынндағы
Қазақ Мемлекеттік университетінде 1997 қаңтар айында Мұстафа Шоқай
дәрістері өткізілді.
Мұстафа Шоқайдың туған жері Сыр өңірінде 2001 жылы 7-9 маусымда
республикплық ғылыми теориялық конференция өткізіліп, онда:
И.Тасмағанбетов, С.Нұрғисаев, М.Қойгелдиев, Ә.Нысанбаев, Б.Рахманқұл,
ҚӘбішұлы, түркиялық ғалым Р.Ұстаоғлы т.б ғалымдар М.Шоқайға әкімшіл-әміршіл
тотолитарлық жүйе кезінде тағылған жаланың саяси күрескер есімінен әлі де
болса толық алынбағаны, Мұстафа Шоқайдың Отан тарихындағы нақты
анықталмағандығы, оның тәуелсіз Түркістан мемлекетін құру жөніндегі
идеяларының әлі де болса терең зерттелмегенін айта келе конференцияға
қатысушылар біртуар азаматтың шетелдегі мұрағат қорларындағы мұраларын
жинап оны жан-жақты түбегейлі ғылыми тұрғыда талдау қазігі уақыттағы
қажеттілік екендігін дәлелдеді.
Жалпы алғанда бүкіл саналы ғұмрын тек қазақ халқының ғана емес, бүкіл
Түркістан халқының тәуелсіздігіне арнаған, сол тәуелсіздік үшін күрертің
көшбасшысы болған, Алты Алаштың ардағы , Қазақтың Ұлы перзенті Мұстафа
Шоқайдың қоғамдық-саяси қызметінің Түркістандық кезеңін зерттеу, сол арқылы
XX ғасырдың басындағы Түркістан халықтарының тарихын жаңа тарихи ауысымда
қорыту және тарихымыздың қиын өткелдерінде бөліну емес бірігуді арман
мұратына айналдырған Мұстафа Шоқайдың қаһармандыққа өнегесін қастерлеу,
оның баға жетпес мұраларын саралау, әсіресе қос ревалюция тұсында
жинақтаған саяси тәжірибелерін, Түркістан халықтарының дербестігі,
тәуелсіздігі жолында атқарған іс-әрекеттерін, мұғажырлық жағдайда
жүргізген идеялық күресін көрсету және оны Қазақстан тарихының
тарихнамасына қосу күн тәртібіндегі көкейкесті мәселелердің бірі болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі:
Қарастырылып отырған отырған мәселенің тарихнамасы XXғасырдың алғашқы
ширегінен бастау алады. Осы кезеңдегі жалпы халықтың ояну кезіндегі қазақ
халқының азаттық қозғалысы жолындағы және мемлекеттік бірлік мәселелеріне
ерекше мән беріп, қазақ халқының болашақ тағдыры үшін күрескен қазақ
интелегенциясы жөнінде алғашқылардың бірі болып мәселе көтерген
Ә.Бөкейханов болды. Ол м.Шоқай бастаған қазақ зиялыларына кейінгі ұрпақтың
болашағын ойлайтын қоғам алдындағы жауапты жүкті тапсырады[2]. Отандық
тарих ғылымында еліміз тәуелсіздік алғанға дейін қазақ зиялыларының тырихы
оның ішінде М Шоқайдың қоғамдық-саяси қызметі зерттелмеген . Кейбір
зерттеушілердің еңбктері мен мақалалары жаорық көргенмен, олар кеңестік
әкімшіл-әміршіл ықпалына бейімделіп жазылды.Мұстафа Шоқайдың демократияның
орталығы батысқа мұғажырлыққа кетуін С.Шәкіров, И.Зевелев,
Ю.А.Поляков,Л.В.Шишкина, Г.А.Хидятов, В.П.Осипов сияқты зерттеушілер
бұрмалап,оның өз халқының бостандығы мен тәуелсіздігі үшін күрескен саяси
күрескер ретіндегі қызметіне обьективті баға бермеді, Отанын сатқан
сатқын ретінде баяндады[3]. М.Шоқай туралы зерттеу жұмысын жүргізу былай
тұрсын оның есімін атаудың өзі қорқынышты болды. Сондықтан Мұстафа Шоқайдың
өз отанында ол туралы шынайы еңбектер тек Кеңестік тотолитарлық жүйе
ыдырап,Қазақстанның егемендік алуынан бастап жарық көреді. Ең беделді дерек
– М.Шоқайұлымен 23 жыл бас қосып өмірлік жары болған Мария Шоқай өзінің қол
жазбаларын 1941 жылығы 27 желтоқсаннан, яғни отағасын жоғалтқан кезден
бастап жазып, өзінің қол жазбаларын кезінде Жас Түркістан журналында
жариялаған.[4]. Мұстафа Шоқайдың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметі кезінде
өз отанында бағаланбай, батыс тарихнамасында бағаланғандығы ащы шындық.
Оның мұраларын зерттеуде өзіндік үлес қосқан американдық ғалым Эдвард
Лаззерини Париждегі Шығыс тілдері және өркениет институтының кітапханасында
М.Шоқайдың мұррағатын жан-жақты зерттеп, орыс, француз, түрік тілдерінде
жазған мақалаларын ретке келтірді. [5].
Түркілік ғалымдардан М.Шоқай туралы қалам тартқандар қатарында Намык
Кемал Зейбек те бар.Ол Түркістан газетінде жариялаған бір мақаласында
:Мұстафа Шоқай өмірін түрік бірлігі идеясына арнаған сұрапыл дауылдардың
ішінде жасаған, ұлан ғайыр істер атқарған адам. Идеясыда биік өзіде сол
идеясы жолында биікке көтерілді деп бағалады[6]
Мұстафа Шоқайдың өмірі мен қызметін зерттеушілердің арасында журналист,
ғалым, шетелдегі қазақ тарихшысы, публицист, Хасан Оралтай ерекше көзге
түсті. Х.Оралтайдың Мұстафа Шоқай туралы еңбектері, оның түрікшілдігі,
шетелдегі ізбасарлары турулы жазған еңбектері түрік тілінде Ыстамбулда
бірнеше рет жарық көрді[7]
Мұстафа Шоқайдың Туркиядағы ізбасарлары профессор , доктор Тахир
Шағатай мен доктор Абдулуақап Оқтай және Саадат Шағатай Мұстафа Шоқай
туралы Жас Түркістан басылымымен Туркияда 22кітап және альбом шығарған
[8].Сонымен қатар Мұстафа Шоқайдың саяси қызметі онымен тағдырлас, тұстас
досы Ахмет Заки Уалиди Тоған өз шығармаларын жарыққа шығарды.[9].
Мұстафа Шоқаймен шетелде мұғажырлық дәуірді қатар өткізіп, ол туралы
сомдаулы басылымдар жариялаған шетелдегі өзбек диаспорасының өкілі Б.Хайт
болды. Ол Мұстафа Шоқайдың редакциялауымен шыққан Жас Түркістан
журналының жүзден аса санын өзінің Түркістан, Түркістандағы орыстардың
империялық саясаты, Түркістан Евразия жүрегі, Түркістан халықтарының
әдет-ғұрыптары, Басмашы, Қоқан үкіметі және Алаш Орда зерттеулерінде
қайта бастырып шығарды. Осы зерттеулерінде Б.Хайт М.Шоқайдың шетелде
демократия жерінде,комуінистік идеологияның ықпалынан тыс империялық
қысымға түскен Кеңес үкіметінің содыр саясатын еркін әшкерелегенін
баяндайды[10].
М.Шоқайұлының баға жеткісіз еңбегі, оның кеңестік биліктің
Түркістандағы отаршыл саясатын ымырасыз сынға алғаны туралы деректерді
Ә.Қараның еңбектерінен аламыз. Автордың Мұстафа Шоқайдың. Өмірі. Күресі.
Шығармашылығы атты кітабының маңызы зор.[11]
М.Шоқайұлының Түркістан зиялыларының ішіндегі ойын еркін білдіруші ірі
тұлға екендігін,оның негізгі мақсаты , идеясы тұтасТүркістан екендігі
отандасымыз Д.Қыдырәлі баяндайды. [12] Жоғарыда аталған еңбектерде
шетелдерде қоныс аударуға мәжбүр болған М.Шоқайдың қоғамдық саяси қызметіне
шынайы дәрежеде баға берілді.
Түркі халықтар тарихында өзіндік із қалдырған айтулы күрескер М.Шоқайды
тану және елге танытуда соңғы жылдары біршама ізденістер,зерттеулер
жүргізілуде.Бұл зерттеулер еліміздің тәуелсіздік алуымен ғана жүзеге асып
еліміздің өткен тарихын зерделеп,екшелеп, ұлттық рухтың жаңғыру жағдайында
туындап отырғаны аян.Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық
университетінің жанынан құрылғаншығармашылық топ, атап айтсақ:К.Н.Нәрібаев,
М.Жолдасбеков, З.А.Мансуров, М.Қ.Қойгелдиев, Н.Айтан, У.Х.Шалекенов,
О.Сарсенбай, А.Қ.Қасымжанов, және А.С.Такенов М.Шоқайдың Яш Түркістан
(1929-1939жж.)журналында жарияланған мақалаларын 2том етіп жарыққа
шығард[13]М.Шоқай сынды ұлы тұлғаны жаладан арашалау туралы ғалымдар
М..Қойгелдие, К.Нұрпейісов, Т.Омарбеков, Ә. Тәкенов, М.Жолдасбековтардың
еңбектерін ерекше атап өтуге болады. [14]
М.Қойгелдиев М.Шоқайдың қоғамдық саяси қызметіне талдау жасау
барысында осы кезеңдегі қазақ интелегенциясының, оның ішінде М.Шоқай туралы
Кеңестік тарих ғылымының ұстанымдарын өткір сынға алды. Бұл мәселе жөнінде:
Алаш немесе XX ғасырдың алғашқы ширегіндегі ұлт-азаттық қозғалыстың бірден
бір көзге ілінер екі кезеңі болды. Бірі шамамен 1905 жылдан бастап Алаш
орда өкіметі құрылған 1917 жылдың желтоқсанына дейінгі аралықты қамтыса,
екінші азамат соғысы және кеңестік билік біржола орнаған уақыттан бастап ,
20-30 жылдардағы Алаш зиялыларын жазалау мақсатында ұйымдастырылған сот
үрдісімен аяқталды. Мұстафа Шоқайұлы ұлт-азаттық қозғалыстың бұл екі
кезеңіндеде оның жетекші басшыларына лайық жұмыстар атқарды .Бұл тарихи
кезеңдердің алғашқысында ол патшалық және Кеңестік билікке қарсы ұлттық
тәуелсіздік туын көтерген Түркістан және Алашорда өкіметтерін құруға
тікелей атсалысса,соңғысында Еуропадағы Түркістандағы эмиграцияның басшысы
ретінде Сталиндік тотолитарлық жүйенің Түркістандағы саясатының отарлық
мазмұнын ашып икөрсетіп отырды. Мұстафа Шоқайдың басты мақсаты тәуелсіз
Түркістан мемлекетін құру еді-деген пікірін білдірді [15].
К.Н.Нүрпейісов Мұстафа Шоқай бастаған Алаш қозғалысы сол кездегі тарихи
қажеттіліктен туындағанын иайта келіп, Ғасыр басында Қазақстанда орын
алған әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси, рухани-мәдени өзгерістердің
нәтижесінде өмірге келген және өзінің алдына түбірлі үш мақсатты:қазақ
халқын отарлық езгіден құтқаруды, оның мемлекеттігін қалпына келтіруді және
қазақ қоғамын өркениетті елдер қатарына қосуды жүзеге асыруды алдына қойған
Алаш қозғалысы деп түйіндейді[16].
Мұстафа Шоқай туралы еңбектерінің ішінде деректік маңызы тұрғысынан
ғалым Б.Садықованың зерттеулерін ерекше атауға болады Б.Садықова Мұстафа
Шоқайдың жары Мария Шоқайдың естеліктерін Франция мұрағатынан алып,
құрастырып, кітап етіп шығарды.[17].
Мұстафа Шоқайдың шетелге мұғажырлыққа кетуі жөнінде теріс баға
берушілерге алғашқы соққы бергендер:С.Шәкібаевқа қарсы пікір жазушы Әнуар
Әлімжанов пен тарихшы А.Тәкенов болды[18].Тәкенов А Мұстафа Шоқайдың
шетелге имиграцияға кетуі бас бостандығын қорғап қаолу емес, сол
бостандығын сақтау арқылы Еуропадағы демократиялық мүмкіншіліктерді
пайдалана отырып, Түркістандағы жағдайды дүниеге паш ету, социалистік
солақай ревалюцияға қарсы күресті жалғастыру ...-деп анық ойын шегелеп
білдірсе, алТ.Омарбеков осы орайда тарихшы Ә.С.Тәкеновтың пікірімен толық
қосыламыз-дейді[19].
М.Шоқайдың ғасыр басында қарқынды атқарған қоғамдық саяси қызметі жан-
жақты зерттеліп халқына танылып болды деп қорытынды пікір айту әліде ерте.
Әсіресе, оның 1917жылғы қос ревалюция тұсындағы Түркістан өлкесіндегі өз
халқының жоғын жоқтап атқарған қоғамдық-саяси қызметі, Мұстафаның санал
ғұмырындағы ең бір жарқын қызмет атқарған кезеңі болды.Ол туралы өз
зерттеулерінде Ә.Байшуақов, Ә.Аманқұлов, Б.Досманбетов, М.Кетеев,
Р.Санжарұлы, Ә.Әлібеков, Д.Қыдырәлі, Б.Дәрімбет, С.Ибрашұлы, О.Сәпиев,
М.Маханов, Н.Әбжанұлы жазды. [20].
Күрделі кезеңде әрі қиын жағдпйда өмір сүрген Мұстафа Шоқайдың саяси
көзқарысы мен атқарған істеріде кейбір қайшылықтардың орын алғанын жоққа
шығара алмаймыз. Әсіресе оның Түркістан легионына қатысы туралы мәселе
күрделі мәселе болуда.Мұстафа Шоқайдың Түркістан легионына қатысы барма
деген исұраққа, шындыққа сай беру мақсатында А.Какен [21] және П.С.Белан
[22] жазды. Мұстафа Шоқайдың қоғамдық-саяси қызметіне байланысты әлі де
болса құпия жәйттерді (Түркістан легионына қатысы және оның қазасы) ашу
мақсатында М.Жолдасбеков М.Шоқайдың қандай қиын кезеңдердеде Түркістан үшін
күрескенін оның өз отанына деген адалдығын дәлелдесе,палковник Әмірхан
Бәкірұлы және Зерде журналының тілшісі П.Еркебайұлы, Б.Қалымбет М.
Шоқайдың туған туыстарының жазалануы, оның ішінде Мұстафаның інісі
Нұртазаның жазықсыз жапа шегуі туралы мұрағаттық құжаттарды сөйлетеді.[23].
Соңғы жылдары Шоқайдың шетелде шашырап жатқан және елге әкелінген
мұғажырлық мұралары жөнінде Х.Әбжанов, С.Ковальская, Ф.Али т.б.[24],ал
шетелдегі құнды мұрасы Яш Түркістанжурналының отанға оралуы жөнінде
Ә.Әлімұлы, Г.Омарова [25]жазды.
Мұстафа Шоқайдың қоғамдық-саяси қызметі бірқатар дессертацияларда
қамтылғанымен, біз қарастырып отырған мәселенің арнайы зерттеу нысанына
алынбағанын айта кеткен жөн[26].
Кеңестік дәуірде бұл мәселені арнайы қарауға қажетті алғы шарттар
қалыптаса қоймады. Еліміз ешнмендік алғаннан кейін халқының тәуелсіздігін
армандаған тарихи тұлғаларымыздың атқарған істері тарихнамаға енгізіле
бастады
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Мұстафа Шоқайдың 1917 жылғы қос революция кезеңіндегі және шетелге
мұғажыр болып кеткенге дейінгі қоғамдық-саяси қызметін жаңа тарихи көзқарас
тұрғысынан қорытып, бұрын тарихымызда белгісіз болып келген немесе әдейі
бұрмаланған тұстарын тың деректерге сүйеніп тарихи шындық тұрғысынан
қарастыру оның өз ұлтына берілген шынайы келбетімен қайталанбас
ерекшеліктерін ашып көрсету диплом жұмысының басты мақсаты болып
табылады.Осыған орай келесі міндеттерді орындау көзделді:
Мұстафа Шоқайдың саяси көзқарасының қалыптасуына оның өскен ортасының
әсерін агықтау;
XX ғасырдың басындағы М.Шоқайдың қоғамдық-саяси қызметіне объективті баға
бере отырып, 1916 жылғы көтеріліске байланысты қызметіне және мемлекеттік
думадағы мұсылман фракциясының хатшысы қызметіне талдау жасау;
М.Шоқайдың Петербор қаласындағы өзімен тұстас қоғам қайраткерлерімен
байцланысы арқылы олармен саяси көзқарастарының ерекшеліктерін анықтау;
Мұстафа Шоқайдың 1917 жылғы қос ревалюция кезіндегі және одан кейінгі
қызметін айқындау;
М.Шоқай жетекшілік еткен Түркістан(Қоқан)автономиясының атқарған қызметін
талдау арқылы, оның тарих сахнасынан күштеп таратылғаны жөніндегі
мәселелерге объективті баға беру;
М.Шоқайдың Алаш қозғалысына қатысты саяси көзқарастарын нақтылай түсу;
Мұстафа Шоқайдың шетелдік мұрағаттарда сақталған еңбектерін зерделеу;
Мұстафа Шоқайдың қызметіне қатысты шетелдік және отандық зерттеулерді
жинақтап, тарихнамалық тұрғыда бірізге түсіру және олардың деректік
маңызына дәйектілікпен қарау.
1-тарау Мұстафа Шоқайдың өмірі және саясатқа араласуы
1.1 Мұстафа Шоқайдың балалық шағы, қоғамдық-саяси өмірге араласуы
Ата-тегі орта жүздегі қыпшақ руының ақсүйектерінен шыққан
Мұстафа Шоқайұлы әкесі Торғайұлы Шоқайдың үйінде Ақмешіт уезінде дүниеге
келген. Ақмешіт-Қызылорда қаласының ескі аты, оны орыстар кезінде Перовск
атаған. Мұстафаның анасы Хиуа хандары әулетінен.
Мұстафаның айтуынша , ол оқу жазуды өз анасынан кішкентай кезінде,
жасы беске толмай жатып- ақ үйренген. Бес жасында домбыра тартуды игерген.
Мұстафаның есту қабілеті жоғары болған, музыканы өте жақсы көрген.1922 жылы
онымен бірге Трокадероға этнография музейін музейін аралағанымыз әлі
есімде. Мұстафа сол жерден бір домбыра көріп қалды да, тағатынан айрылды.
Сол жердегі қызметкерлерден сұрап, аспапты қолына алып құлақ күйіне
келтірдіде, әсем қазақ әуенін орындап шықты. Сөйтті де, аспапты орнына
қойды. Жабырқау болатын, жанары жасқа толы еді. Мен алғашқы және сонғы рет
Мұстафаның көз жасын сол кезде көріп едім.
Оның айтуынша бала кезінде оны жұрттың бәрі оны жақсы көріп
еркелететіндіктен, ол өзін басқалардан биік санайтын. Өте сезімтал және тез
өкпелегіш еді.Өзін мақтағанды сүйетін, әр уақыт табарлық істе бірінші
болуға тырысатын. Есте сақтау қабілеті өте күшті, кез-келген нәрсені тез
есіне түсіретін.Ауылдарында түрік мұғалімі бар болатын.Құранды жақсы
білетін, ауылдын бар баласын оқытатын. Көп баланың ішінде Мұстафа аса
зеректілігімен ерекшеленетін. Құранды да ең жақсы оқитын сол еді. Ата-анасы
да, өзі де бұны үлкен мақтаныш санайтын.Үйіне келгендерге бала Мұстафа
білгендерін айтып, сұрамасада оқып беретін.
Оны Ақмешітке оқытуға апарғанда жеті жаста еді. Екі шешемде мені
ауылдан ұзаққа кетктінімді ойлап жылай бастады, құдды өлген адамды жоқтаған
тәрізді. Менде қорқа бастадым. Оқуға деген алғашқы ынтам басылып қалды.
Өйткені бауырларым мен барлық туысқандарым маған мүсіркеушілікпен қарап:
Ақмешітке кетіп барасын, орысша оқитын боласын, сенің басыңа орыстардың
фуражкасын кигізіп қояды, сондықтан күннің көзін көре алмайсын, үстіңеде
орыстардың киімін кигізіп қояды, сосын қазаққа ұқсамайтын боласын,орысша
сөйлеп орыс болып кетесің, десе, қарт түрік мұғалімі де оларды мақұлдап:
Ол жерде мектепте крест тағады, сен де тағасын мойныңа...-деді. Менің
болашағым туралы бұл айтылғандар қатты жаныма батты. Енді әкеме Ақмешітке
оқуға жібермеуін сұрап, жалына бастадым. орыс болғым келмейдідедім. Ал
әкем болса ол айтылғандардың бәрін бос сөз екенін айтып мені жұбатты. Сен
оқу үшін барсын Үлкейген соң ақылды адщам болып бүкіл қазаққа пайдалы адам
боласың. Тек қана менің айтқандарымды ңана тыңда, апалар мен әжелердің
айтқандарына сенбе. Күннің көзін көре алмайтын борлдым деп босқа қорықпа.
Бұны айтып жүрген қай ақымақ саған?-деді.Бұларды айтқан қызыл топылы түрік
мұғалімі деуге қорықтым, өйткені бүкіл ауыл сыйлайтын. Ақыры менің кетктін
күнімде келіп жетті. Ағайын, туыс және жолдастарыммен қоштасқан сәтте көз
жасымды көрсеткім келген жоқ. Әкем атына мінді де, алдына мені отырғызып
алды. Екеуміз жолға шықтық. Әкемнің қасымда болғаны мені батылдандыра
түсті. Уақытша болсада ауылдан айрылғанымды ұмыттым.
Ақмешітке келіп, зәулім сарайға түстік.Қала маған аса үлкен әрі шулы
көрінді. Адасып кететін шығармын деп қорықтым. Әкемнің қолынан ұстап
айрылмадым. Өмірде бірінші рет орысша сөйлегенді естідім. Мен ешқашан бұлай
сөйлесе алмайтын шығармын, орысша үйрене алмайтын шығармын деп ойладым.
Бастарына шапка, фуражка киген адамдарды көрдім. Маңдайшасына жазулы
тақтайшалар ілінген үйлерге кірдік. Ол үйдегі адамдар тамақты мен бұл
уақытқа дейін көрмеген ыдыстармен ішіп, шанышқылармен жеп жатты. Шанышқыны
ауыздарына апарған кезде мен оларға қарауға қорықтым. Әрі жеп, әрі сөйлеп,
арагідік шанышқымен стөлді ұрып-ұрып қояды. Кейде қарсысында отырған адамға
пышақпен не шанышқымен бірдеңелерді меңзей көрсетіп жатты. Үстелдің
айналасындағы орындарға отыра беруге де әкем де менде шаршадық та көшеге
шықтық.
Бұл жерде қалың көпшіліктен сым айналды. Халық ерсілі қарсылы- жүріп
жатты. Бір жерден музыка дауысы естіліп тұрды. Әкеме мұндай шулы жерде тұра
алмайтынымды айтып, үйге қайтайық деп жалына бастадым.Алайда маған
түсіндіріп, мені жұбатты. Мен оның айтқанын тыңдап,оған сендім. Мені
байлығымен, алуан түрлі заттардың көптігімен таңқалдырған дүкендерді
араладық. Әкем бір нәрселерді сатып алды. Менде тұңғыш рнт ақша көрдім.
Әкем белбеуінен кішкене дорбаны алып, сатушыға ұсақ тиын берді, сөйтіп оған
бірқатар зат сатып алды. Бұның бәрі мен үшін таңқаларлық еді. Ол күні
мектепке бармадық. Бұл туралы әкемнен сұрауғада қорықтым. Әкем сатып алған
заттарын өзіміз түскен үйге қалдырып, қонаққа баратынымызды айтты. Әкемнің
бұрыннан Ақмешітте тұратын саудагар татар досы болатын. Соның үйіне бардық.
Ол бізді қуана қарсы алып, біздің салтымызға сай күтті.бұл жерде мен өз-
өзіме келдім, қорқынышым азайды. Әкем сөз арасында мен жайлыда айтты.
Мектепке орысша оқытуға әкелгенін айтты. Татар әкемнің бұл ойына қуана-
қуана қосылатынын айтты. Менін иығымнан қағып мереке күндері келіп-кетіп
тұр,-деді. Менде бұған марқайып қалдым. Сол күні сол үйге қонуға қалдық.
Татардың балаларымен бірден тіл табысып, достасып кеттік. Олардың орыс
достарыда бар еді, мен алғаш рет орыс балаларын көріп, таң қалдым. Олардың
таза қазақша сөйлегендерін көріп, мәз-майрам болдым. Араларында Васька
деген бала бар болатын. Ол менен орысша не білесің?-деп сұрады.Мен
үндемедім. Ол маған үйрететінін айтты.
Ертеңіне мектепке бардық. Әкем мені мұғалімге табыс етті. Мұғалім маған
өте ұнады. Ол біздің тілімізде сөйлесті. Басымнан сипап тұрып менің ақылды
бала екенімді, маған орысша оқу жазуды үйрететінін айтты. Біз ауылға
қайттық. Бірнеше айдан соң Ақмешітке біржола келуім керек еді.
Күз келді. Ақмешітке жолға шығуым керек болатын. Алайда аяқ астынан
науқастанып, өлім аузынан қалдым. Қара шешекке тұтылып, ұзақ уақыт төсек
тартып жатып қалдым. Айығуым ұзаққа созылды.Ақмешіт мсәселесі осылай
жабылды да, мен станциядағы темір жол мектебінде оқитын болдым. Бұл мектеп
ауылдан ұзақ болғанымен, Ақмешітке қарағанда әлдеқайда жақын еді.
Париж-6.06.23. Мұстафа шоқай жұбайы Марияға жазған хатында сол балалық
шағын еске алып хат жолдайды. Мен бұдан бұрын сенің соңғы хатыңа (30
мамырдағы)жауап берген едім. Тағы да жазып отырмын, сенімен сөйлескім
келеді. Жалғыз қалғанда адам түрлі ойға қалады. Көбінесе ойларым мені
аулыма, жаман ниетпен істемесемде, моральдық азап шегулеріне өзім себепші
болған жақындарыма жзетелейді. Бауырымның менімен көрісе алмай көз жұмғанын
ойлаудың өзі мен үшін қаншылықты ауыр. Ол менің саған үйленгенімді білетін.
Есіңдеме бауырымның келгкнін саған айтқан болатынмын. Ол 1918 жылдың 1
мамыры болатын.
Ол үстелімнің үстіндегі сенің суретінді көрді де: Әйелін ғой ә?-деп
сұрады. Менің құптаған секілді жауабымды мақұлдаған секілді басын изеді
де, бақытты өмір тіледі. Ол менің қуанышыма қуанды, алайда өзі ырза
болмады. Қоштасар сәтте бауырым маған: Сенің дұшпаның көбейіп барады,
Құдай қаласа әйелің саған нағыз дос болар,-деді. Әрине сен бұған
ренжімессің Мусинка.
Мұстафа жаңылысып отыр. Бұл 1918 жылдың 1 сәуірі болатын.
Менің адамдармен араласуыма мүмкіндік жасау үшін ол көп нәрседен бас
тартты. 1916 жылы қазақтармен өзбектерді әскерге алу істеріне араласқанымда
, қалай қуанғаны әлі есімде. 1917 жылы Мұсылман кеңесін басқрып тұрған
кезімде, кейінірек Үкімет комитетінің құрамында болған кездерімде ол өзін
соншалықты бақытты сезінетін. Бұл істерде өз еңбегінің жемісін көргендей
болатын. Қоқандағы қызметтен кейін дарға асыла жаздаған және одан құтылған
кездерімде де маған жақсылық пен жамандықты ұғынуға мүмкіндік беретін
оқиғаларға разы болуын керекдеген болатын. Мен жиі-жиі еске алатын болдым.
Тіпті өткенде түсіме кірді. Оның қалай өмір сүргенін ойлаған сайын жаным
сыздай түседі. Ол 45 жасында дүниеден қайтты. Өзімен бірге 16 жасар жігіт
баласында ала кетті. Баласы өте қабілетті, орыс тілін жетік білетін.
Көз алдында ұлы мен немересінен бірдей айрылып, әрі сүйікті ерке ұлы
мен де қасында болмаған қарт анамның қалай қайғырғанын кім білсін?..
Оның менің өз анам емес екенін, алайда өз анамдай жақсы көретінімді
сен, әрине білесің. Ол идеал ана болатын. Әлі есімде, кішкентай кезімде
шешекпен ауырғанымда, ол мені үш апта бойы тізесіне жатқызып қарағанды.
Соның еңбегімен күтімінің арқасында біз бәрімізде тәнімізбен жанымыз сау
боп өстік. Бала кезімде таңертең сабаққа кетер алдында, мен ұйықтап
жатқанда,түнде өкпе-бауыр салып пісірген шелпектерін жегізіп, ыстық сүт
беретін. Мен мұны өте жақсы көруші едім. Мені өзі жуындырып киіндіретін. Ол
менің әр-бір жетістігіме қуанатын. Оның жалғыз тілегінде орындай алмадым.
Оның бар арманы менің әйелімнің қолында тұру болатын. Жан жарым менің,
анамның бұл тілегін мен үшін орындайтыныңа кәміл сенем. Алайда, тағдыр
бізді анам екеумізді, айыруды жөн көріпті қайтейін.
1917 жылы тамызда үйден кетіп бара жатып бір қалтаға біраз топырақ
толтырдымда, егер анам мен жоқта көз жұматын болса, қабірге алдымен осы
топырақты салыңдар дедім, бізде осындай әдет бар. Мен оған иіссу мен құран
апарып бергенмін.Ол 75 жасында қайтыс болды. Әлі күнге дейін көз алдымда
жанды бейнесі елестейдіде тұрады. Орта бойлы, толықша келген, ақ сары
жүзді, көздері де керемет болатын. Оның қолдарының жұмсақтығы, әрі
нәзіктігі сондай, біз бір жеріміз ауыра қалса, аялы алақанын ауырып тұрған
жерімізге қоюын өтінер едік және ауруымыз бірден айығып кететіндей
сезінетін едік. Ол шын мәнінде біз үшін ыстық ұя еді.
Дәл қазір қасымда Оспан көкемнің суреті тұр. Бойы үш аршын, 2метрдей,
салмағы 155кг-ға жуық, дауысы жуан болатын. Мен үшін ең қымбатты, ең жақын
адамдардың көбі бұл күнде арамызда жоқ. Мен олардың көпшілігімен ең соңғы
рет араздасып, қоштасада алмадым. Сен бұл жайлы аз білесің, сондада болса
олар маған қаншалықты жақын болса, сағанда соншалықты болғандықтан, бұларды
айтып отырмын.Тек қана жақын досым болғаның үшін.
Өмір серігім менің, мені түсінетініңді, менімен бірге екеніңді
білемін.Сен алыста болсаңда, менің қасымда жүргендегіңненде жақынсын. Сен
менің ойларымды есіттің, демек, сен мені түсіндің, маған осы да жетеді.
Сенімен бұданда жақын қауышу ниетімен, сені сүюші
Мұстафа.
Мұстафа сырқаттанудың кесірінен орыс тілін үйренуді ол кеш бастаған.
Бастауыш мектепті 12 жасында бітірді. Лицейдің бірінші класына қабылдануға
жасы үлкен болатын. Сол себепті емтихан тапсыру керек болды және оны өте
жақсы тапсырды. Ол 1902 жылы Ташкент гимназиясына қабылданды. 1910 жылы
гимназияны мақтау қағазымен бітіріп, алтын медальға лайық болады.
Мұстафа Шоқай қоғамдық жұмыстармен лицейде жүргенде ақ айналысқан.
Қырдан оған адамдар түрлі өтініштер айтып келетін. Кейде өлке мекемелерінде
аударма жасауын сұрайтын, ал кейде арыз жазып беруін өтінетін. Осылайша
Самсоновтың алдына баруға тура келген. Шоқайұлы араласқан істердің барлығы
жақсы аяқталып отырған. Генерал лицей оқушысы Шоқайұлының ісін өте жетік
білетін тілмаш екенін көріп, лицейді бітірген соң өз кеңсесіне тілмаш
ретінде жұмысқа шақыратынын айтады. Бірақ Шоқайұлы Петербургке барып оқуын
жалғастырғысы келетінін айтып, бұл ұсынысты қабылдамаған еді.
Шоқайұлының қызметі, мәртебесі өсті. Қырдан түрлі мәселелермен
келгендер өтініштерін жаздыратын.
1912 жылы Мұстафаның әкесі Шоқай би дүниеден өтті. Енді Мұстафа
әкесінің орнына отыру керек болды. Әкесінен қалған билікті өзі ұстап
жалғастыру керектігі туралы өтінген хаттармен шағымдар жан-жақтан жауа
бастады. Осы себептерге байланысты оқуды қоя тұрып, ауылға қайтуға мәжбүр
болды.
Кейде істер тым қауырт болатын, кейбір мәселелерді шешуде қиындықтар
шығатын. Тіпті сот шеше алмаған мәселелердіде өзі шешуге оның білімімен
құдіреті жететініне сенетін.Мәселенің көбі жер дауымен байланысты еді.
Мұстафаның емтихан тапсыратын уақыты жақындағандықтан, дайындалу үшін
Ташкентке кетуі керек болатын.
Осылайша Мұстафа Шоқайұлы 6 жылдық университетті 7 жылда бітірді. Ол
студенттермен жақсы жолдас еді. Басқалардың орнына емтиханда тапсырып
беретін.
Заң істерінде Мұстафа Шоқайұлына адвокат социал-демократ Николай
Дмитревич Соколов көп көмектескен. Бұл адам Петербургте сот бөлімшесінде
істейтін. Бұл адвокатты мен жақсы танитын едім. Онымен 1919 жылы Тбилисида,
1928-1929 жылдары осы жерде , Парижде кездескен болатынмын. Совет
жұмыстарымен Мәскеуден келгенді. Ескі достар ретінде кездесетінбіз.
Бұл адам нөмірі бірінші бұйрықты жариялағаны үшін жазаланған Соколовтың
нақ өзі. Шындығында бұл бұйрықты шығаруға оның еш қатысы болмаған,оны өзі
дәлелдеп берген. Екінші дүние жүзілік соғысқа дейін Варшавада тұрвтын. Сол
жерде соғыс басталмай тұрып кенеттен қайтыс болды. Николай Дмитревич рухы
күшті, идеалист адам болатын. Түркістандықтар бұл кісіге өте борыштар
болулары керек, өйткені Николай Дмитревич үнемі оларды жақтап, дауларын
шешуге көмектескен.
Мұстафа студенттік жылдарындада, саяси қызметке араласқан жылдарындада
еш бір партияға мүше емес еді. Социолизнің титтей қоспасы жоқ демократ
болды. Өз отанымен халқын жанындай жақсы көретін және халқының келешегімен
тыныштығы үшін еш аянбайтын. Саясатшылардың арасында соғысты жақтайтындарда
жақтамайтындарда бар. Мұстафа Шоқай –бейбітшілікті жақтаушы, ұлт-жанды
саясаткер еді.
Оның мінезі өте жұмсақ және нәзік болатын. Ол көпшілікті басқару үшін
саясат адымының тез шешеімге келе алатын, қатал мінезді брлу керектігін
білетін. Ешқашан өз мінезін түзеуден және оқудан жалыққан емес. Ол Мұстафа
Кемалға таң қалатын,биік санайтын. Түркістан үшін осындай реформашы болса
деп тілейтін.Оның шовенистерге немесе басқа ұлт өкілдеріне титтей дұшпандық
ойы болмаушы еді.Түрлі саяси көзқарастағы адамдарды және олармен пікір
таластырғанды ұнататын.Өте сабырлы болып, қарсыласының пікіріне құрмет
көрсететін. Ең үлкен кемшілігі оның сенгіштігі еді, осы тез иланғыштығының
кесірінен үлкен қиындықтарғада ұшырыған.Адамдардың азғантай адамгершілікке
жатпайтын әрекеттеріне ренжіп қалатын. Алайда қателіктерді кешіре салатын,
тез ұмытатын, кейін есінеде алмайтын. Жұрт болса оны байқамай қалды деп
ойлайтын. Саясаттада ол намысқой әрі жанға жақын болуы арқылы адамдардың
жүрегіне жол табатын. Пікірталаста қызуқанды болушы еді. Өз пікірін
дәлелдеуде қарсыласының намысына тиюден аулақ болатын. Көзқарас көкжиегі
кең болғандықтан, өзінің ойын еркін жеткізетін және айтқан пікірінің
тыңдаушыға ұнайтынын ұнамайтынына мән бермейтін. Мұстафа Шоқай тар ауқымды
ұлтшылдықтың дұшпаны еді. Ол бүкіл Түркістанның ұлттарының бірігуі
жолындағы күрескер еді. Орыс ұлтшылдары орыс империясының ішінде Түркістан
мен өзге орыс емес халықтарды мойындағысы келмейтін. Орыс еді. Осы себепті
ол 1923 жылы орыс демократиясынан мүлдем теріс айналып, орыс баспасөзіненде
қол үзді. Ол студент бола жүріп,1914 жылы соғыс басталған соң Мемлекеттік
Думаға Хатшы болып кіреді. Мемлекеттік Думаның Мұсылман Фракциясы
хатшылығына оны Бөкейхан орналастырды. Осы жерде Мұстафа тұңғыш рет түрік
халықтарының саяси өміріне араласа бастайды. Еділ татарлары, Қырым
татарлары ,Кавказ халықтары, Орал башқұрттары оған түрлі саяси міндеттер
жүктейтін,Мұстафа бұл міндеттерді өте жақсы орындап шығатын. (1917 жылға
дейін)Төңкеріс болмағанда, Мұстафа Думаға мүшелікке қабылданушы еді.
Түркістанның Думаға өкіл жіберуге мүмкіндігі болмағандықиан, Мұстафаны Уфа
уалаятының өкілі ету ойластырылған болатын. Уфа уалаятының помещигі , қазақ
сұлтандарының бірі Жантөрин оған өз иелігіндегі жерін сыйлап, Дума
мүшелігіне кандидатурасын осы өлкеден ұсынуға келісім береді. Алайда
төңкерістің басталуы бәрін өзгертті.
1916 жылы тылдағы жұмысқа адам беруге қарсы жергілікті халықтың
көтерілісі болды.Бұл көтеріліс күшпен басылды. Жизақ қаласы жер бетінен
жойылып кетті. Қалада әйел, бала-шаға,кәрі және тағы басқаларын қосқанда
10мыңнан астам адам өлтірілді.
Түркістанның жергілікті халқы әскери қызметті өтеуге тиісті емес
болатын. Соғыс барысында майданға адам күші қажет болған соң,
Петербургтағылар Түркістанда қажетті дәрежеде адам күші бар екнін естеріне
түсіреді де , бұл күшті қалайда пайдалану жағын қарастырады. Егіс
жұмыстарының қызып тұрған кезінде 18-45 жас аралығындағылардың бәрін
әскерге алу туралы жарлық шығарылады. Әрине бұл халыққа жай түскендей әсер
етеді,барша халық қарсы көтеріледі. Алайда бұл қарсылық генерал Иванов-
Ринов бастаған әскер күшімен басып тасталады. Осы мәселеге байланысты
Мемлекеттік Думаға өтініш жазылады. Дума тарапынан сенат Тевкелев пен Дума
мүшесі А.Ф.Керенский жетекшіліктерімен тексеру комиссиясы жіберіледі.
Мұсылман фракциясы жағынан тілмаш ретінде бұл комиссияның құрамына Мұстафа
Шоқайұлыда енеді.
Мұстафа Шоқайдың саяси қызметі 1917 жылдың жазынан басталады. Ол
Москваға құрылтай мәжілісіне Түркістаннан жіберілген болатын. 1917 жылы
оның жетекшілігімен Түркістандықтардың үлкен құрылтайы болды. Мұстафа Шоқай
Уақытша үкіметтің Түркістан комитетінің мүшесі еді. Түркістан ұлттық
комитетіне Мұстафа төраға болып сайланады.
1917 жылдың 17 желтоқсанында автономия құру жайлы жоспар жасалады.
Мұстафа Шоқайдың жетекшілігімен Қоқанда болып өткен 4-ұлттық құрылтайда
Түркістан автономиясы жарияланады.
1918жылы 11ақпанда большевиктер Ташкенттен Қоқанға әскер жібереді,
автономиялық үкімет құлайды. Қоқан қаласы қиратылады. Соғыста екі жақтың
күші тең емес еді. Большевиктер зеңбіректермен және автоматтармен
қаруланған болатын.Автономиялы үкіметтің әлі әскері жоқ еді. Құтылғандар
Ферғана тауларына қашып кетіп, 1928 жылға дейін партизандық күрес
жүргізген. Орыстар оларды Басмачылардеп атаған
1918 жылдың бас кезінде Түрікменстанда түркімен тайпалары
ақсақалдарының құрылтайы жиналған болатын. Олар қоқанда орнаған автономиялы
үкіметтен мүлдем хабарсыз еді. Ақсақалдар Мәжілісжариялаған. Осы
мәжілістің шешімі бойынша Ямудханды басшы, Оразды әскербасшы деп
жариялаған. Олардың бұрыннан жабайы дивизия деп аталатын 2 Николайдың
қорғаушы полктарының бір бөлігі болып есептелетін жақсы қаруланған 6 полкі
бар еді. Олар большевиктермен тек Түркіменстан шегарасының ішінде ғана
соғысқан.Өзбектермен қазақтардың Қоқандағы большевиктермен болған
соғыстарына көмекке бармағанды. Екі жыл бойы Қызыл су, Мерв, Ашхабат
арасында ағылшындардың қолдауымен 1920жылға дейін соғысқан , кейін
Түркіменстанның қырларына тарап кеткен ақырында большевиктердің қолынан
өлген.
Шоқайұлы болса Феғана таулары арқылы Ташкентке қашқан. Шоқайұлының
басын әкеп берген адамға большевиктер 1000 рубль беруге уәде етеді. Алайда
оны достары тығып қойып, құтқарып қалған. Саясатта болсын, жеке өмірінде
болсын, онымен араласқан әрбір адам оны сыйлайтын, оған сүйсінетін.
Түркістан автоноимясын құрған кезде де, Ресеймен бірігуді жақтағакн
кезде де Түркістанда сеператизм туралы пікір болмаған. Мұстафа Шоқай Қоқан
үкіметінде бойы жағынан да ең қысқасы болған. Мұстафа маған айтатын:
Автономия құруға дайындық құрылтайында сайлаушыларымның зорлықтарына
қарсы шығуым керек болатын. Маған қаншалықты рухани жауапкершілік
жүкьелгенін, екі тараптанда қаншалықты дұшпанды өзіме қарсы қойғанымды
сезінгенмін. Асығыстық жасап халық үшін қаншалықты қиын жағдайға
түсетінімізді ,мемлекет мектептерінде оқу кезеңі екенін және өзіміздің
жеткілікті біліміміздің жоқ екенін айтып түсіндіруім қажет болды. Оларға
былай дедім: Сіддер бірден толыққанды мемлекет құрғыларыңыз келеді.Ал ол
үшін бізде адам жоқ,тәжірибе жоқ, мүмкіндік жоқ, әскерде жоқ.Ресей
қаншалықты құлдырау кезеңінде десекте, бізден әлдеқайда күшті. Сіздер
келешегімізді ойлайсыздарма?Жариялай салу оңай, алайда біздің жағдайда оны
сақтап қалу біз үшін қиын.
Түркістан автономиясының министрі болатындардың біоі батылырақ
қимылдап, сол кездегі қиын жағдайды пайдаланып,Түркістанды Ресейден
біржолата бөлу қажеттігін баса айтып, дауыс көтереді. Мұстафа әлгі адамға
өз орнына отыпуды ұсынғанда ,ол жиналыстан біржолата шығып кеткен еді.
Нәтижесінде барлық кінә Мұстафаға артылды.
Саясат адамы Мұстафа Шоқай шенқұмарлықтан аулақ болатын. Бірақ өзі
қаламасада алдынғы қатарда болуға мәжбүр еді. Ел ішінде оны ескі
клирикалдар ортаға алған еді.Өзінің қасындағылардың көбісі жастар
еді,оларға көп нәрсені үйрету керектін.Мұстафаның бойында саяси менмендік
атымен жоқтын.Саяси интригаларды жаны сүймейтін, ал жағымпаздық ол үшін
өзін-өзі қорлаумен бірдей-тін.Оның бар ниеті баспасөз арқылы өз елінің
бірлігіне қызмет ету болатын. Ол әрдайым былай деуші еді: Біздің Түркістан
үшін ең қорқыныштысы-халықтың бірлігінің болмауы. Өзіміздің әлсіз
екенімізді мен білемін. Мен халқымның тыныштығы және бірлігін қалаймын.
Сондықтан да Швейцария мемлекетінің үлгісімен федерация құрғым келеді.
Біздің өз арамыздағы жасырын алауыздық күндердің күнінде тұтанып кетуі
мүмкін.Әрине бұл жағдайды күшті көршілеріміз пайдаланбай қалмайды.
Орыстардың саясаты Бөлшекте де, билей бер Империяның ертеңін ойлатындарда
алақайлап қуанады.Түркістанда бес республиканың болуы тіптіде дұрыс емес.
Біз бәріміз бір ұлтпыз, дініміз де бір, тілімізде бір, тек тілімізде
айырмашылықтар бар.Біз барлық халықты құрметтеуге тиіспіз.Мемлекет үшін бір
халықтың өзге халықтан айырмашылығы жоқ. Географиялық жағдайымызда Ресеймен
достық және бейбіт қарым қатынаста болуды талап етеді.-Мұстафа жиі-жиі:-
Жаман халық деген жоқ, жаман дамдар бар; дамгершілігі мол мемлекет деген
болиайды, адамгершілігі мол адамдар болады,-дейтін.
Кеңестік басқаруғу үзілді-кесілді қарсы болатын.Сонымен бірге осындай
қаһарлы үкіметтің ескі жүйені түбірімен жоя алатынына да сенетін.Әйелдердің
құлдықтан құтылуы-олардың бетін ашты.
Өмірінің соңғы сәттерінде,40-шы жылдары, соғыс кезінде ол Түркістанның
большевиктерден құтылуын армандайтын. Алла елімнің тәуелсіздікке қол
жеткізгенін көруді нәсіп етсе, мен саяси үгіт ісімен айналысар едім.Жастар
үкімет құрса, мен елімнің тарихы басқа өлке халықтары туралы туралы кітап
жазумен шұғылданар едім.Адамдар бір-бірімен араласуы керек. Халықтар өзара
білім алмасып, бірін бірі терең танып және түсініп, жарасымды қатынас
дәрежесіне көтерілсе, сонда ғана халықтар федерациясын құруға жол
ашылмақ.Мұндай мақсатқа жету үшін мемлекеттік масштабтағы қызмет қажет
болады.Соғыстан бас тарту керек, соғысты болдырмау керек. Жер бетінде
барлық адамға орын жетеді,- деп қиялдайтын.
Саяси интригамен адамдардың жағымпаздығына жиіркеніш сезіммен
қарайтын.Ешбір ұлтқа дұшпандығы болмайтын. Мақалаларының бірінде Рязань
мұжықтарыдеген ұғымды қолданып, орыс ұлтына антипартиялық көзқарасын
білдіргенін айтқанымда, ол маған: Мені халыққа қарсы емес, халықты
басқарып отырған басшыларға қарсы сөзбен күресудемін.Бұның екі арасын
ажырата білу керек, Кейде саяси демагогия қажет Егер мен күннен-күнге
сепаратист болып бара жатсам, оған да кіналі орыстың өздері. Түркістан тек
қана қағаз жүзінде федеративті республика. Қоғамдық ойда не экономикада
жаңалық бола қалса, Москва тарапынан тез арада қарсылыққа ұшырайды. Менің
саясатым, бұрында айтқанымдай, алыс болашаққа бағытталған. Мен бүгінгі
күннің ғана жетістігінің соңына түспеймін.Өзіміздің әлсіз екеніміздіде
білемін.Менің қаруым сөз ғана.Географиялық жағдайымыз да көршілерімізбен
бейбіт қатынастар жасауға мәжбүр етіп отыр,-деген болатын.
Саясат адамы екі түрлі –соғыс саясатын жақтайтындар және бейбіт
саясатты қуаттайтындар.Мұстафа бейбіт саясаття қолдаушы еді. Оның саяси
сенімі –халықтың халықтардың федерация ішіндегі бауырластығына сүйнетін. Ол
Түркістанда Швейцария тәрізді мемлекеттік жүйенің болғанын қалайтын және
армандайтын. Түркістан халқын қазақтар, қырғыздар, өзбектер, түркімендер,
тәжіктер мен қарақалпақтар құрайды деп білген.
Бұлардың ішіндегі саны жағынан ең көбі қазақтар еді.Олар негізінен
көшпелі өмір сүріп, мал шаруашылығымен айналысады. Олардың иелігіндегі жер
көлемі өте кең және пайдалы қазбаларға өте бай, яғни мыс, көмір, мұнай,
қорғасын, алтын, күміс және басқада асыл тастардың бәрі бар.Төңкеріске
дейін бұл қазбалар өте аз өндірілетін. Өзбектер негізінен қалада
тұратын.Өнермен, саудамен айналысады. Олар өте мәдениетті және еңбекқор
болып келеді. Түркімендер соғысқанды жақсы көреді, көшпелі мал
шаруашылығымен айналысады.Тәжіктердің саны аз, тауларда өмір сүріп, бау-
бақша өсіруді, жібек өңдеуді кәсіп етеді. (Бұл айтып отырғандарым мен осы
жерлерде өмір сүрген кезеңдегі ,1910-1918 жылдардағы жағжай. Ал бұл
халықтардың жағдайын қазір мен білмеймін.) Бұл халықтардың бәріде мұсылман,
бәрі де түрік тілінде сөйлеседі.Тәжіктер ғана парсыша сөйлейді.Мұстафа
Шоқай Түркістан халқының бірлігін аңсайтын. Бұл мақсатқа жетудің өте қиын
екенін білетін.Әсіресе Кнңестік саясаттың кең құлаш жайып, оны қолдаушыла
көбейіп, бөлшекте де, билей бер принципіне сүйенген дәуірде қиындаған
үстіне қиындай түсетіні мәләм еді. Мемлекетте жаман халық жоқ, жаман
адамдар бар. Бұл сөздерді жиі-жиі қайталаудан Мұстафа жалықпайтын.Кеңес
үкіметіне қарсы көзқарасын ол ашықтан ашық білдіретін. Әсіресе Түркістан
саясатына қарсы болатын. Сонымен қатар Мұстафа Шоқай Кеңестік басқарудың
Түркістанға кейбір пайдалы жақтары болғанын жасырмайтын.
Әрине, бұл жағдайды олар жергілікті халықты жақсы көргендіктен емес,
отарлау мақсатымен істеген, басында бейбіт жолмен бастап бірте бірте әскери
жолмен кірісе бастаған. Мұстафа Шоқай: Патшалық дәуірдегі имперализм
комунистердікінің қасында баланың ойыншығы сияқтыдеп жиі айтатын. Орыс
саясатының көздегені кең байтақ шығысты , Түркістанды алу, Памир арқылы
Үндістанға шығу, Иранға шығу болатын. Орыс археологтары кең көлемді
мемлекеттік масштабтағы қазба жұмыстарын жүргізуде,Түркістан өзінің
өткенімен баи түсуде, жаңадан музейлермен кітапханалар ашылуда еді.
Бұлардың бәрін орыстар жасап жатты.
Мұстафа Шоқай бұл істердің басында орыстар емес, Түркістандықтар өздері
қазақтар, өзбектер, түркімендер, тәжіктердің болғанын қалайды.Ол
Түркістандағы орыстар жасап жатқан зұлымдықтарға қарсы үгіт жұмыстарын
жүргізетін, мақалаларында жергілікті халықтардың кең көлемде мемлекеттік
істерге араласу керектігін баса көрсетеді.
Яш Түркістан үгіті нәтижесін бере бастаған еді. Түркістанның
жергілікті кеңестік баспасөзі Қызыл Өзбекстанжәне Еңбекші
Қазақгазеттері мен мен Яш Түркістнның арасында қызу тартыс басталыпта
кекен.Кеңестік баспасөзде дөрекілікке жол берілді.Алайда Шоқайұлы бұған
ренжімейтін. Керісінше: Менің мақсатым орындалар, пікірлерім оларғада әсер
етті. Олардың ашуланып жауап беогендеріне қарағанда, менің бағытым дұрыс,
-деп ойлайтын.Саяси істерінде барлық күш-жігерін Түркістанда әлеуметтік
реформа жасауға жұмсайтын. Өз ойларын мақалаларында білдіретін. Кеңес
үкіметін сынайтын. Жергілікті халықтың өз мемлекетін құруға
қатыспағандығына күрсінетін. Түркістанның жергілікті тұрғындарының ішінде
жоғарғы әскери кадрдың жоқтығына күінетін. Барлық басқару мекемелерін ,
жоғарғы және төменгі буындарды орталық Ресейден келген орыстар басып алған
болатын. Темір жоллдардың бәрі де орыстардың басқуында еді. Сонымен бірге
почта, телеграф, милиция қызметі, мектептер мен банктер-бәрі-бәрі
орыстардың қарамағында болатын. Тәуелсіз республика тек қағаз жүзінде еді.
Көшпелілердің мінез-құлқын, олардың отырықшылық өмірмен қала халқын
жақсы көрмейтінін білгендіктен, Мұстафа Шоқайұлы бұл ойдан арылтуды,
көшпелі өмірді тәрк етіп, отырықшылыққа үйретуді, саудамен өнерге баулуды
жөн көрді: Ол үшін сауда және өнер мектептерін ашу, басқа елдердегідей
Түркістанның өз кадрларын дайындау үшін шет елдердердегіден профессорлар
шақырту керектігін ойлады. Біз қазір оқымасақ ешқашан тәуелсіз бола
алмаймыз,ол жолды сырттан біреу әкеліп бермейді, біз өзіміз бірте-бірте
мемлекет оргндарын қолға алып, өзімізді өзіміз басқаруға тиіспіз,-дейтін.
Мұстафа Шоқай төңкеріске дейін Түркістанда тұратын орыстардың түркістандық
, ал төңкерістен кейін келіп орналасқандардың бөтен болып саналатынын,бірақ
біздің мемлекетіміз пайдасы үшін жұмыс істейтіндерге кең көлемді қызмет
мүмкіндігі берілетінін айтатын.Оларға Түркістан мемлекетін мойындау
ұсынылады. Алайда бұл ұсынысты қабылдау-қабылдамау әркімнің өз еркі.
Осылайша өзге елдердегідей халықаралық заңдарға сәйкес әрекет еткен
боламыз.
Орыстардың ешқашанда Түркістандықтарға тәуелсіздік бермейтіндігін өзін
айттың. Олай болса бұл айтқандарың құр қиял болып шықпайма?дегенім де, ол
маған Иә, солай. Бірақ ешнәрсе мәңгілік емес. Ресейде өзгеруі мүмкі.
Өйткені көршімізден ұзақ кете алмаймыз. Сондықтан қаласақта, қаламасақта
Ресеймен достық қарым-қатынаста болуымыз керек. Бір нәрсені ғана өзгертуге
тиіспіз. Ол- мемлекеттің егемендігі,-деп жауап бергенді.
Қазақ халқының тәуелсіздік идеясын көтерген, бүкіл саналы ғұмырын осы
мұратқа арнаған күрескерлердің қатарында Мұстафа Шоқайдың (1891-1941)еңбегі
ерекше бағалы.Бұлай деуіміздің бірнеше себептері бар. Біріншіден ол 1921
жылдан 1941жылға дейін өз елінен жырақта Батыс елінде ғұмыр кешті. Саяси
ахуал қыспағы зардабынан шет мемлекетте қоныс тепкен алғашқы қазақмұғажыры
болды. Тіпті біздің қорымызға мұғажыр, деген сөзді осы отаншыл азамат өмірі
мен қызметіне байланысты еніп отыр деуге де болады. Екіншіден Мұстафа түрік
халықтарының мүддесі үшін күреске ақыл-ой, күш қайратын қалтықсыз жұмсаған
қайраткер. Үшіншіден ол осы жолда қанша қиыншылық, таршылық көрседе, алған
бетінен қайпаған атақ, даңқ, мансап, жақсы мекен, жақсы тұрмыс үшін ар
ожданын, сенімін саудаға салмаған кесек тұлға.Төртіншіден Орта Азиядағы
жеке ұлт, ұлыс болып саналатын қазақ, өзбек, қырғыз, түркімен,
қарақалпақтарды Түркістандықтар деп атап, осы ұғымды дәйекті түрде
қалыптастырғанда, ең алдымен, Мұстафа Шоқай болатын.Оның бұл терминді
қолдануы Ресей империясының отары болып , бас еркінен айрылған халықтардың
ежелгі тегі мен түбірін жаңғыртып, олардың тарихыда тілі де, діні де ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz