Дәстүрлі діни түсінік
I.Кіріспе.
II.Негізгі бөлім.
1.Дәстүрлі діни түсінік және оның маңыздылығы.
2.Түркілердің дәстүрлі діни түсінігі.
3.Түркілердің исламды қабыл етуі және түркілік дәстүрлі діни түсініктің исламдық сипат алуы.
4.Қазақ қоғамындағы дәстүрлі діни түсінік.
III.Қорытынды.
IV.Пайдаланылған әдебиеттер.
II.Негізгі бөлім.
1.Дәстүрлі діни түсінік және оның маңыздылығы.
2.Түркілердің дәстүрлі діни түсінігі.
3.Түркілердің исламды қабыл етуі және түркілік дәстүрлі діни түсініктің исламдық сипат алуы.
4.Қазақ қоғамындағы дәстүрлі діни түсінік.
III.Қорытынды.
IV.Пайдаланылған әдебиеттер.
Кез-келген ұлттың өз болмысы мен дәстүрлі діни түсінігін тани алмай, ұлт ретінде масқара кейіпке ұшырауы, тегін түбінен тартып білмеу, төңірегін жарытып танымаудан туындайды. Уақыт еншісімен, тарихи сананың ықпалымен, діни түсініктердің негізінде қалыптасып, ұлтық болмыстың өзегі болып табылытын дүниетаным қай кезде болмасын ең басты ұлттың айқындаушы факторы. Сенім мен таным мәселесі де осы ретте баса назарға алынуы керек. Өйткені діни сенім бір болғанымен діни танымның ерекшеліктері бар екендігі даусыз ақиқат. Қазақ мұсылмандық түсінігі өз қалыптарын бір Тәңірлік түркілік дін мен Исламның құндылықтарының негізінде қалыптасқан.
Діни танымдық тәрбиеге қай кезде болмасын сұраныс бар болатындығы табиғи жағдай, ал ол тәрбие қайнарларын өлкемізде дәстүрмен негіздей алған Ахмет Ясауи. Түркістанның қасиетті саналып, исі түркі баласына ортақ кіндік пен рухани орталық қызметін атқаруы да Ясауи есімімен байланысты. Сайын даламызда өткен көптеген ахун жырауларымыздың ізгілік ілімін және имандылық тәрбие мұрасын танып білу, оны жас ұрпаққа үйрету дүниетанымдық қабаттарымызды қайта қалпына келтіруге жол ашады. Кеңестік дәуірде ұлттық болмыстан айыру үшін, діни түсінікке ықпал еткендігі мәселені күрделендіріп жіберді. Сонымен қатар елімізде болып жатқан мәдени-этикалық, әлеуметтік өзгерістер халыққа білім мен тәрбие беру жұмысында қиындық туғызып отыр. Мәдени-этикалық білім берудің негізгі мақсаты қалыптасқан рухани құндылықтарға әділеттілікті уағыздап, даналарды құрметтеу негізінде адамдарды тәрбиелеу болып табылады. Мұндай мақсаттар кейінгі жастарға тәрбие беру жүйесін толықтырып, жетілдіруді қажет етеді. Діни тәрбие жүйесіне Кеңес Одағының идеологиясы үстемдік еткендігі, атеистік бағытта тәрбие берілгендігі діни түсінік туралы танымды қараңғылатты. Тәуелсіздікті нығайтуда жас ұрпақты дәстүрлі діни түсінік негізінде адмгершілік және имандылық бағытта тәрбиелеу, оның бойында бұрынғы Кеңес Өкіметі уақытында жоғалтқан имандылықты қайта жаңғырту маңызды бір іс. Бұл орайда мәселе қалыптасқан, рухани бай тәжрибеге сүйенуді талап етеді. Қазақ халқы өз дәстүрлі діни түсінігіне қол жеткізу жолында Алла тарапынан енген Құран мен Пайғамбарымыз(с.ғ.с) сүннеттінің негізінде қалыптасқан Ханафия(фыкһтық) мен Матуридидің(ақида) көзқарастарын қабылдап, оны түркілік дәстүрлі түсінікпен ұйлестірген Ясауи ілімі негізінде қалыптасты.
Діни танымдық тәрбиеге қай кезде болмасын сұраныс бар болатындығы табиғи жағдай, ал ол тәрбие қайнарларын өлкемізде дәстүрмен негіздей алған Ахмет Ясауи. Түркістанның қасиетті саналып, исі түркі баласына ортақ кіндік пен рухани орталық қызметін атқаруы да Ясауи есімімен байланысты. Сайын даламызда өткен көптеген ахун жырауларымыздың ізгілік ілімін және имандылық тәрбие мұрасын танып білу, оны жас ұрпаққа үйрету дүниетанымдық қабаттарымызды қайта қалпына келтіруге жол ашады. Кеңестік дәуірде ұлттық болмыстан айыру үшін, діни түсінікке ықпал еткендігі мәселені күрделендіріп жіберді. Сонымен қатар елімізде болып жатқан мәдени-этикалық, әлеуметтік өзгерістер халыққа білім мен тәрбие беру жұмысында қиындық туғызып отыр. Мәдени-этикалық білім берудің негізгі мақсаты қалыптасқан рухани құндылықтарға әділеттілікті уағыздап, даналарды құрметтеу негізінде адамдарды тәрбиелеу болып табылады. Мұндай мақсаттар кейінгі жастарға тәрбие беру жүйесін толықтырып, жетілдіруді қажет етеді. Діни тәрбие жүйесіне Кеңес Одағының идеологиясы үстемдік еткендігі, атеистік бағытта тәрбие берілгендігі діни түсінік туралы танымды қараңғылатты. Тәуелсіздікті нығайтуда жас ұрпақты дәстүрлі діни түсінік негізінде адмгершілік және имандылық бағытта тәрбиелеу, оның бойында бұрынғы Кеңес Өкіметі уақытында жоғалтқан имандылықты қайта жаңғырту маңызды бір іс. Бұл орайда мәселе қалыптасқан, рухани бай тәжрибеге сүйенуді талап етеді. Қазақ халқы өз дәстүрлі діни түсінігіне қол жеткізу жолында Алла тарапынан енген Құран мен Пайғамбарымыз(с.ғ.с) сүннеттінің негізінде қалыптасқан Ханафия(фыкһтық) мен Матуридидің(ақида) көзқарастарын қабылдап, оны түркілік дәстүрлі түсінікпен ұйлестірген Ясауи ілімі негізінде қалыптасты.
1. Йасауи жолы 4(2) 2005
2. D Kenjetay Yesevının ahlak felsefesı Ankara 2003y
3. Кравченко А.И. Культурология: Учебное пособие для вузов. - 3-е изд.- М.: Академический проект, 2001.
4. К вопросу о соотношении традиций иобычаев Хидибирдиев Р . Я Саратов (Россия )
5. Адам Асалыоглу "Діндер тарихы" Түркістан 2011
6. Досай Кенжетай А. Ясауи дүниетанымы. Алматы 2008
7. Абай туралы философиялық трактат. Ғ.Есім. Алматы
8. Сатыбекова С.Х Гуманизм аль-Фараби Алматы 1975
9. Ә. Нысанбаев А. Ясауи дүниетанымы м ен философиясы.1994ж
10. пир Вилаят Инаят-хан Пробуждение. Опыт суфиев 2002г перв. с англ
11. Аюбов Н.Г этика Тенгрианства.2004
12. Ахан Б. Билер дүниетанымындағы болмыс түсінігі.2004
13. Орынбеков М.С История философкой и общественной мысли Казахстана 1997
14. Қасқабасов С Қазақ тарихының тарихилығы. Алматы 1993
15. İ.Sarmış.Tasavvuf ve İslam.İstanbul.1997 y
16. M. A. Ayni.Tasavvuf Tarihi. İstanbul.2000у
17. О.Н.Топбаш.Иманнан ихсанға тасаввуф.Алматы.2007 ж
2. D Kenjetay Yesevının ahlak felsefesı Ankara 2003y
3. Кравченко А.И. Культурология: Учебное пособие для вузов. - 3-е изд.- М.: Академический проект, 2001.
4. К вопросу о соотношении традиций иобычаев Хидибирдиев Р . Я Саратов (Россия )
5. Адам Асалыоглу "Діндер тарихы" Түркістан 2011
6. Досай Кенжетай А. Ясауи дүниетанымы. Алматы 2008
7. Абай туралы философиялық трактат. Ғ.Есім. Алматы
8. Сатыбекова С.Х Гуманизм аль-Фараби Алматы 1975
9. Ә. Нысанбаев А. Ясауи дүниетанымы м ен философиясы.1994ж
10. пир Вилаят Инаят-хан Пробуждение. Опыт суфиев 2002г перв. с англ
11. Аюбов Н.Г этика Тенгрианства.2004
12. Ахан Б. Билер дүниетанымындағы болмыс түсінігі.2004
13. Орынбеков М.С История философкой и общественной мысли Казахстана 1997
14. Қасқабасов С Қазақ тарихының тарихилығы. Алматы 1993
15. İ.Sarmış.Tasavvuf ve İslam.İstanbul.1997 y
16. M. A. Ayni.Tasavvuf Tarihi. İstanbul.2000у
17. О.Н.Топбаш.Иманнан ихсанға тасаввуф.Алматы.2007 ж
Мазмұны.
I.Кіріспе.
II.Негізгі бөлім.
1.Дәстүрлі діни түсінік және оның маңыздылығы.
2.Түркілердің дәстүрлі діни түсінігі.
3.Түркілердің исламды қабыл етуі және түркілік дәстүрлі діни түсініктің
исламдық сипат алуы.
4.Қазақ қоғамындағы дәстүрлі діни түсінік.
III.Қорытынды.
IV.Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе
Кез-келген ұлттың өз болмысы мен дәстүрлі діни түсінігін тани алмай,
ұлт ретінде масқара кейіпке ұшырауы, тегін түбінен тартып білмеу, төңірегін
жарытып танымаудан туындайды. Уақыт еншісімен, тарихи сананың ықпалымен,
діни түсініктердің негізінде қалыптасып, ұлтық болмыстың өзегі болып
табылытын дүниетаным қай кезде болмасын ең басты ұлттың айқындаушы факторы.
Сенім мен таным мәселесі де осы ретте баса назарға алынуы керек. Өйткені
діни сенім бір болғанымен діни танымның ерекшеліктері бар екендігі даусыз
ақиқат. Қазақ мұсылмандық түсінігі өз қалыптарын бір Тәңірлік түркілік дін
мен Исламның құндылықтарының негізінде қалыптасқан.
Діни танымдық тәрбиеге қай кезде болмасын сұраныс бар болатындығы
табиғи жағдай, ал ол тәрбие қайнарларын өлкемізде дәстүрмен негіздей алған
Ахмет Ясауи. Түркістанның қасиетті саналып, исі түркі баласына ортақ кіндік
пен рухани орталық қызметін атқаруы да Ясауи есімімен байланысты. Сайын
даламызда өткен көптеген ахун жырауларымыздың ізгілік ілімін және имандылық
тәрбие мұрасын танып білу, оны жас ұрпаққа үйрету дүниетанымдық
қабаттарымызды қайта қалпына келтіруге жол ашады. Кеңестік дәуірде ұлттық
болмыстан айыру үшін, діни түсінікке ықпал еткендігі мәселені күрделендіріп
жіберді. Сонымен қатар елімізде болып жатқан мәдени-этикалық, әлеуметтік
өзгерістер халыққа білім мен тәрбие беру жұмысында қиындық туғызып отыр.
Мәдени-этикалық білім берудің негізгі мақсаты қалыптасқан рухани
құндылықтарға әділеттілікті уағыздап, даналарды құрметтеу негізінде
адамдарды тәрбиелеу болып табылады. Мұндай мақсаттар кейінгі жастарға
тәрбие беру жүйесін толықтырып, жетілдіруді қажет етеді. Діни тәрбие
жүйесіне Кеңес Одағының идеологиясы үстемдік еткендігі, атеистік бағытта
тәрбие берілгендігі діни түсінік туралы танымды қараңғылатты.
Тәуелсіздікті нығайтуда жас ұрпақты дәстүрлі діни түсінік негізінде
адмгершілік және имандылық бағытта тәрбиелеу, оның бойында бұрынғы Кеңес
Өкіметі уақытында жоғалтқан имандылықты қайта жаңғырту маңызды бір іс. Бұл
орайда мәселе қалыптасқан, рухани бай тәжрибеге сүйенуді талап етеді.
Қазақ халқы өз дәстүрлі діни түсінігіне қол жеткізу жолында Алла тарапынан
енген Құран мен Пайғамбарымыз(с.ғ.с) сүннеттінің негізінде қалыптасқан
Ханафия(фыкһтық) мен Матуридидің(ақида) көзқарастарын қабылдап, оны
түркілік дәстүрлі түсінікпен ұйлестірген Ясауи ілімі негізінде қалыптасты.
Тақырыптың мақсаты мен міндеті Қазақ халқының дәстүрлі діни түсінік
негіздерінің қалыптасу кезеңдеріне сараптама жасау, оның қазіргі таңда жас
ұрпаққа беретін пайдасын анықтау, сонымен қатар оны тәрбие беру ісінде
қолдануды мақсат ету. Себебі, қазақ халқының дәстүрлі діни түсінігі адамға
жоғары моральдық–этикалық құндылықтарды өз бойына қалыптастыруын басты
мақсат етіп қояды.
Тақырыптың құрылымы.
Жұмыстың құрлымына келетін болсақ жұмыс: кіріспе және негізгі
бөлімнен(негізгі бөлім ІІ-тараудан) тұрады. Соңында қорытынды мен
пайдаланған әдебиеттер тізімімен аяқталады.
Негізгі бөлімнің І- тарауында дәстүрлі діни түсінік және Түркілік
дәстүрлі діни түсінік туралы мағлұмматтар берілген. ІІ- тарауда Түркі
халықтарының Ислам дінін қабыл етуі және қазақ қоғамында дәстүрлі діни
түсініктің қалыптасу кезеңдері туралы мағлұмат бердік.
ІІ- Негізгі бөлім.
1. Дәстүрлі діни түсінік және оның маңыздылығы.
Әр халықтың өзінің, оның қоғамдық қабаттарының, этностардың қалыптасқан
дәстүрлері болуы табиғи жағдай. Ол әр ұлттың өз болмысы(менталитеті, ата
кәсібі т.б) мен өмірлік шарттарының көрсеткіші болып табылады. Онымен қоса
дәстүрлер арасындағы ұқсастықтардың да болуы қалыпты мәселе, себебі қоғам
теңдігі, әділдігі, бірлігі т.б көптеген өмірлік маңызды шарттар негізінде
қоғам ұзақ уақыт бойы қалыптасады. Біз бұл мәселенің негізіне жетуіміз үшін
дін, дәстүр, дәстүрлі дін, дәстүрлі діни түсінік деген ұғымдарға
тоқталуымыз қажет.
Дін – мәдениетімізді, салт-дәстүрімізді, санамызды, жан сарайымызды
қалыпқа салатын жол. [1]
Дін – адамның, мәдениеттің бір бөлшегі және маңызды әлеуметтік құрылымы
ретінде қоғамның ортақ қазынасы. Діни сенімдер мен қоғамдық құндылықтар
бүкіл қоғам үшін біте қайнасқан үйлесімді бөлігі болып табылады. Діни
қағидалар қоғамның басқа құрылымдарымен үйлеседі немесе үйлесуі керек. Егер
үйлеспесе, дін ол қоғамда өмір сүре алмайды. Сондықтан дін қоғамдағы белді
бір идеология болып, біріктіруші, тәрбиелеуші, қоғамның білімге,
сүйіспеншілікке, еркін ойлауға, келешекке деген үмітінің артуына қолайлы
жағдай жасайды немесе жасауы тиiс. [2]
Кез-келген дін қоғамдық сипат алады, ол діннің қоғамдық көрінісі яки
құбылысы болуы деген сөз. Дін адамға түсінік қалыптастыратын, адам
санасына әсер етуші фактор.
Діни түсінік– дінді ұстанушы адамның өз дінін таным деңгейі, басқаша
айтар болсақ дін арқылы қоғамдық социо-психологиялық мәселелерді шешу
қабілеті. Сәйкесінше кез-келген ұлттың дәстүрлі діни түсінігі болуы табиғи
құбылыс.
Дәстүр – алдыңғы өткендерден мұра ретінде берілген дүниелер жиынтығы.
Дәстүр ретінде құндылықтар,нормалар,идеялар,қоғамд ық құрылымдар,
дүниетанымдық көзқарастар,талғам беріліуі мүмкін. [3]
Дәстүр – күрделі қоғамдық құбылыс, қоғамдық қатынастардың шағылысуынан
және адам санасындағы қабылдануы және мінез-құлқындағы көрінісі немесе
формасы. Дәстүрлердің құндылығы мен қоғамдық өмірдегі маңызды тұсы,
жиналған әлеуметтік тәжірибенің сенімді құралы қызметін атқарады және
ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіліп отырады. Дәстүр арқылы қоғамға біртұтас
әлеуметтік талаптар негізделеді(жазылмаған заң), қоғамдық тәртіптің қатаң
нормалары мен принциптері қалыптасады.[4]
Дәстүрлі дін – ғасырлар бойы қалыптасқан діни тәжрибенің сабақтастығы
мен және сол діни дүниетанымның догматтарына қайшы келмейтін, киелі
жазбаларындағы доктриналық негіздермен астасып жатқан тарихи,
социологиялық, діни аксиологиялық категория.
Сонымен қорыта айтқанда дәстүр дегеніміз – белгілі бір ұлтты құрайтын
халықтың ата-бабаларының халық болып қалыптасу жолындағы бүкіл тіршілік
тәжірибесінен өткізіп, жазбадағы һәм санадағы киелілікпен байланысқан,
жүйеленіп қалыпқа түскен өмір сүру заңы.
Дәстүрлі діни түсінік адамзат баласына ортақ құбылыс. Діни
түсініктің қоғамдық мәселерді шешуіне бағытталған танымдық қыры-
мәдениеттердің дамуы мен тоқырауының басты көрсеткіші болып табылады,
себебі мәдениеттің дінсіз болмайтындығы секілді, кез-келген мәдениет өз
негізін діннен және ол діннің түсінігінің негізінде қалыптастырады. Қазақ
қоғамы бүгінде өз мәдениетіміздің ұстындарын қайта қалап жатқан жайымыз
бар, алайда бұл орайда шешімі әлі де болса ашылмай жатқан мәселелер
жетерлік. Мәселелердің өзекті болуы, ұлттық болмысымыздың негізін нақтылап,
оны дәстүрлі діни түсінік негізінде түсіндіре білуіміз. Жаһандық
құбылыстардың қарқынды жүріп жатқан кезеңінде мәдени көкжиектері
айқындалмаған кез-келген ұлт өз мәдениеті мен ұлттық болмысынан айырылып
қалуы мүмкіндігі жоғары.
Дәстүрлі түркі діні - бұл түркі халықтарының өздеріне тән діни
танымы, сенімі,дүниетанымы ретінде қабылданған дін. Кейбір зерттеушілер
түркілердің дәстүрлі дінін шаманизм, тойунизм, бір Тәңірі діні және
Көк Тәңірі діні деп те атайды. Негізінде бұл атаулар арқылы нақты бір
түсінікті ашып беруіміз күрделі, себебі түркі тайпалары кей зерттеушілердің
еңбектерінде исламға дейінгі діндерді(християндық, яхудилік,т.б)
тұтынғандығы турасында айтылып жатыр. Яғни яхудилік, зәрдуштілік,
манихеизм, және христиандықты қабылдағандар да болған деген пікірді ұсынып
отыр. Ал бұл діндерді түркі тайпаларының жекелеген бір бөліктері ұстануы
мүмкін, бірақ толығымен қабыл қабылдамағандығы анық. Осы уақытқа дейінгі
зерттеу жұмыстарында түркілер шаманизм дінін тұтынды деп те айтылды.
Бірақ бұл пікір нақты емес, себебі Дәстүрлі түркі діні ішінде шаманизм
бір құрал ретінде болып, мұнымен қоса ол шамандық феномен анимизмдік
элементтерге,оған қоса тотемизмге тән ерекшеліктерге толы болғанын
байқаймыз. Яғни шамандык рәсімдерді толығымен орындамағандығы, ал кей
рәсімдері Дәстүрлі түркі діні ішінде құрал ретінде пайдаланып, феномен
ретінде қоғамда көрініс тапқан болуы керек.
Исламнан тыс діндердің Түркілер арасында жалпы қабылданбауы, ол
діндердің сенімдік жүйелерінің Түркілердің мінез болмыстарына сәйкес
келмеуімен түсіндіріледі. Исламнан бұрын Түркілердің ортақ сенімі мен мінез
болмысына назар салғанда:Түркілердің Бір Тәңірге сенгендігі, моральдық
құндылықтарға маңыз бергендігі және Ақырет Өміріне иланғандығыкөрінеді.
Буддизм, Манихеизм тіпті христиандық сияқты діндерде адамдар әрекетін
баяулатушы пассив негіздер бар. Бұлардың ішінде буддизм ; кедейлікті
насихаттауға, белгілі бір Тәңір ұғымын танытуға және Ақырет Өміріне
маңыз беруге ден қояды. Осының себебінен көктүріктер өзінің діни
сенімдеріне, Салтына және мінез болмыстарына кереғар болғандығы үшін
буддизмді дін ретінде қабылдамады. Көктүркілер көсемі Білге қағанның будда
ғибадатханасын тұрғызуға рұқсат беруіне уәзірі Тоныкөктің қарсы
шығуындағы және кедергі болуындағы себебі де осының көрінісі . Өйткені
Тоныкөк Буддизмнің Түркілердің өз діндеріне кереғарлығын ескеріп және
оның Түркілерді пассивтендіріп, машақаттарға, жамандықтарға жол ашуынан
сақтанды.
Осы шешімі арқылы ол буддизмнің түркілердің арасында ортақ таралуының
және жайылуының алдын алды.Онымен қоса Тоныкөк буддизмге қарсы Бір
Тәңірі сенімі және салтын қойды, шет сенімге және мәдениетке қарсы
бағыттады. Ал Манихеизм болса адам рухын пассивтендіретін немесе
баяулататын және танымдық дуализмді негізге алған синкретті діни әрекет
жүйесі болатын. Түркілердің ерекшеліктеріне кереғар болған бұл діни әрекет
ұйғырлардың тағына отырған Бүйі қағанның (759-779) ниетіне қарамастан,
күллі түркінің діні бола алмады және манихеизмді қабылдағандардың өзі, ұзақ
уақыттан кейін сенімдерінен бас тартты.
Түркілерде аз да болса, яхудилік пен христиандықты дін ретінде
тұтынғандар болған. Яхудилік, Хазар Түркілерінің аз бір бөлігінде;
христиандық та тек гагауз бен чуваш түркілерінің тұрмысынан енді. Бұл
діндердің түркі тайпалары арасында жалпылама қабылданбауы, ол діндердің
бүкіл Түркілерді қанағаттандыра алмауымен, түркілерге тән өзіндік жеке
сенім мен мәдениетімен үйлеспеуі, болмыс-бітіміне сәйкес келмеуімен
ұғындырылады.[5]
Әлемдік діндерге дейін Евразияға тараған түркі халықтарының ортақ діні
тәңірлік дін болды. Тәңірлік дін соцологиялық тұрғыдан қауым, тайпа,
ру типіне сәйкес келетін ұлттық діндер категориясына жатады. Бұл дінде
көбінесе қауым немесе рудың қауіпсіздігі мен тіршілігі негізгі мақсат
болып, ортақтаса жиналып, ғибадаттарын ритуалдар немесе сеанстар түрінде
жүзеге асыратын болған. Діни және дүниетанымдық қабаттардан өткен дәстүрлі
түркілік дүниетанымның ерекшеліктерінің бүгінге дейін сақталып калуы
тікелей осы тәңірлік сенім ұстындарының беріктігіне байланысты. Себебі
түріктерде тәңірлік сенім ең басты ұстын(археотип) болып табылады.[6]
2.Түркілердің дәстүрлі діни түсінігі.
Түркілердің көнедегі діни сенімі дәстүрлі тәңірлік дін болатын. Бұл
дін түркі халықтарының салт дәстүрінің негізінде қалыптасқан.Тәңірлік
діннің негізі Тәңір сенімінде, ол туралы М.Қашқари,Күлтегін жазуында және
басқада жазба деректерде жазылған. Тәңір түркілердің түсінігінде:
жарылқаушы, өз сыры өзінде, адам түсігінен тыс, тылсым нәрсе. Ол барша
жаратылыстың тағдырын айқындаушы.”Тағдырды Тәңір береді”-Тәңір дейді
түркілер.
Түркілер дүниетанымын “ел” деген ұғым арқылы білдірген,ол ұғымға
қасиетті Жер-Суды және Тәңірді сидырған. Сонымен қатар оларда “құт” түсігі
болған. Ол- Тәңірдің қолдауына ие болу, соның жолында қызмет
жасау.Міне,түркілердің көсемдері ұлы Тәңірді танитын,оның жебеуімен елге
қызмет жасаушылар және басқаратушылар.
Тәңір дінінде арнайы діни ғұрыптары болды,бірақ түркілер оған арнап
ғибадатханалар салмаған. Жерлеу рәсімдерінде адамды дүние мүлік,қару
жарағымен бірге көмген,бұл оларда ақырет сенімі болғандығын көрсетеді.
Ақыретке сену, Рух сенімімен байланысты және осы төңіректе
бағаланады. Түркілерде рух, тін, құт, сүне және сүр сөздерімен айтылады.
Тін тәннен айрылған кезде өлімнің келуі. Сұр адамның қуаты, қалау және
рух халдерін көрсететін бір элемент. Сұр, адамның ұйықтаған кездегі
сыртқы шығып кезуі. Түркілер; жақсы және жаман рухтардың болатындығына,
заттық сипаттағы әр нәрсенің рухы болғанына және адамдардың жасайтын
нәрселерінің де рухы болатындығына сенеді. Оларға сәйкес рухтар тірі және
мәңгілік. Олар ата рухтарының өлмегеніне, аталарының өлгеннен кейін
жақсылық немесе жамандық жасай алатынына сенеді және осының себебімен ата
рухтарға құрмет көрсетеді.
Түркілерде; Ақырет Сенімі төңірегінде адамның өліміне, бірақ Тәңрінің
өлмейтіндігіне және Тәңірінің белгілеген мерзімі толған кезде адамның
өлетіндігіне және адамның туылатындығына сенеді. О дүниеде екінші өмірдің
бар екендігі, жақсылықтарға және жамандықтарға сай есептің берілетіні,
Махшар күні, есептерді көру үшін сот құрылып және рухтардың мәңгілік
болуы қабыл етілген.
Түркілерде өлім: қатты және табиғаттан тыс бір жағдай, жүзеге асырылуы
тиіс иләһи бір іс ретінде қабылданады. Өлім, демнің үзілуі, рухтың тәннен
құс сияқты кетуі болып сипатталады...
Түркілерде өлілер дәстүрлі түрде кебінделіп көміледі. Өлген аталар үшін
ат, сиыр және ұсақ малдар құрбандыққа шалынады. Өлі асы деп аталатын
дастарқан жайылады. Қаңқаның жағдайына сәйкес өлімнің ақыреттегі өмірі
жайында пікірлер бар. Өлім, ақырет және жаназа рәсімдерімен байланысты ұғым
мен дәстүрлер өзгерістермен өмір сүріп келеді. Бүгінгі таңда бұл дәстүрлер,
мұсылман түркілердің бір бөлігінде, басқасы бір бөлігінде кейбір
өзгерістерге ұшыраған кейіпте жасап келеді.
Түркілерде Жәннат және жәһәннам сенімі де орныққан. Өліге шалынған
құрбандар өлінің жәннатқа кеткен кезде мінетін хайуандары ретінде
қабылданады. Жақсы рухтардың жәннатқа, жаман рухтардың жәһәннамға
кететініне; Жәннаттың көктің жоғарғы биік қабатында жайғасқанына, жақсы
рухтардың жәннатқа тұрақтайтынына және Тәңірі мен адам арасында
шапағатшылық жасайтынына иланады.
Түркілерде айрықша адамның жанында екі періште жүретініне сенім бар.
Бұлардың екеуі де өмір бойы адамның ізінен қалмай қарап жүреді. Оң иықтың
жанындағы Жаюшы, адамның жақсы әрекеттерін, сол иығындағы Көрмес, жаман
істерді жазып жүреді. Адамның өлімінен кейінгі есебінде Жаюшы мен Көрмес
куәлік береді деп сенген.
Дәстүрлі түркі дінінде; ғибадат мақсатында белгілі Ғибадатхана
түсінігі назар аудармағанмен, құлшылықты жүргізетін немесе діни салтты
орындайтын тұлға болып Қам маңызды орынға ие.
Түркілерде діни салт пен рәсімдерді атқарып, рухтар мен байланысы
болатынына иланылатын адамдарға Қам (моғолдарда бақсы) деген атау
берілген. Қам сөзі шаман сөзімен балама қолданылады және шаман сөзіне
сүйеніп, түркілердің ескі діні шаманизм кейпінде сипатталады. Түркілердің
дінін шаман сөзіне сүйеніп, шаманизм болған деп сипаттау және шаманизмге
түркілердің діні деу жаңсақтау пікір. Себебі,Шаман, діннің тек бір мүшесі
және ешбір дінде дін адамына сүйеніп, дінге ат тағылмайды (Христиандықта
Папа діні; яхудилікте хахам діні дейілмейтіні сияқты). Айрықша біздің
қоғамғашаманизм түсінігін Кеңестер Одағы кезінде жасалған зерттеу
жұмыстарында сондай атау берілгендіктен болар, кей зерттеушілер мұны әлі
күнге дейін Шаманизм діні деп атайды.
Махмұт Қашғари; қам сөзін арабша кахин сөзімен байланыстырады. Қам,
бір мезгілде емші және сиқыршы. Оның тәңірілер мен адамдар арасындағы
байланыстырушы құрал ретіндегі қабілетті және таңдаулы адам екендігіне
сенім артылады. Биік тәңірлерге және жаман рухтарға тек қам ғана діни
жораларды жасай алады.
Қам; тәңірлер тарапынан тағайындалғанына, рухтарды әміріне
бағындырғанына, табиғаттағы кейбір сырларды білгеніне сенім артылған кең
қиялды, мистик және ақынжанды тұлға болған.
Қам кәсібі атадан-балаға жалғасып отырады, оны үйрену мүмкін емес.
Ешбір адам қам болғысы келмейді. Тек ата рухының мәжбүрлеуімен бір адам қам
болуға тиіс болады. Қам болуға үміткер, қарт, тәжірибелі қамның жанында
одан тәлім алады. Қамдар, көбінесе еркектерден, сирек жағдайда әйелдерден
де болады. Қамның діни салт үшін қажет ұзын шапаны, дабылы және киіз
қалпағы жанында жүреді.
Бір Тәңірге сенген түркілерде ғибадат орталығы; Тәңірі және Оның
ризалығына қол жеткізу. Мұнымен бірге түркілер, аталарға құрмет көрсетеді
және олармен араларын үзіп алмау мақсатымен діни мәндегі тәжірибелерін
жалғастырған. Бұл тұрғыда түркілер дұғаларын да көкке (Ұлы Тәңірі)
жібереді.
Ғұрыптық құлшылық; бас діндар сипатымен қағанның орындайтын
құлшылығы. Мемлекет жоралғыларын атқарған сияқты діни салттарды орындау да
қағанға тән. Мемлекет және дін істерінің басшылығы бір-бірінен
ерекшеленбеген және қаған оны біріктірген. Ғұндардан бері түркілерде үлкен
құрбан шалу рәсімдерін қағандар атқарған.
Халық құлшылығы; халықтың өзіне тән құлшылық пен діни салттарын
айғақтайды. Халықтың құлшылығы да Ұлық болмыстарға әсіресе Көкке (Ұлы
Тәңір) арналады.
Құлшылықтар; белгілі уақыттарда және кездейсоқ оқиғалар себебімен
жасалғандар түрінде болғандықтан, екі бөліктен тұрады. Белгілі уақыттарда
жасалғандар; Көктем, Жаз және Күзде жасалған діни салттар мен ғұрыптар.
Миләди жыл санаудан бұрынғы жылдарда мемлекет құрған ғұндардан, қазіргі
кездегі якут түркілеріне дейінгі түркі тайпаларында бұл Көктем мейрамдары
мен діни салттары ретінде атқарылады. Бұлар, рәсімдік сипатында жасалған
мейрамдар. Табиғаттың қайтадан тірілуін тұспалдайтын Көктем Мейрамында
Діни салтында ат құрбанға шалынады. Құрбандар мен діни жоралғылар Қамдар
тарапынан атқарылады және орындалады.
Дәстүрлі Түркі дінінде құлшылық аясында алғыс, жүгіну және өтіну
сияқты сөздер қолданылады. Бұл сөздер; жалпылама кие тұту, дұға, мадақтау,
сәжде ету, тілеу және сұрау сияқты мағыналарға келеді.
Түркілердің рәсімдік жоралғыларының бірі қағанның таққа отырғызылуы.
Көкке көтерілу сияқты қасиетті мағынаға ие бұл жоралғы; Қағанның Көкке
шығуын және Тәңірі тарапынан таққа көтерілуін тұспалдайды.
Дәстүрлі Түркі дінінде басқа бір құлшылық тәжірибесі Құрбан шалу.
Түркілердің жалпылама қан шығаратын және қансыз құрбандары тарту етіледі.
Ат, қой, өгіз, түйе және киік өте көп құрбандыққа шалынған хайуандар.
Құрбанға шалынған хайуан мөлшері өлген кісінің және отбасысының байлығына
сәйкес 100-ге кей кезде 1000-ға дейін жетіп отырған. Бір адам өлген кезде
шатырының дәл жанында бір жануар құрбандыққа шалынады; Жаназа рәсімдерінде
де өлімге жыл толуында тәңіріге құрбан шалынып, тарту етіледі. Құрбанға
шалынған хайуандар арасында өлген адамның мінген аты ерекше орын алады.
Мұның себебі де өлген кісінің өз атымен О Дүниеде де жол жүре беретініне
деген сенімнен туындаған..
Азия ғұндары, Көктемде (Мамыр айы орталарында) киелі жерлерде Тәңіріге
арнап құрбан шалады. Бұл діни салт үшін Ғұндардың жиырма төрт руының
Басбұлғары Лунгченг шаһарында бас қосып, көк тәңіріге, аталарға, Жер-Су
рухтарына құрбан тарту етеді. Күзде қайталанған діни салттан кейін Қағанмен
бірге орман маңын аралайды.
Бесінші айдың екінші жартысында көк тәңіріге және аталарға Қасқыр ата
үңгірінің алдында құрбан тарту етіледі. Б.д.ІІІ ғасырда құрылған Тоба
әулеті дәуірінде де Көктемнің алғашқы айында Шығыста орналасқан
ғибадатханада, Көк тәңіріге арнап құрбан шалынады. Құрбан шалынғаннан кейін
айналаға қайың ағаштары отырғызылып, құтты орман пайда болады. Дәл осылай
күздің алғашқы айында да Көк тәңіріге құрбандық шалу салты жасалады.
Атқарылған бұл діни салттар және құрбан шалу рәсімдері бір заңнамаға сәйкес
жүзеге асырылады.
Көктем айларындағы ең маңызды діни салт, Ат құрбаны салты. Ең ұзағы
да осы салт, үш күнге созылады. Ат құрбанында алдыңғылары қам жасайтын
қызмет қалдырмайды, кейінгі кезеңдерде оған да қызмет жасаудың реті келді.
Түркілер аттың жанында, өгіз және қойларды да құрбандыққа шалады.
Түркілер бұл мейрамдарда құрбанмен қатар бәйге өткізіп, ән салып
думандатады.
Екінші топқа кірген діни салттар болса, жаман рухтарға қарсы немесе
аталған хайуанды босатып қоя береді, жаман рухтарды қумақ үшін және жаңбыр
жаудырмақ мақсатымен жасайды. Босатып қоя берген хайуанға Ыдұқ деген ат
беріледі. Ыдұқ (ызык, иық, иік, ыдық) деген атау қойылады. Ыдұқ негізінде
қоя берілген, жіберілген (Тәңірі үшін қоя берілген, Тәңріге жіберілген,
жолданған) делініп, түркілердің діни дүниетанымының кеңеюі нәтижесінде
мүбәрәк және қасиетті ұғымдарын баяндайды. Ыдұқ делінген бұл діни
дәстүр, түркілердің мұсылман дінін қабылдаған кезінен кейін де жалғасын
тапты.
Түркілер, ыдұқты, белгілі бір діни салт және жоралғымен, рухтардың
бірінің мініс аты болуы мақсатымен қоя береді. Бұл хайуан мүбәрәккиелі деп
есептелетіндіктен, оған ешкім тиіспейді.
Түркілердің қалауы, тілегі болған шашу тарту етіледі. Шашу бүтін
түркі тайпаларында қансыз құрбан болып танылған. Қан шығаратын
құрбандарға тайылға немесе хайылға делінетін сияқты шашу немесе діни
термин ретінде Шашылға немесе Чашылға деп аталынады. Шашу әр қауымның
өз еңбегімен тапқан, құнды және мүбәрәк саналатын нығметтерінің бірі.
Көшпелі қауымдарда сүт, қымыз, май; дихан қауымдарда бидай, тары, шарап;
саудагер қауымдарда ақша шашу болып қолданылады.
Түркілер көктем мейрамында, алғашқы уыз, таза қысырақ сүтін шашу
ретінде тарту етеді. Балалы болғысы келетін аналар, қасиетті деп саналатын
ағаштарға, ата мазарларына шүберек байлап, шашу және құрбан ұсынып, бала
тілейді.
Түркілер; жақсы және жаман рухтардың бар екендігіне сеніп және Ата
рухтарына құрмет көрсетеді. Дәстүрлі түркілік сенімдер арасында Аталар
культі маңызды орынға ие. Өлген аталарға құрмет, тағзым және тәу ету
түркілер үшін маңызды. Өлген аталар үшін Құрбан шалынады. Бұл жағдайлар,
Аталық отбасында әке билігінің сенім аясындағы белгісі деп есептелінеді.
Аталардың өлгеннен кейін де, рухтардың себебімен отбасы мүшелерін қорғауын
жалғастыра беретініне сенім артылады.
Өлген аталарға тағзым және оларға арнап құрбан шалу сенімі мен әдеті
Дәстүрлі түркі діни тарихының ең маңызды элементтерінің бірін құрайды.
Негізінде аталар культі бірдей табиғат күштеріне сенім натуризм сияқты,
діндер тарихы ішінде, көп әртүрлі қоғамдарда байқалған бір дәлел және
кейбір дін ғалымдарына тарапынан діни форма түрінде танылған. Аталар
культі; әсіресе патриархалды отбасы түрі үстемдік құрған діни қоғамдарда
аңғарылған діни бір оқиға. Бұған сәйкес өлген аталардың және әсіресе
әкелердің рухтарының артта қалғандарға жақсылықтарының немесе
жамандықтарының тиетіндігіне сену. Бұл сенім қажеттілігі оларға борыштарлық
сезімі ретінде көрінеді және бұл борыштарлық сезімінің Аталар культінің
негізін құрайтындығы айқындалған. Өлген әр атаның рухы және мазары культ
тақырыбын ғана құрамайды, сонымен қатар құрметті болғандар делінген культ
тақырыбы бола алады. Бұл мағынада өлілер культі мен аталар культін де бір-
бірінен ажырата білу қажет.
Түркілердің сенімдеріне сәйкес жаман рухтар, өлгеннен кейін жер астына
кетеді және адамдарға ауру, өлім, кедейлік, хайуан ауруы сияқты бәлелердің
келуіне жол ашады. Бұлардың жамандықтарына ұшырамас үшін адамның жаман
рухтарды есептеуі, оларға әке және мырза деуі, мол-мол құрбан сыйлануы
қажетті болып табылады. Жаман рухтарға қарсы жасалған діни салттарда қамдар
жер астына енгенін және сонда кезіп жүргенін баян етер. Бүкіл діни
салттарға қарамастан, біреу ауру болса, үйінің жанында оған бір шатыр
құрылар және оңаша қалдырады. Дерт жаман рухтардың әсері болғандықтан,
қызметіне құл мен күңдер жүрер, шатыр үстіне белгі қойылып, басқалардың
жақындауына тыйым салады. Тек қам ғана сырқаттың жанына барар, өзіне сәйкес
дұғалармен және түрлі құралдармен емдей бастайды. Жақсара бастағанға дейін
туысқаны жақыны да сырқатты көре алмайды және өлген кезде жайғасқан
жерінде рәсіммен кебінделеді.
Оттың әр нәрсені тазалайтынына сенген түркілер жаман рухтарды қуу үшін
де отты пайдаланады. Башқұрттар мен Қазақтар, бір май жағылған шүберекті
қолға ұстап, аурудың айналасында Алас! Алас! деп жүрер. Бұған аластау
деген ат беріледі. Бұл сенімнің іздері мұсылман болған түркілер арасында да
барынша жиі ұшырасады. [7]
Түркілердің танымал діни салттарының бірі жаңбыр жаудыру, ауаны
қалағанынша өзгертпек үшін жасалған рәсімдер. Мұсылман ғалымдарына тән
риуаятларға сәйкес: Нұх пайғамбар, Түркістанды, ұлы және Түркінің атасы
саналатын Яфеске берген уақытта оған бұл құрғақ өлкеде не жасай алатынын
сұрайды. Әкесі де ұлына жаңбыр жаудыру құдіретін баяндап берер және
сондықтан Исм-и Ағзам дұғасы жазылған бір тас берер. Мұқтаж болған
жағдайда бұл таспен Аллаға дұға етіп, жаңбыр жаудыра алады. Бұған Яда
тасы деген ат берілген. Кейбір Қытай, христиан және Ислам дерек көздерінде
Алланың түркілердің бабаларына жаңбыр жаудыру қабілетін бергені еске
алынады.
Махмұт Қашғари былай дейді. Ерекше бір тас болған Яда (Ят) мен
кахинлық жасалады, жел мен жаңбыр шақырылады. Бұл түркілер арасында көп
таралған бұған Яғма тайпасы ішінде өзім куә болдым. Ол жерде бір өртті
өшіру мақсатымен жасалды, жаз маусымында Алланың рұқсатымен қар түсті және
осыдан кейін өрт сөнді.
Түркілер өлгендерді жуындырып және кебіндеп көмеді. Кебінге ешүк
деген ат беріледі. Қағандар жібек маталармен орап көміледі. Өлілердің ағаш
және құнды материалдан жасалған табыттармен да көмілген кезеңдері болған.
Өлімен қатар мазарға, өлінің кейбір заттары, қару-жарақтары да қойылатын
болған.
Түркілерде Йұғ делінген жаназа салттары жоғарғы дәрежеде маңызды.
Өлгеннің мәртебесіне және әртүрлі белгілерге сәйкес йұғлар өзгешеліктерді
көрсетеді.
Бір кісі өлген кезде жаназасын шатырда өткізеді. Барлық туысқандары,
өлінің атына құрбан ретінде бір қой және бір атты шатырдың сыртына
қалдырады. Бұдан кейін тегіс аңырап жылап ат шаптырып, осы төңіректе жеті
рет айналар және шатырдың кіру бөлігінің алдынан өткен кезде пашықпен
жүздерін жаралайды. Кейіннен өліні жерлемек үшін қолайлы бір күн таңдап
алынады. Белгіленген күнде өлікті жерлеу үшін бейіт қазылады. Көму күні
өліктің барлық туысқаны, құрбандық шалу үшін әртүрлі нәрселер әкеледі,
мазардың айналасында тағы да ат шаптырып, аңырап жылайды және тағы да
жүздерін пышақпен жаралайды.
Түркілерде өлген адам үшін аза тұту әртүрлі кейіпте кейбір діни салттар
мен рәсімдермен сипатталады. Ғұндар әдеттерінше, шаштарын кесіп тастайды.
Қаһармандар үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I.Кіріспе.
II.Негізгі бөлім.
1.Дәстүрлі діни түсінік және оның маңыздылығы.
2.Түркілердің дәстүрлі діни түсінігі.
3.Түркілердің исламды қабыл етуі және түркілік дәстүрлі діни түсініктің
исламдық сипат алуы.
4.Қазақ қоғамындағы дәстүрлі діни түсінік.
III.Қорытынды.
IV.Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе
Кез-келген ұлттың өз болмысы мен дәстүрлі діни түсінігін тани алмай,
ұлт ретінде масқара кейіпке ұшырауы, тегін түбінен тартып білмеу, төңірегін
жарытып танымаудан туындайды. Уақыт еншісімен, тарихи сананың ықпалымен,
діни түсініктердің негізінде қалыптасып, ұлтық болмыстың өзегі болып
табылытын дүниетаным қай кезде болмасын ең басты ұлттың айқындаушы факторы.
Сенім мен таным мәселесі де осы ретте баса назарға алынуы керек. Өйткені
діни сенім бір болғанымен діни танымның ерекшеліктері бар екендігі даусыз
ақиқат. Қазақ мұсылмандық түсінігі өз қалыптарын бір Тәңірлік түркілік дін
мен Исламның құндылықтарының негізінде қалыптасқан.
Діни танымдық тәрбиеге қай кезде болмасын сұраныс бар болатындығы
табиғи жағдай, ал ол тәрбие қайнарларын өлкемізде дәстүрмен негіздей алған
Ахмет Ясауи. Түркістанның қасиетті саналып, исі түркі баласына ортақ кіндік
пен рухани орталық қызметін атқаруы да Ясауи есімімен байланысты. Сайын
даламызда өткен көптеген ахун жырауларымыздың ізгілік ілімін және имандылық
тәрбие мұрасын танып білу, оны жас ұрпаққа үйрету дүниетанымдық
қабаттарымызды қайта қалпына келтіруге жол ашады. Кеңестік дәуірде ұлттық
болмыстан айыру үшін, діни түсінікке ықпал еткендігі мәселені күрделендіріп
жіберді. Сонымен қатар елімізде болып жатқан мәдени-этикалық, әлеуметтік
өзгерістер халыққа білім мен тәрбие беру жұмысында қиындық туғызып отыр.
Мәдени-этикалық білім берудің негізгі мақсаты қалыптасқан рухани
құндылықтарға әділеттілікті уағыздап, даналарды құрметтеу негізінде
адамдарды тәрбиелеу болып табылады. Мұндай мақсаттар кейінгі жастарға
тәрбие беру жүйесін толықтырып, жетілдіруді қажет етеді. Діни тәрбие
жүйесіне Кеңес Одағының идеологиясы үстемдік еткендігі, атеистік бағытта
тәрбие берілгендігі діни түсінік туралы танымды қараңғылатты.
Тәуелсіздікті нығайтуда жас ұрпақты дәстүрлі діни түсінік негізінде
адмгершілік және имандылық бағытта тәрбиелеу, оның бойында бұрынғы Кеңес
Өкіметі уақытында жоғалтқан имандылықты қайта жаңғырту маңызды бір іс. Бұл
орайда мәселе қалыптасқан, рухани бай тәжрибеге сүйенуді талап етеді.
Қазақ халқы өз дәстүрлі діни түсінігіне қол жеткізу жолында Алла тарапынан
енген Құран мен Пайғамбарымыз(с.ғ.с) сүннеттінің негізінде қалыптасқан
Ханафия(фыкһтық) мен Матуридидің(ақида) көзқарастарын қабылдап, оны
түркілік дәстүрлі түсінікпен ұйлестірген Ясауи ілімі негізінде қалыптасты.
Тақырыптың мақсаты мен міндеті Қазақ халқының дәстүрлі діни түсінік
негіздерінің қалыптасу кезеңдеріне сараптама жасау, оның қазіргі таңда жас
ұрпаққа беретін пайдасын анықтау, сонымен қатар оны тәрбие беру ісінде
қолдануды мақсат ету. Себебі, қазақ халқының дәстүрлі діни түсінігі адамға
жоғары моральдық–этикалық құндылықтарды өз бойына қалыптастыруын басты
мақсат етіп қояды.
Тақырыптың құрылымы.
Жұмыстың құрлымына келетін болсақ жұмыс: кіріспе және негізгі
бөлімнен(негізгі бөлім ІІ-тараудан) тұрады. Соңында қорытынды мен
пайдаланған әдебиеттер тізімімен аяқталады.
Негізгі бөлімнің І- тарауында дәстүрлі діни түсінік және Түркілік
дәстүрлі діни түсінік туралы мағлұмматтар берілген. ІІ- тарауда Түркі
халықтарының Ислам дінін қабыл етуі және қазақ қоғамында дәстүрлі діни
түсініктің қалыптасу кезеңдері туралы мағлұмат бердік.
ІІ- Негізгі бөлім.
1. Дәстүрлі діни түсінік және оның маңыздылығы.
Әр халықтың өзінің, оның қоғамдық қабаттарының, этностардың қалыптасқан
дәстүрлері болуы табиғи жағдай. Ол әр ұлттың өз болмысы(менталитеті, ата
кәсібі т.б) мен өмірлік шарттарының көрсеткіші болып табылады. Онымен қоса
дәстүрлер арасындағы ұқсастықтардың да болуы қалыпты мәселе, себебі қоғам
теңдігі, әділдігі, бірлігі т.б көптеген өмірлік маңызды шарттар негізінде
қоғам ұзақ уақыт бойы қалыптасады. Біз бұл мәселенің негізіне жетуіміз үшін
дін, дәстүр, дәстүрлі дін, дәстүрлі діни түсінік деген ұғымдарға
тоқталуымыз қажет.
Дін – мәдениетімізді, салт-дәстүрімізді, санамызды, жан сарайымызды
қалыпқа салатын жол. [1]
Дін – адамның, мәдениеттің бір бөлшегі және маңызды әлеуметтік құрылымы
ретінде қоғамның ортақ қазынасы. Діни сенімдер мен қоғамдық құндылықтар
бүкіл қоғам үшін біте қайнасқан үйлесімді бөлігі болып табылады. Діни
қағидалар қоғамның басқа құрылымдарымен үйлеседі немесе үйлесуі керек. Егер
үйлеспесе, дін ол қоғамда өмір сүре алмайды. Сондықтан дін қоғамдағы белді
бір идеология болып, біріктіруші, тәрбиелеуші, қоғамның білімге,
сүйіспеншілікке, еркін ойлауға, келешекке деген үмітінің артуына қолайлы
жағдай жасайды немесе жасауы тиiс. [2]
Кез-келген дін қоғамдық сипат алады, ол діннің қоғамдық көрінісі яки
құбылысы болуы деген сөз. Дін адамға түсінік қалыптастыратын, адам
санасына әсер етуші фактор.
Діни түсінік– дінді ұстанушы адамның өз дінін таным деңгейі, басқаша
айтар болсақ дін арқылы қоғамдық социо-психологиялық мәселелерді шешу
қабілеті. Сәйкесінше кез-келген ұлттың дәстүрлі діни түсінігі болуы табиғи
құбылыс.
Дәстүр – алдыңғы өткендерден мұра ретінде берілген дүниелер жиынтығы.
Дәстүр ретінде құндылықтар,нормалар,идеялар,қоғамд ық құрылымдар,
дүниетанымдық көзқарастар,талғам беріліуі мүмкін. [3]
Дәстүр – күрделі қоғамдық құбылыс, қоғамдық қатынастардың шағылысуынан
және адам санасындағы қабылдануы және мінез-құлқындағы көрінісі немесе
формасы. Дәстүрлердің құндылығы мен қоғамдық өмірдегі маңызды тұсы,
жиналған әлеуметтік тәжірибенің сенімді құралы қызметін атқарады және
ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіліп отырады. Дәстүр арқылы қоғамға біртұтас
әлеуметтік талаптар негізделеді(жазылмаған заң), қоғамдық тәртіптің қатаң
нормалары мен принциптері қалыптасады.[4]
Дәстүрлі дін – ғасырлар бойы қалыптасқан діни тәжрибенің сабақтастығы
мен және сол діни дүниетанымның догматтарына қайшы келмейтін, киелі
жазбаларындағы доктриналық негіздермен астасып жатқан тарихи,
социологиялық, діни аксиологиялық категория.
Сонымен қорыта айтқанда дәстүр дегеніміз – белгілі бір ұлтты құрайтын
халықтың ата-бабаларының халық болып қалыптасу жолындағы бүкіл тіршілік
тәжірибесінен өткізіп, жазбадағы һәм санадағы киелілікпен байланысқан,
жүйеленіп қалыпқа түскен өмір сүру заңы.
Дәстүрлі діни түсінік адамзат баласына ортақ құбылыс. Діни
түсініктің қоғамдық мәселерді шешуіне бағытталған танымдық қыры-
мәдениеттердің дамуы мен тоқырауының басты көрсеткіші болып табылады,
себебі мәдениеттің дінсіз болмайтындығы секілді, кез-келген мәдениет өз
негізін діннен және ол діннің түсінігінің негізінде қалыптастырады. Қазақ
қоғамы бүгінде өз мәдениетіміздің ұстындарын қайта қалап жатқан жайымыз
бар, алайда бұл орайда шешімі әлі де болса ашылмай жатқан мәселелер
жетерлік. Мәселелердің өзекті болуы, ұлттық болмысымыздың негізін нақтылап,
оны дәстүрлі діни түсінік негізінде түсіндіре білуіміз. Жаһандық
құбылыстардың қарқынды жүріп жатқан кезеңінде мәдени көкжиектері
айқындалмаған кез-келген ұлт өз мәдениеті мен ұлттық болмысынан айырылып
қалуы мүмкіндігі жоғары.
Дәстүрлі түркі діні - бұл түркі халықтарының өздеріне тән діни
танымы, сенімі,дүниетанымы ретінде қабылданған дін. Кейбір зерттеушілер
түркілердің дәстүрлі дінін шаманизм, тойунизм, бір Тәңірі діні және
Көк Тәңірі діні деп те атайды. Негізінде бұл атаулар арқылы нақты бір
түсінікті ашып беруіміз күрделі, себебі түркі тайпалары кей зерттеушілердің
еңбектерінде исламға дейінгі діндерді(християндық, яхудилік,т.б)
тұтынғандығы турасында айтылып жатыр. Яғни яхудилік, зәрдуштілік,
манихеизм, және христиандықты қабылдағандар да болған деген пікірді ұсынып
отыр. Ал бұл діндерді түркі тайпаларының жекелеген бір бөліктері ұстануы
мүмкін, бірақ толығымен қабыл қабылдамағандығы анық. Осы уақытқа дейінгі
зерттеу жұмыстарында түркілер шаманизм дінін тұтынды деп те айтылды.
Бірақ бұл пікір нақты емес, себебі Дәстүрлі түркі діні ішінде шаманизм
бір құрал ретінде болып, мұнымен қоса ол шамандық феномен анимизмдік
элементтерге,оған қоса тотемизмге тән ерекшеліктерге толы болғанын
байқаймыз. Яғни шамандык рәсімдерді толығымен орындамағандығы, ал кей
рәсімдері Дәстүрлі түркі діні ішінде құрал ретінде пайдаланып, феномен
ретінде қоғамда көрініс тапқан болуы керек.
Исламнан тыс діндердің Түркілер арасында жалпы қабылданбауы, ол
діндердің сенімдік жүйелерінің Түркілердің мінез болмыстарына сәйкес
келмеуімен түсіндіріледі. Исламнан бұрын Түркілердің ортақ сенімі мен мінез
болмысына назар салғанда:Түркілердің Бір Тәңірге сенгендігі, моральдық
құндылықтарға маңыз бергендігі және Ақырет Өміріне иланғандығыкөрінеді.
Буддизм, Манихеизм тіпті христиандық сияқты діндерде адамдар әрекетін
баяулатушы пассив негіздер бар. Бұлардың ішінде буддизм ; кедейлікті
насихаттауға, белгілі бір Тәңір ұғымын танытуға және Ақырет Өміріне
маңыз беруге ден қояды. Осының себебінен көктүріктер өзінің діни
сенімдеріне, Салтына және мінез болмыстарына кереғар болғандығы үшін
буддизмді дін ретінде қабылдамады. Көктүркілер көсемі Білге қағанның будда
ғибадатханасын тұрғызуға рұқсат беруіне уәзірі Тоныкөктің қарсы
шығуындағы және кедергі болуындағы себебі де осының көрінісі . Өйткені
Тоныкөк Буддизмнің Түркілердің өз діндеріне кереғарлығын ескеріп және
оның Түркілерді пассивтендіріп, машақаттарға, жамандықтарға жол ашуынан
сақтанды.
Осы шешімі арқылы ол буддизмнің түркілердің арасында ортақ таралуының
және жайылуының алдын алды.Онымен қоса Тоныкөк буддизмге қарсы Бір
Тәңірі сенімі және салтын қойды, шет сенімге және мәдениетке қарсы
бағыттады. Ал Манихеизм болса адам рухын пассивтендіретін немесе
баяулататын және танымдық дуализмді негізге алған синкретті діни әрекет
жүйесі болатын. Түркілердің ерекшеліктеріне кереғар болған бұл діни әрекет
ұйғырлардың тағына отырған Бүйі қағанның (759-779) ниетіне қарамастан,
күллі түркінің діні бола алмады және манихеизмді қабылдағандардың өзі, ұзақ
уақыттан кейін сенімдерінен бас тартты.
Түркілерде аз да болса, яхудилік пен христиандықты дін ретінде
тұтынғандар болған. Яхудилік, Хазар Түркілерінің аз бір бөлігінде;
христиандық та тек гагауз бен чуваш түркілерінің тұрмысынан енді. Бұл
діндердің түркі тайпалары арасында жалпылама қабылданбауы, ол діндердің
бүкіл Түркілерді қанағаттандыра алмауымен, түркілерге тән өзіндік жеке
сенім мен мәдениетімен үйлеспеуі, болмыс-бітіміне сәйкес келмеуімен
ұғындырылады.[5]
Әлемдік діндерге дейін Евразияға тараған түркі халықтарының ортақ діні
тәңірлік дін болды. Тәңірлік дін соцологиялық тұрғыдан қауым, тайпа,
ру типіне сәйкес келетін ұлттық діндер категориясына жатады. Бұл дінде
көбінесе қауым немесе рудың қауіпсіздігі мен тіршілігі негізгі мақсат
болып, ортақтаса жиналып, ғибадаттарын ритуалдар немесе сеанстар түрінде
жүзеге асыратын болған. Діни және дүниетанымдық қабаттардан өткен дәстүрлі
түркілік дүниетанымның ерекшеліктерінің бүгінге дейін сақталып калуы
тікелей осы тәңірлік сенім ұстындарының беріктігіне байланысты. Себебі
түріктерде тәңірлік сенім ең басты ұстын(археотип) болып табылады.[6]
2.Түркілердің дәстүрлі діни түсінігі.
Түркілердің көнедегі діни сенімі дәстүрлі тәңірлік дін болатын. Бұл
дін түркі халықтарының салт дәстүрінің негізінде қалыптасқан.Тәңірлік
діннің негізі Тәңір сенімінде, ол туралы М.Қашқари,Күлтегін жазуында және
басқада жазба деректерде жазылған. Тәңір түркілердің түсінігінде:
жарылқаушы, өз сыры өзінде, адам түсігінен тыс, тылсым нәрсе. Ол барша
жаратылыстың тағдырын айқындаушы.”Тағдырды Тәңір береді”-Тәңір дейді
түркілер.
Түркілер дүниетанымын “ел” деген ұғым арқылы білдірген,ол ұғымға
қасиетті Жер-Суды және Тәңірді сидырған. Сонымен қатар оларда “құт” түсігі
болған. Ол- Тәңірдің қолдауына ие болу, соның жолында қызмет
жасау.Міне,түркілердің көсемдері ұлы Тәңірді танитын,оның жебеуімен елге
қызмет жасаушылар және басқаратушылар.
Тәңір дінінде арнайы діни ғұрыптары болды,бірақ түркілер оған арнап
ғибадатханалар салмаған. Жерлеу рәсімдерінде адамды дүние мүлік,қару
жарағымен бірге көмген,бұл оларда ақырет сенімі болғандығын көрсетеді.
Ақыретке сену, Рух сенімімен байланысты және осы төңіректе
бағаланады. Түркілерде рух, тін, құт, сүне және сүр сөздерімен айтылады.
Тін тәннен айрылған кезде өлімнің келуі. Сұр адамның қуаты, қалау және
рух халдерін көрсететін бір элемент. Сұр, адамның ұйықтаған кездегі
сыртқы шығып кезуі. Түркілер; жақсы және жаман рухтардың болатындығына,
заттық сипаттағы әр нәрсенің рухы болғанына және адамдардың жасайтын
нәрселерінің де рухы болатындығына сенеді. Оларға сәйкес рухтар тірі және
мәңгілік. Олар ата рухтарының өлмегеніне, аталарының өлгеннен кейін
жақсылық немесе жамандық жасай алатынына сенеді және осының себебімен ата
рухтарға құрмет көрсетеді.
Түркілерде; Ақырет Сенімі төңірегінде адамның өліміне, бірақ Тәңрінің
өлмейтіндігіне және Тәңірінің белгілеген мерзімі толған кезде адамның
өлетіндігіне және адамның туылатындығына сенеді. О дүниеде екінші өмірдің
бар екендігі, жақсылықтарға және жамандықтарға сай есептің берілетіні,
Махшар күні, есептерді көру үшін сот құрылып және рухтардың мәңгілік
болуы қабыл етілген.
Түркілерде өлім: қатты және табиғаттан тыс бір жағдай, жүзеге асырылуы
тиіс иләһи бір іс ретінде қабылданады. Өлім, демнің үзілуі, рухтың тәннен
құс сияқты кетуі болып сипатталады...
Түркілерде өлілер дәстүрлі түрде кебінделіп көміледі. Өлген аталар үшін
ат, сиыр және ұсақ малдар құрбандыққа шалынады. Өлі асы деп аталатын
дастарқан жайылады. Қаңқаның жағдайына сәйкес өлімнің ақыреттегі өмірі
жайында пікірлер бар. Өлім, ақырет және жаназа рәсімдерімен байланысты ұғым
мен дәстүрлер өзгерістермен өмір сүріп келеді. Бүгінгі таңда бұл дәстүрлер,
мұсылман түркілердің бір бөлігінде, басқасы бір бөлігінде кейбір
өзгерістерге ұшыраған кейіпте жасап келеді.
Түркілерде Жәннат және жәһәннам сенімі де орныққан. Өліге шалынған
құрбандар өлінің жәннатқа кеткен кезде мінетін хайуандары ретінде
қабылданады. Жақсы рухтардың жәннатқа, жаман рухтардың жәһәннамға
кететініне; Жәннаттың көктің жоғарғы биік қабатында жайғасқанына, жақсы
рухтардың жәннатқа тұрақтайтынына және Тәңірі мен адам арасында
шапағатшылық жасайтынына иланады.
Түркілерде айрықша адамның жанында екі періште жүретініне сенім бар.
Бұлардың екеуі де өмір бойы адамның ізінен қалмай қарап жүреді. Оң иықтың
жанындағы Жаюшы, адамның жақсы әрекеттерін, сол иығындағы Көрмес, жаман
істерді жазып жүреді. Адамның өлімінен кейінгі есебінде Жаюшы мен Көрмес
куәлік береді деп сенген.
Дәстүрлі түркі дінінде; ғибадат мақсатында белгілі Ғибадатхана
түсінігі назар аудармағанмен, құлшылықты жүргізетін немесе діни салтты
орындайтын тұлға болып Қам маңызды орынға ие.
Түркілерде діни салт пен рәсімдерді атқарып, рухтар мен байланысы
болатынына иланылатын адамдарға Қам (моғолдарда бақсы) деген атау
берілген. Қам сөзі шаман сөзімен балама қолданылады және шаман сөзіне
сүйеніп, түркілердің ескі діні шаманизм кейпінде сипатталады. Түркілердің
дінін шаман сөзіне сүйеніп, шаманизм болған деп сипаттау және шаманизмге
түркілердің діні деу жаңсақтау пікір. Себебі,Шаман, діннің тек бір мүшесі
және ешбір дінде дін адамына сүйеніп, дінге ат тағылмайды (Христиандықта
Папа діні; яхудилікте хахам діні дейілмейтіні сияқты). Айрықша біздің
қоғамғашаманизм түсінігін Кеңестер Одағы кезінде жасалған зерттеу
жұмыстарында сондай атау берілгендіктен болар, кей зерттеушілер мұны әлі
күнге дейін Шаманизм діні деп атайды.
Махмұт Қашғари; қам сөзін арабша кахин сөзімен байланыстырады. Қам,
бір мезгілде емші және сиқыршы. Оның тәңірілер мен адамдар арасындағы
байланыстырушы құрал ретіндегі қабілетті және таңдаулы адам екендігіне
сенім артылады. Биік тәңірлерге және жаман рухтарға тек қам ғана діни
жораларды жасай алады.
Қам; тәңірлер тарапынан тағайындалғанына, рухтарды әміріне
бағындырғанына, табиғаттағы кейбір сырларды білгеніне сенім артылған кең
қиялды, мистик және ақынжанды тұлға болған.
Қам кәсібі атадан-балаға жалғасып отырады, оны үйрену мүмкін емес.
Ешбір адам қам болғысы келмейді. Тек ата рухының мәжбүрлеуімен бір адам қам
болуға тиіс болады. Қам болуға үміткер, қарт, тәжірибелі қамның жанында
одан тәлім алады. Қамдар, көбінесе еркектерден, сирек жағдайда әйелдерден
де болады. Қамның діни салт үшін қажет ұзын шапаны, дабылы және киіз
қалпағы жанында жүреді.
Бір Тәңірге сенген түркілерде ғибадат орталығы; Тәңірі және Оның
ризалығына қол жеткізу. Мұнымен бірге түркілер, аталарға құрмет көрсетеді
және олармен араларын үзіп алмау мақсатымен діни мәндегі тәжірибелерін
жалғастырған. Бұл тұрғыда түркілер дұғаларын да көкке (Ұлы Тәңірі)
жібереді.
Ғұрыптық құлшылық; бас діндар сипатымен қағанның орындайтын
құлшылығы. Мемлекет жоралғыларын атқарған сияқты діни салттарды орындау да
қағанға тән. Мемлекет және дін істерінің басшылығы бір-бірінен
ерекшеленбеген және қаған оны біріктірген. Ғұндардан бері түркілерде үлкен
құрбан шалу рәсімдерін қағандар атқарған.
Халық құлшылығы; халықтың өзіне тән құлшылық пен діни салттарын
айғақтайды. Халықтың құлшылығы да Ұлық болмыстарға әсіресе Көкке (Ұлы
Тәңір) арналады.
Құлшылықтар; белгілі уақыттарда және кездейсоқ оқиғалар себебімен
жасалғандар түрінде болғандықтан, екі бөліктен тұрады. Белгілі уақыттарда
жасалғандар; Көктем, Жаз және Күзде жасалған діни салттар мен ғұрыптар.
Миләди жыл санаудан бұрынғы жылдарда мемлекет құрған ғұндардан, қазіргі
кездегі якут түркілеріне дейінгі түркі тайпаларында бұл Көктем мейрамдары
мен діни салттары ретінде атқарылады. Бұлар, рәсімдік сипатында жасалған
мейрамдар. Табиғаттың қайтадан тірілуін тұспалдайтын Көктем Мейрамында
Діни салтында ат құрбанға шалынады. Құрбандар мен діни жоралғылар Қамдар
тарапынан атқарылады және орындалады.
Дәстүрлі Түркі дінінде құлшылық аясында алғыс, жүгіну және өтіну
сияқты сөздер қолданылады. Бұл сөздер; жалпылама кие тұту, дұға, мадақтау,
сәжде ету, тілеу және сұрау сияқты мағыналарға келеді.
Түркілердің рәсімдік жоралғыларының бірі қағанның таққа отырғызылуы.
Көкке көтерілу сияқты қасиетті мағынаға ие бұл жоралғы; Қағанның Көкке
шығуын және Тәңірі тарапынан таққа көтерілуін тұспалдайды.
Дәстүрлі Түркі дінінде басқа бір құлшылық тәжірибесі Құрбан шалу.
Түркілердің жалпылама қан шығаратын және қансыз құрбандары тарту етіледі.
Ат, қой, өгіз, түйе және киік өте көп құрбандыққа шалынған хайуандар.
Құрбанға шалынған хайуан мөлшері өлген кісінің және отбасысының байлығына
сәйкес 100-ге кей кезде 1000-ға дейін жетіп отырған. Бір адам өлген кезде
шатырының дәл жанында бір жануар құрбандыққа шалынады; Жаназа рәсімдерінде
де өлімге жыл толуында тәңіріге құрбан шалынып, тарту етіледі. Құрбанға
шалынған хайуандар арасында өлген адамның мінген аты ерекше орын алады.
Мұның себебі де өлген кісінің өз атымен О Дүниеде де жол жүре беретініне
деген сенімнен туындаған..
Азия ғұндары, Көктемде (Мамыр айы орталарында) киелі жерлерде Тәңіріге
арнап құрбан шалады. Бұл діни салт үшін Ғұндардың жиырма төрт руының
Басбұлғары Лунгченг шаһарында бас қосып, көк тәңіріге, аталарға, Жер-Су
рухтарына құрбан тарту етеді. Күзде қайталанған діни салттан кейін Қағанмен
бірге орман маңын аралайды.
Бесінші айдың екінші жартысында көк тәңіріге және аталарға Қасқыр ата
үңгірінің алдында құрбан тарту етіледі. Б.д.ІІІ ғасырда құрылған Тоба
әулеті дәуірінде де Көктемнің алғашқы айында Шығыста орналасқан
ғибадатханада, Көк тәңіріге арнап құрбан шалынады. Құрбан шалынғаннан кейін
айналаға қайың ағаштары отырғызылып, құтты орман пайда болады. Дәл осылай
күздің алғашқы айында да Көк тәңіріге құрбандық шалу салты жасалады.
Атқарылған бұл діни салттар және құрбан шалу рәсімдері бір заңнамаға сәйкес
жүзеге асырылады.
Көктем айларындағы ең маңызды діни салт, Ат құрбаны салты. Ең ұзағы
да осы салт, үш күнге созылады. Ат құрбанында алдыңғылары қам жасайтын
қызмет қалдырмайды, кейінгі кезеңдерде оған да қызмет жасаудың реті келді.
Түркілер аттың жанында, өгіз және қойларды да құрбандыққа шалады.
Түркілер бұл мейрамдарда құрбанмен қатар бәйге өткізіп, ән салып
думандатады.
Екінші топқа кірген діни салттар болса, жаман рухтарға қарсы немесе
аталған хайуанды босатып қоя береді, жаман рухтарды қумақ үшін және жаңбыр
жаудырмақ мақсатымен жасайды. Босатып қоя берген хайуанға Ыдұқ деген ат
беріледі. Ыдұқ (ызык, иық, иік, ыдық) деген атау қойылады. Ыдұқ негізінде
қоя берілген, жіберілген (Тәңірі үшін қоя берілген, Тәңріге жіберілген,
жолданған) делініп, түркілердің діни дүниетанымының кеңеюі нәтижесінде
мүбәрәк және қасиетті ұғымдарын баяндайды. Ыдұқ делінген бұл діни
дәстүр, түркілердің мұсылман дінін қабылдаған кезінен кейін де жалғасын
тапты.
Түркілер, ыдұқты, белгілі бір діни салт және жоралғымен, рухтардың
бірінің мініс аты болуы мақсатымен қоя береді. Бұл хайуан мүбәрәккиелі деп
есептелетіндіктен, оған ешкім тиіспейді.
Түркілердің қалауы, тілегі болған шашу тарту етіледі. Шашу бүтін
түркі тайпаларында қансыз құрбан болып танылған. Қан шығаратын
құрбандарға тайылға немесе хайылға делінетін сияқты шашу немесе діни
термин ретінде Шашылға немесе Чашылға деп аталынады. Шашу әр қауымның
өз еңбегімен тапқан, құнды және мүбәрәк саналатын нығметтерінің бірі.
Көшпелі қауымдарда сүт, қымыз, май; дихан қауымдарда бидай, тары, шарап;
саудагер қауымдарда ақша шашу болып қолданылады.
Түркілер көктем мейрамында, алғашқы уыз, таза қысырақ сүтін шашу
ретінде тарту етеді. Балалы болғысы келетін аналар, қасиетті деп саналатын
ағаштарға, ата мазарларына шүберек байлап, шашу және құрбан ұсынып, бала
тілейді.
Түркілер; жақсы және жаман рухтардың бар екендігіне сеніп және Ата
рухтарына құрмет көрсетеді. Дәстүрлі түркілік сенімдер арасында Аталар
культі маңызды орынға ие. Өлген аталарға құрмет, тағзым және тәу ету
түркілер үшін маңызды. Өлген аталар үшін Құрбан шалынады. Бұл жағдайлар,
Аталық отбасында әке билігінің сенім аясындағы белгісі деп есептелінеді.
Аталардың өлгеннен кейін де, рухтардың себебімен отбасы мүшелерін қорғауын
жалғастыра беретініне сенім артылады.
Өлген аталарға тағзым және оларға арнап құрбан шалу сенімі мен әдеті
Дәстүрлі түркі діни тарихының ең маңызды элементтерінің бірін құрайды.
Негізінде аталар культі бірдей табиғат күштеріне сенім натуризм сияқты,
діндер тарихы ішінде, көп әртүрлі қоғамдарда байқалған бір дәлел және
кейбір дін ғалымдарына тарапынан діни форма түрінде танылған. Аталар
культі; әсіресе патриархалды отбасы түрі үстемдік құрған діни қоғамдарда
аңғарылған діни бір оқиға. Бұған сәйкес өлген аталардың және әсіресе
әкелердің рухтарының артта қалғандарға жақсылықтарының немесе
жамандықтарының тиетіндігіне сену. Бұл сенім қажеттілігі оларға борыштарлық
сезімі ретінде көрінеді және бұл борыштарлық сезімінің Аталар культінің
негізін құрайтындығы айқындалған. Өлген әр атаның рухы және мазары культ
тақырыбын ғана құрамайды, сонымен қатар құрметті болғандар делінген культ
тақырыбы бола алады. Бұл мағынада өлілер культі мен аталар культін де бір-
бірінен ажырата білу қажет.
Түркілердің сенімдеріне сәйкес жаман рухтар, өлгеннен кейін жер астына
кетеді және адамдарға ауру, өлім, кедейлік, хайуан ауруы сияқты бәлелердің
келуіне жол ашады. Бұлардың жамандықтарына ұшырамас үшін адамның жаман
рухтарды есептеуі, оларға әке және мырза деуі, мол-мол құрбан сыйлануы
қажетті болып табылады. Жаман рухтарға қарсы жасалған діни салттарда қамдар
жер астына енгенін және сонда кезіп жүргенін баян етер. Бүкіл діни
салттарға қарамастан, біреу ауру болса, үйінің жанында оған бір шатыр
құрылар және оңаша қалдырады. Дерт жаман рухтардың әсері болғандықтан,
қызметіне құл мен күңдер жүрер, шатыр үстіне белгі қойылып, басқалардың
жақындауына тыйым салады. Тек қам ғана сырқаттың жанына барар, өзіне сәйкес
дұғалармен және түрлі құралдармен емдей бастайды. Жақсара бастағанға дейін
туысқаны жақыны да сырқатты көре алмайды және өлген кезде жайғасқан
жерінде рәсіммен кебінделеді.
Оттың әр нәрсені тазалайтынына сенген түркілер жаман рухтарды қуу үшін
де отты пайдаланады. Башқұрттар мен Қазақтар, бір май жағылған шүберекті
қолға ұстап, аурудың айналасында Алас! Алас! деп жүрер. Бұған аластау
деген ат беріледі. Бұл сенімнің іздері мұсылман болған түркілер арасында да
барынша жиі ұшырасады. [7]
Түркілердің танымал діни салттарының бірі жаңбыр жаудыру, ауаны
қалағанынша өзгертпек үшін жасалған рәсімдер. Мұсылман ғалымдарына тән
риуаятларға сәйкес: Нұх пайғамбар, Түркістанды, ұлы және Түркінің атасы
саналатын Яфеске берген уақытта оған бұл құрғақ өлкеде не жасай алатынын
сұрайды. Әкесі де ұлына жаңбыр жаудыру құдіретін баяндап берер және
сондықтан Исм-и Ағзам дұғасы жазылған бір тас берер. Мұқтаж болған
жағдайда бұл таспен Аллаға дұға етіп, жаңбыр жаудыра алады. Бұған Яда
тасы деген ат берілген. Кейбір Қытай, христиан және Ислам дерек көздерінде
Алланың түркілердің бабаларына жаңбыр жаудыру қабілетін бергені еске
алынады.
Махмұт Қашғари былай дейді. Ерекше бір тас болған Яда (Ят) мен
кахинлық жасалады, жел мен жаңбыр шақырылады. Бұл түркілер арасында көп
таралған бұған Яғма тайпасы ішінде өзім куә болдым. Ол жерде бір өртті
өшіру мақсатымен жасалды, жаз маусымында Алланың рұқсатымен қар түсті және
осыдан кейін өрт сөнді.
Түркілер өлгендерді жуындырып және кебіндеп көмеді. Кебінге ешүк
деген ат беріледі. Қағандар жібек маталармен орап көміледі. Өлілердің ағаш
және құнды материалдан жасалған табыттармен да көмілген кезеңдері болған.
Өлімен қатар мазарға, өлінің кейбір заттары, қару-жарақтары да қойылатын
болған.
Түркілерде Йұғ делінген жаназа салттары жоғарғы дәрежеде маңызды.
Өлгеннің мәртебесіне және әртүрлі белгілерге сәйкес йұғлар өзгешеліктерді
көрсетеді.
Бір кісі өлген кезде жаназасын шатырда өткізеді. Барлық туысқандары,
өлінің атына құрбан ретінде бір қой және бір атты шатырдың сыртына
қалдырады. Бұдан кейін тегіс аңырап жылап ат шаптырып, осы төңіректе жеті
рет айналар және шатырдың кіру бөлігінің алдынан өткен кезде пашықпен
жүздерін жаралайды. Кейіннен өліні жерлемек үшін қолайлы бір күн таңдап
алынады. Белгіленген күнде өлікті жерлеу үшін бейіт қазылады. Көму күні
өліктің барлық туысқаны, құрбандық шалу үшін әртүрлі нәрселер әкеледі,
мазардың айналасында тағы да ат шаптырып, аңырап жылайды және тағы да
жүздерін пышақпен жаралайды.
Түркілерде өлген адам үшін аза тұту әртүрлі кейіпте кейбір діни салттар
мен рәсімдермен сипатталады. Ғұндар әдеттерінше, шаштарын кесіп тастайды.
Қаһармандар үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz