Аударма – аударматанудың өзегі
Кіріспе
I.Тарау
1.1 Аударма . аударматанудың өзегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Аудама . тілдік және мәдениетаралық қарым . қатынас құралы ... ... .5
1.3 Аударма түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.4 Аударма техникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
II.Тарау
2.1 Аудармадағы балама туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.2 Балама түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.3 Семантикалық балама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.4 Аударма прогматикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
III.Тарау
3.1 Аудармада кездесетін сәйкестіктер туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ...60
3.2. Баламасыз тілдік бірліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
3.3 Баламасыз грамматикалық бірліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
3.4. Баламасыз тілдік бірліктерді аудару жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
I.Тарау
1.1 Аударма . аударматанудың өзегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Аудама . тілдік және мәдениетаралық қарым . қатынас құралы ... ... .5
1.3 Аударма түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.4 Аударма техникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
II.Тарау
2.1 Аудармадағы балама туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.2 Балама түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.3 Семантикалық балама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.4 Аударма прогматикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
III.Тарау
3.1 Аудармада кездесетін сәйкестіктер туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ...60
3.2. Баламасыз тілдік бірліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
3.3 Баламасыз грамматикалық бірліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
3.4. Баламасыз тілдік бірліктерді аудару жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
I.Тарау «Аударма» - аударматанудың өзегі
«Аударма» түсінігі
Аударма ұғымы аударматанудың өзекті мәселелерінің бірі.
Аударма ұғымын әр түрлі жолмен, соның ішіне тереңірек үңіліп талдау жасай оырып анықтауға болады.
О.С. Ахметованың лингвистикалық – терминдер сөздігінде аударма ұғымына мынадай анықтама берілген: 1.Екі немесе бірнеше тілдерді, ондағы бірліктердің семантикалық сәйкестігін іздестіре отырып салыстыру. 2.Тілдік құралдардың көмегімен бір тілдің шығармасындағы хабарды немесе ақпараттарды жеткізу.3.Өзге тілден айтылған ақпаратты жеткізудің түрлі жолдарын қарастыру ғана емес, сондай-ақ жаңа мәтіннің бастапқы мәтінге формасы жағынан да толық сәйкес келуін зерттеу, бұл әсіресе көркем әдеби мәтіндермен жұмыс жасағанда аса қажет». Осы айтылған түсініктерге байланысты аударматануда екінші анықтама аса жақын.Үшінші түсініктеме көп жағдайда көркем аудармаларда қолданылады.
Сонымен аударма ұғымына мынадай анықтама беруге болады: аударылатын мәтіннің өзге тілде сол тілдің көмегімен бастапқы мәтінге сәйкес мәтіндердің құрылуы.Бұл мәтін бастапқы мәтінмен мазмұны, құрылымы жағынан толық сәйкес келуі қажет.
Аударма дегеніміз полилингвистикалық тұрғыдан түсіндірілетін, нәтижесінде мәтін құралып, аударылатын тілде мәтіннің түпнұсқасын құрайтын вербальды түрі.
Осыған байланысты ауызша-жазбаша өтілетін іс-әрекет пен нәтижені байқауымызға болады. Аударма дегеніміз зерттеулер нәтижесінде 2 жақты іс-әрекетті қамтиды және өзіне мынадай міндеттерді жүктейді «аударма процессі», «мәтіндік аударма».
Егер сөз билингвистикалық немесе полилингвистикалық вербальдық болса, бір тілден екінші тілдегі даму кезеңдері әр түрлі болса, бұл аударманың адресанты ретінде түсіндіріледі. Нақтырақ айтсақ, бұндай аударма бір тілден екінші тілге аударылатын аударма деп аталады.
Аударма – тілдік және мәдениетаралық қарым-қатынас құралы
Жоғарыда айтылған мысалдарға жүгіне отырып, аударманы өзіміз көз алдымызға айтылатын ойдың берілуі ретінде елестетуге болады, бір тілден айтылып, екінші тілге жеткізу.[Нелюбин 1983, 145 бет.] Бұл дегеніміз- аударма процесін тілдік қарым-қатынас құралы ретінде қарастыруға болады, яғни ақпаратты жіберушіден қабылдаушыға жеткізу.
Аударма процесі ең бірінші нормативтік компоненттері арқылы анықталады. Осы айтылған мағынада аударма ақпараттарының терминдер теориясымен қарастырылған, өйткені бұл ақпаратты беруден бірден-бір жолы олып табылады.Осыған орай, аудармаға басқа да ақпараттарды ауыстыру түрлері бойынша ғылыми негіздерге бағытталуы мүмкін.
Ақпаратты беру процесінде басты элементтері болып ақпаратты беруші бұл ақпаратты құрушы және жіберуші, коммуникаия каналы, т.с.с. орта ақпаратты берудің орындалуы, және де басты коммуникация актісін құрайтын бұл-код, код қарым- қатынаста қолданылады. Код дегеніміз- бірнеше белгілер жүйесі мен шарттардан және олардың ауыстыру мақсатымен байланыс каналдары арқылы ақпаратты беру. Кодтың көптеген түрлері бар, қарапайымнан бастап күрделіге дейін.
Кодтар өз алдына әр түрлі іс-әрекеттерді білдіреді. Мысалы, организмнің гентикалық коды өз алдына мұрагерлік комбинацияларды аминқышқылдары мен протеиндерді қарастырады. Ақпараттарды алмастыру бойынша кодтар ретінде табиғи және жасанды тілдер пайдалану жол белгілерінің жүйесі, дәстүр,этикет және т.б болып табылады.
Ақпараттық теорияда айтылғандай, барлық ақпараттық алмасу түрлерінде қолданыла береді, соның ішінде вербальдық ақпараттық алмасулар. Осыны қарастырып көрейік.
Сонымен, ақпаратты жіберетін адам бар делік. Сондай-ақ ақпарат қабылдаушы да бар. Осының ішінде байланыс каналы ретінде әтүрлі лингвистикалық бірліктер қарастырылады (әріптер, дыбыстар, буын, морфема, сөздер, сөз формасы және т.б). Бұлар ақпаратты беруге қатысады (жазбаша және ауызша).
Вербальдық ақпараттардың алмасу кодына тіл қатысады. Бұл кодта арнаулы шектеулі үйлесімділік беріледі, сондай-ақ басқа тілдік бірліктердің пайда болуы, осының бәрі нақты айтылатын мәтінде айтылады.
Бұл (аударма) ұғымда аударма сферасында-«сөздің үстемдігі».Аудармашы, лингвистке қарағанда, тек қана тілмен жұмыс істемейді, сондай-ақ мәтінмен де жұмыс жасайды.
Ақпаратты жіберуші және қабылдаушының бірдей каналға біріккенімен, бірдей не әртүрлі каналдарға байланысты, бір тілдік не екі тілдік коммуникация жайлы айтуға болады.
Лингвистикада «аударма» ұғымы және аударма ғылымы ақпараттық теориядан өзгешеліктері бар, олар сөздік хабар беруден тұрады. Бұл айтылғанның барлығы ақпараттар алмасуының берілуі, сақталуы және қайта өңдеуінде қолданылады.
Осы тәсілдермен, жалпы вербальды коммуникацияның құрылысы мынадай жолмен жасалынады:ақпарат жіберуші, яғни белгілі кодпен; коммуникация каналы(ақпаратты жіберуге арналған), жабаша немесе ауызша түрде ақпаратты (құру) алушы мәлімет немесе реципиент.Бір тілдегі қарым-қатынас нұсқасы осындай сипатта болады.
Екі тілдік қарым-қатынаста бұл схема аздап өзгеріске ұшырайды. Мысалы, жіберуші мәлімет аударматану терминінде түпнұсқа деп аталады, түпнұсқа мағынасын жеткізуде канал байланыстары арқылы басқа каналға алмастырылады, бұл яғни хабар алушы немесе реципиент осының арқасында аударма жүзеге асырылады.
Егер осы жоғарыда айтылған айырмашылық коммуникация процесінің бір тілдік теорияда ақпаат жіберуін және ақпарат теориясын терминологиялық характерге ие болса, онда 2 тілдік қарым-қатынастарды 1 тілдік қарым-қатынас айырмашылығы ақпарат жіберуімен және реципиентін мәліметін декотивті-кодифтік мәлім қайта құруында. Яғни аудармашы
«Аударма» түсінігі
Аударма ұғымы аударматанудың өзекті мәселелерінің бірі.
Аударма ұғымын әр түрлі жолмен, соның ішіне тереңірек үңіліп талдау жасай оырып анықтауға болады.
О.С. Ахметованың лингвистикалық – терминдер сөздігінде аударма ұғымына мынадай анықтама берілген: 1.Екі немесе бірнеше тілдерді, ондағы бірліктердің семантикалық сәйкестігін іздестіре отырып салыстыру. 2.Тілдік құралдардың көмегімен бір тілдің шығармасындағы хабарды немесе ақпараттарды жеткізу.3.Өзге тілден айтылған ақпаратты жеткізудің түрлі жолдарын қарастыру ғана емес, сондай-ақ жаңа мәтіннің бастапқы мәтінге формасы жағынан да толық сәйкес келуін зерттеу, бұл әсіресе көркем әдеби мәтіндермен жұмыс жасағанда аса қажет». Осы айтылған түсініктерге байланысты аударматануда екінші анықтама аса жақын.Үшінші түсініктеме көп жағдайда көркем аудармаларда қолданылады.
Сонымен аударма ұғымына мынадай анықтама беруге болады: аударылатын мәтіннің өзге тілде сол тілдің көмегімен бастапқы мәтінге сәйкес мәтіндердің құрылуы.Бұл мәтін бастапқы мәтінмен мазмұны, құрылымы жағынан толық сәйкес келуі қажет.
Аударма дегеніміз полилингвистикалық тұрғыдан түсіндірілетін, нәтижесінде мәтін құралып, аударылатын тілде мәтіннің түпнұсқасын құрайтын вербальды түрі.
Осыған байланысты ауызша-жазбаша өтілетін іс-әрекет пен нәтижені байқауымызға болады. Аударма дегеніміз зерттеулер нәтижесінде 2 жақты іс-әрекетті қамтиды және өзіне мынадай міндеттерді жүктейді «аударма процессі», «мәтіндік аударма».
Егер сөз билингвистикалық немесе полилингвистикалық вербальдық болса, бір тілден екінші тілдегі даму кезеңдері әр түрлі болса, бұл аударманың адресанты ретінде түсіндіріледі. Нақтырақ айтсақ, бұндай аударма бір тілден екінші тілге аударылатын аударма деп аталады.
Аударма – тілдік және мәдениетаралық қарым-қатынас құралы
Жоғарыда айтылған мысалдарға жүгіне отырып, аударманы өзіміз көз алдымызға айтылатын ойдың берілуі ретінде елестетуге болады, бір тілден айтылып, екінші тілге жеткізу.[Нелюбин 1983, 145 бет.] Бұл дегеніміз- аударма процесін тілдік қарым-қатынас құралы ретінде қарастыруға болады, яғни ақпаратты жіберушіден қабылдаушыға жеткізу.
Аударма процесі ең бірінші нормативтік компоненттері арқылы анықталады. Осы айтылған мағынада аударма ақпараттарының терминдер теориясымен қарастырылған, өйткені бұл ақпаратты беруден бірден-бір жолы олып табылады.Осыған орай, аудармаға басқа да ақпараттарды ауыстыру түрлері бойынша ғылыми негіздерге бағытталуы мүмкін.
Ақпаратты беру процесінде басты элементтері болып ақпаратты беруші бұл ақпаратты құрушы және жіберуші, коммуникаия каналы, т.с.с. орта ақпаратты берудің орындалуы, және де басты коммуникация актісін құрайтын бұл-код, код қарым- қатынаста қолданылады. Код дегеніміз- бірнеше белгілер жүйесі мен шарттардан және олардың ауыстыру мақсатымен байланыс каналдары арқылы ақпаратты беру. Кодтың көптеген түрлері бар, қарапайымнан бастап күрделіге дейін.
Кодтар өз алдына әр түрлі іс-әрекеттерді білдіреді. Мысалы, организмнің гентикалық коды өз алдына мұрагерлік комбинацияларды аминқышқылдары мен протеиндерді қарастырады. Ақпараттарды алмастыру бойынша кодтар ретінде табиғи және жасанды тілдер пайдалану жол белгілерінің жүйесі, дәстүр,этикет және т.б болып табылады.
Ақпараттық теорияда айтылғандай, барлық ақпараттық алмасу түрлерінде қолданыла береді, соның ішінде вербальдық ақпараттық алмасулар. Осыны қарастырып көрейік.
Сонымен, ақпаратты жіберетін адам бар делік. Сондай-ақ ақпарат қабылдаушы да бар. Осының ішінде байланыс каналы ретінде әтүрлі лингвистикалық бірліктер қарастырылады (әріптер, дыбыстар, буын, морфема, сөздер, сөз формасы және т.б). Бұлар ақпаратты беруге қатысады (жазбаша және ауызша).
Вербальдық ақпараттардың алмасу кодына тіл қатысады. Бұл кодта арнаулы шектеулі үйлесімділік беріледі, сондай-ақ басқа тілдік бірліктердің пайда болуы, осының бәрі нақты айтылатын мәтінде айтылады.
Бұл (аударма) ұғымда аударма сферасында-«сөздің үстемдігі».Аудармашы, лингвистке қарағанда, тек қана тілмен жұмыс істемейді, сондай-ақ мәтінмен де жұмыс жасайды.
Ақпаратты жіберуші және қабылдаушының бірдей каналға біріккенімен, бірдей не әртүрлі каналдарға байланысты, бір тілдік не екі тілдік коммуникация жайлы айтуға болады.
Лингвистикада «аударма» ұғымы және аударма ғылымы ақпараттық теориядан өзгешеліктері бар, олар сөздік хабар беруден тұрады. Бұл айтылғанның барлығы ақпараттар алмасуының берілуі, сақталуы және қайта өңдеуінде қолданылады.
Осы тәсілдермен, жалпы вербальды коммуникацияның құрылысы мынадай жолмен жасалынады:ақпарат жіберуші, яғни белгілі кодпен; коммуникация каналы(ақпаратты жіберуге арналған), жабаша немесе ауызша түрде ақпаратты (құру) алушы мәлімет немесе реципиент.Бір тілдегі қарым-қатынас нұсқасы осындай сипатта болады.
Екі тілдік қарым-қатынаста бұл схема аздап өзгеріске ұшырайды. Мысалы, жіберуші мәлімет аударматану терминінде түпнұсқа деп аталады, түпнұсқа мағынасын жеткізуде канал байланыстары арқылы басқа каналға алмастырылады, бұл яғни хабар алушы немесе реципиент осының арқасында аударма жүзеге асырылады.
Егер осы жоғарыда айтылған айырмашылық коммуникация процесінің бір тілдік теорияда ақпаат жіберуін және ақпарат теориясын терминологиялық характерге ие болса, онда 2 тілдік қарым-қатынастарды 1 тілдік қарым-қатынас айырмашылығы ақпарат жіберуімен және реципиентін мәліметін декотивті-кодифтік мәлім қайта құруында. Яғни аудармашы
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Бархударов Л.С. «Язык и перевод» (Вопросы общей и частной теории перевода) , М.: Международные отношения, 1975, стр 175
2. Ванников Ю.В. Вопросы теории и техники перевода – М. «Посвещение» , 1970
3. Влахов С. , Флорин С. Не переводимое в переводе, - М. , Просвещение, 1970
4. Егемен Қазақстан «Аудармашылар мәртебесі» 28 қараша 2007ж.
5. Коммисаров В.Н. «Слово о переводе», М. Международное отношение, 1973, стр 185
6. Комисаров В.Н. «Лингвистика перевода» - М. , 1980
7. Комисаров В.Н. «Лингвистически основы научно – технического перевода» - М.Просвещение, 1980.
8. Комисаров «теория перевода» , - М.Высшая школа 1990
9. Komissarov V.N.Koralova A.L, A manual of translation from English into Russian – М. , Высшая школа 1990.
10. Л.К.Латышев, «Теория перевода», М. «Просвещение», 1988
11. Л.К.Латышев. Курс перевода.(эквивалентность перевода и способы ее достижения) – М. , 1981.
12. Миньяр – Белоручев Р.К. «Общая теория перевода» - М. , Посвещения 1980
13. Ревзин И.И. , Рознецвеиг В.Ю. «Основы общего и машинного перевода » - М. , 1964
14. Рецкер Я.И. «Теория перевода и переводческое практика» - М. , 1974
15. Сдобников В.В. «О прагматических аспектах перевода» // Нижний Новгород: НГЛУ им Н.А. Добролюбова, 1998.
16. Сдобников В.В. «О прагматических аспектах перевода» // Нижний Новгород: НГЛУ им Н.А. Добролюбова, 1998.
17. С.В.Тюленов, «Теория перевода», М. «Гардарики» 2004
18. Топер П.М. «Перевод в системе сравнительного литературоведения», М. «Наследие», 2000 стр 187
19. Федоров А.В. «Основы общей теории перевода» - М. , 1976
20. Федеров А.В. «Введение в теорию перевода» - М. , 1953
21. Чернов В.Г. Вопросы перевода русской безэквивалентной лексики на английский язык. М: 1958,
22. Чернов В.Г. «Основы синхронного перевода» - М., 1987
23. Черняховская Л.А. «Существует ли «единица перевода?» // Теория и практика перевода. М. МГПИИЯ им М. Тореза, 1987, стр 27-28
24. Черняховского Л.А. «Перевод и смысловое структура» - М. , 1976
25. Швейцер А.Д. «Теория перевода: статус, проблемы, аспекты» , - М: Наука, 1988, стр 75.
26. Швейцер А.Д. «Перевод и лингвистика» - М. , Наука 1973
27. Швейцер А.Д. «Теория перевода» - М. , Наука 1988 стр. 75
28. Швейцер А.Д. «Основные проблемы теория перевода» - М. , Наука 1975
29. Шатков Г.В. «Перевод русской без эквивалентной лексики на норвежский язык» - М: ВИИЯ, 1952, стр 196.
30. Шимиряев А.Ф. «Синхронный перевод» - М., Наука 1979.
стр.17-25
1. Бархударов Л.С. «Язык и перевод» (Вопросы общей и частной теории перевода) , М.: Международные отношения, 1975, стр 175
2. Ванников Ю.В. Вопросы теории и техники перевода – М. «Посвещение» , 1970
3. Влахов С. , Флорин С. Не переводимое в переводе, - М. , Просвещение, 1970
4. Егемен Қазақстан «Аудармашылар мәртебесі» 28 қараша 2007ж.
5. Коммисаров В.Н. «Слово о переводе», М. Международное отношение, 1973, стр 185
6. Комисаров В.Н. «Лингвистика перевода» - М. , 1980
7. Комисаров В.Н. «Лингвистически основы научно – технического перевода» - М.Просвещение, 1980.
8. Комисаров «теория перевода» , - М.Высшая школа 1990
9. Komissarov V.N.Koralova A.L, A manual of translation from English into Russian – М. , Высшая школа 1990.
10. Л.К.Латышев, «Теория перевода», М. «Просвещение», 1988
11. Л.К.Латышев. Курс перевода.(эквивалентность перевода и способы ее достижения) – М. , 1981.
12. Миньяр – Белоручев Р.К. «Общая теория перевода» - М. , Посвещения 1980
13. Ревзин И.И. , Рознецвеиг В.Ю. «Основы общего и машинного перевода » - М. , 1964
14. Рецкер Я.И. «Теория перевода и переводческое практика» - М. , 1974
15. Сдобников В.В. «О прагматических аспектах перевода» // Нижний Новгород: НГЛУ им Н.А. Добролюбова, 1998.
16. Сдобников В.В. «О прагматических аспектах перевода» // Нижний Новгород: НГЛУ им Н.А. Добролюбова, 1998.
17. С.В.Тюленов, «Теория перевода», М. «Гардарики» 2004
18. Топер П.М. «Перевод в системе сравнительного литературоведения», М. «Наследие», 2000 стр 187
19. Федоров А.В. «Основы общей теории перевода» - М. , 1976
20. Федеров А.В. «Введение в теорию перевода» - М. , 1953
21. Чернов В.Г. Вопросы перевода русской безэквивалентной лексики на английский язык. М: 1958,
22. Чернов В.Г. «Основы синхронного перевода» - М., 1987
23. Черняховская Л.А. «Существует ли «единица перевода?» // Теория и практика перевода. М. МГПИИЯ им М. Тореза, 1987, стр 27-28
24. Черняховского Л.А. «Перевод и смысловое структура» - М. , 1976
25. Швейцер А.Д. «Теория перевода: статус, проблемы, аспекты» , - М: Наука, 1988, стр 75.
26. Швейцер А.Д. «Перевод и лингвистика» - М. , Наука 1973
27. Швейцер А.Д. «Теория перевода» - М. , Наука 1988 стр. 75
28. Швейцер А.Д. «Основные проблемы теория перевода» - М. , Наука 1975
29. Шатков Г.В. «Перевод русской без эквивалентной лексики на норвежский язык» - М: ВИИЯ, 1952, стр 196.
30. Шимиряев А.Ф. «Синхронный перевод» - М., Наука 1979.
стр.17-25
Кіріспе
I.Тарау
1.1 Аударма – аударматанудың өзегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Аудама – тілдік және мәдениетаралық қарым – қатынас құралы ... ... .5
1.3 Аударма түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.4 Аударма техникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
II.Тарау
2.1 Аудармадағы балама туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.2 Балама түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.3 Семантикалық балама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.4 Аударма прогматикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
III.Тарау
3.1 Аудармада кездесетін сәйкестіктер туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ...60
3.2. Баламасыз тілдік бірліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
3.3 Баламасыз грамматикалық бірліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
3.4. Баламасыз тілдік бірліктерді аудару жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .73
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77
I.Тарау Аударма - аударматанудың өзегі
Аударма түсінігі
Аударма ұғымы аударматанудың өзекті мәселелерінің бірі.
Аударма ұғымын әр түрлі жолмен, соның ішіне тереңірек үңіліп талдау
жасай оырып анықтауға болады.
О.С. Ахметованың лингвистикалық – терминдер сөздігінде аударма ұғымына
мынадай анықтама берілген: 1.Екі немесе бірнеше тілдерді, ондағы
бірліктердің семантикалық сәйкестігін іздестіре отырып салыстыру. 2.Тілдік
құралдардың көмегімен бір тілдің шығармасындағы хабарды немесе ақпараттарды
жеткізу.3.Өзге тілден айтылған ақпаратты жеткізудің түрлі жолдарын
қарастыру ғана емес, сондай-ақ жаңа мәтіннің бастапқы мәтінге формасы
жағынан да толық сәйкес келуін зерттеу, бұл әсіресе көркем әдеби
мәтіндермен жұмыс жасағанда аса қажет. Осы айтылған түсініктерге
байланысты аударматануда екінші анықтама аса жақын.Үшінші түсініктеме көп
жағдайда көркем аудармаларда қолданылады.
Сонымен аударма ұғымына мынадай анықтама беруге болады: аударылатын
мәтіннің өзге тілде сол тілдің көмегімен бастапқы мәтінге сәйкес
мәтіндердің құрылуы.Бұл мәтін бастапқы мәтінмен мазмұны, құрылымы жағынан
толық сәйкес келуі қажет.
Аударма дегеніміз полилингвистикалық тұрғыдан түсіндірілетін,
нәтижесінде мәтін құралып, аударылатын тілде мәтіннің түпнұсқасын құрайтын
вербальды түрі.
Осыған байланысты ауызша-жазбаша өтілетін іс-әрекет пен нәтижені
байқауымызға болады. Аударма дегеніміз зерттеулер нәтижесінде 2 жақты іс-
әрекетті қамтиды және өзіне мынадай міндеттерді жүктейді аударма
процессі, мәтіндік аударма.
Егер сөз билингвистикалық немесе полилингвистикалық вербальдық болса,
бір тілден екінші тілдегі даму кезеңдері әр түрлі болса, бұл аударманың
адресанты ретінде түсіндіріледі. Нақтырақ айтсақ, бұндай аударма бір тілден
екінші тілге аударылатын аударма деп аталады.
Аударма – тілдік және мәдениетаралық қарым-қатынас құралы
Жоғарыда айтылған мысалдарға жүгіне отырып, аударманы өзіміз көз
алдымызға айтылатын ойдың берілуі ретінде елестетуге болады, бір тілден
айтылып, екінші тілге жеткізу.[Нелюбин 1983, 145 бет.] Бұл дегеніміз-
аударма процесін тілдік қарым-қатынас құралы ретінде қарастыруға болады,
яғни ақпаратты жіберушіден қабылдаушыға жеткізу.
Аударма процесі ең бірінші нормативтік компоненттері арқылы анықталады.
Осы айтылған мағынада аударма ақпараттарының терминдер теориясымен
қарастырылған, өйткені бұл ақпаратты беруден бірден-бір жолы олып
табылады.Осыған орай, аудармаға басқа да ақпараттарды ауыстыру түрлері
бойынша ғылыми негіздерге бағытталуы мүмкін.
Ақпаратты беру процесінде басты элементтері болып ақпаратты беруші бұл
ақпаратты құрушы және жіберуші, коммуникаия каналы, т.с.с. орта ақпаратты
берудің орындалуы, және де басты коммуникация актісін құрайтын бұл-код, код
қарым- қатынаста қолданылады. Код дегеніміз- бірнеше белгілер жүйесі мен
шарттардан және олардың ауыстыру мақсатымен байланыс каналдары арқылы
ақпаратты беру. Кодтың көптеген түрлері бар, қарапайымнан бастап күрделіге
дейін.
Кодтар өз алдына әр түрлі іс-әрекеттерді білдіреді. Мысалы, организмнің
гентикалық коды өз алдына мұрагерлік комбинацияларды аминқышқылдары мен
протеиндерді қарастырады. Ақпараттарды алмастыру бойынша кодтар ретінде
табиғи және жасанды тілдер пайдалану жол белгілерінің жүйесі, дәстүр,этикет
және т.б болып табылады.
Ақпараттық теорияда айтылғандай, барлық ақпараттық алмасу түрлерінде
қолданыла береді, соның ішінде вербальдық ақпараттық алмасулар. Осыны
қарастырып көрейік.
Сонымен, ақпаратты жіберетін адам бар делік. Сондай-ақ ақпарат
қабылдаушы да бар. Осының ішінде байланыс каналы ретінде әтүрлі
лингвистикалық бірліктер қарастырылады (әріптер, дыбыстар, буын, морфема,
сөздер, сөз формасы және т.б). Бұлар ақпаратты беруге қатысады (жазбаша
және ауызша).
Вербальдық ақпараттардың алмасу кодына тіл қатысады. Бұл кодта арнаулы
шектеулі үйлесімділік беріледі, сондай-ақ басқа тілдік бірліктердің пайда
болуы, осының бәрі нақты айтылатын мәтінде айтылады.
Бұл (аударма) ұғымда аударма сферасында-сөздің үстемдігі.Аудармашы,
лингвистке қарағанда, тек қана тілмен жұмыс істемейді, сондай-ақ мәтінмен
де жұмыс жасайды.
Ақпаратты жіберуші және қабылдаушының бірдей каналға біріккенімен,
бірдей не әртүрлі каналдарға байланысты, бір тілдік не екі тілдік
коммуникация жайлы айтуға болады.
Лингвистикада аударма ұғымы және аударма ғылымы ақпараттық теориядан
өзгешеліктері бар, олар сөздік хабар беруден тұрады. Бұл айтылғанның
барлығы ақпараттар алмасуының берілуі, сақталуы және қайта өңдеуінде
қолданылады.
Осы тәсілдермен, жалпы вербальды коммуникацияның құрылысы мынадай
жолмен жасалынады:ақпарат жіберуші, яғни белгілі кодпен; коммуникация
каналы(ақпаратты жіберуге арналған), жабаша немесе ауызша түрде ақпаратты
(құру) алушы мәлімет немесе реципиент.Бір тілдегі қарым-қатынас нұсқасы
осындай сипатта болады.
Екі тілдік қарым-қатынаста бұл схема аздап өзгеріске ұшырайды. Мысалы,
жіберуші мәлімет аударматану терминінде түпнұсқа деп аталады, түпнұсқа
мағынасын жеткізуде канал байланыстары арқылы басқа каналға алмастырылады,
бұл яғни хабар алушы немесе реципиент осының арқасында аударма жүзеге
асырылады.
Егер осы жоғарыда айтылған айырмашылық коммуникация процесінің бір
тілдік теорияда ақпаат жіберуін және ақпарат теориясын терминологиялық
характерге ие болса, онда 2 тілдік қарым-қатынастарды 1 тілдік қарым-
қатынас айырмашылығы ақпарат жіберуімен және реципиентін мәліметін
декотивті-кодифтік мәлім қайта құруында. Яғни аудармашы қосымша элементті
құрушы ретінде қатыса отырып тағы да бір байланыс каналын құрайды.
Байланысты құрушы кез-келген уақытта 2-тілдік коммуникация кодымен жұмыс
жасауы мүмкін. Бұл жұмыспен аудармашы немесе арнайы автоматтық компьютерлік
программалар жүзеге асыруы мүмкін, яғни осы әдіске сүйене отырып,
коммуникацияның принциптік әсері болуы мүмкін, яғни ол байланыстың жалпы
схемасын қиындатуымен түсіндіріледі. Расында да, ақпаратты алушы арасында,
тікелей кодты құрушы аудармашы қалыптасады.
Егер аударманы жалпы адам жүзеге асырса, бұл аударма табиғи аударма
деп аталады, егер машина болса- машиналық немесе компьютерлік аударма деп
аталады.
Ақпаратты жіберуші бірінші кезекте тек қана бір тілде немесе кодпен
жіберіледі. Ақпаратты жіберушінің басты міндеті бұл- ақпаратты алушыға
немесе тыңдаушыға әсер беру, бұл ақпаратты алушыдан нақты түсінімділікті
талап етеді. Әдетте ақпарат немесе мәлімет таныс емес шет тілінен беріліп,
қабылдаушыға үлкен қиындықтар туғызуы мүмкін. Осы себептен коммуникация
жүруінің мақсаты ретінде бұл қиындықты болдырмау үшін кодты қайта құру
әдісі қолданылады, басты мақсаты бір тілдік бірліктің кодына алмастыру. Осы
әдіспен аудармашы- қайта құрушы бір жағынан ақпаратты бір кодтан алып, оны
өңдей отырып басқа кодтың көмегімен алынған мәліметті жеткізеді
Аударматануда бастапқы код аударылатын тіл деп аталады да, ал түпнұсқаның
мағынасын беретін тіл аударылған тіл деп аталады.
Шынында да, аудармашы өзінің міндеті бойынша бір жағынан ақпаратты
алушы ретінде қатысса, екінші жағынан ақпаратты жіберуші ретінде қатысады.
Бірінші жіберуші бір тілдің көмегімен ақпаратты жібереді. Аудармашы
мәліметті алмастыра отырып қабылдайды.
Содан кейін масканы ауыстырушы секілді, ақпаратты алушыдан жіберушіге
айналады.Ақпаратты қабылдай отырып аудармашы басқа тілдің көмегімен
аналогиялық ақпаратқа алмастырады, және осы тілде реципиент барлық түсінген
мәліметті акті ретінде көрсетеді.
Осы айтылған ұзақ жолдардан өте отырып, бастапқы берілген мәтін өз
жетістіктеріне жетеді.
Аударма формасы бойынша мынадай түрлерге бөлінеді: ауызша, жазбаша
немесе ауызша-жазбаша, бұл аударма әсіресе байланыс каналына сәйкес
келеді-бұл орталық ақпаратты алмастырумен жүзеге асырылады. Аударма
орталығы арнайы графикалық әдістермен жүзеге асырылуы мүмкін(әріптер,
диакритикалық пунктуациялық белгілер және т.б.), бұл аударманың сыртқы,
материалды мәтіннің жасалуы ретінде қолданылады. Физикалық дыбыстардан
дыбысталу ырғағы, бір тілден немесе екінші тілдегі дыбыстар арқылы беріліп,
содан сөз, сөйлем немесе мәтіннің құрылуы.
Аударма техникасы
Теоретикалық модельдер мен аудармашының аудармашылық
трансформациялардың көмегімен орындалатын аударма процесін суреттеу өз
алдына аудармашыға нақты іс-әрекеттер мен аудармашылық мақсаттарды қажет
етпейді. Мұндай суреттеу аударманың лингвистік процестеріне тән, түпнұсқа
мен аударманың арасындағы қатынастар мен мәтіндегі жеке бірліктер, бұл
бірліктер арнайы лингвистикалық қайта құрудың нәтижесі болып табылады.
Осындай қайта құрулар аударма тәсілі ретінде қарастырылады және аудармашы
осы тәсілдерді керекті кезде пайдалана алады.
Сондай-ақ аударманың лингвистикалық бейнелеу процесі аудармашының
психолингвистикалық суреттеу барысында толықтырылуы мүмкін. Бұл кезде
соңғы мақсаты аудармашының аудару барысында нақты стратегияларды ашу.
Аудармашылық іс-әрекет көзқарас бойынша аударма эвристикалық процесс, бұл
процесте аудармашы түрлі техникалық тәсілдерді пайдалана отырып,
шығармашылық міндеттерді орындайды.
Нақты аударма процесі уақытпен тығыз байланысты, себебі берілетін
ақпараттың көлемі шағын немесе көлемді болуы мүикін және аударма бірден
орындалуы мүмкін емес. Аудармашы алдымен мәтінді жеке бөліктерге бөліп
аударады. Бөліктердің ұзақтығы түрлі тілдер мен жеке аударма түрлерінде
бірдей емес.көп жағдайда аударма процесіндегі минималды бірлік мәтінге бір
түсініктеме береді. Егер мәтінде белгілі бір түсініктеме беруге ақпарат
жеткіліксіз болса, және оған мәтіннің басқа бөліктерімен танысу қажет болса
да, аудармашы осы бөлікті аудармай басқа бөлікке көшпейді. Мысалы мына
мысалда аудармашы екі бірдей сөйлемді біріккен сөйлемге айналдырады:
One of the fundamental aspects of the greatly strengthened United
States imperialism following World War 1 was its fightening grip upon the
other countries of the Western hemisphere.This was especially the case in
Latin America.
Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі АҚШ империализмінің экономикалық
өсуі болып оның батыс елдеріне өз үстемдігін нығайтуы болды, әсіресе Латын
Америкасында.
Ал ауызша аудармада аудармашы мүлдем басқаша тәсілдерді орындайды.
Бір жағынан ілеселі аудармада аудармашы ақпараттың бірнеше аспектілерін
есте сақтай отырып, оратордың сөзінен кейін аудара бастайды. Екінші
жағынан, синхрондық аудармада түпнұсқадағы ақпаратты бір мезгілде аударуды
талап етеді. Сондықтан да аудармашы ақпаратты алғаннан бастап оны аударуға
әрекет жасайды. Аударма процесіндегі бірліктердің көлемі айтылу
бөліктерімен анықталады.
Аударма процесінде аудармашы әрқашан аударылатын тіл мен аударылатын
тілдік бірліктерді салыстырып отырады. Аударылатын тілді қолдана отырып
аудармаштүпнұсқаның мағынасын түсінеді, аударылған тілдің көмегімен мәтінді
аударады.
Осыған байланысты аударма процесінде бір-бірінен өзгешеленетін екі
кезеңге бөліп қарастыруға болады. Бірінші кезеңге аудармашының түпнұсқадан
ақпаратты алу әрекеті жатады. Екіншісіне- аударылған тілде жасалынатын
барлық қажетті әдіс-тәсілдерді жатқызуға болады.
Ақпаратты алу кезеңі түпнұсқаның мағынасын түсінумен анықталады. Яғни
бұл кезеңде аудармашы түпнұсқадағы барлық ақпаратпен танысып, оның толық
мән-жайын түсінеді. Содан кейін аударуды бастайды. Кейде мәтіннің мазмұны
күрделі ақпараттық жүйеден тұруы мүмкін, сондықтан да аудармашыдан ойлау
қабілетінің жоғары болуы талап етіледі.
Аудармада түсінік ұғымын екі жолмен анықтауға болады: түпнұсқаның
мағынасына жалпы қорытынды жасау мен аударылатын тілдің құрамын жасау.
Аудармашы аудармның мазмұнын жете ұғынып, оны аудармада дәл жеткізу
қажет.мысалы, мына сөйлемде:It is important to get clear which are the
structural and instutional impediments that prevent Britain from making
the best use of its resources.ағылшынның құрушысына (рецептор)
institutional сөзінің нақты мағынасы қажет емес, себебі бұл сөз басқарма,
көпшілік, жалпы әлеуметтік институтпен байланысты. Ал аудармашыға бұл
сөздің жалпы әлеуметтік институтпен байланысты. Ал аудармашыға бұл сөздің
жалпы мағынасыз жеткіліксіз, өйткені ол түпнұсқаның нақты мағынасын жеткізе
білуі керек.
Мына сөйлемді аударғанда аудармашыда бірнеше қиындықтар туындауы
мүмкін:Since F.D. Roosevelt was baited and frustrated by the right and
adopted by the left, his political ego was enlisted in support of the
popular view. Мұнда аудармашы baited, frustrated, adopted етістіктерінің
айтылу мақсаттарын және his political ego –сөзінің нақты мағынасын беруі
керек.
Соңғы болып аудармашы түпнұсқаның синтаксистік құрамасын талқылайды.Тhe
level of future supplies depends on the farmers decisions taken well in
advance and not always on the best information and advice. Бұл сөйлемде
айтылу мақсатына қарай көмекші сөз on жалғанып тұр. Егер to depend
етістігін басшылық етсе онда сөйлемнің аудармалы болашақтағы қойылым ең
дұрыс ақпараттар мен кеңестен емес, шаруа қожалықтарының шешіміне
байланысты байланысты болады. Егер екінші көмекші сөз on сөйлемнің басты
мағынасы ретінде қолданса to take a decision on the best of information.
Онда сөйлемнің мағынасы, болашақтағы қойылым ұзақ уақыт бойы шешілген ең
дұрыс кеңестер мен ақпараттардың негізінде шаруа қожалықтарының төрайымдары
арқылы шешіледі.
Аударма процесіндегі екінші кезең – аударылатын мәтін құрастыру үшін
тілдік бірліктерді кездестіру және бұл жерде аудармашы тұрғысынан
аударылған тіл кәдімгі тілдік қарым-қатынастардан өзгешеленеді. Бұл жерде
аударылатын тілдің нормасына байланысты емес, екінші бір аударылатын
мәтіннің ерекшеліктеріне байланысты.
Түпнұсқаның мағынасын баламалы түрде берілуінде аударылатын
тілде ешқандай шектеулілік болмайды: аударма түпнұсқа мәтіннен жиі
қолданылатын құрамымен, түпнұсқаның аналогиялық құрамы, жасанды тілдік
бірліктердің көп мөлшерімен, лексикалық бірліктермен, түпнұсқада жиі
айтылатын сөздерді қолдануымен ерекшеленеді. Ағылшын-орыс аудармаларында
кейіпкерлер әулие Георгидің атымен ант береді. Бірақ айтқан уәделерінде
тұрмайды. Кейде орысша мәтіндерде ағылшын тіліне сәйкес келмейтін сөздер
бар оларға: барбос, безлюдье, даль, ежовый, исстари және т.б.Егер
аударылатын тілде тарихи осы шақ қолданылмаса немесе жиі қолданса, орыс
тіліне аударуда бұл формалар жиі кездесетін болады. Аударылатын тілдің
көптеген аударма актісінің нәтижесі бойынша өзіндік жүйе қалыптасады.
Осы айтылған екі кезең аударма кезінде тығыз байланыста болады.
Аудармашы аудару барысында екі тілдің бірліктерін іздестіріп, түпнұсқаға
қажетті бірліктерді салыстыра отырып аударады. әсіресе аударма барысында
аудармашы сөздіктермен жұмыс жасай білуі керек. Кейде сөздікте көрсетілген
сөздер түпнұсқаның мағынасымен сәйкес келеді, мұнда аудармашы бұл сөздерді
қолданады. Ал егер түпнұсқада берілген сөздер сөздікте болмаса, онда
аудармашы аударылатын тілден керекті бірліктерді іздестіре отырып,
сөйлемнің мағынасына қарай аударады. Аудармашы мына сөйлемді аударып жатыр
деп есептейік:
The United States worked out a formula which later came to be known as
dollar diplomacy.
БАРС бойынша formula сөзінің төрт түрлі мағынасы бар: формула,
рецепт, догмат және шаблон, бұлардың біреуін де берілген сөйлемге
қолдануға болмайды. Бірақ аудармашы сөздіктегі нұсқалардың мынадай
әдістерін қолдана алады: 1) formula сөзін сөздіктен іздеп табу: формула
рецепт- жұмысқа басшылық 2) табылған сөзді нақты жағдайларға
ауыстыру(біздің мысалда бұл саяси өмірге қатысты), саяси сөзде жұмысты
басқару бұл бағдарлама, платформа, докторина. Енді сөйлемді аударайық:
АҚШ жақында саяси бағдарламаны ойлап тапты, уақыт өте келе бұл саясат
долларлық дипломатия деп аталды. Түпнұсқаның жалпы мағынасы аудармада
іздестіре берілмейді.
In a few days time this war criminal will be writing articles demanding
that the German Army be praised and not blamed for its attitude in the last
war.
Ағылшынның attitude сөзінің мағынасы сөздікте: пікір, қарым-қатынас.
Бұл әскери қылмыскер бірнеше күннің өзінде-ақ мақалаға соңғы соғыстағы
неміс армиясының іс-әрекеті туралы жазады.
Егер сөзде бір ғана нұсқаның мағынасы берілсе, аудармашы мұқият әрекет
етуі керек.
The Tory leaders, skilful opportunists that they are6 immediately
changed the tune and began to pose as great champions of peace.
Ағылшынның opportunist сөзінің аудармасы оппортунист, бірақ бұл сөз
сөйлемге сәйкес келмейді. Ағылшын тілінде бұл сөз саяси партияларда,
бейімділік мағыналарында қолданылады. Аудармасы:
Саяси қайраткерлер жақында суреттеудің екінші кезеңіне аудармашының
түрлі әдістерді қолдануын жатқызамыз. Аудармашы аудару барысында мәтіндегі
басты элементтерді анықтап, грамматикалық және семантикалық тұрғыдан дұрыс
сөйлем құрады. Аудару түрлері шығармашылық актінің басты бөлігі.
Аударма барысында нақты стратегия мен техникалық тәсілдер түпнұсқа мен
аударылатын тілдің қарым-қатынасына тәуелді. Ең бастысы аудармашы
түпнұсқаның мағынасын түсінуі керек. Тек қана түсінген мәтінді ғана
аудармашы аудара алады. Бір жағынан түсінік түрлі деңгейде болуы мүмкін, ал
екінші жағынан аудармада сәйкес келетін бірліктерді пайдалануымен
түсіндіріледі.
Екінші принцип- аудармашының мақсаттарын анықтауға бағытталған және
мұнда түпнұсқаның әріптерін емес, мағынасын аудару керек делінген.
Түпнұсқаны әріптермен жеткізу бұл тек қана арнайы жағдайларда қолданылады,
мысалы транскрипцияда немесе транслитерацияда. Мәтіннің толық мағынасы
дұрыс тілдік бірліктерді қажет етеді. Егер аудармашы ағылшынның мына
фразасын: He is a regular ass орыс тілінде аударса, онда “Он регулярный
осел” болып аударылады. Regular сөзінің мағынасы орыс тіліндегі регулярный
сөзімен алмастырылса да, сөздің мағынасы мүлдем басқа.
Үшінші принцип аударылған мәтіндегі маңызды элементтерді анықтауға
бағытталған. Мысалы аудармашы түпнұсқаның мазмұнын толық түрде жеткізді
дейік. Ол тікелей аударма барысында түпнұсқаның ең жақын лексикалық
бірліктері мен аналогиялық синтаксистік бірліктерін қолданады. Бірақ
аудармашыға түпнұсқаның мағынасы бірдей емес. Бұл жағдайда аудармашы
түпнұсқада басыңқы және басты басты элементтерді анықтап алып, керек болған
жағдайда басыңқы элементтің көмегімен басты элементті толықтай жеткізеді.
Осы аудармада бір мезетте логикалық және түпнұсқаның коннотативті құрамын
таңдауы тиіс:
The other shoe has been dropped by the company in its push into the
computers market.
Компания рыноктық қатынастың нәтижесінде компьютер шығаруды бастады.
Аудармашы ғылыми-техникалық сөйлемде түпнұсқаның коннотивтік мазмұнын
бермеуге бермеуге шешті, себебі бұл сөйлемнің мағынасын түсінуін
қиындатады.(Компания тағы да бір етігін алып тастады). Ал келесі мысалда
аудармашы керісінше сөйлемде коннотативтік мағынасын сақтаған:
The weight penalty of the automatic unit to the traditional gear box
must be small.
Міндетті автоматтық қорапшалардың салмағының өсуі, қазіргі көзбен
салыстырғанда анағұрлым аз.
Сөйлемнің басты элементтері болып тілдік бірліктегі лингвистикалық
мағыналары болуы мүмкін. Мәтінде жәй берілген сөздер көп мағыналы немесе
омонимдерден тұруы мүмкін. Бұл кезде сөйлемнің доминанты құрамы формалды
байланысқа айналады.Байланыс ойын сөздердің аудармада құрамын сақтап
қалуына көмектеседі.
“Can you herd sheep? “Do you mean have I heard sheep? (O. Henry)
Сіз қойларды баға аласыз ба?
Аудармашы айтылуы бірдей herd пен heard сөздерін бағу және
көмектесу сөздерімен алмастыры.
Мәтіндегі доминанты құрамдарын анықтап, айтылған ойдың нақты мағынасын
беру аудармашылық тәжірибенің басты бөлігін құрайды.
Аудармашының төртінші принципі постулатпен шектеледі, мұнда сөйлемнің
жеке бөліктеріне қарағанда, жалпы мағынасы басты орын алады. Жоғарыда
айтылып өтілген үш принциптен айырмашылығы оның ақпаратты жеке бөліктерге
емес, оның жалпы мағынасын қамтиды.
"Isn't it nice here", she said, "All Dickensy. And look at that little
waiter there with the funny guiff. He is utterly squoo".(J.Braine)
Бұл жер өте тамаша екен, солай ғой?-деп ойын білдірген Сьюзен. Тура
Диккенсондікіндей. Мына кішкентай бойлы күтушіге қараңызшы, бет-әлпеті
сондай күлкілі. Ол торай секілді толық .
Мысалда көрсетілген сөйлемнің құрамы өзгертілсе де, толық аударманы
беріп тұр. Тағы бір айта кететін жайт- аударма аударылатын тілдің
нормаларына сәйкес келуі керек. Аудармашы түпнұсқаның формасына
байланыссыз, өзі тұрғысынан өзгертіп, әсемдеп табиғи пішінге келтіріп
аудару керек.
Аударманың бағдарламалық принциптері арнайы техникалық әдістермен
толықтырылады. Осы толықтырулар аудармада толық баламалықты береді. Көп
жағдайда қолданылатын тәсілдерге орналастыру, қосу, лексикалық бірліктерді
түсіру жатады.
Лексикалық бірліктерді орналастыру тәсілі түпнұсқаға жақын келетін
сәйкес сөздерді қолдануды қарастырады.
Having corrupt alliance with the employers the AFL leaders sabotaged
all efforts to organize the workers of other industries.
Ағылшынның corrupt сөзіне қазақша сатылатын сөзі сәйкес келеді .Бірақ
қазақшада сатылатын болып адам да болуы мүмкін. Сондықтан corrupt
alliance сөзінің толық аудармасы жоқ. Орналастыру әдісін қолдана отырып
сатылатын сөзіне лидерлер сөзіне қосса болады:
Шешім қабылдаушылардың қылмыстық келіссөздер нәтижесінде АТФ-ң сатушы
лидерлері шаруа қожалықтарына жұмысшылар бірлестігін ұйымдастыруды қолға
алады.
Сөйлемде сөздерді орналастыру түрлі грамматикалық орын ауыстырулардың
көмегімен жасалынады:
Even today, after twenty centuries of Christian Enlightment, half man's
family goes hungry
Қазіргі жиырмасыншы ғасырдың христиан дінінің жаңару дәуірінде-ақ
халықтың жартысынан көп бөлігі аштықтан күйзелуде.
Кейде аудармашы бөлек айтылған сөзді бір негізден екінші негізге
ауыстыра алады:
I put on this hat that I'd bought in New York that morning. It was this
red hunting hat, with one of those very long peaks.
Мен таңертең Нью-Йорктен сатып алған қызыл бас киімімді кидім. Бұл
баскиім аң аулағанда киюге арналған.
Өздеріңіз көріп отырғандай сөйлемде бас киім зат есімнің
қайталануының орнына қызыл сын есімін кірістіреміз.
Аударма барысында көп қолданылатын тәсілдердің бірі— лексикалық
бірліктерді қосу. Түпнұсқада кейінгі ойдың құрамдас бөліктерінің көмескі
немесе анықтап берілмеген сөздерді аудармада лексикалық бірліктердің
көмегімен толықтырылуы тиіс. Ағылшын-орыс аудармаларында қосымша бірліктер
атрибуттық сөз үйлесімділігінде пайдаланылады.
The amendment received 3‚622‚00 votes, while the Executive resolution
received 4,090,000. Thus the Executive majority was only 468,000 in a vote
of nearly eight million.
Бұл мәтінде ағылшын тредюниондар арасындағы конгресте өткізілген дауыс
берудің нәтижесі. Executive Commitce resolution сөзінің толық
формасы:“резолюция, комитеттің ұсынысымен орындалатын мәселелер, “дауыстың
көп бөлігі резолюция исполкомына берілген”. Бұл сөзде эллиптика формасында
тұрған орындалатын резолюция оқырмандарға түсініксіз болар еді.
Аудармада кейбір сөздер аналогиялық тәсілмен толықтырылып
беріледі:strike― жалақыны көтеру мақсатымен болатын көтеріліс, gun licence―
қаруды пайдалануға берілетін құқық , oil-countries-мұнай шығарумен
айналысатын елдер.
Лексикалық бірліктерді қосу тәсілі аудармада мәтіннің жалпы мағынасын
беру үшін қолданылады, мысалы:
No one would think now that Millicent had been the prettier
of the two.
Әрқашан Миллисентті ең тәрбиелі әпкелерінің бірі екеніне қазір ешкім
сенбес еді.
Әрқашан сөзін қосуы сөйлемнің өткен шақты көрсетіп тұр, ағылшын
формасында бұл Past Perfect.
Ең басты қосу әдісі прогматикалық фактолармен негізделген мәтіннің
мағынасын анықтауға бағытталған.
Тастап кету тәсілі қосу тәсіліне қарама-қарсы және мәтінде синоним
сөздерді тастап кетуге негізделген. Аударылатын тілдің қайсысы болмасын
мағыналары жақын синонимдес сөздердің біреуін түсіреді: just and equitable
treatment- әділ қарым-қатынас, The treaty was pronounced null and void.
Келісім жарамсыз деп танылды. The government resorted to force and
violence. Басқару үкіметі зорлыққа көшті.
Ағылшын тілінде синонимдес сөздерді қолдану ораторлық стильге тән.
Мысал ретінде бір делегаттың БҰҰ-ң Генералды Ассамблеясында сөйлеген сөзін
ұсынайық..
Judging by all external appearances, this session of our Assembly is
regular and normal. Yet the atmosphere is neither usual nor seasonal, for
this session stands outside the pattern of the sessions held since the days
of San Francisco. The fateful events that are rushing into the
international area are neither of a usual character nor of an ordinary
nature. It is unique session- happily and fortunately led by a unique
President.
Мәтіндегі синонимдес сөздер түсіру әдісімен бір сөзге айналған:
Біздің Ассамблеяның ішкі белгілерінің жетістіктеріне байланысты бұл
айрықша жиналыс. Сан-Францискода өткен конференциядан орын алған жиналыс
басқа конференцияларға қарағанда ерекше. Дүниежүзілік аренада өтілген
дүркін кезеңдерден кейін айрықша белгілерге ие. Жиналыстың жүргізушісі
көрнекті басшы, сондықтан да бұл жиналыс жоғары дәрежелі жетістіктерге ие.
Ғылыми- техникалық стильде синонимдер техникалық терминдерді анықтауға
көмектеседі.
Burning or combustion is the process of uniting a fuel or combustible
with the oxygen in the air.
Бұл сөйлемде combustion және combustible техникалық терминдері
оқырманға түсініксіз болуы мүмкін, бұл сөздерді түсінуге көмектесетін
сөздер burning және fuel.
Жану- ауаның құрамында болатын ыстық оттегінің қосылысы.
So I paid my check and went out where the telephones were.
Мен ақшамды төлеп болған соң, телефон автоматтарына қарай беттедім.
Техникалық тәсілдерді қолдану аударманың барлық түрлеріне жарамсыз, ол
тек қана аударманың бір кезеңінде қолданылады. аудармашылық трансформация
ретінде сөзбе-сөз аударманы жатқызуға болады. Бұл кезде аудармашы
түпнұсқаның бөліктерін сөзбе-сөз аударып, осыған сәйкес баламалы
бірліктерді қарастырады.
Аударма түрлері
Аударма барысында мәтіннің аударылу өзгешеліктеріне байланысты аударма
екі классификациялық түрге бөлінеді. Бірінші түрі түпнұсқаның жанрлық-
стилистикалық ерекшеліктерімен байланысты, екіншісі- психолингвистикалық
ерекшеліктерімен сипатталатын аударма.
Аударманың жанрлық-стилистикалық түрі түпнұсқаның жанрлық стилистикалық
түрлеріне байланысты екі түрге: көркем аударма (әдеби) және ақпараттық
(арнайы) аударма болып бөлінеді.
Көркем аударма деп көркем әдебиетпен байланысты аударманы айтады.
Көркем әдеби шығарма басқа шығармалардан өзгешеленеді, себебі шығарманың
доминанты ретінде қарым-қатынас функциясы жатады, әсіресе функцияға
эстетика және поэтика кіреді. Осы типке жататы шығармашылықтың мақсаты
көркем образ құру, эстетикалық әсер беру. Сонымен көркем аударма-
аударылатын тілде ауызша немесе жазбаша эстетикалық- көркем әсер беруі.
The mountain tops were hidden in a grey waste of sky...
Тау шыңы сұр бұлттың арасына батты.
Батты етістігі аспандағы бұлттарды сипаттап тұр. (waste of sky)
Көркем аудармада көркем әдеби жанрларына байланысты аударма бірнеше
түрге жіктеледі. Оларға поэзия аудармасы, пьесса аудармасы, сатирикалық
шығарма аудармасы, көркем проза аудармасы, көркем өлеңдер аудармасы және
т.б.
Ақпараттық аударма дегеніміз ақпаратқа байланысты аударма, басты
функциясының міндеті болатын немесе болған жаңалықтарды хабарлау. Бұл
мәтіндерге барлық ғылыми, іскерлік, жалпылама –саяси және т.б. кіреді.
Сондай-ақ аудармаға детективтік оқиғалар, саяхатты суреттеу, очерктер, тағы
да басқа ақпараттық бірліктерден тұратын аудармалар кіреді. Көркем
аударманы қажет ететін түпнұсқаның кейбір бөліктерінде ақпараттық мәтінде
көркем аударманың құрамдас бөліктері болуы мүмкін.
Ақпараттық аударма аударылатын тілдің функциялық стиліне қарай
ерекшеленеді. Осыған орай аударылатын мәтіндер бірнеше түрлерге бөлінеді:
ғылыми- техникалық материалдар, арнайы және іскерлік құжаттар аудармасы,
саяси – публицистік материалдарының аудармасы, пртенттік құжаттар аудармасы
және т.б.
Аударманың психолингвистикалық классификациясы, түпнұсқаны қабылдау
және оны аударуға негізделген. Сонымен бірге аударманы ауызша және жазбаша
түрлерге бөледі.
Жазбаша аударма түпнұсқаны жазбаша түрде аудару. Аударманың бұл түрі
аудармашыға түпнұсқаның мазмұнын қайта қарауға мүмкіндіктер береді.
Жазбаша аударманың классикалық түріне аудармашы жазбаша түпнұсқаны
көзбен шолып, содан соң жазбаша түрде аударуын айтамыз.
Ауызша аударма- аударманың түпнұсқаны ауызша аударуын айтамыз. Ауызша
аударманың классикалық түріне аудармашы түпнұсқаны акустикалық түрде
қабылдап, ауызша аударуын айтамыз. Ауызша аудармада аударма түпнұсқаны
қабылдаумен параллель немесе түпнұсқаны қабылдағаннан кейін аударылуы
мүмкін. Осыған орай, ауызша аударманың екі түрі бар: синхрондық аударма
және ілеспелі аударма.
Синхрондық аударма дегеніміз – аудармашы түпнұсқаның сөзін тыңдай
отырып, сонымен бірге аударылатын ауызша аударманың бір түрі синхрондық
аударма техникалық базамен қамтамасыз етілген арнайы кабиналарда жүзеге
асырылады. Мұнда оратордың сөзі аудармашыға наушниктер арқылы беріледі,
аудармашы берілген ақпаратты микрофонға айтып аударады. Синхрондық аударма
ауызша аударманың ең қиын түрі, себебі бұл аудармашыдан біруақытта түрлі
сөйлесу қарым-қатынасты орындауды талап етіледі: бір тілден тыңдап,
оратордың сөйлеу темпінен қалмай екінші тілде аударуды талап етіледі.
Синхрондық аударма есте сақтау қабілетіне, мұқият назарды, түпнұсқаның
келесі бөліктерін болжау, қате кеткен болжамдарын дұрыстау және тез арада
шешім қабылдаумен тығыз байланысты.
Ілеспелі аударма – бұл оратордың сөзінен кейін аударылатын ауызша
аударманың түрі. Аударылатын сөздің ұзақтығы әр түрлі болуы мүмкін: әдетте
20-30 минут немесе одан да көп. Бұл аударманың түрі аудармашыдан ұзақ
уақытқа созылатын түпнұсқадан аса маңызды сегменттерін есте сақтауды талап
етеді. Оратордың сөзінен кейін аудармашы есінде ұстаған ақпаратты аударуға
кіріседі, егер түпнұсқада айтылатын сөздің көлемі жоғарыласа, онда
аудармашы түпнұсқаның басты мазмұнын жазып алып, оны аудара бастайды.
Түпнұсқаны ауызша немесе жазбаша қабылдау және аударма мәтін жасау
ауызша және жазбаша аудармаға сәйкес келеді, бірақ осы аударманың бірінде
аударманың басқа да түрлерінің құралдары қолданылуы мүмкін. Жазбаша
аудармашы түпнұсқаның мәтінін жазылған магниттік лентадан алуы мүмкін
немесе өзінің аудармасын машинистке немесе диктофонға жеткізуі мүмкін.
Қандай да болмасын аударма жазбаша түрде сақталады, себебі аударма
фиксивтік формасында берілген, және аудармаға қайта қарастырулар мен
толықтыруларды енгізуге мүмкіндік береді. Ауызша аудармашы түпнұсқаны
ауызша қабылдап, керек жағдайда синхрондық немесе ілеспелі аудармада
пайдалануы мүмкін. Жазбаша мәтінді ауызша аудару түрі қағаз бетінен
аудару деп аталады. Мұнда аудармашы жазбаша түпнұсқаны оратордың
қатысуынсыз ауызша аударады.
Ең бастысы, ауызша немесе жазбаша аудармада уақыт факторы басты роль
ойнайды. Жазбаша аударма барысында қатаң уақытқа шектелмейді.
Аудармашы кез-келген сәтте аудармасын тоқтатып, аударылған бөлікке
қайта оралуға, түпнұсқаның кез-келген бөлігін қайта ойлануға, сөздіктерді
пайдалануға немесе кеңесшіден не болмаса мамандардан кеңес алуына болады.
Мұндай жағдай аудармада кездесетін келеңсіздіктерді шешуге, сондай-ақ
көркем немесе ақпараттық аударманы сәтті аударуға көмегін тигізеді. Жазбаша
аударма жоғары дәрежелі баламалықты талап етеді. Ал ауызша аударма шектеулі
уақытқа негізделеді. Аудармашы оратормен бірге немесе ол тоқтағаннан кейін
аудармасын бастайды. Осыған байланысты аудармашыға ойлануға немесе
сөздіктерді пайдалануға уақыт болмайды. Сонымен қатар ауызша аудармада
аудармашы берілген ақпаратты нақты және түсінікті түрде аудару қажет.
Аудармашы аударма барысында кейбір элементтерді түсіру, қысқа түрде беру
тәсілдерін пайдалана алады. Сөйлеу мәтіні берілетін синхрондық аудармада
аудармашы үлкен физикалық немесе психологиялық зардап шегуі мүмкін.
Осыған орай синхрондық аудармашы өзінің жұмысын 20-30 минут аралығында
орындай алады. Сондықтан да синхрондық аударманың әрбір кабинасында бірнеше
аудармашылар кезегімен жұмыс атқарады.
Жазбаша мен ауызша аударманың тағы да бір өзгешеліктері осы аударманы
аудару барысында аудармашы түпнұсқаның бірдей емес бөліктерімен жұмыс
жасайды. Жазбаша аудармада аудармашы түпнұсқада берілген ойды ретімен
аударады, бірақ аудармашының қолында түпнұсқаның толық мәтіні болады, және
де әрбір айтылған ой берілген мәтіннің жеке бірлігі ретінде қатысады.
Түпнұсқаның жеке бөлігін аудара отырып, өзіне қажетті ақпаратты келесі
немесе өткен бөліктерінен ала алады, сондай-ақ логикалық ойдың дұрыстығын
бақылайды. Ауызша аудармада аудармашы берілген оратордың сөзін кішігірім
сегменттерін аударумен шектеледі, сондай-ақ түпнұсқаның басқа бөліктерін
қарастыруға мүмкіндік берілмейді. Ілеспелі аудармада аудармашы айтылған бір
немесе бірнеше ойды аудара алады. Синхрондық аудармада аудармашы шектелген
уақыт аралығында түпнұсқаның әрбір бөлігін параллель түрде түпнұсқаның
екінші бір бөлігіне сәйкес етіп аударады.
Сонымен қатар жазбаша мен ауызша аударма тіларалық қарым-қатынасты
құрушылар бойынша ерекшеленеді. Жазбаша аудармада тәртіпке сәйкес аудару
процесі кабинеттік жағдайларда іске асырылады және аудармашыда қарым-
қатынасқа қатысушылардың тікелей немесе кері байланысы болмайды. Мұнда
аудармашы түпнұсқаның авторы мен танысу және потенциалды Рецептордың
аудармасын жасау аударма процесінен тыс болады. Аудармашының барлық назары
аударылатын мәтінде болады, және кез-келген аудармашыға берілетін баға
тіларалық қарым-қатынас процесі аяқталғаннан кейін беріледі.
Ауызша аудармада аудармашы қарым-қатынасқа түсушілер мен тілдік
байланыспен жұмыс жасайды, мұнда жиі кері байланыстар болады.
Аудармашы ауызша айтылған ойдың дұрыс айтылуын, дұрыс темпін не манерін
тәуелсіз қабылдап, тыңдарман мен сөйлеушінің арасында тура қарым-қатынасты
орнатуы керек. Тағы бір аудармашыға айтылатын кеңес түпнұсқаны аудару
барысында қарым-қатынас принципін анықтау, егер өткізіп алған ақпарат
болса, оны толықтыру, әңгіменің мақсаты мен алдыңғы өткен келіссөздерді
анықтау. Аудармашы мен оратордың арасында кері байланыстың сәті түссе, онда
аудармашы оратордан түсінбеген терминнің мағынасын сұрап анықтауға болады.
Ал егер тыңдармандар арасында кері байланыс туындаса, онда олардың көңіл
–күйіне, аудармадағы тапқырлықтың, аудармашының сөйлеу типін өзгерту, кейде
оратордың темпін өзгертуіне мүмкіндік туады. Ал егер аудармашы жеке қарым-
қатынасқа түсушілердің арасындағы байланыста, олардың қимылына, сыртқы іс-
әрекетіне назар аударады. Бұндай сәттерде аударма адаптивтік
транскодтаудың көмегімен толықтырылмайды, бұл кезде қосымша толықтырулар
енгізуде аудармашының үлесі зор.
Кез-келген тілдік қарым-қатынаста ақпараттың берілуі бір ғана бағытта
өтіледі: Түпнұсқаның қайнар көзінен Рецептірге. Аудармашы түпнұсқадағы
тілден аударылатын тілге аударады. Жазбаша аудармада тіларалық қарым-
қатынас өз қалпында қалады, ал аудармашы белгілі бір тілден екінші тілге
аударуға шықтанады. Ауызша аудармада екі жақты қарым-қатынастар бойынша
әңгімеге ұласуы мүмкін, мұнда әрбір қарым-қатынас құрушы репликтермен
алмастырылып отыруы мүмкін. Бұл кезде аудармашы екі жақты аударманы
орындайды.
Теоретикалық тұрғыдан аударманың жеке түрлері арнайы аударма
теориясымен байланысты. Аударманың тәжірибелік классификация жоспарында
аудармашыларды аударманың арнайы түрлеріне мамандануына мүмкіндік береді.
Қазіргі кездің өзінде-ақ аударманың арнайы теориясы толық өңделмеген.
Арнайы теориялар арасында аударманың жанрлық- стилистикалық түріне
байланысты, зерттеудің көп бөлігін аударманың ғылыми-техникалық және
газеттік ақпараттық түрлеріне назар аударады.
Аударманың арнайы теориясы аударманың психолингвистикалық
классификациясының негізінде қалыптасты, мұнда ауызша аударманың түрлі
аспектілері оқытылады, әсіресе синхрондық аударма. Синхрондық аударма
негізінде аудармашыларға арнайы бағдарламалар мен дайындық курстары
ашылған.
Ауызша аударманы оқытуда үш басты бағытқа негізделеді. Зерттеудің
бірінші аспектісі аудармашының түпнұсқаның мазмұнындағы ақпаратты
қабылдауын оқытып үйретеді. Ауызша аударма дегеніміз – ауызша айтылған
оратордың сөзін, ойын ауызша аудару. Ауызша аудармада сөзді қабылдау қысқа
уақытпен, біркелкілікпен ерекшеленеді.Аудармашының толық түсінуі ритмге,
паузаға және сөйлеу темпіне байланысты.
Аудармашы мәтіннің мазмұнын қабылданған ақпараттың Кванттардың
көмегімен алдын-ала болжауы қажет, бұл аудармашыға алдыңғы берілген
ақпаратты есте сақтауға көмектеседі. Ауызша аударма теориясы
психолингвистикалық ерекшеліктерді аудармада болжауды, әр түрлі тілдердегі
минималды сөздердің тәуелділігін, сондай-ақ қабылдау кезіндегі ақпаратты
жіберіп алу аспектілерін оқытып үйретеді.Сонымен қатар осы фактілерді
болдырмау үшін пәнді жақсы меңгеру мен сөйлесу жағдайы, бұл өткізіп алған
ақпараттың мазмұнын түсінуге мүмкіндіктер береді, оған: сөзге эмоциалды
реңк беру, және т.б.
Оқытудың екінші аспектісі аударылатын тілдің айрықша түрін қарастырады.
Ауызша аударма теориясы қарапайым аударылмайтын сөзден
ерекшеленетін(өзгешеленетін) аудармашының ауызша аударылуын бейнелейді.
Синхрондық аудармада сөйлеу процесі оратордың сөзімен бірдей аударылады.
Лингвистикалық түсіндірмеде синхрондық аударманың басты аспектісі
түпнұсқаның басталуы мен аударманың басталу уақытын анықтауға негізделген.
Осындай интервалдың ұзақтығы екі түрлі факторға байланысты. Біріншіден, ол
аударылатын тілдің құрамына байланысты және сөздегі сегменттің ұзақтығын
анықтайды. Осындай сегмент көп тілдерде өзіне басты сөйлемнің SPO(субъект-
предикат-объект) құрамын қосады және бірінші кезекте баяндауыш-етістік. Көп
жағдайда аудармашы оратордың сөзінен етістікті күтеді. Екіншіден,
интервалдың ұзақтығы аударылатын тілдің бірнеше өзгешеліктеріне байланысты,
әдетте, олар айтылған сөздің бастапқы элементтері мен соңғы элементтерін
анықтайды. Мысалы, сөйлемді ағылшын тілінен қазақ тіліне аударғанда
Советтік Союзбен достығымызды біз мақтан тұтамыз Аудармашы аударуды
бастау үшін оратордан бастауыш пен баяндауышты күтеді. We highly appreciate
our friendship... Егер сол кезде неміс тіліне аударатын болса, онда аудармашы
бірінші сөзден кейін аудармасын бастай алады: Die Frundshaft mit der
Sowejetunion...
Ауызша аударма теориясы аудармашының басқа да қасиеттерін оқытып
үйретеді. Оған жай артикуляция, хезитатциондық үзіліске байланысты,
аудармада жаңылысу, бұл интервалдың ұлғаюына әкеліп соғады, сондай-ақ
айтылатын сөзге қатысты үзіліс кіреді. Синхрондық аудармада аудармашы
жоғары темппен сөйлейді. Ілеспелі аудармада сөйлеу темпі біртіндеп баяули
бастайды, себебі аудармашы түпнұсқаның мазмұнын есіне түсіреді. Ауызша
аудармада ең басты назар аудармашылардан нормативтік талаптарына
аударылады. Мұндай талаптар синхрондық және ілеспелі аудармада аса қажет:
нақты артикуляцияны қамтамасыз ету, ритмнің біркелкілігі, акцентті дұрыс
қою, соңғы айтылған ойдың дұрыс әрі түсінікті берілуі.
Ауызша аударманың орталық аспектісіне аударманың ерекше түрі ретінде
жазбаша аудармаға қарама-қарсы қою. Арнайы ауызша аударма теориясы сандық
және сапалық ерекшеліктерді бөліп көрсетеді.
Синхрондық аудармада мәтіннің көлемі аударылатын бөліктің ұзақтығына
байланысты. Синхрондық аудармада қысқа сөздердің аудармасы жазбаша
аудармаға қарағанда көп болады. Ұзақ сөзді аудару барысында көлемі
теңестіріледі. Абзацты немесе мәтіннің ірі бөліктерін аударғанда синхрондық
аудармада өте қысқа түрде беріледі. Сондықтан да ауызша аударма теориясы
ерекше назарды сөздік қысқартуға береді.
Бұл тәсілдерді пайдаланудың өзіндік себептері бар. Біріншіден,
оратордың жылдам темпіне байланысты аудармашыға мәтіннің толық мазмұнын
аудару қиынға түседі. Екіншіден, аудармашылардың барлығы оратор секілді
сөйлей алмайды. Үшіншіден, жылдам аударылған мәтін көп жағдайда тиімсіз
және айтушы мен тыңдаушылар арасында кері байланыс тудыруы мүмкін.
Сөйлемді қысқарту ауызша аудармада оңай шаруалардан емес. Мұнда тек
қана кейбір бөліктерді тастап кету емес, сонымен қатар аударылатын
ақпараттың маңызды элементтерін сақтай отырып, қысқа түрде жеткізу.
Кейде айтылған ойда бірін-бірі толықтырып тұратын элементтер кездеседі, осы
элементтерді мәтіннің мағынасын сақтай отырып түсінуге болады. Мысалы
аудармашы мына сұрақты толықтай аударды дейік: Бұл жоспар қай кезде жүзеге
асырылады? Ол мынадай жауап қайтаруы керек: Бұл жоспардың жүзеге асырылуы
1990 жылдан басталады, мұнда аудармашы қысқаша тоқсаныншы деп аударуына
болады.
Аудармада ақпаратты қысқарту уақыттық өрісті сипаттайды. Ол оратордың
сөйлеу темпі мен түпнұсқа тілімен аударылатын тілдің сәйкестіліктеріне
тәуелді. Ауызша аударма теориясы сөзді қысқарту арқылы екі тілдің құрамын,
және семантикалық қайта құрылуын сипаттайды. Ең тиімді сөздің қысқартуларға
сөйлемнің ең қысқа сөзбен айтылатын синонимдік алмастырулар, мұнда әсіресе
мекемелер немесе кәсіпорындардың толық атаулары, аббревиатурамен немесе
қысқаша айтылады. (The United Nations-БҰҰ), зат есімнің қатысуымен жасалған
етістік (to render assistance –көмектесу) сөз тіркесінде қосымша
элементтерді түсіру (the policy pursued by the United States – АҚШ саясаты)
және т.б. Оратордың жылдам темпімен айтылған мәтін аудармашы түрлі қысқарту
тәсілдерін қолдана оырып мәтінді жазбаша аудармаға қарағанда 25-30% дейін
қысқарта алады.
Ауызша аударманың басты бөлігі – аудармада баламалықты оқытып-үйрету.
Ауызша аудармада жазбашамен салыстырғанда кейбір ақпаратты өткізіп алуымен
ерекшеленеді. Аудармашы мәтіндегі ақпараттардың орнына басқа ақпаратпен
алмастырып, түпнұсқаның мазмұнын өзгертуі мүмкін. Осыған орай тастап кетуге
мыналар жатады: 1) эпитеттегі мағынасыз сөздерді тастап кету; 2) мәтіндегі
басты және үлкен бірліктерді тастап кету, бұл аудармашының мәтіннің бөлігін
түсінбеуінен туындайды; 3) аудармада мәтінді қайтакезіндегі тастап кету; 4)
оратордың сөзінен қалып қою кезіндегі тастап кетулер.
Сонымен қатар аудармада қате мынадай түрлерге бөлінеді: жеке сөзді
аударудағы үлкен қателік; сөйлемнің құрамын өзгерту барысындағы қателік
және сөйлемнің құрамын өзгертудегі үлкен қате және т.б.
Айтылған аударманың 2 түрлі классификациясы бір-біріне мүлдем сәйкес
келмейді. Теоретикалық жағынан мәтіннің қандай да түрі болмасын ауызша
немесе жазбаша аударыла алады. Практикалық жағынан мәтіннің кейбір
аударылмайтын бөліктеріне байланысты ауызша аудармада шектеулілік ұғымына
түсінік береді. Көркем әдебиет шығармалары ауызша аударылмайды, бірақ осы
шығармаларда жеке цитаталар ауызша аудармада синхронды немесе ілеспелі
түрде аударыла алады. Ауызша аудармада көркем-эстетикалық әсер беру аса
қиын міндет болып табылады.
II.Тарау Аудармадағы балама туралы түсінік
Аудармашының басты міндеттерінің бірі болып – түпнұсқаның мазмұнын
толық беру саналады.
Баламалықтың екі түрін ажырата білу керек, біріншісі потенциалды
баламалық түрлі екі тілден тұратын екі мәтіннің толық мазмұны және
аудармадағы баламалық – түпнұсқа мен аударма мәтіннің мағынасының
ұқсастығы. Аудармадағы баламалық түпнұсқаның лингвистикалық деңгейін сақтай
отырып, түпнұсқаның әрбір бөлігіне түрлі тәсілдерді пайдалана отырып,
түпнұсқаны дәл беру.
Түпнұсқа тіл мен аударылатын тілдің жүйелерінің әртүрлілігі мен мәтінді
құрау ерекшеліктеріне байланысты, осы тілдердің қайсысы болмасын аудармада
түпнұсқаның толық мазмұнын шектеуі мүмкін. Сондықтан да аударма баламалығы
түпнұсқаның құрамындағы басты элементтерді сақтай отырып негізделуі мүмкін.
Аудармада балама бірнеше түрлерге бөлінеді. Баламаның қайсы бір түрі
болмасын аударма тіларалық қарым-қатынасты қамтамасыз етуі мүмкін.
Балама түрлері
Қандай да бір мәтін болмасын, қарым-қатынас функциясын атқарады:
жаңалықтарды баяндайды, сезімді білдіреді, қарым-қатынасқа түсушілер
арасында қатынас орнатады және т.б. Осы айтылған қарым-қатынастың мақсаты
жалпы берілген ақпарат пен тілдік құрылымын анықтайды. Мына сөздерді
салыстырайық: Үстелдің үстінде алма бар, Мен алманы қатты ұнатамын,
Маған алма беріңізші, Сен менің айтқанымды естідің бе?. Осы айтылған
сөздерде сөздің құрамы мен мағынасынан бөлек жалпы функционалды мазмұнын
байқауға блады: хабарлау, ойлану, таңырқау, бір затты іздеу. Мәтін бір
мезетте бірнеше қарым-қатынас функциясын ақаруы мүмкін – жоғарыда айтылған
ой тек қана біріккен байланыс мәтінін құруы мүмкін, бірақ ол қарым-қатынас
актінің нәтижесі болмайынша функционалды міндетті көздемейді.
Тілдің жалпы функциясына бағытталатын мәтіннің мазмұны қарым-қатынас
мақсатын құрайды. Ол өздігінен жалпы құрылым формасын құрап, сыртқы түрі
ретінде беріліп, айтылған ойдың біртұтас жүйесін құрайды. Жеке тілдік
бірліктер басқа бірліктермен біртұтас ойды құрай отырып, қосымша ойды
білдіру үшін қолданылады. аудармашы айтылған ойды қабылдай отырып, ол
тілдік бірліктердің мағынасы мен бір-бірімен байланысын түсініп қана
қоймай, сонымен қатар айтылған ойдан жалпы түйін жасап, жалпы ақпаратты
қабылдай отырып оратордың ойын анықтау керек.
Аудармада баламаның бірінші түрі түпнұсқаның тек қана қарым-қатынас
мақсатында айтылған бөлігін сақтаумен түсіндіріледі.
(1)Maybe there is some chemistry between us that doesn't mix.
Кейде арамызда мінездері сәйкес келмейтін адамдар да болады.
(2) That's a pretty thing to say.
Ұялсаңшы!
Бірінші мысалда қарым-қатынас мақсаты басқа мағынамен берілді, бұл
айтылған ойдың басты бөлігін құрап тұр. Мысалда қарым-қатынас әсері адамның
өзіндік көркем бейнелеу қарым-қатынасынан туындап отырып, химиялық
элементті пайдаланудың өзі сондықтан. Егер аудармашы аударылатын тілде
түпнұсқаны сол күйінде аударса, ол сөйлем түсініксіз болар еді, ал енді
аудармашының басқа сөздерді қолдана отырып аударуы айтылған ойға қажетті
қарым-қатынас әсерін қамтамасыз етіп отыр.
Екінші мысалда қарым-қатынас мақсаты айтушының сезімін білдіріп тұр.
Осы мақсатты жеткізу барысында аудармашы стереотиптік фразалардың бірін
қолданды, бірақ бұл қолданылған тілдік тәсіл түпнұсқаның бірліктеріне
сәйкес келмегенімен, берілген ойды нақ беріп тұр.
Берілген мысалдарға қарап, қарым-қатынас мақсаты айтылған ойдың жалпы
мағынасын білдіреді.
Түпнұсқа мен аударма мәтін арасындағы қарым-қатынасқа мыналар тән: 1)
лексикалық және синтаксистік құрылымның сәйкессіздіктері; 2) түпнұсқаның
құрылымы, лексикасы мен аударманың семантикалық перефразасымен синтаксистік
трансформациялардың байланысының болмауы; 3) тікелей логикалық немесе
жанама байланыстың аударма мен түпнұсқада болмауы; 4) түпнұсқаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I.Тарау
1.1 Аударма – аударматанудың өзегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Аудама – тілдік және мәдениетаралық қарым – қатынас құралы ... ... .5
1.3 Аударма түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.4 Аударма техникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
II.Тарау
2.1 Аудармадағы балама туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.2 Балама түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.3 Семантикалық балама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.4 Аударма прогматикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
III.Тарау
3.1 Аудармада кездесетін сәйкестіктер туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ...60
3.2. Баламасыз тілдік бірліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
3.3 Баламасыз грамматикалық бірліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
3.4. Баламасыз тілдік бірліктерді аудару жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .73
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77
I.Тарау Аударма - аударматанудың өзегі
Аударма түсінігі
Аударма ұғымы аударматанудың өзекті мәселелерінің бірі.
Аударма ұғымын әр түрлі жолмен, соның ішіне тереңірек үңіліп талдау
жасай оырып анықтауға болады.
О.С. Ахметованың лингвистикалық – терминдер сөздігінде аударма ұғымына
мынадай анықтама берілген: 1.Екі немесе бірнеше тілдерді, ондағы
бірліктердің семантикалық сәйкестігін іздестіре отырып салыстыру. 2.Тілдік
құралдардың көмегімен бір тілдің шығармасындағы хабарды немесе ақпараттарды
жеткізу.3.Өзге тілден айтылған ақпаратты жеткізудің түрлі жолдарын
қарастыру ғана емес, сондай-ақ жаңа мәтіннің бастапқы мәтінге формасы
жағынан да толық сәйкес келуін зерттеу, бұл әсіресе көркем әдеби
мәтіндермен жұмыс жасағанда аса қажет. Осы айтылған түсініктерге
байланысты аударматануда екінші анықтама аса жақын.Үшінші түсініктеме көп
жағдайда көркем аудармаларда қолданылады.
Сонымен аударма ұғымына мынадай анықтама беруге болады: аударылатын
мәтіннің өзге тілде сол тілдің көмегімен бастапқы мәтінге сәйкес
мәтіндердің құрылуы.Бұл мәтін бастапқы мәтінмен мазмұны, құрылымы жағынан
толық сәйкес келуі қажет.
Аударма дегеніміз полилингвистикалық тұрғыдан түсіндірілетін,
нәтижесінде мәтін құралып, аударылатын тілде мәтіннің түпнұсқасын құрайтын
вербальды түрі.
Осыған байланысты ауызша-жазбаша өтілетін іс-әрекет пен нәтижені
байқауымызға болады. Аударма дегеніміз зерттеулер нәтижесінде 2 жақты іс-
әрекетті қамтиды және өзіне мынадай міндеттерді жүктейді аударма
процессі, мәтіндік аударма.
Егер сөз билингвистикалық немесе полилингвистикалық вербальдық болса,
бір тілден екінші тілдегі даму кезеңдері әр түрлі болса, бұл аударманың
адресанты ретінде түсіндіріледі. Нақтырақ айтсақ, бұндай аударма бір тілден
екінші тілге аударылатын аударма деп аталады.
Аударма – тілдік және мәдениетаралық қарым-қатынас құралы
Жоғарыда айтылған мысалдарға жүгіне отырып, аударманы өзіміз көз
алдымызға айтылатын ойдың берілуі ретінде елестетуге болады, бір тілден
айтылып, екінші тілге жеткізу.[Нелюбин 1983, 145 бет.] Бұл дегеніміз-
аударма процесін тілдік қарым-қатынас құралы ретінде қарастыруға болады,
яғни ақпаратты жіберушіден қабылдаушыға жеткізу.
Аударма процесі ең бірінші нормативтік компоненттері арқылы анықталады.
Осы айтылған мағынада аударма ақпараттарының терминдер теориясымен
қарастырылған, өйткені бұл ақпаратты беруден бірден-бір жолы олып
табылады.Осыған орай, аудармаға басқа да ақпараттарды ауыстыру түрлері
бойынша ғылыми негіздерге бағытталуы мүмкін.
Ақпаратты беру процесінде басты элементтері болып ақпаратты беруші бұл
ақпаратты құрушы және жіберуші, коммуникаия каналы, т.с.с. орта ақпаратты
берудің орындалуы, және де басты коммуникация актісін құрайтын бұл-код, код
қарым- қатынаста қолданылады. Код дегеніміз- бірнеше белгілер жүйесі мен
шарттардан және олардың ауыстыру мақсатымен байланыс каналдары арқылы
ақпаратты беру. Кодтың көптеген түрлері бар, қарапайымнан бастап күрделіге
дейін.
Кодтар өз алдына әр түрлі іс-әрекеттерді білдіреді. Мысалы, организмнің
гентикалық коды өз алдына мұрагерлік комбинацияларды аминқышқылдары мен
протеиндерді қарастырады. Ақпараттарды алмастыру бойынша кодтар ретінде
табиғи және жасанды тілдер пайдалану жол белгілерінің жүйесі, дәстүр,этикет
және т.б болып табылады.
Ақпараттық теорияда айтылғандай, барлық ақпараттық алмасу түрлерінде
қолданыла береді, соның ішінде вербальдық ақпараттық алмасулар. Осыны
қарастырып көрейік.
Сонымен, ақпаратты жіберетін адам бар делік. Сондай-ақ ақпарат
қабылдаушы да бар. Осының ішінде байланыс каналы ретінде әтүрлі
лингвистикалық бірліктер қарастырылады (әріптер, дыбыстар, буын, морфема,
сөздер, сөз формасы және т.б). Бұлар ақпаратты беруге қатысады (жазбаша
және ауызша).
Вербальдық ақпараттардың алмасу кодына тіл қатысады. Бұл кодта арнаулы
шектеулі үйлесімділік беріледі, сондай-ақ басқа тілдік бірліктердің пайда
болуы, осының бәрі нақты айтылатын мәтінде айтылады.
Бұл (аударма) ұғымда аударма сферасында-сөздің үстемдігі.Аудармашы,
лингвистке қарағанда, тек қана тілмен жұмыс істемейді, сондай-ақ мәтінмен
де жұмыс жасайды.
Ақпаратты жіберуші және қабылдаушының бірдей каналға біріккенімен,
бірдей не әртүрлі каналдарға байланысты, бір тілдік не екі тілдік
коммуникация жайлы айтуға болады.
Лингвистикада аударма ұғымы және аударма ғылымы ақпараттық теориядан
өзгешеліктері бар, олар сөздік хабар беруден тұрады. Бұл айтылғанның
барлығы ақпараттар алмасуының берілуі, сақталуы және қайта өңдеуінде
қолданылады.
Осы тәсілдермен, жалпы вербальды коммуникацияның құрылысы мынадай
жолмен жасалынады:ақпарат жіберуші, яғни белгілі кодпен; коммуникация
каналы(ақпаратты жіберуге арналған), жабаша немесе ауызша түрде ақпаратты
(құру) алушы мәлімет немесе реципиент.Бір тілдегі қарым-қатынас нұсқасы
осындай сипатта болады.
Екі тілдік қарым-қатынаста бұл схема аздап өзгеріске ұшырайды. Мысалы,
жіберуші мәлімет аударматану терминінде түпнұсқа деп аталады, түпнұсқа
мағынасын жеткізуде канал байланыстары арқылы басқа каналға алмастырылады,
бұл яғни хабар алушы немесе реципиент осының арқасында аударма жүзеге
асырылады.
Егер осы жоғарыда айтылған айырмашылық коммуникация процесінің бір
тілдік теорияда ақпаат жіберуін және ақпарат теориясын терминологиялық
характерге ие болса, онда 2 тілдік қарым-қатынастарды 1 тілдік қарым-
қатынас айырмашылығы ақпарат жіберуімен және реципиентін мәліметін
декотивті-кодифтік мәлім қайта құруында. Яғни аудармашы қосымша элементті
құрушы ретінде қатыса отырып тағы да бір байланыс каналын құрайды.
Байланысты құрушы кез-келген уақытта 2-тілдік коммуникация кодымен жұмыс
жасауы мүмкін. Бұл жұмыспен аудармашы немесе арнайы автоматтық компьютерлік
программалар жүзеге асыруы мүмкін, яғни осы әдіске сүйене отырып,
коммуникацияның принциптік әсері болуы мүмкін, яғни ол байланыстың жалпы
схемасын қиындатуымен түсіндіріледі. Расында да, ақпаратты алушы арасында,
тікелей кодты құрушы аудармашы қалыптасады.
Егер аударманы жалпы адам жүзеге асырса, бұл аударма табиғи аударма
деп аталады, егер машина болса- машиналық немесе компьютерлік аударма деп
аталады.
Ақпаратты жіберуші бірінші кезекте тек қана бір тілде немесе кодпен
жіберіледі. Ақпаратты жіберушінің басты міндеті бұл- ақпаратты алушыға
немесе тыңдаушыға әсер беру, бұл ақпаратты алушыдан нақты түсінімділікті
талап етеді. Әдетте ақпарат немесе мәлімет таныс емес шет тілінен беріліп,
қабылдаушыға үлкен қиындықтар туғызуы мүмкін. Осы себептен коммуникация
жүруінің мақсаты ретінде бұл қиындықты болдырмау үшін кодты қайта құру
әдісі қолданылады, басты мақсаты бір тілдік бірліктің кодына алмастыру. Осы
әдіспен аудармашы- қайта құрушы бір жағынан ақпаратты бір кодтан алып, оны
өңдей отырып басқа кодтың көмегімен алынған мәліметті жеткізеді
Аударматануда бастапқы код аударылатын тіл деп аталады да, ал түпнұсқаның
мағынасын беретін тіл аударылған тіл деп аталады.
Шынында да, аудармашы өзінің міндеті бойынша бір жағынан ақпаратты
алушы ретінде қатысса, екінші жағынан ақпаратты жіберуші ретінде қатысады.
Бірінші жіберуші бір тілдің көмегімен ақпаратты жібереді. Аудармашы
мәліметті алмастыра отырып қабылдайды.
Содан кейін масканы ауыстырушы секілді, ақпаратты алушыдан жіберушіге
айналады.Ақпаратты қабылдай отырып аудармашы басқа тілдің көмегімен
аналогиялық ақпаратқа алмастырады, және осы тілде реципиент барлық түсінген
мәліметті акті ретінде көрсетеді.
Осы айтылған ұзақ жолдардан өте отырып, бастапқы берілген мәтін өз
жетістіктеріне жетеді.
Аударма формасы бойынша мынадай түрлерге бөлінеді: ауызша, жазбаша
немесе ауызша-жазбаша, бұл аударма әсіресе байланыс каналына сәйкес
келеді-бұл орталық ақпаратты алмастырумен жүзеге асырылады. Аударма
орталығы арнайы графикалық әдістермен жүзеге асырылуы мүмкін(әріптер,
диакритикалық пунктуациялық белгілер және т.б.), бұл аударманың сыртқы,
материалды мәтіннің жасалуы ретінде қолданылады. Физикалық дыбыстардан
дыбысталу ырғағы, бір тілден немесе екінші тілдегі дыбыстар арқылы беріліп,
содан сөз, сөйлем немесе мәтіннің құрылуы.
Аударма техникасы
Теоретикалық модельдер мен аудармашының аудармашылық
трансформациялардың көмегімен орындалатын аударма процесін суреттеу өз
алдына аудармашыға нақты іс-әрекеттер мен аудармашылық мақсаттарды қажет
етпейді. Мұндай суреттеу аударманың лингвистік процестеріне тән, түпнұсқа
мен аударманың арасындағы қатынастар мен мәтіндегі жеке бірліктер, бұл
бірліктер арнайы лингвистикалық қайта құрудың нәтижесі болып табылады.
Осындай қайта құрулар аударма тәсілі ретінде қарастырылады және аудармашы
осы тәсілдерді керекті кезде пайдалана алады.
Сондай-ақ аударманың лингвистикалық бейнелеу процесі аудармашының
психолингвистикалық суреттеу барысында толықтырылуы мүмкін. Бұл кезде
соңғы мақсаты аудармашының аудару барысында нақты стратегияларды ашу.
Аудармашылық іс-әрекет көзқарас бойынша аударма эвристикалық процесс, бұл
процесте аудармашы түрлі техникалық тәсілдерді пайдалана отырып,
шығармашылық міндеттерді орындайды.
Нақты аударма процесі уақытпен тығыз байланысты, себебі берілетін
ақпараттың көлемі шағын немесе көлемді болуы мүикін және аударма бірден
орындалуы мүмкін емес. Аудармашы алдымен мәтінді жеке бөліктерге бөліп
аударады. Бөліктердің ұзақтығы түрлі тілдер мен жеке аударма түрлерінде
бірдей емес.көп жағдайда аударма процесіндегі минималды бірлік мәтінге бір
түсініктеме береді. Егер мәтінде белгілі бір түсініктеме беруге ақпарат
жеткіліксіз болса, және оған мәтіннің басқа бөліктерімен танысу қажет болса
да, аудармашы осы бөлікті аудармай басқа бөлікке көшпейді. Мысалы мына
мысалда аудармашы екі бірдей сөйлемді біріккен сөйлемге айналдырады:
One of the fundamental aspects of the greatly strengthened United
States imperialism following World War 1 was its fightening grip upon the
other countries of the Western hemisphere.This was especially the case in
Latin America.
Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі АҚШ империализмінің экономикалық
өсуі болып оның батыс елдеріне өз үстемдігін нығайтуы болды, әсіресе Латын
Америкасында.
Ал ауызша аудармада аудармашы мүлдем басқаша тәсілдерді орындайды.
Бір жағынан ілеселі аудармада аудармашы ақпараттың бірнеше аспектілерін
есте сақтай отырып, оратордың сөзінен кейін аудара бастайды. Екінші
жағынан, синхрондық аудармада түпнұсқадағы ақпаратты бір мезгілде аударуды
талап етеді. Сондықтан да аудармашы ақпаратты алғаннан бастап оны аударуға
әрекет жасайды. Аударма процесіндегі бірліктердің көлемі айтылу
бөліктерімен анықталады.
Аударма процесінде аудармашы әрқашан аударылатын тіл мен аударылатын
тілдік бірліктерді салыстырып отырады. Аударылатын тілді қолдана отырып
аудармаштүпнұсқаның мағынасын түсінеді, аударылған тілдің көмегімен мәтінді
аударады.
Осыған байланысты аударма процесінде бір-бірінен өзгешеленетін екі
кезеңге бөліп қарастыруға болады. Бірінші кезеңге аудармашының түпнұсқадан
ақпаратты алу әрекеті жатады. Екіншісіне- аударылған тілде жасалынатын
барлық қажетті әдіс-тәсілдерді жатқызуға болады.
Ақпаратты алу кезеңі түпнұсқаның мағынасын түсінумен анықталады. Яғни
бұл кезеңде аудармашы түпнұсқадағы барлық ақпаратпен танысып, оның толық
мән-жайын түсінеді. Содан кейін аударуды бастайды. Кейде мәтіннің мазмұны
күрделі ақпараттық жүйеден тұруы мүмкін, сондықтан да аудармашыдан ойлау
қабілетінің жоғары болуы талап етіледі.
Аудармада түсінік ұғымын екі жолмен анықтауға болады: түпнұсқаның
мағынасына жалпы қорытынды жасау мен аударылатын тілдің құрамын жасау.
Аудармашы аудармның мазмұнын жете ұғынып, оны аудармада дәл жеткізу
қажет.мысалы, мына сөйлемде:It is important to get clear which are the
structural and instutional impediments that prevent Britain from making
the best use of its resources.ағылшынның құрушысына (рецептор)
institutional сөзінің нақты мағынасы қажет емес, себебі бұл сөз басқарма,
көпшілік, жалпы әлеуметтік институтпен байланысты. Ал аудармашыға бұл
сөздің жалпы әлеуметтік институтпен байланысты. Ал аудармашыға бұл сөздің
жалпы мағынасыз жеткіліксіз, өйткені ол түпнұсқаның нақты мағынасын жеткізе
білуі керек.
Мына сөйлемді аударғанда аудармашыда бірнеше қиындықтар туындауы
мүмкін:Since F.D. Roosevelt was baited and frustrated by the right and
adopted by the left, his political ego was enlisted in support of the
popular view. Мұнда аудармашы baited, frustrated, adopted етістіктерінің
айтылу мақсаттарын және his political ego –сөзінің нақты мағынасын беруі
керек.
Соңғы болып аудармашы түпнұсқаның синтаксистік құрамасын талқылайды.Тhe
level of future supplies depends on the farmers decisions taken well in
advance and not always on the best information and advice. Бұл сөйлемде
айтылу мақсатына қарай көмекші сөз on жалғанып тұр. Егер to depend
етістігін басшылық етсе онда сөйлемнің аудармалы болашақтағы қойылым ең
дұрыс ақпараттар мен кеңестен емес, шаруа қожалықтарының шешіміне
байланысты байланысты болады. Егер екінші көмекші сөз on сөйлемнің басты
мағынасы ретінде қолданса to take a decision on the best of information.
Онда сөйлемнің мағынасы, болашақтағы қойылым ұзақ уақыт бойы шешілген ең
дұрыс кеңестер мен ақпараттардың негізінде шаруа қожалықтарының төрайымдары
арқылы шешіледі.
Аударма процесіндегі екінші кезең – аударылатын мәтін құрастыру үшін
тілдік бірліктерді кездестіру және бұл жерде аудармашы тұрғысынан
аударылған тіл кәдімгі тілдік қарым-қатынастардан өзгешеленеді. Бұл жерде
аударылатын тілдің нормасына байланысты емес, екінші бір аударылатын
мәтіннің ерекшеліктеріне байланысты.
Түпнұсқаның мағынасын баламалы түрде берілуінде аударылатын
тілде ешқандай шектеулілік болмайды: аударма түпнұсқа мәтіннен жиі
қолданылатын құрамымен, түпнұсқаның аналогиялық құрамы, жасанды тілдік
бірліктердің көп мөлшерімен, лексикалық бірліктермен, түпнұсқада жиі
айтылатын сөздерді қолдануымен ерекшеленеді. Ағылшын-орыс аудармаларында
кейіпкерлер әулие Георгидің атымен ант береді. Бірақ айтқан уәделерінде
тұрмайды. Кейде орысша мәтіндерде ағылшын тіліне сәйкес келмейтін сөздер
бар оларға: барбос, безлюдье, даль, ежовый, исстари және т.б.Егер
аударылатын тілде тарихи осы шақ қолданылмаса немесе жиі қолданса, орыс
тіліне аударуда бұл формалар жиі кездесетін болады. Аударылатын тілдің
көптеген аударма актісінің нәтижесі бойынша өзіндік жүйе қалыптасады.
Осы айтылған екі кезең аударма кезінде тығыз байланыста болады.
Аудармашы аудару барысында екі тілдің бірліктерін іздестіріп, түпнұсқаға
қажетті бірліктерді салыстыра отырып аударады. әсіресе аударма барысында
аудармашы сөздіктермен жұмыс жасай білуі керек. Кейде сөздікте көрсетілген
сөздер түпнұсқаның мағынасымен сәйкес келеді, мұнда аудармашы бұл сөздерді
қолданады. Ал егер түпнұсқада берілген сөздер сөздікте болмаса, онда
аудармашы аударылатын тілден керекті бірліктерді іздестіре отырып,
сөйлемнің мағынасына қарай аударады. Аудармашы мына сөйлемді аударып жатыр
деп есептейік:
The United States worked out a formula which later came to be known as
dollar diplomacy.
БАРС бойынша formula сөзінің төрт түрлі мағынасы бар: формула,
рецепт, догмат және шаблон, бұлардың біреуін де берілген сөйлемге
қолдануға болмайды. Бірақ аудармашы сөздіктегі нұсқалардың мынадай
әдістерін қолдана алады: 1) formula сөзін сөздіктен іздеп табу: формула
рецепт- жұмысқа басшылық 2) табылған сөзді нақты жағдайларға
ауыстыру(біздің мысалда бұл саяси өмірге қатысты), саяси сөзде жұмысты
басқару бұл бағдарлама, платформа, докторина. Енді сөйлемді аударайық:
АҚШ жақында саяси бағдарламаны ойлап тапты, уақыт өте келе бұл саясат
долларлық дипломатия деп аталды. Түпнұсқаның жалпы мағынасы аудармада
іздестіре берілмейді.
In a few days time this war criminal will be writing articles demanding
that the German Army be praised and not blamed for its attitude in the last
war.
Ағылшынның attitude сөзінің мағынасы сөздікте: пікір, қарым-қатынас.
Бұл әскери қылмыскер бірнеше күннің өзінде-ақ мақалаға соңғы соғыстағы
неміс армиясының іс-әрекеті туралы жазады.
Егер сөзде бір ғана нұсқаның мағынасы берілсе, аудармашы мұқият әрекет
етуі керек.
The Tory leaders, skilful opportunists that they are6 immediately
changed the tune and began to pose as great champions of peace.
Ағылшынның opportunist сөзінің аудармасы оппортунист, бірақ бұл сөз
сөйлемге сәйкес келмейді. Ағылшын тілінде бұл сөз саяси партияларда,
бейімділік мағыналарында қолданылады. Аудармасы:
Саяси қайраткерлер жақында суреттеудің екінші кезеңіне аудармашының
түрлі әдістерді қолдануын жатқызамыз. Аудармашы аудару барысында мәтіндегі
басты элементтерді анықтап, грамматикалық және семантикалық тұрғыдан дұрыс
сөйлем құрады. Аудару түрлері шығармашылық актінің басты бөлігі.
Аударма барысында нақты стратегия мен техникалық тәсілдер түпнұсқа мен
аударылатын тілдің қарым-қатынасына тәуелді. Ең бастысы аудармашы
түпнұсқаның мағынасын түсінуі керек. Тек қана түсінген мәтінді ғана
аудармашы аудара алады. Бір жағынан түсінік түрлі деңгейде болуы мүмкін, ал
екінші жағынан аудармада сәйкес келетін бірліктерді пайдалануымен
түсіндіріледі.
Екінші принцип- аудармашының мақсаттарын анықтауға бағытталған және
мұнда түпнұсқаның әріптерін емес, мағынасын аудару керек делінген.
Түпнұсқаны әріптермен жеткізу бұл тек қана арнайы жағдайларда қолданылады,
мысалы транскрипцияда немесе транслитерацияда. Мәтіннің толық мағынасы
дұрыс тілдік бірліктерді қажет етеді. Егер аудармашы ағылшынның мына
фразасын: He is a regular ass орыс тілінде аударса, онда “Он регулярный
осел” болып аударылады. Regular сөзінің мағынасы орыс тіліндегі регулярный
сөзімен алмастырылса да, сөздің мағынасы мүлдем басқа.
Үшінші принцип аударылған мәтіндегі маңызды элементтерді анықтауға
бағытталған. Мысалы аудармашы түпнұсқаның мазмұнын толық түрде жеткізді
дейік. Ол тікелей аударма барысында түпнұсқаның ең жақын лексикалық
бірліктері мен аналогиялық синтаксистік бірліктерін қолданады. Бірақ
аудармашыға түпнұсқаның мағынасы бірдей емес. Бұл жағдайда аудармашы
түпнұсқада басыңқы және басты басты элементтерді анықтап алып, керек болған
жағдайда басыңқы элементтің көмегімен басты элементті толықтай жеткізеді.
Осы аудармада бір мезетте логикалық және түпнұсқаның коннотативті құрамын
таңдауы тиіс:
The other shoe has been dropped by the company in its push into the
computers market.
Компания рыноктық қатынастың нәтижесінде компьютер шығаруды бастады.
Аудармашы ғылыми-техникалық сөйлемде түпнұсқаның коннотивтік мазмұнын
бермеуге бермеуге шешті, себебі бұл сөйлемнің мағынасын түсінуін
қиындатады.(Компания тағы да бір етігін алып тастады). Ал келесі мысалда
аудармашы керісінше сөйлемде коннотативтік мағынасын сақтаған:
The weight penalty of the automatic unit to the traditional gear box
must be small.
Міндетті автоматтық қорапшалардың салмағының өсуі, қазіргі көзбен
салыстырғанда анағұрлым аз.
Сөйлемнің басты элементтері болып тілдік бірліктегі лингвистикалық
мағыналары болуы мүмкін. Мәтінде жәй берілген сөздер көп мағыналы немесе
омонимдерден тұруы мүмкін. Бұл кезде сөйлемнің доминанты құрамы формалды
байланысқа айналады.Байланыс ойын сөздердің аудармада құрамын сақтап
қалуына көмектеседі.
“Can you herd sheep? “Do you mean have I heard sheep? (O. Henry)
Сіз қойларды баға аласыз ба?
Аудармашы айтылуы бірдей herd пен heard сөздерін бағу және
көмектесу сөздерімен алмастыры.
Мәтіндегі доминанты құрамдарын анықтап, айтылған ойдың нақты мағынасын
беру аудармашылық тәжірибенің басты бөлігін құрайды.
Аудармашының төртінші принципі постулатпен шектеледі, мұнда сөйлемнің
жеке бөліктеріне қарағанда, жалпы мағынасы басты орын алады. Жоғарыда
айтылып өтілген үш принциптен айырмашылығы оның ақпаратты жеке бөліктерге
емес, оның жалпы мағынасын қамтиды.
"Isn't it nice here", she said, "All Dickensy. And look at that little
waiter there with the funny guiff. He is utterly squoo".(J.Braine)
Бұл жер өте тамаша екен, солай ғой?-деп ойын білдірген Сьюзен. Тура
Диккенсондікіндей. Мына кішкентай бойлы күтушіге қараңызшы, бет-әлпеті
сондай күлкілі. Ол торай секілді толық .
Мысалда көрсетілген сөйлемнің құрамы өзгертілсе де, толық аударманы
беріп тұр. Тағы бір айта кететін жайт- аударма аударылатын тілдің
нормаларына сәйкес келуі керек. Аудармашы түпнұсқаның формасына
байланыссыз, өзі тұрғысынан өзгертіп, әсемдеп табиғи пішінге келтіріп
аудару керек.
Аударманың бағдарламалық принциптері арнайы техникалық әдістермен
толықтырылады. Осы толықтырулар аудармада толық баламалықты береді. Көп
жағдайда қолданылатын тәсілдерге орналастыру, қосу, лексикалық бірліктерді
түсіру жатады.
Лексикалық бірліктерді орналастыру тәсілі түпнұсқаға жақын келетін
сәйкес сөздерді қолдануды қарастырады.
Having corrupt alliance with the employers the AFL leaders sabotaged
all efforts to organize the workers of other industries.
Ағылшынның corrupt сөзіне қазақша сатылатын сөзі сәйкес келеді .Бірақ
қазақшада сатылатын болып адам да болуы мүмкін. Сондықтан corrupt
alliance сөзінің толық аудармасы жоқ. Орналастыру әдісін қолдана отырып
сатылатын сөзіне лидерлер сөзіне қосса болады:
Шешім қабылдаушылардың қылмыстық келіссөздер нәтижесінде АТФ-ң сатушы
лидерлері шаруа қожалықтарына жұмысшылар бірлестігін ұйымдастыруды қолға
алады.
Сөйлемде сөздерді орналастыру түрлі грамматикалық орын ауыстырулардың
көмегімен жасалынады:
Even today, after twenty centuries of Christian Enlightment, half man's
family goes hungry
Қазіргі жиырмасыншы ғасырдың христиан дінінің жаңару дәуірінде-ақ
халықтың жартысынан көп бөлігі аштықтан күйзелуде.
Кейде аудармашы бөлек айтылған сөзді бір негізден екінші негізге
ауыстыра алады:
I put on this hat that I'd bought in New York that morning. It was this
red hunting hat, with one of those very long peaks.
Мен таңертең Нью-Йорктен сатып алған қызыл бас киімімді кидім. Бұл
баскиім аң аулағанда киюге арналған.
Өздеріңіз көріп отырғандай сөйлемде бас киім зат есімнің
қайталануының орнына қызыл сын есімін кірістіреміз.
Аударма барысында көп қолданылатын тәсілдердің бірі— лексикалық
бірліктерді қосу. Түпнұсқада кейінгі ойдың құрамдас бөліктерінің көмескі
немесе анықтап берілмеген сөздерді аудармада лексикалық бірліктердің
көмегімен толықтырылуы тиіс. Ағылшын-орыс аудармаларында қосымша бірліктер
атрибуттық сөз үйлесімділігінде пайдаланылады.
The amendment received 3‚622‚00 votes, while the Executive resolution
received 4,090,000. Thus the Executive majority was only 468,000 in a vote
of nearly eight million.
Бұл мәтінде ағылшын тредюниондар арасындағы конгресте өткізілген дауыс
берудің нәтижесі. Executive Commitce resolution сөзінің толық
формасы:“резолюция, комитеттің ұсынысымен орындалатын мәселелер, “дауыстың
көп бөлігі резолюция исполкомына берілген”. Бұл сөзде эллиптика формасында
тұрған орындалатын резолюция оқырмандарға түсініксіз болар еді.
Аудармада кейбір сөздер аналогиялық тәсілмен толықтырылып
беріледі:strike― жалақыны көтеру мақсатымен болатын көтеріліс, gun licence―
қаруды пайдалануға берілетін құқық , oil-countries-мұнай шығарумен
айналысатын елдер.
Лексикалық бірліктерді қосу тәсілі аудармада мәтіннің жалпы мағынасын
беру үшін қолданылады, мысалы:
No one would think now that Millicent had been the prettier
of the two.
Әрқашан Миллисентті ең тәрбиелі әпкелерінің бірі екеніне қазір ешкім
сенбес еді.
Әрқашан сөзін қосуы сөйлемнің өткен шақты көрсетіп тұр, ағылшын
формасында бұл Past Perfect.
Ең басты қосу әдісі прогматикалық фактолармен негізделген мәтіннің
мағынасын анықтауға бағытталған.
Тастап кету тәсілі қосу тәсіліне қарама-қарсы және мәтінде синоним
сөздерді тастап кетуге негізделген. Аударылатын тілдің қайсысы болмасын
мағыналары жақын синонимдес сөздердің біреуін түсіреді: just and equitable
treatment- әділ қарым-қатынас, The treaty was pronounced null and void.
Келісім жарамсыз деп танылды. The government resorted to force and
violence. Басқару үкіметі зорлыққа көшті.
Ағылшын тілінде синонимдес сөздерді қолдану ораторлық стильге тән.
Мысал ретінде бір делегаттың БҰҰ-ң Генералды Ассамблеясында сөйлеген сөзін
ұсынайық..
Judging by all external appearances, this session of our Assembly is
regular and normal. Yet the atmosphere is neither usual nor seasonal, for
this session stands outside the pattern of the sessions held since the days
of San Francisco. The fateful events that are rushing into the
international area are neither of a usual character nor of an ordinary
nature. It is unique session- happily and fortunately led by a unique
President.
Мәтіндегі синонимдес сөздер түсіру әдісімен бір сөзге айналған:
Біздің Ассамблеяның ішкі белгілерінің жетістіктеріне байланысты бұл
айрықша жиналыс. Сан-Францискода өткен конференциядан орын алған жиналыс
басқа конференцияларға қарағанда ерекше. Дүниежүзілік аренада өтілген
дүркін кезеңдерден кейін айрықша белгілерге ие. Жиналыстың жүргізушісі
көрнекті басшы, сондықтан да бұл жиналыс жоғары дәрежелі жетістіктерге ие.
Ғылыми- техникалық стильде синонимдер техникалық терминдерді анықтауға
көмектеседі.
Burning or combustion is the process of uniting a fuel or combustible
with the oxygen in the air.
Бұл сөйлемде combustion және combustible техникалық терминдері
оқырманға түсініксіз болуы мүмкін, бұл сөздерді түсінуге көмектесетін
сөздер burning және fuel.
Жану- ауаның құрамында болатын ыстық оттегінің қосылысы.
So I paid my check and went out where the telephones were.
Мен ақшамды төлеп болған соң, телефон автоматтарына қарай беттедім.
Техникалық тәсілдерді қолдану аударманың барлық түрлеріне жарамсыз, ол
тек қана аударманың бір кезеңінде қолданылады. аудармашылық трансформация
ретінде сөзбе-сөз аударманы жатқызуға болады. Бұл кезде аудармашы
түпнұсқаның бөліктерін сөзбе-сөз аударып, осыған сәйкес баламалы
бірліктерді қарастырады.
Аударма түрлері
Аударма барысында мәтіннің аударылу өзгешеліктеріне байланысты аударма
екі классификациялық түрге бөлінеді. Бірінші түрі түпнұсқаның жанрлық-
стилистикалық ерекшеліктерімен байланысты, екіншісі- психолингвистикалық
ерекшеліктерімен сипатталатын аударма.
Аударманың жанрлық-стилистикалық түрі түпнұсқаның жанрлық стилистикалық
түрлеріне байланысты екі түрге: көркем аударма (әдеби) және ақпараттық
(арнайы) аударма болып бөлінеді.
Көркем аударма деп көркем әдебиетпен байланысты аударманы айтады.
Көркем әдеби шығарма басқа шығармалардан өзгешеленеді, себебі шығарманың
доминанты ретінде қарым-қатынас функциясы жатады, әсіресе функцияға
эстетика және поэтика кіреді. Осы типке жататы шығармашылықтың мақсаты
көркем образ құру, эстетикалық әсер беру. Сонымен көркем аударма-
аударылатын тілде ауызша немесе жазбаша эстетикалық- көркем әсер беруі.
The mountain tops were hidden in a grey waste of sky...
Тау шыңы сұр бұлттың арасына батты.
Батты етістігі аспандағы бұлттарды сипаттап тұр. (waste of sky)
Көркем аудармада көркем әдеби жанрларына байланысты аударма бірнеше
түрге жіктеледі. Оларға поэзия аудармасы, пьесса аудармасы, сатирикалық
шығарма аудармасы, көркем проза аудармасы, көркем өлеңдер аудармасы және
т.б.
Ақпараттық аударма дегеніміз ақпаратқа байланысты аударма, басты
функциясының міндеті болатын немесе болған жаңалықтарды хабарлау. Бұл
мәтіндерге барлық ғылыми, іскерлік, жалпылама –саяси және т.б. кіреді.
Сондай-ақ аудармаға детективтік оқиғалар, саяхатты суреттеу, очерктер, тағы
да басқа ақпараттық бірліктерден тұратын аудармалар кіреді. Көркем
аударманы қажет ететін түпнұсқаның кейбір бөліктерінде ақпараттық мәтінде
көркем аударманың құрамдас бөліктері болуы мүмкін.
Ақпараттық аударма аударылатын тілдің функциялық стиліне қарай
ерекшеленеді. Осыған орай аударылатын мәтіндер бірнеше түрлерге бөлінеді:
ғылыми- техникалық материалдар, арнайы және іскерлік құжаттар аудармасы,
саяси – публицистік материалдарының аудармасы, пртенттік құжаттар аудармасы
және т.б.
Аударманың психолингвистикалық классификациясы, түпнұсқаны қабылдау
және оны аударуға негізделген. Сонымен бірге аударманы ауызша және жазбаша
түрлерге бөледі.
Жазбаша аударма түпнұсқаны жазбаша түрде аудару. Аударманың бұл түрі
аудармашыға түпнұсқаның мазмұнын қайта қарауға мүмкіндіктер береді.
Жазбаша аударманың классикалық түріне аудармашы жазбаша түпнұсқаны
көзбен шолып, содан соң жазбаша түрде аударуын айтамыз.
Ауызша аударма- аударманың түпнұсқаны ауызша аударуын айтамыз. Ауызша
аударманың классикалық түріне аудармашы түпнұсқаны акустикалық түрде
қабылдап, ауызша аударуын айтамыз. Ауызша аудармада аударма түпнұсқаны
қабылдаумен параллель немесе түпнұсқаны қабылдағаннан кейін аударылуы
мүмкін. Осыған орай, ауызша аударманың екі түрі бар: синхрондық аударма
және ілеспелі аударма.
Синхрондық аударма дегеніміз – аудармашы түпнұсқаның сөзін тыңдай
отырып, сонымен бірге аударылатын ауызша аударманың бір түрі синхрондық
аударма техникалық базамен қамтамасыз етілген арнайы кабиналарда жүзеге
асырылады. Мұнда оратордың сөзі аудармашыға наушниктер арқылы беріледі,
аудармашы берілген ақпаратты микрофонға айтып аударады. Синхрондық аударма
ауызша аударманың ең қиын түрі, себебі бұл аудармашыдан біруақытта түрлі
сөйлесу қарым-қатынасты орындауды талап етіледі: бір тілден тыңдап,
оратордың сөйлеу темпінен қалмай екінші тілде аударуды талап етіледі.
Синхрондық аударма есте сақтау қабілетіне, мұқият назарды, түпнұсқаның
келесі бөліктерін болжау, қате кеткен болжамдарын дұрыстау және тез арада
шешім қабылдаумен тығыз байланысты.
Ілеспелі аударма – бұл оратордың сөзінен кейін аударылатын ауызша
аударманың түрі. Аударылатын сөздің ұзақтығы әр түрлі болуы мүмкін: әдетте
20-30 минут немесе одан да көп. Бұл аударманың түрі аудармашыдан ұзақ
уақытқа созылатын түпнұсқадан аса маңызды сегменттерін есте сақтауды талап
етеді. Оратордың сөзінен кейін аудармашы есінде ұстаған ақпаратты аударуға
кіріседі, егер түпнұсқада айтылатын сөздің көлемі жоғарыласа, онда
аудармашы түпнұсқаның басты мазмұнын жазып алып, оны аудара бастайды.
Түпнұсқаны ауызша немесе жазбаша қабылдау және аударма мәтін жасау
ауызша және жазбаша аудармаға сәйкес келеді, бірақ осы аударманың бірінде
аударманың басқа да түрлерінің құралдары қолданылуы мүмкін. Жазбаша
аудармашы түпнұсқаның мәтінін жазылған магниттік лентадан алуы мүмкін
немесе өзінің аудармасын машинистке немесе диктофонға жеткізуі мүмкін.
Қандай да болмасын аударма жазбаша түрде сақталады, себебі аударма
фиксивтік формасында берілген, және аудармаға қайта қарастырулар мен
толықтыруларды енгізуге мүмкіндік береді. Ауызша аудармашы түпнұсқаны
ауызша қабылдап, керек жағдайда синхрондық немесе ілеспелі аудармада
пайдалануы мүмкін. Жазбаша мәтінді ауызша аудару түрі қағаз бетінен
аудару деп аталады. Мұнда аудармашы жазбаша түпнұсқаны оратордың
қатысуынсыз ауызша аударады.
Ең бастысы, ауызша немесе жазбаша аудармада уақыт факторы басты роль
ойнайды. Жазбаша аударма барысында қатаң уақытқа шектелмейді.
Аудармашы кез-келген сәтте аудармасын тоқтатып, аударылған бөлікке
қайта оралуға, түпнұсқаның кез-келген бөлігін қайта ойлануға, сөздіктерді
пайдалануға немесе кеңесшіден не болмаса мамандардан кеңес алуына болады.
Мұндай жағдай аудармада кездесетін келеңсіздіктерді шешуге, сондай-ақ
көркем немесе ақпараттық аударманы сәтті аударуға көмегін тигізеді. Жазбаша
аударма жоғары дәрежелі баламалықты талап етеді. Ал ауызша аударма шектеулі
уақытқа негізделеді. Аудармашы оратормен бірге немесе ол тоқтағаннан кейін
аудармасын бастайды. Осыған байланысты аудармашыға ойлануға немесе
сөздіктерді пайдалануға уақыт болмайды. Сонымен қатар ауызша аудармада
аудармашы берілген ақпаратты нақты және түсінікті түрде аудару қажет.
Аудармашы аударма барысында кейбір элементтерді түсіру, қысқа түрде беру
тәсілдерін пайдалана алады. Сөйлеу мәтіні берілетін синхрондық аудармада
аудармашы үлкен физикалық немесе психологиялық зардап шегуі мүмкін.
Осыған орай синхрондық аудармашы өзінің жұмысын 20-30 минут аралығында
орындай алады. Сондықтан да синхрондық аударманың әрбір кабинасында бірнеше
аудармашылар кезегімен жұмыс атқарады.
Жазбаша мен ауызша аударманың тағы да бір өзгешеліктері осы аударманы
аудару барысында аудармашы түпнұсқаның бірдей емес бөліктерімен жұмыс
жасайды. Жазбаша аудармада аудармашы түпнұсқада берілген ойды ретімен
аударады, бірақ аудармашының қолында түпнұсқаның толық мәтіні болады, және
де әрбір айтылған ой берілген мәтіннің жеке бірлігі ретінде қатысады.
Түпнұсқаның жеке бөлігін аудара отырып, өзіне қажетті ақпаратты келесі
немесе өткен бөліктерінен ала алады, сондай-ақ логикалық ойдың дұрыстығын
бақылайды. Ауызша аудармада аудармашы берілген оратордың сөзін кішігірім
сегменттерін аударумен шектеледі, сондай-ақ түпнұсқаның басқа бөліктерін
қарастыруға мүмкіндік берілмейді. Ілеспелі аудармада аудармашы айтылған бір
немесе бірнеше ойды аудара алады. Синхрондық аудармада аудармашы шектелген
уақыт аралығында түпнұсқаның әрбір бөлігін параллель түрде түпнұсқаның
екінші бір бөлігіне сәйкес етіп аударады.
Сонымен қатар жазбаша мен ауызша аударма тіларалық қарым-қатынасты
құрушылар бойынша ерекшеленеді. Жазбаша аудармада тәртіпке сәйкес аудару
процесі кабинеттік жағдайларда іске асырылады және аудармашыда қарым-
қатынасқа қатысушылардың тікелей немесе кері байланысы болмайды. Мұнда
аудармашы түпнұсқаның авторы мен танысу және потенциалды Рецептордың
аудармасын жасау аударма процесінен тыс болады. Аудармашының барлық назары
аударылатын мәтінде болады, және кез-келген аудармашыға берілетін баға
тіларалық қарым-қатынас процесі аяқталғаннан кейін беріледі.
Ауызша аудармада аудармашы қарым-қатынасқа түсушілер мен тілдік
байланыспен жұмыс жасайды, мұнда жиі кері байланыстар болады.
Аудармашы ауызша айтылған ойдың дұрыс айтылуын, дұрыс темпін не манерін
тәуелсіз қабылдап, тыңдарман мен сөйлеушінің арасында тура қарым-қатынасты
орнатуы керек. Тағы бір аудармашыға айтылатын кеңес түпнұсқаны аудару
барысында қарым-қатынас принципін анықтау, егер өткізіп алған ақпарат
болса, оны толықтыру, әңгіменің мақсаты мен алдыңғы өткен келіссөздерді
анықтау. Аудармашы мен оратордың арасында кері байланыстың сәті түссе, онда
аудармашы оратордан түсінбеген терминнің мағынасын сұрап анықтауға болады.
Ал егер тыңдармандар арасында кері байланыс туындаса, онда олардың көңіл
–күйіне, аудармадағы тапқырлықтың, аудармашының сөйлеу типін өзгерту, кейде
оратордың темпін өзгертуіне мүмкіндік туады. Ал егер аудармашы жеке қарым-
қатынасқа түсушілердің арасындағы байланыста, олардың қимылына, сыртқы іс-
әрекетіне назар аударады. Бұндай сәттерде аударма адаптивтік
транскодтаудың көмегімен толықтырылмайды, бұл кезде қосымша толықтырулар
енгізуде аудармашының үлесі зор.
Кез-келген тілдік қарым-қатынаста ақпараттың берілуі бір ғана бағытта
өтіледі: Түпнұсқаның қайнар көзінен Рецептірге. Аудармашы түпнұсқадағы
тілден аударылатын тілге аударады. Жазбаша аудармада тіларалық қарым-
қатынас өз қалпында қалады, ал аудармашы белгілі бір тілден екінші тілге
аударуға шықтанады. Ауызша аудармада екі жақты қарым-қатынастар бойынша
әңгімеге ұласуы мүмкін, мұнда әрбір қарым-қатынас құрушы репликтермен
алмастырылып отыруы мүмкін. Бұл кезде аудармашы екі жақты аударманы
орындайды.
Теоретикалық тұрғыдан аударманың жеке түрлері арнайы аударма
теориясымен байланысты. Аударманың тәжірибелік классификация жоспарында
аудармашыларды аударманың арнайы түрлеріне мамандануына мүмкіндік береді.
Қазіргі кездің өзінде-ақ аударманың арнайы теориясы толық өңделмеген.
Арнайы теориялар арасында аударманың жанрлық- стилистикалық түріне
байланысты, зерттеудің көп бөлігін аударманың ғылыми-техникалық және
газеттік ақпараттық түрлеріне назар аударады.
Аударманың арнайы теориясы аударманың психолингвистикалық
классификациясының негізінде қалыптасты, мұнда ауызша аударманың түрлі
аспектілері оқытылады, әсіресе синхрондық аударма. Синхрондық аударма
негізінде аудармашыларға арнайы бағдарламалар мен дайындық курстары
ашылған.
Ауызша аударманы оқытуда үш басты бағытқа негізделеді. Зерттеудің
бірінші аспектісі аудармашының түпнұсқаның мазмұнындағы ақпаратты
қабылдауын оқытып үйретеді. Ауызша аударма дегеніміз – ауызша айтылған
оратордың сөзін, ойын ауызша аудару. Ауызша аудармада сөзді қабылдау қысқа
уақытпен, біркелкілікпен ерекшеленеді.Аудармашының толық түсінуі ритмге,
паузаға және сөйлеу темпіне байланысты.
Аудармашы мәтіннің мазмұнын қабылданған ақпараттың Кванттардың
көмегімен алдын-ала болжауы қажет, бұл аудармашыға алдыңғы берілген
ақпаратты есте сақтауға көмектеседі. Ауызша аударма теориясы
психолингвистикалық ерекшеліктерді аудармада болжауды, әр түрлі тілдердегі
минималды сөздердің тәуелділігін, сондай-ақ қабылдау кезіндегі ақпаратты
жіберіп алу аспектілерін оқытып үйретеді.Сонымен қатар осы фактілерді
болдырмау үшін пәнді жақсы меңгеру мен сөйлесу жағдайы, бұл өткізіп алған
ақпараттың мазмұнын түсінуге мүмкіндіктер береді, оған: сөзге эмоциалды
реңк беру, және т.б.
Оқытудың екінші аспектісі аударылатын тілдің айрықша түрін қарастырады.
Ауызша аударма теориясы қарапайым аударылмайтын сөзден
ерекшеленетін(өзгешеленетін) аудармашының ауызша аударылуын бейнелейді.
Синхрондық аудармада сөйлеу процесі оратордың сөзімен бірдей аударылады.
Лингвистикалық түсіндірмеде синхрондық аударманың басты аспектісі
түпнұсқаның басталуы мен аударманың басталу уақытын анықтауға негізделген.
Осындай интервалдың ұзақтығы екі түрлі факторға байланысты. Біріншіден, ол
аударылатын тілдің құрамына байланысты және сөздегі сегменттің ұзақтығын
анықтайды. Осындай сегмент көп тілдерде өзіне басты сөйлемнің SPO(субъект-
предикат-объект) құрамын қосады және бірінші кезекте баяндауыш-етістік. Көп
жағдайда аудармашы оратордың сөзінен етістікті күтеді. Екіншіден,
интервалдың ұзақтығы аударылатын тілдің бірнеше өзгешеліктеріне байланысты,
әдетте, олар айтылған сөздің бастапқы элементтері мен соңғы элементтерін
анықтайды. Мысалы, сөйлемді ағылшын тілінен қазақ тіліне аударғанда
Советтік Союзбен достығымызды біз мақтан тұтамыз Аудармашы аударуды
бастау үшін оратордан бастауыш пен баяндауышты күтеді. We highly appreciate
our friendship... Егер сол кезде неміс тіліне аударатын болса, онда аудармашы
бірінші сөзден кейін аудармасын бастай алады: Die Frundshaft mit der
Sowejetunion...
Ауызша аударма теориясы аудармашының басқа да қасиеттерін оқытып
үйретеді. Оған жай артикуляция, хезитатциондық үзіліске байланысты,
аудармада жаңылысу, бұл интервалдың ұлғаюына әкеліп соғады, сондай-ақ
айтылатын сөзге қатысты үзіліс кіреді. Синхрондық аудармада аудармашы
жоғары темппен сөйлейді. Ілеспелі аудармада сөйлеу темпі біртіндеп баяули
бастайды, себебі аудармашы түпнұсқаның мазмұнын есіне түсіреді. Ауызша
аудармада ең басты назар аудармашылардан нормативтік талаптарына
аударылады. Мұндай талаптар синхрондық және ілеспелі аудармада аса қажет:
нақты артикуляцияны қамтамасыз ету, ритмнің біркелкілігі, акцентті дұрыс
қою, соңғы айтылған ойдың дұрыс әрі түсінікті берілуі.
Ауызша аударманың орталық аспектісіне аударманың ерекше түрі ретінде
жазбаша аудармаға қарама-қарсы қою. Арнайы ауызша аударма теориясы сандық
және сапалық ерекшеліктерді бөліп көрсетеді.
Синхрондық аудармада мәтіннің көлемі аударылатын бөліктің ұзақтығына
байланысты. Синхрондық аудармада қысқа сөздердің аудармасы жазбаша
аудармаға қарағанда көп болады. Ұзақ сөзді аудару барысында көлемі
теңестіріледі. Абзацты немесе мәтіннің ірі бөліктерін аударғанда синхрондық
аудармада өте қысқа түрде беріледі. Сондықтан да ауызша аударма теориясы
ерекше назарды сөздік қысқартуға береді.
Бұл тәсілдерді пайдаланудың өзіндік себептері бар. Біріншіден,
оратордың жылдам темпіне байланысты аудармашыға мәтіннің толық мазмұнын
аудару қиынға түседі. Екіншіден, аудармашылардың барлығы оратор секілді
сөйлей алмайды. Үшіншіден, жылдам аударылған мәтін көп жағдайда тиімсіз
және айтушы мен тыңдаушылар арасында кері байланыс тудыруы мүмкін.
Сөйлемді қысқарту ауызша аудармада оңай шаруалардан емес. Мұнда тек
қана кейбір бөліктерді тастап кету емес, сонымен қатар аударылатын
ақпараттың маңызды элементтерін сақтай отырып, қысқа түрде жеткізу.
Кейде айтылған ойда бірін-бірі толықтырып тұратын элементтер кездеседі, осы
элементтерді мәтіннің мағынасын сақтай отырып түсінуге болады. Мысалы
аудармашы мына сұрақты толықтай аударды дейік: Бұл жоспар қай кезде жүзеге
асырылады? Ол мынадай жауап қайтаруы керек: Бұл жоспардың жүзеге асырылуы
1990 жылдан басталады, мұнда аудармашы қысқаша тоқсаныншы деп аударуына
болады.
Аудармада ақпаратты қысқарту уақыттық өрісті сипаттайды. Ол оратордың
сөйлеу темпі мен түпнұсқа тілімен аударылатын тілдің сәйкестіліктеріне
тәуелді. Ауызша аударма теориясы сөзді қысқарту арқылы екі тілдің құрамын,
және семантикалық қайта құрылуын сипаттайды. Ең тиімді сөздің қысқартуларға
сөйлемнің ең қысқа сөзбен айтылатын синонимдік алмастырулар, мұнда әсіресе
мекемелер немесе кәсіпорындардың толық атаулары, аббревиатурамен немесе
қысқаша айтылады. (The United Nations-БҰҰ), зат есімнің қатысуымен жасалған
етістік (to render assistance –көмектесу) сөз тіркесінде қосымша
элементтерді түсіру (the policy pursued by the United States – АҚШ саясаты)
және т.б. Оратордың жылдам темпімен айтылған мәтін аудармашы түрлі қысқарту
тәсілдерін қолдана оырып мәтінді жазбаша аудармаға қарағанда 25-30% дейін
қысқарта алады.
Ауызша аударманың басты бөлігі – аудармада баламалықты оқытып-үйрету.
Ауызша аудармада жазбашамен салыстырғанда кейбір ақпаратты өткізіп алуымен
ерекшеленеді. Аудармашы мәтіндегі ақпараттардың орнына басқа ақпаратпен
алмастырып, түпнұсқаның мазмұнын өзгертуі мүмкін. Осыған орай тастап кетуге
мыналар жатады: 1) эпитеттегі мағынасыз сөздерді тастап кету; 2) мәтіндегі
басты және үлкен бірліктерді тастап кету, бұл аудармашының мәтіннің бөлігін
түсінбеуінен туындайды; 3) аудармада мәтінді қайтакезіндегі тастап кету; 4)
оратордың сөзінен қалып қою кезіндегі тастап кетулер.
Сонымен қатар аудармада қате мынадай түрлерге бөлінеді: жеке сөзді
аударудағы үлкен қателік; сөйлемнің құрамын өзгерту барысындағы қателік
және сөйлемнің құрамын өзгертудегі үлкен қате және т.б.
Айтылған аударманың 2 түрлі классификациясы бір-біріне мүлдем сәйкес
келмейді. Теоретикалық жағынан мәтіннің қандай да түрі болмасын ауызша
немесе жазбаша аударыла алады. Практикалық жағынан мәтіннің кейбір
аударылмайтын бөліктеріне байланысты ауызша аудармада шектеулілік ұғымына
түсінік береді. Көркем әдебиет шығармалары ауызша аударылмайды, бірақ осы
шығармаларда жеке цитаталар ауызша аудармада синхронды немесе ілеспелі
түрде аударыла алады. Ауызша аудармада көркем-эстетикалық әсер беру аса
қиын міндет болып табылады.
II.Тарау Аудармадағы балама туралы түсінік
Аудармашының басты міндеттерінің бірі болып – түпнұсқаның мазмұнын
толық беру саналады.
Баламалықтың екі түрін ажырата білу керек, біріншісі потенциалды
баламалық түрлі екі тілден тұратын екі мәтіннің толық мазмұны және
аудармадағы баламалық – түпнұсқа мен аударма мәтіннің мағынасының
ұқсастығы. Аудармадағы баламалық түпнұсқаның лингвистикалық деңгейін сақтай
отырып, түпнұсқаның әрбір бөлігіне түрлі тәсілдерді пайдалана отырып,
түпнұсқаны дәл беру.
Түпнұсқа тіл мен аударылатын тілдің жүйелерінің әртүрлілігі мен мәтінді
құрау ерекшеліктеріне байланысты, осы тілдердің қайсысы болмасын аудармада
түпнұсқаның толық мазмұнын шектеуі мүмкін. Сондықтан да аударма баламалығы
түпнұсқаның құрамындағы басты элементтерді сақтай отырып негізделуі мүмкін.
Аудармада балама бірнеше түрлерге бөлінеді. Баламаның қайсы бір түрі
болмасын аударма тіларалық қарым-қатынасты қамтамасыз етуі мүмкін.
Балама түрлері
Қандай да бір мәтін болмасын, қарым-қатынас функциясын атқарады:
жаңалықтарды баяндайды, сезімді білдіреді, қарым-қатынасқа түсушілер
арасында қатынас орнатады және т.б. Осы айтылған қарым-қатынастың мақсаты
жалпы берілген ақпарат пен тілдік құрылымын анықтайды. Мына сөздерді
салыстырайық: Үстелдің үстінде алма бар, Мен алманы қатты ұнатамын,
Маған алма беріңізші, Сен менің айтқанымды естідің бе?. Осы айтылған
сөздерде сөздің құрамы мен мағынасынан бөлек жалпы функционалды мазмұнын
байқауға блады: хабарлау, ойлану, таңырқау, бір затты іздеу. Мәтін бір
мезетте бірнеше қарым-қатынас функциясын ақаруы мүмкін – жоғарыда айтылған
ой тек қана біріккен байланыс мәтінін құруы мүмкін, бірақ ол қарым-қатынас
актінің нәтижесі болмайынша функционалды міндетті көздемейді.
Тілдің жалпы функциясына бағытталатын мәтіннің мазмұны қарым-қатынас
мақсатын құрайды. Ол өздігінен жалпы құрылым формасын құрап, сыртқы түрі
ретінде беріліп, айтылған ойдың біртұтас жүйесін құрайды. Жеке тілдік
бірліктер басқа бірліктермен біртұтас ойды құрай отырып, қосымша ойды
білдіру үшін қолданылады. аудармашы айтылған ойды қабылдай отырып, ол
тілдік бірліктердің мағынасы мен бір-бірімен байланысын түсініп қана
қоймай, сонымен қатар айтылған ойдан жалпы түйін жасап, жалпы ақпаратты
қабылдай отырып оратордың ойын анықтау керек.
Аудармада баламаның бірінші түрі түпнұсқаның тек қана қарым-қатынас
мақсатында айтылған бөлігін сақтаумен түсіндіріледі.
(1)Maybe there is some chemistry between us that doesn't mix.
Кейде арамызда мінездері сәйкес келмейтін адамдар да болады.
(2) That's a pretty thing to say.
Ұялсаңшы!
Бірінші мысалда қарым-қатынас мақсаты басқа мағынамен берілді, бұл
айтылған ойдың басты бөлігін құрап тұр. Мысалда қарым-қатынас әсері адамның
өзіндік көркем бейнелеу қарым-қатынасынан туындап отырып, химиялық
элементті пайдаланудың өзі сондықтан. Егер аудармашы аударылатын тілде
түпнұсқаны сол күйінде аударса, ол сөйлем түсініксіз болар еді, ал енді
аудармашының басқа сөздерді қолдана отырып аударуы айтылған ойға қажетті
қарым-қатынас әсерін қамтамасыз етіп отыр.
Екінші мысалда қарым-қатынас мақсаты айтушының сезімін білдіріп тұр.
Осы мақсатты жеткізу барысында аудармашы стереотиптік фразалардың бірін
қолданды, бірақ бұл қолданылған тілдік тәсіл түпнұсқаның бірліктеріне
сәйкес келмегенімен, берілген ойды нақ беріп тұр.
Берілген мысалдарға қарап, қарым-қатынас мақсаты айтылған ойдың жалпы
мағынасын білдіреді.
Түпнұсқа мен аударма мәтін арасындағы қарым-қатынасқа мыналар тән: 1)
лексикалық және синтаксистік құрылымның сәйкессіздіктері; 2) түпнұсқаның
құрылымы, лексикасы мен аударманың семантикалық перефразасымен синтаксистік
трансформациялардың байланысының болмауы; 3) тікелей логикалық немесе
жанама байланыстың аударма мен түпнұсқада болмауы; 4) түпнұсқаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz