Ғұн тарихы

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Ғұндар және Қытай
Ғұндардың Еділ бойындағы шаруашылық ерекшеліктері
Ғұндар және Рим
Ғұндар және Европа

Мусин Ч. Қазақстан тарихы. Оқулық 2-ші басылым - Алматы, 2003
Ғұн тарихының жылнамасы. Көне Қытай тілінен аударғандар. А. Мүтәліп, Т. Жиылулы. Түркістан, Туран 2004 411 бет.
Гумилев Л. Н. Хундар. Алматы «Қазақстан 1958, 528 бет»
Түрік халықтарының тарихы. Екі бөлімдік І-бөлім ХҚТУ баспаханасы Түркістан - 2004, 376 бет.
А. К. Ақышев. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (очерк) Алматы «Дәуір» баспасы 1994.

Б. д. б І м ІІ жартысынан бастап Байкалдың Оңтүстігі және Ордосқа дейін созылып жатқан дала мен шөлейт айдандарда қарабайыр мал шаруашылығымен шұғылданған, этникалық жағынан әр түрлі тайпалар көшіп жүрді. Солардың басты бір б, з. б ІV - ІІІ ғ. Солтүстік Қытайдың шекарасына дейінгі жерді мекендеген тайпалық одақ - Сюнну және Дунху бірлестіктері еді.

Сюннулар (гунд деп аталады) б. з. б ІІІ ғ күшейді. Тайпаның бұл атауы қайдан шыққаны белгісіз «ғұн» деген атаудың сюнну (хунну) деген аттан шыққаны анық. Сюннулардың тарихы Қытай жазбаларында б. з. б 403 ж басталады. Б. з. б 206 ж олардың көсемі Моде еді. Оның жоғары қолбасшының баласы болғанын айтады. Қытайлар түркілерді Сюннулардың (Хундардың) ұрпақтары деп есептейді.

Ежелгі хундар туралы ең алғашқы жазғандар Қытайдың әйгілі үш тарихшысы еді. Олардың біріншісі - Қытай тарихшыларының атасы деп саналатын Сыма Цянь (б. з. б 135 - 67 ж) . Оның еңбегі, Шицзи (тарихи жазбалар) 130 бөлімнен тұрады. Соңғы бөлімінде Сыма Цянь Хундар, Орта Азия халықтары, оғыздар қаңлылар т. б. туралы да жазыпты. Екінші тарихшы - Бань-Гу. Ол жазған еңбек «Цянь Хань-Шу» деп аталады. Бұл еңбек б. з. б 206 ж басталып, б. з. 25 жылына дейінгі оқиғаны қамтиды. Үшінші тарихшы - Фай Е-нің «Хоу Хань-Шу» - жоғарыда аталған 2 тарихшының ізімен жазылған аса құнды еңбек. Бір артықшылығы - түрік халықтары туралы арнайы тарауы бар. Хундар жұрты 3 бөлікке бөлінген.

Біріншісінің мекен жайлары б. з. б І м. ж ортасынан бастап Хуанхэ өзенінің орта тусы мен төменгі ағысындағы қазіргі Қытай жерін және Орта, Орталық Азияның көп бөлігін қамтып, Шығыс Түркістаннан Оңтүстік Манчжурияға дейінгі аумақты алып жатты.

Екінші б. з. б І м ж сыртқы Монғолияда, Солтүстік Манчурияда Түркі-Моңғол тілінде аралас сөйлеген сәнбилер. Кейіннен сәнбилер солтүстік Вэй әулетін құрған.

Үшіншісі - түркі тілінде сөйлеген тайпалар қоныстанған орта. Мұнда ішкі Монғолияда, Байкалда, Ордостан, Алтай, тарбағатай, жетісуға дейінгі жерлерді мекендеген Хун тайпалары қалыптаса бастады. Осы аталған Хундар мекендеген үш бөліктегі жерлерде түркілік және монғолдық тіл тобына жататын тайпалар одағы араласып туған.

Ғұн тайпаларының бір одаққа бірігуіне негізгі себеп қытайлықтардың бұларға қарсы ІV ғ созылған кескілескен соғысу деу керек. Хан империясы кезінде қытайлықтар ғұндарды басып алмақшы болды, ғұндар іргелес тайпалармен бірігіп, қытайлықтардың шабуылдарына батыл тойтарыс беріп отырды.

Ғұн тайпасының бірігіп топтасуы б. з. б. 209 ж. «ғұн үйінің өрлеуі»

Кезінде іске асты. Оларды бір одаққа біріктіру Әйгілі Мөде «Боғда» батырдың есімімен байланысты . Оның туған жылы 230 ж өлген кезі б. з. б. 174 ж. Мөде ғұндарды күшті державаға айналдыру үшін әскери реформа жүргізді. Мөде басшылығымен ғұндар Саян-Алтай тайпаларына және үйсіндерге шабуыл жасап, өзіне қаратты. Мөде батыста Юечжай тайпаларына жарық жасап оын бағындырды. Б. з. б 200 ж ғұндар Ордасты қаратып алды. Ал б. з. б 200 ж Қытай Хань әулетінің негізін қалаушы Лю Баньмен соғысып, оны жеңді. Улы Қытай қорғаны салуының бір себебі осы ғұндардың шабулынан қорғану амалы еді. Қытайлардың «Жылнама» атты кітабында айтылмайтын «Тұрағы жоқ, үйі жоқ ғұндар бәле болды ғой» деп ниетін жолдар ғұндардың Қытай еліне қауіп төндіргенін көрсетеді. Б. з. б 188 ж Мөде мен Қытай Хань императоры «тыныштық және туыстық» жайлы шартқа қол қойды. Мөде қытай ханшасын өзіне әйелдікке алды, ал Хань империясы ғұндарға жыл сайын салық төлеп тұруға тиісті болды. Соғыстың нәтижесінде за байкальеден Тибетке және Шығыс Түркістан Хуанхэ өзінің орталық бойына дейін созылып жатқан жердің бәрі ғұндардың қол астына көшті. Мете жауынгерлерімен бірге атпен шауып келе жатып, ысқырған дыбыс шығаратын жебемен әкесі Тумен тәңірқуатты атып өлтіреді. Осымен бірге өгей шешесі және інісін, өзіне бағынбаған уәзірлерді, ақсүйектерді өлтірді. Сөйтіп өзін ғұндардың тәңірқуатымын деп жариялайды. Мете таққа отырған кезде шығыс рулардың күшейіп тұрған кезі еді. Олар Метеден әкесін қалған тұлпарды беруін талап етеді. Мете уәзірлерін жинап, кеңес сұрайды. Мете «Көрші отырған еліміз ғой», «бір атты қимай қайтеміз, берейік» - деп бергізеді. Метенің қорыққаны деп уққан шығыс рудың билеушісі дереу тағы елші жібереді. Метенің әйелдерінің бірін алғысы келеді. Мете өзінің бір тоқалын Шығыс руға береді. Шығыс ру билеуші одан ары басынып, батыс жаққа ірге кеңейтпек болады. Мете «жер деген елдің түп - тамыры оны қайтып бере аламыз?» - деп қатты ашуланады. Мете жедел атқа қонып соғыспаймын дегендердің басын кесіп, әскерін бастап шығыс руға шабуыл жасайды. Оны тас талқан етіп, мал мүліктерін түгел олжамап, емін боданына айналдырады. «Ғұн державасы» орасан зор үлкен болғанымен осал жері де болатын. Бұл олардың арасында берік бірліктің болмауымен байланысты еді. Осыдан келіп б. з. б 59 ж ғұндар өз арасында соғыс басталады. Б. з. б 47 ж ғұндар Оңтүстік және солтүстік ғұндар болып 2-ге бөлінеді. Оңтүстік ғұндар Қытайдың хан империясына бағынады. Ал Чжи-Чжи Шаньюй бастаған солтүстік ғұндар өздерінің тәуелсіздігін сақтап Сотүстік Моңғолия және Шығыс Түркістанның солтүстік аймақтарында көшіп-қонып жүреді. Бір бөлігі Тянь-Шяньнан өтіп, Қаңлы тайпаларымен шарттасып, олардың шығыс жағына қоныстанады.

Ғұндардың қоныс аударуының 2-ші талқыны б. з 93 ж басталады. Олар бірқатар тайпаларды бағындырып, екіншілерін соңынан ертіп, сырдария бойы мен Арал өңіріне, орталық және батыс Қазақстан аймақтарына барып енеді. Б. з. ІV олар Европадан бой көрсетеді. Моденің мүрагері Лаолиань - Шаньюй Қытайға бет бұрады. 166 ж ол 140 мың атты әскерімен терістік батыс қытайға кимелеп кіреді де, «хисапсыз көп халықты, империяның жазғы сарайын өртеп жібереді. Лаошань-Шаньюй ұлы Гюньченге Қытаймен сауда жасаудың шешілмеген түйінін тастап 161 ж қайтыс болады. Ол 4 ж бейбітшілікті сақтап, одан ештеңе шығара алмағансын 158 ж соғысты қайта бастайды. Қытай үкіметі армияны тез жинап жумылдыра алмайды. Келесі жылдар хундарға табысты болады. 157 ж Вэн-ди көз жұмады, ал 156 таққа Цзин-ди отырады. Жаңа үкімет ішкі қайшылықтарды реттейді. 154 ж көтеріліс басып жаншылады. Өйткені Хундар оны қолдамайды. 152 ж келесім шарт бойынша еркін айырбас жасау үшін шекаралық базалар ашылады және Шаньюйге әйелдікке мал тарту таралығымен Қытай патшайымы жіберіледі. 152 ж Хун құдіретінің шарықтаған кезі 133 ж хундар 100 мың найзаны әскерімен Қытайға басып кіреді. Қытай қолбасшылары Хундардың май қаласына кіруін күтеді. Қытайды өте ауыр алапат соғыс күтіп тұрған еді. 129 ж Қатй сарайы ұлттық қаржының жауға ағып кетіп жатқанын үзіп тастау үшін еркін саудаға тиым салуға бел байлайды. Қытайдың талантты қолбасшысы Вэй Цин амал айламен жауына бас салып, Лунчэнде 700 адамды тұтқын етеді. 126 ж Моденің немересі Гюньчень-Шаньюй қайтыс болады. Оның өлімі алауыздық тудырады. Оның інісі шығыстық кінәзі Ичисие өзін «Шаньюй» деп жариялайды. Гюньчень шаньюйд ұлы Юмбиді арпалыста жеңіп шығады. Ичисйе күшіне күш қосып Қытаймен соғысады 126 ж Қытайдың солтүстік облыстарын алады. 124 ж 100 мың адам тұратын Қытай армиясы басшысы Вэй Цан Хундарға бас салады. 123 ж Вэй Цин Шығыс жайлауларына 2 рет шапқыншылық жасайды, шығыны көбірек болады. 121 ж көктемде у-да ұйымдастырып қытайлар шабуылға шығады. қолбасшы Хо Цюй-бин 10 мың әскерімен хундарды жеңеді. 119 ж Қытай армиясы Вэй Цин мен Хо Цюйбиннің жетекшілігімен жорыққа атанады. Қытай әскері Гоби құмды шөлі болады. 119 ж әскери нанауқаны 2 жақта да титықтағаны сондай Хундарда, Қытайларда соғысты жалғасытра алмады. 114 ж Ичисйе өледі, ұлы Ув Эй келеді. 105 ж «момын» Ув эй дүние салады таққа жаужүрек ұлы Ушилуге беріледі.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.