Мектептегі мұғалімдердің педагогикалық кәсіби тұлғасын қалыптастыру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. Мұғалімдердің педагогикалық кәсіби тұлғасын қалыптастырудың теориялық негіздері.
1.1.Мектептегі мұғалімдердің педагогикалық кәсіби тұлғасын қалыптастырудың педагогикалық.психологиялық шарттары ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Инновациялық технологияларды пайдалануда мұғалімнің кәсіби
тұлғасын қалыптастырудың психологиялық.педагогикалық негіздері ... ... ...18
1.3. Мұғалімнің педагогикалық кәсіби тұлғасын
қалыптастыру шарттары ... ... ... ... ... .32
ІІ тарау. Мұғалімдердің педагогикалық кәсіби тұлғасын қалыптастырудың әдістемелік негіздері.
2.1. Дәстүрлі емес сабақтар — мұғалімнің шығармашылығын, кәсіби тұлғасын арттыру негізі ... ... ... ... ... .40
2.2. Мектептің оқу.тәрбие үрдісіне «Сын тұрғысынан ойлау» технологиясын ендіру.инновациялық технологияларды пайдалануда мұғалімнің
кәсіби тұлғасын, шығармашылығын арттыру құралы ... ... ... .44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Қосымша.
І тарау. Мұғалімдердің педагогикалық кәсіби тұлғасын қалыптастырудың теориялық негіздері.
1.1.Мектептегі мұғалімдердің педагогикалық кәсіби тұлғасын қалыптастырудың педагогикалық.психологиялық шарттары ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Инновациялық технологияларды пайдалануда мұғалімнің кәсіби
тұлғасын қалыптастырудың психологиялық.педагогикалық негіздері ... ... ...18
1.3. Мұғалімнің педагогикалық кәсіби тұлғасын
қалыптастыру шарттары ... ... ... ... ... .32
ІІ тарау. Мұғалімдердің педагогикалық кәсіби тұлғасын қалыптастырудың әдістемелік негіздері.
2.1. Дәстүрлі емес сабақтар — мұғалімнің шығармашылығын, кәсіби тұлғасын арттыру негізі ... ... ... ... ... .40
2.2. Мектептің оқу.тәрбие үрдісіне «Сын тұрғысынан ойлау» технологиясын ендіру.инновациялық технологияларды пайдалануда мұғалімнің
кәсіби тұлғасын, шығармашылығын арттыру құралы ... ... ... .44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Қосымша.
Қоғамдағы қазіргі кездегі қайта құрулар, экономиканы дамытудағы жаңа стратегиялық бағдарлар, қоғамның ашықтығы, оның жедел ақпараттануы мен қарқынды дамуы білім беруге қойылатын талаптарды түбегейлі өзгертті. Әлемнің жетекші елдерінің көпшілігінің білім беру жүйесі білім берудің мақсатын, мазмұны мен технологияларын оның нәтижесіне қарап болжайтын болды. Білім берудің қазіргі негізгі мақсаты білім алып, білік пен дағды-машыққа қол жеткізу ғана емес, солардың негізінде дербес, әлеуметтік және кәсіби біліктілікке — ақпаратты өзі іздеп табу, талдау және ұғымды пайдалану, жылдам өзгертіп жатқан бүгінгі дүниеде лайықты өмір сүру және жұмыс істеу болып табылады.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі әлемде болып жатқан өзгерістермен ұштасып жатуға тиіс. Қазір педагогикалық қоғамдастықтың алдында білім берудің жаңа моделін құрудың, сынақтан өткізу мен енгізудің ауқымды міндеттері тұр, оның жүйесінің негізгі ұсатнымдары «Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында» көрсетілген. Осы тұжырымдамада айқындалғандай, орта білім берудің мақсаты — жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайларында алынған терең білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі іске асыруға, өзін-өзі дамытуға және өз бетінше дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру болып табылады. / 1 /.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі әлемде болып жатқан өзгерістермен ұштасып жатуға тиіс. Қазір педагогикалық қоғамдастықтың алдында білім берудің жаңа моделін құрудың, сынақтан өткізу мен енгізудің ауқымды міндеттері тұр, оның жүйесінің негізгі ұсатнымдары «Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында» көрсетілген. Осы тұжырымдамада айқындалғандай, орта білім берудің мақсаты — жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайларында алынған терең білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі іске асыруға, өзін-өзі дамытуға және өз бетінше дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру болып табылады. / 1 /.
1. Педагогика. Дәрiс курсы / Құраст. Хмель Н.Д., Жампеисова Қ.К. т.б. – Алматы: Нұрлi әлем, 2003.
2. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Астана, 1998 ж.
3. Лихачев Б.Л. Педагогика. Курс лекций. М., 1992 г.
4. Харламов И.Ф. Педагогика. М., 2000 г.
5. Подласый И.П. Педагогика. М., 2000 г.
6. Қалыбекова Ә.А., Ысқақов Ж.Ы., Әлсатов Т.М. Мұғалiмдердiң педагогикалық сөздiгi мен анықтамалары. – Алматы, 2002.
7. Қоянбаев Ж. Семья және балалар мен жеткiншектер тәрбиесi. Алматы: Рауан, 1990 ж.
8. ҚР Бiлiм туралы заңы. Астана, 1999 ж.
9. ҚР этникалық мәдени бiлiм беру тұжырымдамасы. А., 1996 ж.
10. Хмель Н.Д. Педагогический процесс как объект деятельности учителя. А., Мектеп, 1978 ж.
11. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы / ЕҚ., 26 желтоқсан, 2004.
12. Пономарев Я.А. Психология творчество мышления. - М., 1990.
13. Энгельмейер П.К. Теория творчества. - СПБ — 1910.
14. Ожегов С.И., Шведов Н.Ю. Толковый словарь русского языка / Российская Академия наук; Российский фонд культуры. 3 изд. - М., 1995. -928 с.
15. Педагогическая энциклопедия. - 1986. Т.2. - 904 с.
16. Таубаева Ш.Т., Лактионова С.Н. Педагогическая инноватика как теория и практика нововедений в системе образования: научный фонд и перспективы развития (книга 1). Алматы: Научно-издательский центр. «Ғылым», 2001.
17. Инновационное обучение: Стратегия и практика. / Под.ред. В.Я. Ляудис. - М., 1994.
18. Керимбаева М.Р. Инновационное процессы в школе: проблемы, перспективы, поиск, - Алматы, 1995.
19. Поташник М:М. Как развивать педагогическое творчество. - М.: Знание. -1987. - 80 с.
20. Юсуфбекова Н.Р. Тенденции и законы инновационных процессов в образовании. - М.: Педагогика, 1991.
21. Андреев В.И. Пеадгогика творческого саморазвития. Инновационный курс. Книга 2. - Казань: Изд-во КГУ. - 1998. - 317с.
22. Чинкина Н.Ш. Факторы и барьеры творческого саморазвития учителя в условиях инновационных школ. - Казань: изд-во КГУ. - 1996. - 47 с.
23. Теплов В.А. Избранные труды. Т.1,2. -М., 1985. - 328 с.
24. Ожегов С.И. Толковый словарь русского языка /Российская Академия наук; Российский фонд культуры. 3 изд.-М., 1996. - 926 с.
25. Советский энциклопедический словарь. - М.: Советская энциклопедия. - 1979. - 1600с.
26. Рубинштейн С.Л. Человек и мир // Методолгические и теоретические проблемы психологии. - М.: Наука. - 1969. - 482 с.
27. Пономарев Я.А. Психология творества и педагогика. -М.: Педагогика. - 1976. - 303 с.
28. Спиркин А.К. О творческой силе человеческого разума. Предисловие в кн.: Гиргинов Г.Г. Наука и творчество. - М.: Прогресс. -1979. - 365 с.
29. Георгиева Т.С. Высшая школа США на современном этапе. - М.: Высшая школа. - 1989. - 144 с.
30. Андреев В.И. Эвристика для творческого саморазвития. - Казань; 1994, 248 с.
31. Гельман З.Е. История науки и культуры в общеобразовательной школе // Педагогика. 1993. №5. - С. 25-32.
32. Потебня А.А. Мысль и язык. - Харьков, 1977, - 616 с.
33. Львова Е.Б. Творческая лаборатория учителя. - М.: Просвщение. 1985.-158 с.
34. Поташник М.М. Инновационное школы России: становление и развитие. - М.: Новая школа. - 1996. - 320 с.
35. Андреев В.И. Педагогика творческого саморазвития. Инновационный курс. Книга 1. -Казань: Изд-во КГУ. -1996.-552с.
36. Кан-Калик В.А. Педагогическая деятельность как творческий процесс. Автореф. дисс.док.п.н. - Л. 1985. -46 с.
37. Шакуров Р.Х. Психология руководства педагогическим коллективом. - М, 1995. - 183 с.
38. Поташник М.М. Как развивать педагогическое творчество. -М.: Знание. - 1987. - 80с.
39. Андреев В:И. Педагогика творческого саморазвития. Инновационный курс. Книга 2. -Казань: Изд-во КГУ. -1998. -317 с.
40. Синицина И.Е. «Педагогтық әдеп және ұстаздық шеберлік» «Мектеп»; 1987.
41. Ақмамбетов Ғ., Дәуітов Т., Жақыпов А. «педагог этикасы», А – 1969.
42. Омар Е.О., Сапарова Ю.А., «Қарым-қатынас мәдениеті», Ш – 2004.
2. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Астана, 1998 ж.
3. Лихачев Б.Л. Педагогика. Курс лекций. М., 1992 г.
4. Харламов И.Ф. Педагогика. М., 2000 г.
5. Подласый И.П. Педагогика. М., 2000 г.
6. Қалыбекова Ә.А., Ысқақов Ж.Ы., Әлсатов Т.М. Мұғалiмдердiң педагогикалық сөздiгi мен анықтамалары. – Алматы, 2002.
7. Қоянбаев Ж. Семья және балалар мен жеткiншектер тәрбиесi. Алматы: Рауан, 1990 ж.
8. ҚР Бiлiм туралы заңы. Астана, 1999 ж.
9. ҚР этникалық мәдени бiлiм беру тұжырымдамасы. А., 1996 ж.
10. Хмель Н.Д. Педагогический процесс как объект деятельности учителя. А., Мектеп, 1978 ж.
11. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы / ЕҚ., 26 желтоқсан, 2004.
12. Пономарев Я.А. Психология творчество мышления. - М., 1990.
13. Энгельмейер П.К. Теория творчества. - СПБ — 1910.
14. Ожегов С.И., Шведов Н.Ю. Толковый словарь русского языка / Российская Академия наук; Российский фонд культуры. 3 изд. - М., 1995. -928 с.
15. Педагогическая энциклопедия. - 1986. Т.2. - 904 с.
16. Таубаева Ш.Т., Лактионова С.Н. Педагогическая инноватика как теория и практика нововедений в системе образования: научный фонд и перспективы развития (книга 1). Алматы: Научно-издательский центр. «Ғылым», 2001.
17. Инновационное обучение: Стратегия и практика. / Под.ред. В.Я. Ляудис. - М., 1994.
18. Керимбаева М.Р. Инновационное процессы в школе: проблемы, перспективы, поиск, - Алматы, 1995.
19. Поташник М:М. Как развивать педагогическое творчество. - М.: Знание. -1987. - 80 с.
20. Юсуфбекова Н.Р. Тенденции и законы инновационных процессов в образовании. - М.: Педагогика, 1991.
21. Андреев В.И. Пеадгогика творческого саморазвития. Инновационный курс. Книга 2. - Казань: Изд-во КГУ. - 1998. - 317с.
22. Чинкина Н.Ш. Факторы и барьеры творческого саморазвития учителя в условиях инновационных школ. - Казань: изд-во КГУ. - 1996. - 47 с.
23. Теплов В.А. Избранные труды. Т.1,2. -М., 1985. - 328 с.
24. Ожегов С.И. Толковый словарь русского языка /Российская Академия наук; Российский фонд культуры. 3 изд.-М., 1996. - 926 с.
25. Советский энциклопедический словарь. - М.: Советская энциклопедия. - 1979. - 1600с.
26. Рубинштейн С.Л. Человек и мир // Методолгические и теоретические проблемы психологии. - М.: Наука. - 1969. - 482 с.
27. Пономарев Я.А. Психология творества и педагогика. -М.: Педагогика. - 1976. - 303 с.
28. Спиркин А.К. О творческой силе человеческого разума. Предисловие в кн.: Гиргинов Г.Г. Наука и творчество. - М.: Прогресс. -1979. - 365 с.
29. Георгиева Т.С. Высшая школа США на современном этапе. - М.: Высшая школа. - 1989. - 144 с.
30. Андреев В.И. Эвристика для творческого саморазвития. - Казань; 1994, 248 с.
31. Гельман З.Е. История науки и культуры в общеобразовательной школе // Педагогика. 1993. №5. - С. 25-32.
32. Потебня А.А. Мысль и язык. - Харьков, 1977, - 616 с.
33. Львова Е.Б. Творческая лаборатория учителя. - М.: Просвщение. 1985.-158 с.
34. Поташник М.М. Инновационное школы России: становление и развитие. - М.: Новая школа. - 1996. - 320 с.
35. Андреев В.И. Педагогика творческого саморазвития. Инновационный курс. Книга 1. -Казань: Изд-во КГУ. -1996.-552с.
36. Кан-Калик В.А. Педагогическая деятельность как творческий процесс. Автореф. дисс.док.п.н. - Л. 1985. -46 с.
37. Шакуров Р.Х. Психология руководства педагогическим коллективом. - М, 1995. - 183 с.
38. Поташник М.М. Как развивать педагогическое творчество. -М.: Знание. - 1987. - 80с.
39. Андреев В:И. Педагогика творческого саморазвития. Инновационный курс. Книга 2. -Казань: Изд-во КГУ. -1998. -317 с.
40. Синицина И.Е. «Педагогтық әдеп және ұстаздық шеберлік» «Мектеп»; 1987.
41. Ақмамбетов Ғ., Дәуітов Т., Жақыпов А. «педагог этикасы», А – 1969.
42. Омар Е.О., Сапарова Ю.А., «Қарым-қатынас мәдениеті», Ш – 2004.
Мектептегі мұғалімдердің педагогикалық кәсіби тұлғасын қалыптастыру.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. Мұғалімдердің педагогикалық кәсіби тұлғасын қалыптастырудың
теориялық негіздері.
1.1.Мектептегі мұғалімдердің педагогикалық кәсіби тұлғасын қалыптастырудың
педагогикалық-психологиялық шарттары ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Инновациялық технологияларды пайдалануда мұғалімнің кәсіби
тұлғасын қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық
негіздері ... ... ...18
1.3. Мұғалімнің педагогикалық кәсіби тұлғасын
қалыптастыру
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...32
ІІ тарау. Мұғалімдердің педагогикалық кәсіби тұлғасын қалыптастырудың
әдістемелік негіздері.
2.1. Дәстүрлі емес сабақтар — мұғалімнің шығармашылығын, кәсіби тұлғасын
арттыру
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..40
2.2. Мектептің оқу-тәрбие үрдісіне Сын тұрғысынан ойлау технологиясын
ендіру-инновациялық технологияларды пайдалануда мұғалімнің
кәсіби тұлғасын, шығармашылығын арттыру
құралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ...44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 48
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 50
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Қоғамдағы қазіргі кездегі қайта
құрулар, экономиканы дамытудағы жаңа стратегиялық бағдарлар, қоғамның
ашықтығы, оның жедел ақпараттануы мен қарқынды дамуы білім беруге қойылатын
талаптарды түбегейлі өзгертті. Әлемнің жетекші елдерінің көпшілігінің білім
беру жүйесі білім берудің мақсатын, мазмұны мен технологияларын оның
нәтижесіне қарап болжайтын болды. Білім берудің қазіргі негізгі мақсаты
білім алып, білік пен дағды-машыққа қол жеткізу ғана емес, солардың
негізінде дербес, әлеуметтік және кәсіби біліктілікке — ақпаратты өзі іздеп
табу, талдау және ұғымды пайдалану, жылдам өзгертіп жатқан бүгінгі дүниеде
лайықты өмір сүру және жұмыс істеу болып табылады.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі әлемде болып жатқан
өзгерістермен ұштасып жатуға тиіс. Қазір педагогикалық қоғамдастықтың
алдында білім берудің жаңа моделін құрудың, сынақтан өткізу мен енгізудің
ауқымды міндеттері тұр, оның жүйесінің негізгі ұсатнымдары Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында
көрсетілген. Осы тұжырымдамада айқындалғандай, орта білім берудің мақсаты —
жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайларында алынған терең білімнің, кәсіби
дағдылардың негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі іске асыруға, өзін-
өзі дамытуға және өз бетінше дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты
шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру болып табылады. 1
.
Сондықтан зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Мұғалімдердің педагогикалық
кәсіби тұлғасын қалыптастыру деп алуды жөн көрдік.
Қазіргі пәндерді оқыту әдістемесі мұғалімнің танымдық қызметі мен
ойлау жүйесінің ара-қатынасын анықтай түсуде. Ол мұғалімнің дербестігін,
танымдық қажеттілігін қанағаттандырумен қатар, интеллектуалдық ойлау
мүмкіндіктерін қалыптастырады.
Оқушының танымдық мүмкіндіктерін арттыруда мұғалім басты рөл
атқарғандығын соңғы зерттеушілер анықтап отыр. Мұғалімнің жеке тұлғасы,
білімі, өз ісіне және оқушы арасындағы қатынасы, әдістемелік шеберлігі —
оқушының білімге деген ынтасын арттырудың кепілі.
Психологиялық, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерде жеке
тұлғаның қабілетінің іс-әрекетке ұмтылысын оның өзіндік атқаратын іс-
әрекеті ретінде қарасытырады. Мұнда жеке тұлғаның өздігінен атқаратын іс-
әрекеті, оның белсенділігімен, тұрақтылығымен, өзіндік сынау мен бақылау
және өз-өзіне сенімділік қасиеттерімен сипатталады.
Зерттеудің мақсаты — мектептегі мұғалімдердің педагогикалық кәсіби
тұлғасын қалыптастыру, шығармашылығын арттырудың педагогикалық негіздері
мен шарттарын анықтау.
Зерттеудің объектісі — жалпы білім беретін мектептің оқу тәрбие
үрдісі.
Зерттеудің пәні — жалпы білім беретін мектеп мұғалімдерінің кәсіби
тұлғасын қалыптастыруды арттыру үрдістері.
Зерттеудің ғылыми болжамы — мұғалімдердің педагогикалық кәсіби
тұлғасын қалыптастырудың шығармашылығын арттыру тиімді болады, егер:
• әр мұғалімнің жеке және дара шығармашылық қабілеттері ескерілсе;
• оқу-тәрбие үрдісінде мұғалім оқушылардың пәнге деген шығармашылық
қызығушылығын арттыратын тапсырмалар құрастыра алса;
• оқу-тәрбие үрдісінде пәнді оқытуда оқытудың қазіргі жаңа әдіс-
тәсілдерін пайдаланса;
• өз пәні сабақтарын шығармашылықпен түрлендіріп өткізсе.
Зерттеудің міндеттері:
• мұғалімдердің педагогикалық кәсіби тұлғасын қалыптастырудың ғылыми-
теориялық негіздерін айқындау;
• мұғалімдердің педагогикалық кәсіби тұлғасын қалыптастырудың
педагогикалық шарттарын анықтау;
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негізі ретінде жеке тұлғаның
дамуы жөніндегі ғылыми тұжырымдар, оқу-тәрбие үрдісінде мұғалімнің
танымдық, шығармашылық қабілеттерін арттырудың психологиялық, педагогикалық
қағидалары алынды.
Зерттеудің көздері — жас ұрпаққа білім мен тәрбие беруге бағытталған
Қазақстан Республикасының Конституциясы, Білім туралы Заңы, бағдарламалары,
тұжырымдамалары және зерттеу тақырыбына байланысты жас ұрпаққа білім мен
тәрбие берудегі озат тәжірибелер, психолог, педагог, әдіскер ғалымдардың
ғылыми еңбектері.
Зерттеудің әдістері - зерттеудің болжамын тексеру мен міндеттерін
шешу мақсатында: философиялық, педагогикалық, психологиялық, әдістемелік
еңбектерді, педагогикалық тәжірибелерді теориялық талдау, зерттеу тақырыбы
бойынша арнайы сауалнама, әңгіме, диагностикалық-тестік байқау жүргізу,
тәжірибелік жұмыстар нәтижелерін статистикалық өңдеу, қорытындылау әдістері
қолданылады.
Зерттеудің теориялық мәнділігі мен практикалық маңыздылығы:
• мұғалімдердің педагогикалық кәсіби тұлғасын қалыптастыру үшін олардың
бойына жалпы азаматтық құндылықтарды үйлестіре дарыту заңдылығының
қазіргі жаңа-өркениетті қоғамға өту кезеңінде айрықша мәнге ие болып
отырғандығы;
• өскелең ұрпақты жеке тұлға ретінде қалыптастыру үшін олардың бойына
ұлттық адамгершілік құндылықтарды дарыту құралы — оқу-тәрбие үрдісінде
мұғалімнің шығармашылық қабілеттерін арттыратындай танымдық
қызығушылықтарын арттыруға үнемі жағдай тудырып отырудың тиіміділігі;
• мұғалімдердің педагогикалық кәсіби тұлғасын қалыптастыруда мұғалімнің
шығармалашылығын арттыруда пән сабақтарын түрлендіріп өткізіп, әртүрлі
жаңа педагогикалық технологияларды пайдаланып отыру қажеттілігі.
І тарау. Мұғалімдердің педагогикалық кәсіби тұлғасын қалыптастырудың
теориялық негіздері.
1.1. Мектептегі мұғалімдердің педагогикалық кәсіби тұлғасын қалыптастырудың
педагогикалық-психологиялық шарттары.
Педагогтың баларларға тәлім-тәрбие беруі ең алдымен, оның жан-жақты
да терең білімді болуын талап етеді. Мұғалімнің білімі, сонымен қатар оның
рухани дүниесі, қазіргі адамзат озық мәдениетінің дәрежесінде болуы керек.
Білімділік пен мәдениеттілікті бір-бірінен ажыратып қарауға болмайды.
Білімді болмай мәдениетті болу қиын, ал әрбір мәдениетті адам білімсіз
болса, реалдық шындықта болып жатқан алуан түрлі құбылыстар мен
өзгерістерді терең түсінбесе, ондай адам мәдениеттің тек сыртқы көрінісін
меңгеріп, ішкі мазмұнынан тысқары қалуы мүмкін. Мұғалімнің мәдениеттілігі
оқушыларға зор әсерін тигізеді. Тәрбиеленуші, - деп көрсетті А.С.Макаренко,-
тәрбиешіден оның ойын ішкі сезімін, рухани дүниесін қабылдайды, бірақта
олардың барлығын қабылдаған мезгілде сіздің ішкі сезіміңізді білгеннен
емес, сізді көргеннен, тыңдағаннан.
Мұғалімнің рухани дүниесінің құрамындағы ең негізгісі оның
адамгершілік қаиеті, жоғары моральдық мінез-құлқы болып табылады. Сондықтан
да мұғалімнің педагогикалық кәсіби тұлғасы яғни сыртқы көрінісіні ұнамды,
үйлесімді болуын ғана емес, сонымен қатар біз тәрбиелі, мәдиениетті адам
дегенде оның сыртқы киген киіміне, тәртібіне, адамдармен қатынас
жасағандағы сыпайылығына - әрбір жағдайға байланысты іске қосылатын қарым-
қатынастардың лайықты жолдарын табуына мән береміз. Бұл айтылғандардың
бәріде мұғлімнің кәсіби тұлғасын қалыптастыруға, оның элементтеріне,
олардың эстетикалық талғамдарына жатады. Олардың оқу-тәрбие жұмысында
белгілі қызмет ететіндігі сөзсіз. Сондықтан да республикамызда жұмыс істеп
жүрген көпшілік мұғалімдер оқытушының сыртқы тәртібіне, мәнеріне мән беру
керек екендігін өте орынды қозғауда. Мысалы Қарағанды облысының Егіндібұлақ
ауданында мұғалім болып істейтін К.Сауғабаев мұғалімнің күнделікті
тұрмысындағы эстетикалық талғамы жоғары дәрежеде болу керектігі жөнінде
былай дейді. Мұғалім сабаққа алабажақ көйлек киіп, қолына сақина салып,
шашын мөлшерсіз өсіріп келсе, ондай педагогтан оқушы қандай тәлім-тәрбие
алмақ. Мұғалім қарапайым әрі мәдениетті киіне білуге тиіс. өмірдің қыры мен
сырын әлі топшылай қоймаған, қызарғанға еліктегіш жеткіншек үшін мода
қуудың зияны сөзсіз. Оған еліктеген оқушының сабаққа ынтасы азайып, елден
ерекше көрініп жүруді қалайды. Тіпті, содан барып кейбір оқушылармектеп
формасын киюге намыстанады. Мектеп тәрбиесінің басты талаптары осындай
жайлардан барып төмендейді. Олардың сұлулық, мәдениеттілік жөніндегі
түсінігінің аясы тар. Әр ұстаз эстетикалық талапты алдымен өзіне, сонан
кейін оқушыларға қоя білгені жөн.
К.Сауғабаев айтып отырған фактілер мектеп өмірінде оқта-текте
кездесіп тұрады. Мұның өзі мұғалімнің өз еңбегіне немқұрайлы қарауының
көрінісі. Тәбиешінің әрқашанда ұқыпты, жинақы болуы абзал. Онсыз ол бұл
талаптарды балалар алдында қоя алмайды. Мұғалімнің қандайда болмасын
ұқыпсыздығы, өрескелдігі балаларға теріс ықпал жасайды. Сонымен қатар
мұғалімнің педагогикалық кәсіби тұлғасындағы және де сыртқы мәдениетіндегі
кемшіліктер оның өз қызметіне жауапкершілігін, өзіне қоятын талабын
төмендетеді, шәкірттері алдында беделі төмендейді.
Сонықтан да мектеп қабырғасында, мектептен тыс уақытта да мұғалім
өзінің жас ұрпаққа өнеге болуы керек екенін, басқа адамдарға қарағанда
мұғалім ерекше қасиеттері бар адам болуы қажеттігін, әсте, естен шығармау
керек. Мұғалімнің сырттай көрінетін киіну мәнерінің, жүріс-тұрысының,
адамдармен қарым-қатынасының оқушылар үшін тәрбиелік мәні зор.
Мектептегі мұғалімдердің педагогикалық кәсіби тұлғасы мен мұғалімнің
рухани мәдениетінің мазмұны, оның жан дүниесіндегі моральдық қасиеттеріне
байланысты. Шын мәнісінде балалар жұртшылыққа ең алдымен сүйкімділік деген
не, оны қалай қалыптастыруға болады деген сұрақ қояды. Содан кейін қызыға
оқыған әдеби кітаптар, оларда кездесетін алуан түрлі кейіпкерлердің
өмірімен салыстыру міне осының бәрі адамда белгілі бір адамгершілік мінез
құлықты қалыптастырады.
Маман болу үшін, мәселен, инженер болу үшін, бірнеше жыл жетеді. Ал
адам болу үшін өмір бақи оқуға үйренуге тура келеді. Өзін-өзі тәрбиелеу
өзін-өзі танудан басталады. Әрине, адам өзін-өзі тану үшін, өзін сырттан
көру керек. Ал ол өте қиын. Бұған адамгершілік қасиеттің шыңына жеткен
белгі адамдардың өмірінен көп үйрену арқылы ғана жетуге болады. Олардың
өмірі, жанып тұрған шамшырақ сияқты адам жүрегінде берік орын тебеді.
Осыған қарап, адам өзіне-өзі сұрақ қояды, сен кімсің, неге қабілеттісің, не
үшін өмір сүресің? Міне, осыдан келіп адам жақсы болуға тырысады. Ал әдеби
кітаптардағы өте күрделі әлеуметтік қақтығыстардың ішкі сырын әлі түсінбей,
ондағы кейіпкерлердің жағымды және жағымсыз мінездеріне, қасиеттерні әлі де
болса өз бетімен терең талдауға қабілеті аз жас бал адамгершілік қасиеті
мәдениетті ең алдымен өмірдің реалдық жағдайларында кездесетін адамдардан
әсіресе мұғалімдерден қабылдайды. Бұл мұғалімге жоғары моральды адам болуды
міндеттейді. Егер де, тәрбие дегеніміз тәрбиеленушінің психологиясына үнемі
белгілі бір системаға бағынған жағымды, ұнамды қасиеттерін қалыптастыру
арқылы, оның бүкіл ішкі рухани дүниесіне әсер етуі болса, онда оқушыға ең
тамаша адамгершілік қасиетті сол адам ған қалыптастыруы мүмкін. Бұл үшін
сол адамның бойында осындай қасиеттер болуы шарт. Оқытушы деп осындай
адамды айтамыз да, тек солардың ғана балаларды тәрбиелеуге моральдық
правосы бар дей аламыз.
Мұғалімнің мәдениеттілігі мен адамгершілігінің тағы да бір ерекшелігі
оқушы тәрбесінің обьектісі және субьектісі бола отыра, өзін-өзі оқытушы
арқылы ғана танитындығында. К.Маркстің Адам қолындағы айнасымен тумайды...
Ол айнаға қараған тәрізді басқа адамдарға қарайды, сол арқылы өзін
таниды...- деуі, мұғалім жұмысының ерекшелігіне тікелей қатынасы бар.
Міне, осындай жағдайда балалар санасының қалыптасу ерекшелігіне тә, олардың
басқа адамға, әсіресе мұғалімге еліктеуі болашақ мінез-құлықтың
қалыптасуының негізі болуы мүмкін. Н.АДобролюбов Мұғалім – оқушы үшін
адамгершіліктің ең жоғары шыңына дейін жетілген үлгісі, сондықтан да
жүрегінде ұмтылмас із қалдырады, - деген болатын. Олай болса, мұғалім
оқушылардың көзінше олрға ұнамсыз әсер ететіндей қылықтан аулақ болуға
тиісті. Оқушының өз мұғалімін жай адамдардан жоғары қойып, оның
адамшылығына сенген сайын, әрбір сөзі, балаларға қойған талабы, олардың
жүрегінен берік орын алып, оның беделі арта түседі. Егер, мұғалім
ұқыпсыздықтың салдарынан өзінің студенттер алдындағы беделін түсіріп алса,
онда олар мұғалімнің айтқанын тыңдамай кетуі ықтимал. Мұны көпшілік
мұғалімдер жақсы түсінеді. Мысалы, Қарағанды облысының Жаңаарқа ауданының
оқытушысы Н.Қыздарбекова былай деп жазады: Шәкірт ұстазға еліктейді.
Мұғалім өзінің жақсы қасиеттерімен, ұқыптылығымен қоғам жұмысындағы
белсенділігмен, эстетикалық талғамымен оқушыға үлгі бола білуі керек. Бұл
да оқушы тәрбиелеудегі аса қажетті шарттың бірі.
Мұғалім оқытқанда және тәрбиелегенде, тек кітап жүзінде емес,
күнделікті өмір күресіне қатысулары арқылы да үйретеді. Бұл мұғалімнің
алдына өте күрделі талап қояды, яғни ол өзіне-өзі әр уақытта да мән беріп,
өзінің жүріс-тұрысының, тәртібінің оқушылар тарапынан әр уақытта да
бақылауда екендігін сезулері шарт. Сыртқы әсер, үлгі-өнегені қабылдағыш
балалар мұғалімге үнемі назарларын аударады. Мұндай жағдайда мұғалім v'
оқушыларға әр уақытта да кіршіксіз таза, адал және әділ болып, ұқыпты да
бір мінезді болуды талап етеді. Педагогикалық этика балалардың түрліше
талаптарын орындау жолында әділеттілікті, шыншылдықты керек қылады.
М. И. Калинин шыншылдық, әділеттілік, жолдастық борыш т.б. туралы ба-
лалардың өзіндік моральдық кодексі бар деген болатын. Жақсы мұғалім
балалардың мұндай кодексіне өте ұқыптылықпен карайды, олардың жолдастық
борыш, әділеттілік, шыншылдық жөніндегі ұғымдарын білуге тырысып, сол
тұрғыдан оларға әсер етеді. Егер де олардың ұғымдарында кемшіліктер болса,
оны өзінің ұстаздық ыкпалы арқылы түзетуге тырысады.
Әрбір мұғалім өз оқушыларының алдында қадірлі болуға талаптанады.
Мұндай қадірге ие болу үшін, педагогтың студентке деген қатынасы әр кезде
гуманистік мазмұнда болуға тиісті.
Адам адамға дос, жолдас, бауыр деген принцип мұғалімнің балаға деген
қарым-қатынасында ерекше көзге түседі. Балаларды сүймейтін, олар-
дың жан дүниесін ұғынбаған адам жақсы мұғалім бола алмайды. Олай болса,
оқытушылардың мәдениеттілігі мен адамгершілігінің өзі балаға деген
сүйіспеншілігі арқылы айқындалады.
Мұғалімнің балаларды суюі оларға қойылатын қатаң таланты әлсірету деп
ұғынуға болмайды. Оқытушының оқушыға деген сүйіспеншілігі оқушыларды
білуді, түсінуді, әр түрлі жағдайларда даму ерекшеліктерін аңғаруды қажет
етеді. Бұл да педагогтың ең негізгі адамгершілік қасиетінің бірі болып
табылады.
Мұғалімнің балаларға деген сүйіспеншілігі сырттай қарағанда оларды
тәрбиелеу мен оқытуға тікелей байланысы жоқ сиякты болып көрінгенімен,
шындығында олай емес. Мұғалімнің салқындық білдіруін жас буын тез аңғарады.
Мұндай мұғалімді балалар іштей ұнатпайды. Ал балалар өз ұстазын жек көрген
жерде нағыз тәрбиелік ықпал болуы мүмкін емес. Мұғалім мен мектеп
оқушыларының арасындағы қатынас бір-бірін
сыйлаушылық пен сүйіспеншілік негізде құралмаса, білім беру мен тәрбие ісі
жемісті болуы мүмкін емес.
Мұғалім мен оқушының арасында, сол сияқты мұғалім мен педагогикалық
коллективтің арасындагы шынайы адамгершілік қатынастардың орнауы әрбір
педагогтың білімі мен мәдениеттілігінің даму сатысына байланысты. Шынында
да, мұғалім қызметінің ерекшелігі оның рухани байлығын, асқан
адамгершілігін қажет етеді. Ол әр уақытта да творчестволық инициатив
көрсетіп, тәлім-тәрбие жұмысындагы формальдық әдістердің орын алуына жол
бермеуге тиісті. Қазіргі заманның
өскелең талаптарына сай азаматтарды тәрбиелеу күрделі де
жауапты,
сонымен катар шығармашылықты қажет ететін міндет екендігін ешкім де
жоққа шығармайды. Педагог нағыз зерттеуші, творчествольтқ қабілеті барынша
жетілген адам болуға тиісті, өйткені ұстаздық қызметтің өзі басынан аяғына
дейін қандай да болмасын стандартқа төзбейтін, шығармашылық процесс.
Мұғалім әр уакытта, әр сағатта үйренуде, ізденуде болуы шарт. Сол сиякты
мұғалім музыкадан, әдебиеттен, өнерден хабардар
болуға тиіс. Өзін-өзі жетілдіру, өзінің мәдени дәрежесін үнемі ұлғайтудың
мұғалім еңбегі үшін мәні зор. Онсыз мұғалімнің балалар қауымы алдында
жеткілікті моральдық беделі болмайды, оқушылар мұғалімді шын көңілмен
сыйламайды, тек қана сырттай қадір тұтады. Сайып келгенде, мұндай
мұғалімнің рухани дүниесі балалар санасында елеулі із қалдырмайды. Ал мұның
өзі тәрбие жұмысындағы орны толмайтын олқылық болып есептеледі. Есею
жолындағы жас буынның алуан қырлы қабілеттерінің көптеген потенциалдық
мүмкіндіктері дер кезінде ашылмай, оянбай, томаға-тұйық күйінде қала
береді. Бұған ұстаз жауапты. Жас баланың рухани дүниесіндегі кейіннен жалын
шашпақ ұшқынды таба білу мұғалімнен мол мәдениеттілікті, нәзік
сезімділікті, білімділікті талап етеді...
Тынымсыз іздену, "жаңалыққа жету мұғалімнің өзіне қызғылықты болып, ол
осы сапарда ләззат алса ғана, өзінің алдына қойған мақсатына жете алады.
Міне, осыдан өте маңызды этикалық принцип келіп шығады, ол - мұғалімнің
шәкірт жан дүниесін түсіну жолында кездесетін кандай да болмасын қиындыққа
төзімділігі, жастардың түбегейлі мүддесі мен алға койған мақсатын, неге
ұмтылатындығын біліп, сол үшін аянбай қызмет жа-сау, олардың титтей де
болсын белгілі бір іске бейімділігін табу. Сөйтіп, балаларды оптимисте тани
біліп, үнемі осыған баулу.
Әрине, мұғалім психикасы мен бала рухани өмірі арасында айтарлықтай
айырмашылықтар бар, Бұл айырмашылықтар бір-біріне қайшы келмейді, керісшше,
бірін-бірі толықтырады. Оқушы өмірден алған тәжірибесі жеткіліксіз болуына
байланысты және психикасының қалыптасу
ерекшелігіне қарай, көбінесе өзінен үлкен, көпті білетін адамның яғни
мұғалімнің жетегінде болып, оның айтқанын ұғынуға тырысады. Ал мұның өзі
мұғалімнің тәрбиелік әдістері бала көңіліне қонымды болғанда ғана сәтті
нәтиже беруі мүмкін. Өмірден алған тәжірибесі және білімі біркелкі мол
мұғалім өзінің қабілеттілігін оқушыларға үйрету, түсіндіру арқылы жеткі-
зуге тырысады. Ол үшін мынадай үш маңызды касиеттің болуы қажет.
Біріншіден, балаларға білім беруге ынтызарлық, екіншіден, баланың
психикасын жақсы түсіну, үшіншіден, керек жағдайда, баланың
өзіне айналуға қабілетті, яғни баланың орнына өзін-өзі қоя білуі қажет.
Білім мен өзінің тәжірибесін оқушыларға беру жолындағы ынтызарлықты
мұғалімге тәрбие арқылы қалыптастыру өте қиын. Мұндай касиет көбінесе
адамдардың қалыптасу және жетілу ерекшеліктеріне тән. Кейбір адамдарда өте
ерте жастан бастап өз білімін басқа адамға беруге ынтызарлығы байқалады.
Егер мұндай адамдар кейіннен педагогикалық жұмыспен шұғылданса, олардан
жақсы мұғалім шығуы мүмкін.
Жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеу сол жолда қызмет жасайтын адамдарға
қосымша моральдық міндет жүктейді. Шын педагог болу үшін терең біліммен
қатар, жоғары моральдық қасиет керек. М. И. Калининнен кез- келген адам-
педагог бола ала ма деп сұрағанда: Жоқ, бола алмайды—деп жауап беріп, өз
ойын былайша түсіндірген болатын:—Адам баласы егер де өзін-өзі
педагогикалық әрекетке органикалық бейімдесе, табиғатта он адамнан тек
біреуі ғана педагог болып шығады, ал педагог болуға бейімі жоқ, бірақ та
соған қарамастан педагогикалық қызметпен шұғылданғысы келетін адамнан ақыр
аяғында нағыз педагог шықпайды.
Оқытушының психология саласында жеткілікті білімі болуга
тиісті деген мәселе біздің педагогикалық әдебиеттерімізде біркелкі
шешілген. Сондықтан да бұл - - дәлелдеуді қажет етпейді. Ал педагог
қажетті жағдайда өзін-өзі студенттің орынына коя алуға қабілетті ме деген
мәселе тәрбие процесі және педагогтың кәсіптік шеберлігіне
тікелей байланысты болғанымен, әлі де шешілмеген проблемалардың қатарына
жатады. Мұғалім қажетті жағдайда артист сияқты баланың бейнесіне көше білуі
керек деген пікірді жоғарыда айттық. Сонымен бірге, ол баланың толық
сеніміне ие болып, оның қатарласы ретінде калтқысыз сөйлесуге, сырласуға
кабілетті болуы қажет.
Педагог жұмысы мен актер жұмысының арасында ұксастық та, айырмашылық
та бар. Баланың жан дүниесін егжей-тегжейлі игеру нәтижесінде онымен
катарлас ретінде катынас жасау әрбір мұғалімнің
қолынан келмейді. Сөз жок,— деп жазды К. Маркс,— үлкен адам бала бола
алмайды, бірақ та баланың ашық, анық мінезі оны куантпай ма, ол өзінің
біркелкі жоғары дамыған сатысында өзінің бұрынғы мәнін қайталауға тырыс-пай
ма....
Шын педагог өзінің эстетикалық сезімі жағынан әр кезде де өте сүйкімді
болмақ. Керек жағдайда ол өзінің көңілсіз күйін жасырып, куанышты, жайдары
мінез-құлықты көрсетуге қабілетті болуы керек.
Шындығында да, сыртқы көрініс адамның ішкі мәніне көбінесе сәйкес
келмейді, сондықтан да мектеп оқушылары да мұғалімнің жасанды эмоциясына
алдануы әбден мүмкін. Демек, тәрбиелік ситуация кажет ететін жағдайда
мұғалімнің артист әрекетіне ұқсас қимыл жасауы педагог этикасы тұрғысынан
қарағанда пайдалы да орынды.
Тәрбиеші өзін-өзі дұрыс ұстай білуге тиісті,— деп жазды А. С.
Макаренко,— ол өзінің әрбір қозғалысының тәрбиелік роль атқаратындығын және
нақтылы жағдай нені қажет ететінін немесе нені кажет етпейтінін білуі
шарт. Мұны іске асыру үшін мұғалімнің шеберлігі жоғары дәрежеде болуы
қажет. Мұғалімнің қандай да болмасын жағдайда баланың ішкі дүниесін
түсініп, дүниедегі құбылыстарды бала тұрғысынан қарауға кабілеттілігі оның
маңызды моральдық сапасының бірі болып табылады. Ол мұғалімге балалардың
ішкі сезіміне әсер етуге мүмкіндік береді, оның өзі жас өспірімнің рухани
дүниесінің қалыптасуына және ой өрісінің дамуына ойдағыдай жағдай жасайды.
Соңғы кезде шығып жатқан көптеген педагогикалық әдебиеттерде моральдың
талабына сәйкес келетін жоғары гуманистік идеялы жаңа адамды қалыптастыру
жөнінде жалпы қағидалар көп айтылады. Бірақ адамның ішкі сезімі қандай
болуы жөнінде әлі де болса дәйекті тұжырым жоқ.
Ал шындығында ішкі сезімді тәрбиелемей жаңа адамды қалыптастыру
өте қиын. Мектеп оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеу барысында,
оларда моральдық нормалар мен принциптердің қалыптасуына көбірек мән
берілумен қатар, моральдық сананың тәрбиеленуіне оның идеясының,
сенімінің, сезімінің, характерінің, еркінің қалыптасуларына ерекше мән
берілу қажет. Педагог этикасы мұғалім өзінің кәсіптік шеберлігін үнемі
жетілдіріп отыруы негізгі міндет екендігін атап көрсетеді, сонымен қатар
ұстаз өз сезімін мейірімді, қайырымды болу бағытында тәрбиелеу қажеттігіне
көп көңіл бөледі. Мұндай сезімді мұғалім оқушыға да калыптастыруы шарт.
Мұғалім баланың жан дүниесіндегі игі қасиеттерді барынша жетілдіріп, оның
өмірде тек жақсыны, болашақ жарқын арманды іске асыруға, сөйтіп өмірдегі
бүкіл ұнамсыз, жағымсыз нәрселерден өзін аулақ ұстауға тәрбиелейді.
Сабақ беру процесінің өзі мұғалімге студенттерді сол пәнді түсінуге,
жақсы көруге үйретіп қоюмен шектелмейді, олардың сәулетті мұраттарының
рухында тәрбиелеп, балалардың басқа адаммен қатынасы гуманистік мазмұнда
болуына, мұғалімнің өзі нені сүйеді, неге сенеді, соларды бала бойына берік
сіңіріп, оны адамдық қасиетіне айналдыруды көздейді.
Бірақ мұның бәрін іске асыру үшін белгілі бір жағдайлар керек. Атап
айтқанда, мұғалім оқушытның эмоциясына, көңіл күйіне күшті әсер етіп,
оларды жігерлендіріп, жоғары моральдық идеяларына жан-жақты берілген адам
етіп тәрбиелеу ісін балалардың сезімдеріне гуманистік бағыт беру арқылы
орындайды. Мектеп оқушыларына бір тұтас сананы қалыптастыру үшін мұғалім
тәрбие мен білім беруді олардың саласына ғана емес, сезіміне
де күшті әсер етуі арқылы іске асырады.
Барлық жастағы оқушыларға, мұғалімнің аз да болса көңіл күйінде,
эмоциясында болған өзгерістер бірден өзінің әсерін тигізіп, кейбір жағдайда
мұндай өзгерістер оқушылардың оқу қабілеттілігіне ғана емес, тіпті оның
бүкіл өміріне ықпал жасайды. Мұғалімнің оқушымен сөйлескенде дөрекілігі,
ұрсып-зекіруі, ызғарлы ашуы баланың нерв жүйесіне елеулі зақым келтіреді.
Психологтардың оқытушыдан сабаққа әзірлену барысында сабак процесіндегі
тәртібіне, эмоциясына мән берулерін талап етуі кездейсоқ нәрсе емес, өте
орынды. Міне, мұның бәрі де педагогтан жоғары моральдық қасиеттерді, шынайы
адамгершілік мінез-құлыкты, қоғам алдында тұрған өз міндетін дұрыс
түсінушілікті ең негізгі мәселелердің бірі етіп қойып отыр.
Қазіргі қоғамда мұғалімдік кызмет атқару — озық ғылым мен мәдениеттің
жетістіктерін жас буынның санасына жеткізу жолында жан аямай жұмыс істейтін
қоғам қайраткері болу деген сөз. Оқу программасында қамтылған
материалдармен ғана шектеліп қоймай, балаларды ғылымның ең соңғы
жаңалықтарымен таныстырып отыру мұғалімнің ең маңызды азаматтық борышы деп
жоғарыда айтылған. Осындай қоғамдық мүддені дұрыс түсініп, оны іске асыру
жолында қажырлы қызмет ету мұғалім санасынын, қазіргі мәдени дамудың,
талабына сай екендігін көрсетеді.
Педагог этикасы окытушылар коллективінің және әрбір мұғалімнін,
қоғамға (таптық қоғамдарда өз тобына) катынасын белгілейтін болғандықтан,
бұл қатынастардың моральдық жақтары ең алдымен мұғалімнің қоғамдық міндеті
және намысы мен абыройы арқылы көзге туседі.
Барлық мамандықтарды мораль мәселесіне қатынасына, мазмұнына, түріне
қарай екіге белуге болады. Біріншісіне кәсіптің объектісі адамдар болатын
қызметтер (мәселен, дәрігер мен мұғалімдер), екіншісіне белгілі бір
мамандықтағы адамдардың қоғамның материалдық игіліктерін өндіру саласында
қызмет ететіндер жатады. Материалдық өндіріс саласында да адамдар арасында
моральдық мазмұны бар қатынастар болады. Бірақ бұл саладағы мораль туралы
ұғымдардың мәні өзгеше. Мұғалімдік қызметте моральдық сананы қалыптастыру
негізгі міндеттердің бірі, ал өндірістік қызметте адамдардың рухани
дүниесін жетілдіру ісі негізгі жұмыстан туынды және оның мазмұнына бағынып
отырады.
Өз мамандығын терең меңгеру арқылы қоғам алдындағы міндетін түсініп,
оны іске асыру барысында белгілі бір кәсіптің екілі қоғамдық жалпы мүддені
орындауға өзіндік үлесін қосады.
Педагог этикасында ең күрделі мәселенің бірі — қызмет барысындағы
қоғамдық міндетті дұрыс атқару маңызды роль атқарады. Кәсіптік міндет жұмыс
бабындағы негізгі талаптарды орындаумен катар, басқа да қоғамдық
тапсырмаларды қамтиды. Ол міндеттер көбінесе адамдардың моральдық
жауапкершілігін түсінулерімен тығыз байланысты.
Кәсіптік міндет деген ұғым мен мамандық намыс және абырой деген
ұғымдар тығыз байланысты. Бұл этикалық категориялар арқылы белгілі бір
мамандықта жұмыс істейтін адамдардың қоғам, коллектив алдындағы намысы мен
абыройының қалай анықталатыны белгіленеді. Сонымен қатар, бұл ұғымдар
арқылы мамандық қоғам, коллектив алдында өзінің жеке абыройын сактау үшін
күресу қажеттігін, сөйтіп өз мамандығының қоғам алдындағы міндетін терең
түсіну керектігін білдіреді. Сонымен, бұл ұғым мұғалім еңбегін кәсіптік
мораль тұрғысынан бағалауға мүмкіндік береді. сондықтан да кәсіптік намыс
пен абыройды түсіну және оның мәнін сезіну адамдардың іс-әрекетінің ішкі
түрткісі қызметін атқарады.
Педагог абыройы әр түрлі моральдық сапа арқылы анықталады. Солардың
ішінде ең негізгі орын алатындары педагогтың жақсы маман болуы, сабақ беру
әдісін терең меңгеруі, оның адамгершілік қасиетінің жоғарылығы, халық
алдындағы беделінің болуы т. б. яғни сол өзі таңдап алған мамандығына
лайықты болуы жатады. Бұлардың ішінде, педагогтың абыройын көтеруде ең
негізгі роль атқаратыны өз мамандығын терен, меңгергендігі, сол мамандықтың
майталман шебері болуы. Әр уақытта да іскер болуға ұмтылу педагог
абыройының ең негізгі компоненті. Бұған карап мұғалімнің, абыройы
педагогикалық этиканың түпкі мақсаты деп түсінбеу керек. Өйткені өз
мамандығын терең меңгеруге талпыну кейбір жағдайда моральдық сана-сезімнің
жоғарылығының, қоғам алдындағы борышты терең түсінгендігінің нәтижесінен
емес, жеке бастың мүддесін көздегендіктен іске асуы мүмкін. Сондықтан да
оқытушының абыройы және сол абыройды сақтау жолындағы оның іс-әрекеті
әркашан да мұғалімнің қимылының ішкі түрткісі арқылы, қандай мақсатты
көздеп қимыл жасағанына байланысты көрініп отырады. Бұл жерден педагогтың
абыройын оның борышынан бөліп алып қарауға болмайтындығын көреміз.
Өзінің оқытушылық мамандығын терең меңгеру жолындағы еріктілік,
мұғалімнің бағалы шығармашылық бастамаларын қоғам тарапынан қолдап
отыру — міне, мұның барлығы оқытушының абыройы мен намысын өзіне тәуелді
етеді, тек өзі талпынып, болашақ ұрпақтарды тәрбиелеуде кездесетін
қиындықтарды жеңіп, білім дүниесінің мұхитына белін бекем байлап түскен
адам ғана шын намысын сақтап, өте жоғары абыройға ие болады.
Бүгінгі заман талабы білім беру жүйесінің алдына жаңа міндеттер қойып
отыр. Өркендеп бара жатқан әлемдік мәдениетпен иық теңестіре алатын ел болу
үшін ұлттық рухтағы қағидаларымен әлемдік білім беру технологияларын
ұштастыра қолдану қажеттігі туындап отыр. Әрбір жеке тұлғаны жан-жақты
дамыту, олардың өзін-өзі тануы үшін мұғалімдер алдына білім беруде
инновациялық технологияларды ендіру міндеті жүктеліп отыр.
Технология — шеберлік, іскерлік деген ұғымдар берсе, ал П.В.
Беспалько Оқу тәрбие процесінің алдын-ала жүйелі түрде жобалануы, оны
тәрбиеге жүзеге асыру, яғни, белгілі педагогикалық жүйенің тәжірибеге
жүзеге асатын жобасы деп қарастырады. Ал Т.И. Шамова Білім беру
технологиясы оқушыларға ыңғайлы қамтамасыз етіп, нақты нәтижеге жету
мақсатында білім беру үрдісін жобалаудағы, ұйымдастырудағы мұғалімдер мен
оқушылардың бірлескен іс-әрекетінің үрдістік жүйесі деп анықтама береді.
Қалай дегенмен де технология инновациялық іс-әрекет оқытудың жаңа
формалары, амалдарымен іздене отырып, жоғары нәтижеге жетуге талап етеді.
Жаңа педагогикалық технология ұғымына тән, белгісіз, жаңа оқыту амалдары,
іс-әрекетімен ізденуді, яғни, білім мен тәрбие берудегі оның ғылыми
нәтижеге қол жеткізуі, жаңа ізденістерін оңтайлы пайдалану, сол арқылы
жоғарғы көрсеткіштерге жету деген сөз. Жоғары көрсеткіш білім деңгейін
шығармашылық деңгейге жеткізу деген сөз.
Оқыту технологиясын қолданудағы басты мақсат баланы жеке тұлға ретінде
қалыптастыру, яғни, бірінші орынға баланың білімін, білігі мен дағдысын
емес, жеке тұлғаның білім алу арқылы дамуын қояды. Бұл мәселеде ғалым
педагог Л. Занков Оқыту-оқушының жалпы рухани дамуын қамтамасыз етуі
қажет десе, көрнекті психолог Л. Выготский: Жақсы оқыту деп, баланың
дамуынан ілгері жүретін, оны жетекке алатын оқытуды айтады деп оқу баланың
өзінің танымдық белсенділігі екенін анықтайды.
Сабақта тақырыпты эмоциялық тұрғыдан саналы игеру-алған білімнің
дәйектілігін қамтамасыз етеді. Материалды саналы меңгерген оқушының жауабы
логикалық байланысы мығым, көңілге қонымды, нақтылы болып келеді.
Жалпылама берілген білімнен гөрі оқушының өз тәжірибесіне негізделген
білімнің тартымды болып, шәкірт жәгері мен ынтасын арттыратындығы даусыз.
Шығыс даналығы былай дейді: Маған айтсаң ұмытып қаламын, көрсетсең есімде
қалар. Ал істетіп көрсетіп берші, үйреніп аламын. Яғни, баланың ынтасын
арттыратындығы даусыз. Шығыс даналығы былай дейді: Маған айтсаң ұмытып
қаламын, көрсетсең есіме қалар. Ал істетіп көрсетіп берші, үйреніп аламын.
Яғни, баланың ынтасын жетелеу арқылы оқыту тасқа басқан таңбадай болары
сөзсіз. Қызығушылықпен алған білімін бала өз өмірінің мақсаттарына қолдана
біледі.
Білім беру саласындағы өзгерістер мен жаңалықтарға ізденімпаздықпен
қарау қай мұғалімнің болса да басты міндеті. Оқушыларға жүйелі білім,
сапалы тәрбие беру ісіне жаңа талап тұрғысынан қарап, оқыту тәсілдерін
жетілдіріп отыру бүгінгі күн талабы.
Оқыту мен тәрбиелеудегі мақсат — баланы өз заманына лайық адам етіп
шығару болса, осы оқыту стратегиялары арқылы бала білгенін салыстырып,
сынап дұрыс пен терісті, ақ пен қараны саналы түрде айыратындығын байқадым.
Бала оқуға емес оқу балаға қызмет еткенде оның ынтасы да, жігері де бір
мақсатқа жұмылатындығын көрдім.
Мектеп оқулығындағы 7-сыныптың қазақ әдебиетінде М.Әуезовтың
Көксерек әңгімесі берілген. Әңгіме мазмұны балаларға бұрыннан киносы
арқылы таныс болғандықтан және осы кезеңіндегі балалар психологиясына өте
жақын болғандықтан оқушылар әңгіме негізіндегі авторлық көзқарас,
проблематика көмескі қалады. Әңгіме оқушының сезім күйі, эмоциясын жаулап
алады да, оның негізіндегі басты мәселелер соның қалтарысында қалып қояды.
Әңгімедегі негізгі ойды, яғни, адамдардың қасқырлардан да қатал, тағы
екенін оқушылардың өздеріне қалай аштыруға болады?
Әдебиет пәнінің басқа пәндерге қарағандағы бір артықшылығы -әдебиет
тәрбие құралы. Сабақта алған білімді өмірде қолдана білуге, адамгершілік
қасиеттерге жетелейді.
Кейбір сабақтарда + белгісімен белгіленген сұрақтар төңірегінде
ойды әрі қарай жалғастырып мағынаны таныдық.
Сабақтың ІІ бөлімінде, яғни, мағынаны тану кезеңінде кубизм
стратегиясын пайдаланып топтық жұмыс жүргіздік.
Сынып оқушыларын 5 топқа бөліп әр топқа мынандай тапсырмалар бердім:
Зерттеңіз
а) Әңгіме бөлімдері бойынша тақырыптар қойыңдар.
ә) Әңгіме тақырыбы мен негізгі ойы қандай оқиғалар арқылы берілген?
Суреттеңіз
а)Көксеректің тағылық бейнесін суретте
ә) Кейіпкерлер туралы пікір. (Әңгімеден мысалдар ала отырып дәлелде)
Салыстыр
а) Әңгіме бойынша Көксеректің ауылдардағы өмірі мен тағылық өмірін салыстыр
ә) Қасқыр мен адам бейнелерін салыстыр
Қолданыңыз
а) Әңгімеден теңеу, эпитет, синекдоха, кейіптеулерді тауып мысалдар келтір.
Өз ойыңмен байланыстыр
Көксеректе қазір бұрын ешқашан білінбеген долылық бар, жойқындық бар
еді. Туғаннан бергі барлық көресі осыдан — екі аяқтылардан дегендей,
жығылып, домалап жатқан балаға тап берді.
Берілген уақыт ішінде әр топ өз тапсырмаларымен жұмыс жасап, өз
ойларын ортаға салды. Толық жауап болмаған кезде өзге оқушылар пікірлермен
толықтырып отырдым.
Ой толғау бөлімінде оқушылардың өздеріне қаратыла қойылған сұрақтары
бойынша эссе жаздырдым. Үйге тапсырмаға Адам және табиғат деген тақырыпта
эссе жазу.
Оқушыларды топтық жұмыста бағалауда әр топтың топ басшыларының
белгіленуіндегі бағалау қағаздарын пайдаландым.
Сабақтарды осылай жүргізу маған және менің оқушыларыма не берді деп
ойлайсыз?
Сабақта мұғалім білімге бағыттаушы, ал оқушылар белсене қатысушы
болды;
Кез-келген оқиғаның астарына ой жүгірту керек екенін сезіне бастады;
Кейіпкерлер ерекшелігін өзге кейіпкерлермен салыстыра отырып ашуға
тырысатын боды;
Оқушылар бір-бірінің жауаптарын тыңдап, ой бөлісіп, бір-біріне құрмет
көрсетуге үйренеді;
Өз пікірін ашық түрде қорғай бастады;
Жеңілден ауырға өтуге тиімді жол іздей бастады;
Өзіндік ой-пікір, қиял дүниелері дамып, жазу жұмыстарына кһзқарастары
өзгерді.
Сабақта оқушылар белсенділігін көтеріп, қызығушылықпен жұмыс
ұйымдастырып, тек танымдық іс-әрекетті ұйымдастырушы ретінде сабақ өткізуге
болатындығына көзім жетті.
Өткізген ашық сабағымда оқушылардың әдебиетке деген қызығушылығының
көп болуы.
Жаңаша педагогикалық технология-ғылым жетістігі. Қазақстанның
тәуелсіз мелекет ретінде қалыптасуы барысында орта білім берудің жүйелі
реформалануы қоғамдық тұрғыдан үлкен маңызға ие. Білім беруді реформалауды
жүзеге асырудың және бір маңызды сипаты қазіргі уақыттағы оқыту үрдісін
технологияландырудың қажеттігінен туып отыр. Осыған орай, соңғы кезде
оқытудың әр түрлі педагогикалық технологиялары жасалып, мектеп өміріне
енгізіліп жатыр.
Олар мыналар:
Лысенкованың алдын ала оқыту
Хазанкиннің есеп шығару
Палтышевтің физиканы есептеп шығару
Шаталовтың интенсивті оқыту (тірек сигналдарын пайдалану)
Эрдниевтің ірі блоктап оқыту, мәселелік оқыту, оқытудың белсенді
әдісі т.б. Ал соңғы жылдары оқытудың модульдік технолоиясымен В.М.
Монаховтың, Дяченконың оқытудың ұжымдық тәсілі, сондай-ақ профессор
Ж.Қараевтың оқытуды дербестендіру мен дифференциялау және білім беруді
демократияландыру мен ізгілендіру ұстанымдарына негізделген жаңа
педагогикалық компьютерлік технологиясы еліміздің көптеген мектептерінде
қолданылып жүр. Егер осы жұмыстарда қарастырылған оқытудың педагогикалық
технологиясын оқу тәрбие үрдісіне оқытудың жаңартылған жүйесінің жобасы
ретінде енгізетін болсақ, онда білімді демократияландыруға және
ізгілендіруге; оқыту сапасын арттыруға; басқару сапасын жетілдіруге;
оқушылардың дамуына бақылау жасауға; соған сәйкес бағалауға болатыны ғылыми
негізде дәлелденіп отырғаны ақиқат.
Мектептерде жүргізіліп отырған қазіргі тәжірибелік-сынақ жұмыстардың
басты міндеті жаңаша оқытудың педагогикалық технологиясын оқыту үрдісіне
енгізу болып табылады. Мәселен Л.В. Замков, Д.Б. Эльконин В.В. Давыдовтың
бірлесе жасаған Дамыта оқыту жүйесі бір-бірімен тығыз байланыста әрі
мынадай ұстанымдардан құралады.
1. Жоғары деңгейдегі қиындықта оқыту.
2. Теориялық білімнің жетекші рөлі
3. Оқу материалдарын жеделдете оқыту
4. Оқу үрдісін оқушының сезінуі
5. Барлық оқушылардың дамуы үшін жүйелі жұмыс істеу. Л.В. Замковтың
оқыту жүйесінде оқушы өзін емін-еркін сезінеді, оның әлеуметтік
мүмкіндігімен дербестігінің дамуына жағдай жасалады. Осы жүйеде оқушы мен
мұғалімнің арасындағы жаңаша қарым-қатынастың іргетасы қаланады. Мұғалім
түсіндіруші, оқытушы тұрғысынан емес, оқушының оқу әрекетін ұйымдастырушы,
бағыттаушы ретінде көрінеді.
Д.Б. Эльконин мен В.В. Давыдовтың зерттеулері оқу әрекеті мен оның
субьектісін қалыптастыруға амалдары бағытталған оның құрылымы мынадай: Оқу-
танымдық мотивтер, оқу тапсырмалары, оқу операциялары.
Педагогика ғылымында баланы оқыту мен тәрбиелеудің міндеті жан-жақты
дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру болғандықтан, жаңа технология бойынша
әдістемелік жүйенің басты бөлігі оқыту мақсаты болып қалады. Сондықтан
танымдылық іс-әрекетті белгілі бір дәрежеде белсендірілуі қажет. Бұл
әдістемелік жүйенің басқа бөліктерінде (мазмұн, әдіс, оқыту түрі мен
құралдарының) өзара байланысы қалпында өзгертілуін талап етеді. Мұны
орындау үшін мына ұстанымдар жүзеге асуы тиіс.
1. Оқушылардың өзіндік ізденуі іс-әрекетінің әдістерін меңгеру талап
етіледі. Өйткені бұл әдістердің күнделікті пайдаланып жүрген оқыту
әдістерінен айырмашылығы бар. Яғни, жаңа жағдайдағы оқыту әдістемесі деп
отырғанымыз: оқушы-мұғалім ұстанымының өзара тығыз байланыстығы. Демек
белсенділігіне баса назар аударылады.
2. Жаңаша оқытудың негізгі түрлері: оқытудың дербес және топтық
түрлері табылады.
Бұл жерде алға қойылатын басты мақсат-оқушыға деген сенім, оның өз
ісіне жауап беру мүмкіндігіне сүйеніп беделі мен қадыр-қасиет сезімін
дамыту.
3. Жаңа технологияның мақсаты бойынша оқытуды ізгілендіру қажет.
Бұл үшін оқу құралдары оқушылардың өздігінен танымдық іс-әрекетін
жүргізе алатындай болуы керек. Бұрынғы дәстүрлі оқулықтар мұндай талапты
қанағаттандыра алмайды, сондықтан оқушылардың өз бетімен білім алуына аса
бейімделген жаңа типтегі оқулықтар керек-ақ.
Жаңа технологияның тағы бір психологиялық негізі болып табылатын
теория — Л.С. Выготскийдің оқыту үрдісінде оқушының ақыл-ойының дамуы
актуальды даму аймағынан жақын арадағы даму аймағына ауысу туралы
теориясы. Бұл ауысу тапсырмаларды қайталап орындауға ғана арналған бірінші
деңгейден өнімді іс-әрекетті қажет ететін келесі деңгейлерге ауысу
негізіндегі іс-әрекет арқылы жүзеге асады. В.П. Беспалько бұл деңгейлерді
төртке бөледі: Бірінші деңгей - міндетті, оқушылық, екінші-алгоритмдік
үшінші-эваистикалық, төртінші-шығармашылық.
Ендеше оқушылардың білім, білік, дағдыларын жетілдіру үшін оқытудың
жаңа технологиясы негізінде дифференциалдық және дербес деңгейлік
ұстанымдардың талпарына сәйкес өткізілетін әр түрлі сабаққа арналған жаңа
тұрыптағы оқулықтар мен оқу құралдары қажет. Бұлар-әңгімелесуші-оқулықтар
мен оларға қосымша төрт деңгейдегі тапсырмалар берілген жұмыс дәптерлер.
Әңгімелесуші-оқулық бойынша оқушылар жаңа тақырыпты өз бетімен
меңгеріп, анықтама мен ережелерін өзі шығарады. Қарапайым жаттығу —
мысалдармен оларды бекіткеннен кейін жұмыс дәптерлеріндегі деңгейлік
тапсырмаларды орындауға көшеді. Дегенмен, оқушылардың өз бетімен білім алу
үрдісі, басқаруға ыңғайсыз делініп, сыналып жүр. Сондағы айтатындары:
оқушы осы кезеңде өз білгенін істейді, оның іс-әрекеті, көбінесе, қате
болады дейді.
Біздіңше, оқытудың жаңа технологиясы жағдайында оқушылардың өздігінен
жүргізетін танымдық іс-әрекет үшін тапсырмалар күрделілігі төрт деңгей
бойынша құрастырылып, ондағы барлық деңгейдегі тапсырмалар қызғылықты
мазмұндалған болса оқушыларда ынталану пайда болады. Мұндай жаңа технология
бойынша сабақ беріп жүрген мұғалімдер үзіліс кезінде де оқушылардың
сабақтан бас алмайтындығын айтады. Өйткені оқушылар өзара бәсекелесе отырып
жұмбақ, сөзжұмбақ, ребус, математикалық басқатырғыштар сияқты әр деңгейдегі
тапсырмаларды шешуге ұмтылатыны даусыз. Бұл жерде үлгерімі кейіндеп қалып,
өз құрбыларын белгілі бір себептермен қуып жете алмайтын оқушылармен қалай
жұмыс істеуіміз қажет? деген сұрақ туады. Бұл мәселенің де оңды шешуі
қарастырылған.
Олар мыналар:
– Барлық тапсырмаларды мезгілінде орындаған оқушылар үлгермеушілерге
көмектеседі,
– Сыныптың басқа оқушылары өздігінен жұмыс істеп жатқан кезде мұғалімнің
үлгерімі төмен оқушыларға дербес көмек көрсетуіне уақыты болады. Бұл
қалайша жүзеге асырылады? Енді аз-кем соған тоқталып өтейік.
– Деңгейлік тапсырмаларды енгізудегі басты мақсат-сынып оқушыларын
қабілеті және қабілетсіз деп жасанды әр түрлі жіктерге бөлуді
болдырма. Осы арқылы деңгейлік және дербес оқыту, сонымен қатар барлық
оқушыға қатысты ізгілендіру ұстанымдары сақталады. Сондай-ақ деңгейлеп
оқыту барысында оқушының бірінші деңгейдегі тапсырмаларды дұрыс
орындағаны есепке (зачет) алынып отырады. Демек, қандай оқушы болсын,
өзінің жақсы оқитындығына қарамастан оқушылық міндетті, яғни бірінші
деңгейдегі жұмысын орындаудан бастайды. Нәтижеде бұл барлық оқушыларды
тірек білімімен қамтамасыз етеді және қазақстан Республикасының Білім
туралы Заңы талаптарына сай міндетті бірінші деңгейдегі толық игеруін
жүзеге асырады. Мұндай есепке алып (зачеттік) жүйесін жүргізу нәтижесінде
білімді толық меңгеріп алатынын тәжірибеден байқап жүрміз. Өйткені
алғашқы деңгей тапсырмаларын толық және дұрыс орындамайынша олар келесі
деңгейге көшпейді, Міндетті деңгейдегі толық меңгерген оқушылар әрі
қарай ілгері ұмтылады, өзіне өзінің сенімі артады.
Жалпы жаңа педагогикалық технологияда бағалау үрдісі арнайы қосу
әдісімен жүзеге асырылады. Бағалау жүйесінде оқушы білімінің ең төменгі
деңгейі негізге алынады және ол деңгей мемлекеттік стандарттың ең төменгі
талабына сәйкес келеді. Дарындылығына, бейімділігіне, жоғары даму деңгейіне
қарамастан оқушылардың барлығы бірінші деңгей тапсырмаларын дұрыс орындауы
шарт. Бірінші деңгейдегі барлық дұрыс және мезгілінде орындалған
тапсырмалар жоғарыда есеп-зачетка алынып отырады дедік. Зачеттің
екіліктен айырмашылығы: бірінші деңгейдің есепке алынбаған тапсырмалары
қашан есепке алынғанша міндетті түрде, қайта-қайта тапсырыла береді. Өзін-
өзі бағалау қосу әдісімен жүргізілетіндіктен оқушы бұрынғыдай екілік
аламын деп қорықпайды. Сөйтіп оқушыда жоғары ұпай жинауға деген талпыныс
пайда болады. Ол дұрыс орындалған тапсырмалардың санына ғана тікелей
тәуелді.
Жаңа педагогикалық мұндай технологиялар арқылы оқытудың ізгілендіру
мен демократияландыруға, оқушылардың өздігінен бағыт-бағдарын анықтап,
дамуына, ең бастысы, өзін-өзі тәрбиелей алатын тұлға ретінде қалыптасуына
жағдай жасауға болатыны күмәнсіз. Сондықтан да білім беру жүйесінің алдында
тұрған басты мақсат: жаңа технологияның талаптарына сай оқулықтар буынын
жазу болып отыр.
Ғылыми технологиялық прогресс өндірістің көптеген салаларын ғана
технологияландырып қоймай, мәдениеттің, білімнің гуманитарлық саласына
батыл еніп дами бастады. Қазір ақпараттық, медициналық т.б. технологиялық
салалармен бірге білімнің технологиялық мәселелері қарастырылуда.
Өндіріс процесін технологияландырумен салыстырғанда, педагогикалық
бағдарлама одан да қиын әрі күрделі процесс екенін тәжірибе көрсетіп отыр.
Алайда, бұл программа эксперимент түрінде дәлелденіп, оптимизацияланып және
тиімділігін көрсетіп, тексеріліп барып жоспарлы түрде жүргізілу арқылы
білімді технологияландыруға қолданылып келеді. „Егер жоғары оқу орындары
мен білімді, біріншіден, оны өндіріс орындармен салыстырсақ, сондағы
шикізат , екінші жағынан, оқушы дайын күткен өнімі болып табылады.
Педагогикалық технологияның артықшылығы, басқа технологиялардан
айырмашылығы тірі материалдармен, демек қоғамдағы үстеме өндіріспен
байланыстылығымен ерекшелене түседі. Педагогикалық технология басқарудың
көптеген теориялық және практикалық мәселелерін қамтиды. Олар, оқытудың
құралы мен әдістері және оқу процесін ұйымдастыру. Осы арқылы олар
педагогикалық ой-пікірді тарата алады және міндетті – деген, ХХ ғасырдың
басындағы прагматикалық психология мен педагогиканың негізін
қолданушылардың (У. Джеймс, Д.Ж. Двюн, С. Холл) тағылымдарын растай түсуде.
Индустриалдық педагогиканың өкілі Ф.У Тейлордың да ой-пікірі осыған ұқсас.
30-жылдары АҚШ-та жасалған аудиовизуалдық оқудың алғашқы
программасының кіріспесінің өзі, білімдегі технологиялық революцияның
бастамасы ғана емес, қазіргі кезеңдегі дамыған, мәні, пәні, концепциясы,
морфологиясы, әдебиеттері толық жазылған жаңа пән – педагогикалық
технологияның негізін салды.
Кәсіптік білікті педагогтар мен технологтардың арнаулы программаны
тездетіп жасауы педагогикалық технологияның лексикалық сөздігін оның
түсінігін нақтылай түсуге мүмкіндік туғызады.
Алғаш 20-жылдарда „Педагогикалық технология„ термині педагогтардың
еңбектерінде негізделген. Ол И.П. Павлов, В.М. Бехтерев, А.А. Ухтомский,
С.Т. Шацкий, П.П. Блонский, Қ. Бержанов т.б. жұмыстарында көрініс тапты.
Бұл кезде ол басқа түсінікте „Педагогикалық техника„ термині түрінде
таратылды. Екіншіден, бұл 30-жылдары педагогикалық энциклопедияға оқу
сабақтарын тиімді ұйымдастыруға бағытталған құрал мен тәсілдің жиынтығын
анықтайды – деген ұғымды берген болатын. Сондай-ақ, педагогикалық
технологияға көрнекі құралдарды пайдалану және оқу мен лабораториялық
сабақтарды өткізу процестері де жатқызылған.
Бұл жылдар „Педагогикалық технология„ ұғымын программалап оқытуға,
техникалық құралдарды пайдаланумен байланыстырып отырды. Алайда, бұл пән
ретінде оның фактілері мен материалдары дамытылып, қайта өзгертіліп,
өндіріс адамдары, педагогтар мен ғалымдар өздерінің өндірістік және оқу-
тәрбиелік мақсаттарына қарай өзгертіп отырады. Терминнің атауы Технология
білімге және Білім технологиясы кейіннен Педагогикалық технология
болып өзгертілді. Осылай, оның маңызы, міндеті оқу-тәрбиелік сипаты
біртіндеп толықтырыла түсті. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. Мұғалімдердің педагогикалық кәсіби тұлғасын қалыптастырудың
теориялық негіздері.
1.1.Мектептегі мұғалімдердің педагогикалық кәсіби тұлғасын қалыптастырудың
педагогикалық-психологиялық шарттары ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Инновациялық технологияларды пайдалануда мұғалімнің кәсіби
тұлғасын қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық
негіздері ... ... ...18
1.3. Мұғалімнің педагогикалық кәсіби тұлғасын
қалыптастыру
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...32
ІІ тарау. Мұғалімдердің педагогикалық кәсіби тұлғасын қалыптастырудың
әдістемелік негіздері.
2.1. Дәстүрлі емес сабақтар — мұғалімнің шығармашылығын, кәсіби тұлғасын
арттыру
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..40
2.2. Мектептің оқу-тәрбие үрдісіне Сын тұрғысынан ойлау технологиясын
ендіру-инновациялық технологияларды пайдалануда мұғалімнің
кәсіби тұлғасын, шығармашылығын арттыру
құралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ...44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 48
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 50
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Қоғамдағы қазіргі кездегі қайта
құрулар, экономиканы дамытудағы жаңа стратегиялық бағдарлар, қоғамның
ашықтығы, оның жедел ақпараттануы мен қарқынды дамуы білім беруге қойылатын
талаптарды түбегейлі өзгертті. Әлемнің жетекші елдерінің көпшілігінің білім
беру жүйесі білім берудің мақсатын, мазмұны мен технологияларын оның
нәтижесіне қарап болжайтын болды. Білім берудің қазіргі негізгі мақсаты
білім алып, білік пен дағды-машыққа қол жеткізу ғана емес, солардың
негізінде дербес, әлеуметтік және кәсіби біліктілікке — ақпаратты өзі іздеп
табу, талдау және ұғымды пайдалану, жылдам өзгертіп жатқан бүгінгі дүниеде
лайықты өмір сүру және жұмыс істеу болып табылады.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі әлемде болып жатқан
өзгерістермен ұштасып жатуға тиіс. Қазір педагогикалық қоғамдастықтың
алдында білім берудің жаңа моделін құрудың, сынақтан өткізу мен енгізудің
ауқымды міндеттері тұр, оның жүйесінің негізгі ұсатнымдары Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында
көрсетілген. Осы тұжырымдамада айқындалғандай, орта білім берудің мақсаты —
жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайларында алынған терең білімнің, кәсіби
дағдылардың негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі іске асыруға, өзін-
өзі дамытуға және өз бетінше дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты
шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру болып табылады. 1
.
Сондықтан зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Мұғалімдердің педагогикалық
кәсіби тұлғасын қалыптастыру деп алуды жөн көрдік.
Қазіргі пәндерді оқыту әдістемесі мұғалімнің танымдық қызметі мен
ойлау жүйесінің ара-қатынасын анықтай түсуде. Ол мұғалімнің дербестігін,
танымдық қажеттілігін қанағаттандырумен қатар, интеллектуалдық ойлау
мүмкіндіктерін қалыптастырады.
Оқушының танымдық мүмкіндіктерін арттыруда мұғалім басты рөл
атқарғандығын соңғы зерттеушілер анықтап отыр. Мұғалімнің жеке тұлғасы,
білімі, өз ісіне және оқушы арасындағы қатынасы, әдістемелік шеберлігі —
оқушының білімге деген ынтасын арттырудың кепілі.
Психологиялық, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерде жеке
тұлғаның қабілетінің іс-әрекетке ұмтылысын оның өзіндік атқаратын іс-
әрекеті ретінде қарасытырады. Мұнда жеке тұлғаның өздігінен атқаратын іс-
әрекеті, оның белсенділігімен, тұрақтылығымен, өзіндік сынау мен бақылау
және өз-өзіне сенімділік қасиеттерімен сипатталады.
Зерттеудің мақсаты — мектептегі мұғалімдердің педагогикалық кәсіби
тұлғасын қалыптастыру, шығармашылығын арттырудың педагогикалық негіздері
мен шарттарын анықтау.
Зерттеудің объектісі — жалпы білім беретін мектептің оқу тәрбие
үрдісі.
Зерттеудің пәні — жалпы білім беретін мектеп мұғалімдерінің кәсіби
тұлғасын қалыптастыруды арттыру үрдістері.
Зерттеудің ғылыми болжамы — мұғалімдердің педагогикалық кәсіби
тұлғасын қалыптастырудың шығармашылығын арттыру тиімді болады, егер:
• әр мұғалімнің жеке және дара шығармашылық қабілеттері ескерілсе;
• оқу-тәрбие үрдісінде мұғалім оқушылардың пәнге деген шығармашылық
қызығушылығын арттыратын тапсырмалар құрастыра алса;
• оқу-тәрбие үрдісінде пәнді оқытуда оқытудың қазіргі жаңа әдіс-
тәсілдерін пайдаланса;
• өз пәні сабақтарын шығармашылықпен түрлендіріп өткізсе.
Зерттеудің міндеттері:
• мұғалімдердің педагогикалық кәсіби тұлғасын қалыптастырудың ғылыми-
теориялық негіздерін айқындау;
• мұғалімдердің педагогикалық кәсіби тұлғасын қалыптастырудың
педагогикалық шарттарын анықтау;
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негізі ретінде жеке тұлғаның
дамуы жөніндегі ғылыми тұжырымдар, оқу-тәрбие үрдісінде мұғалімнің
танымдық, шығармашылық қабілеттерін арттырудың психологиялық, педагогикалық
қағидалары алынды.
Зерттеудің көздері — жас ұрпаққа білім мен тәрбие беруге бағытталған
Қазақстан Республикасының Конституциясы, Білім туралы Заңы, бағдарламалары,
тұжырымдамалары және зерттеу тақырыбына байланысты жас ұрпаққа білім мен
тәрбие берудегі озат тәжірибелер, психолог, педагог, әдіскер ғалымдардың
ғылыми еңбектері.
Зерттеудің әдістері - зерттеудің болжамын тексеру мен міндеттерін
шешу мақсатында: философиялық, педагогикалық, психологиялық, әдістемелік
еңбектерді, педагогикалық тәжірибелерді теориялық талдау, зерттеу тақырыбы
бойынша арнайы сауалнама, әңгіме, диагностикалық-тестік байқау жүргізу,
тәжірибелік жұмыстар нәтижелерін статистикалық өңдеу, қорытындылау әдістері
қолданылады.
Зерттеудің теориялық мәнділігі мен практикалық маңыздылығы:
• мұғалімдердің педагогикалық кәсіби тұлғасын қалыптастыру үшін олардың
бойына жалпы азаматтық құндылықтарды үйлестіре дарыту заңдылығының
қазіргі жаңа-өркениетті қоғамға өту кезеңінде айрықша мәнге ие болып
отырғандығы;
• өскелең ұрпақты жеке тұлға ретінде қалыптастыру үшін олардың бойына
ұлттық адамгершілік құндылықтарды дарыту құралы — оқу-тәрбие үрдісінде
мұғалімнің шығармашылық қабілеттерін арттыратындай танымдық
қызығушылықтарын арттыруға үнемі жағдай тудырып отырудың тиіміділігі;
• мұғалімдердің педагогикалық кәсіби тұлғасын қалыптастыруда мұғалімнің
шығармалашылығын арттыруда пән сабақтарын түрлендіріп өткізіп, әртүрлі
жаңа педагогикалық технологияларды пайдаланып отыру қажеттілігі.
І тарау. Мұғалімдердің педагогикалық кәсіби тұлғасын қалыптастырудың
теориялық негіздері.
1.1. Мектептегі мұғалімдердің педагогикалық кәсіби тұлғасын қалыптастырудың
педагогикалық-психологиялық шарттары.
Педагогтың баларларға тәлім-тәрбие беруі ең алдымен, оның жан-жақты
да терең білімді болуын талап етеді. Мұғалімнің білімі, сонымен қатар оның
рухани дүниесі, қазіргі адамзат озық мәдениетінің дәрежесінде болуы керек.
Білімділік пен мәдениеттілікті бір-бірінен ажыратып қарауға болмайды.
Білімді болмай мәдениетті болу қиын, ал әрбір мәдениетті адам білімсіз
болса, реалдық шындықта болып жатқан алуан түрлі құбылыстар мен
өзгерістерді терең түсінбесе, ондай адам мәдениеттің тек сыртқы көрінісін
меңгеріп, ішкі мазмұнынан тысқары қалуы мүмкін. Мұғалімнің мәдениеттілігі
оқушыларға зор әсерін тигізеді. Тәрбиеленуші, - деп көрсетті А.С.Макаренко,-
тәрбиешіден оның ойын ішкі сезімін, рухани дүниесін қабылдайды, бірақта
олардың барлығын қабылдаған мезгілде сіздің ішкі сезіміңізді білгеннен
емес, сізді көргеннен, тыңдағаннан.
Мұғалімнің рухани дүниесінің құрамындағы ең негізгісі оның
адамгершілік қаиеті, жоғары моральдық мінез-құлқы болып табылады. Сондықтан
да мұғалімнің педагогикалық кәсіби тұлғасы яғни сыртқы көрінісіні ұнамды,
үйлесімді болуын ғана емес, сонымен қатар біз тәрбиелі, мәдиениетті адам
дегенде оның сыртқы киген киіміне, тәртібіне, адамдармен қатынас
жасағандағы сыпайылығына - әрбір жағдайға байланысты іске қосылатын қарым-
қатынастардың лайықты жолдарын табуына мән береміз. Бұл айтылғандардың
бәріде мұғлімнің кәсіби тұлғасын қалыптастыруға, оның элементтеріне,
олардың эстетикалық талғамдарына жатады. Олардың оқу-тәрбие жұмысында
белгілі қызмет ететіндігі сөзсіз. Сондықтан да республикамызда жұмыс істеп
жүрген көпшілік мұғалімдер оқытушының сыртқы тәртібіне, мәнеріне мән беру
керек екендігін өте орынды қозғауда. Мысалы Қарағанды облысының Егіндібұлақ
ауданында мұғалім болып істейтін К.Сауғабаев мұғалімнің күнделікті
тұрмысындағы эстетикалық талғамы жоғары дәрежеде болу керектігі жөнінде
былай дейді. Мұғалім сабаққа алабажақ көйлек киіп, қолына сақина салып,
шашын мөлшерсіз өсіріп келсе, ондай педагогтан оқушы қандай тәлім-тәрбие
алмақ. Мұғалім қарапайым әрі мәдениетті киіне білуге тиіс. өмірдің қыры мен
сырын әлі топшылай қоймаған, қызарғанға еліктегіш жеткіншек үшін мода
қуудың зияны сөзсіз. Оған еліктеген оқушының сабаққа ынтасы азайып, елден
ерекше көрініп жүруді қалайды. Тіпті, содан барып кейбір оқушылармектеп
формасын киюге намыстанады. Мектеп тәрбиесінің басты талаптары осындай
жайлардан барып төмендейді. Олардың сұлулық, мәдениеттілік жөніндегі
түсінігінің аясы тар. Әр ұстаз эстетикалық талапты алдымен өзіне, сонан
кейін оқушыларға қоя білгені жөн.
К.Сауғабаев айтып отырған фактілер мектеп өмірінде оқта-текте
кездесіп тұрады. Мұның өзі мұғалімнің өз еңбегіне немқұрайлы қарауының
көрінісі. Тәбиешінің әрқашанда ұқыпты, жинақы болуы абзал. Онсыз ол бұл
талаптарды балалар алдында қоя алмайды. Мұғалімнің қандайда болмасын
ұқыпсыздығы, өрескелдігі балаларға теріс ықпал жасайды. Сонымен қатар
мұғалімнің педагогикалық кәсіби тұлғасындағы және де сыртқы мәдениетіндегі
кемшіліктер оның өз қызметіне жауапкершілігін, өзіне қоятын талабын
төмендетеді, шәкірттері алдында беделі төмендейді.
Сонықтан да мектеп қабырғасында, мектептен тыс уақытта да мұғалім
өзінің жас ұрпаққа өнеге болуы керек екенін, басқа адамдарға қарағанда
мұғалім ерекше қасиеттері бар адам болуы қажеттігін, әсте, естен шығармау
керек. Мұғалімнің сырттай көрінетін киіну мәнерінің, жүріс-тұрысының,
адамдармен қарым-қатынасының оқушылар үшін тәрбиелік мәні зор.
Мектептегі мұғалімдердің педагогикалық кәсіби тұлғасы мен мұғалімнің
рухани мәдениетінің мазмұны, оның жан дүниесіндегі моральдық қасиеттеріне
байланысты. Шын мәнісінде балалар жұртшылыққа ең алдымен сүйкімділік деген
не, оны қалай қалыптастыруға болады деген сұрақ қояды. Содан кейін қызыға
оқыған әдеби кітаптар, оларда кездесетін алуан түрлі кейіпкерлердің
өмірімен салыстыру міне осының бәрі адамда белгілі бір адамгершілік мінез
құлықты қалыптастырады.
Маман болу үшін, мәселен, инженер болу үшін, бірнеше жыл жетеді. Ал
адам болу үшін өмір бақи оқуға үйренуге тура келеді. Өзін-өзі тәрбиелеу
өзін-өзі танудан басталады. Әрине, адам өзін-өзі тану үшін, өзін сырттан
көру керек. Ал ол өте қиын. Бұған адамгершілік қасиеттің шыңына жеткен
белгі адамдардың өмірінен көп үйрену арқылы ғана жетуге болады. Олардың
өмірі, жанып тұрған шамшырақ сияқты адам жүрегінде берік орын тебеді.
Осыған қарап, адам өзіне-өзі сұрақ қояды, сен кімсің, неге қабілеттісің, не
үшін өмір сүресің? Міне, осыдан келіп адам жақсы болуға тырысады. Ал әдеби
кітаптардағы өте күрделі әлеуметтік қақтығыстардың ішкі сырын әлі түсінбей,
ондағы кейіпкерлердің жағымды және жағымсыз мінездеріне, қасиеттерні әлі де
болса өз бетімен терең талдауға қабілеті аз жас бал адамгершілік қасиеті
мәдениетті ең алдымен өмірдің реалдық жағдайларында кездесетін адамдардан
әсіресе мұғалімдерден қабылдайды. Бұл мұғалімге жоғары моральды адам болуды
міндеттейді. Егер де, тәрбие дегеніміз тәрбиеленушінің психологиясына үнемі
белгілі бір системаға бағынған жағымды, ұнамды қасиеттерін қалыптастыру
арқылы, оның бүкіл ішкі рухани дүниесіне әсер етуі болса, онда оқушыға ең
тамаша адамгершілік қасиетті сол адам ған қалыптастыруы мүмкін. Бұл үшін
сол адамның бойында осындай қасиеттер болуы шарт. Оқытушы деп осындай
адамды айтамыз да, тек солардың ғана балаларды тәрбиелеуге моральдық
правосы бар дей аламыз.
Мұғалімнің мәдениеттілігі мен адамгершілігінің тағы да бір ерекшелігі
оқушы тәрбесінің обьектісі және субьектісі бола отыра, өзін-өзі оқытушы
арқылы ғана танитындығында. К.Маркстің Адам қолындағы айнасымен тумайды...
Ол айнаға қараған тәрізді басқа адамдарға қарайды, сол арқылы өзін
таниды...- деуі, мұғалім жұмысының ерекшелігіне тікелей қатынасы бар.
Міне, осындай жағдайда балалар санасының қалыптасу ерекшелігіне тә, олардың
басқа адамға, әсіресе мұғалімге еліктеуі болашақ мінез-құлықтың
қалыптасуының негізі болуы мүмкін. Н.АДобролюбов Мұғалім – оқушы үшін
адамгершіліктің ең жоғары шыңына дейін жетілген үлгісі, сондықтан да
жүрегінде ұмтылмас із қалдырады, - деген болатын. Олай болса, мұғалім
оқушылардың көзінше олрға ұнамсыз әсер ететіндей қылықтан аулақ болуға
тиісті. Оқушының өз мұғалімін жай адамдардан жоғары қойып, оның
адамшылығына сенген сайын, әрбір сөзі, балаларға қойған талабы, олардың
жүрегінен берік орын алып, оның беделі арта түседі. Егер, мұғалім
ұқыпсыздықтың салдарынан өзінің студенттер алдындағы беделін түсіріп алса,
онда олар мұғалімнің айтқанын тыңдамай кетуі ықтимал. Мұны көпшілік
мұғалімдер жақсы түсінеді. Мысалы, Қарағанды облысының Жаңаарқа ауданының
оқытушысы Н.Қыздарбекова былай деп жазады: Шәкірт ұстазға еліктейді.
Мұғалім өзінің жақсы қасиеттерімен, ұқыптылығымен қоғам жұмысындағы
белсенділігмен, эстетикалық талғамымен оқушыға үлгі бола білуі керек. Бұл
да оқушы тәрбиелеудегі аса қажетті шарттың бірі.
Мұғалім оқытқанда және тәрбиелегенде, тек кітап жүзінде емес,
күнделікті өмір күресіне қатысулары арқылы да үйретеді. Бұл мұғалімнің
алдына өте күрделі талап қояды, яғни ол өзіне-өзі әр уақытта да мән беріп,
өзінің жүріс-тұрысының, тәртібінің оқушылар тарапынан әр уақытта да
бақылауда екендігін сезулері шарт. Сыртқы әсер, үлгі-өнегені қабылдағыш
балалар мұғалімге үнемі назарларын аударады. Мұндай жағдайда мұғалім v'
оқушыларға әр уақытта да кіршіксіз таза, адал және әділ болып, ұқыпты да
бір мінезді болуды талап етеді. Педагогикалық этика балалардың түрліше
талаптарын орындау жолында әділеттілікті, шыншылдықты керек қылады.
М. И. Калинин шыншылдық, әділеттілік, жолдастық борыш т.б. туралы ба-
лалардың өзіндік моральдық кодексі бар деген болатын. Жақсы мұғалім
балалардың мұндай кодексіне өте ұқыптылықпен карайды, олардың жолдастық
борыш, әділеттілік, шыншылдық жөніндегі ұғымдарын білуге тырысып, сол
тұрғыдан оларға әсер етеді. Егер де олардың ұғымдарында кемшіліктер болса,
оны өзінің ұстаздық ыкпалы арқылы түзетуге тырысады.
Әрбір мұғалім өз оқушыларының алдында қадірлі болуға талаптанады.
Мұндай қадірге ие болу үшін, педагогтың студентке деген қатынасы әр кезде
гуманистік мазмұнда болуға тиісті.
Адам адамға дос, жолдас, бауыр деген принцип мұғалімнің балаға деген
қарым-қатынасында ерекше көзге түседі. Балаларды сүймейтін, олар-
дың жан дүниесін ұғынбаған адам жақсы мұғалім бола алмайды. Олай болса,
оқытушылардың мәдениеттілігі мен адамгершілігінің өзі балаға деген
сүйіспеншілігі арқылы айқындалады.
Мұғалімнің балаларды суюі оларға қойылатын қатаң таланты әлсірету деп
ұғынуға болмайды. Оқытушының оқушыға деген сүйіспеншілігі оқушыларды
білуді, түсінуді, әр түрлі жағдайларда даму ерекшеліктерін аңғаруды қажет
етеді. Бұл да педагогтың ең негізгі адамгершілік қасиетінің бірі болып
табылады.
Мұғалімнің балаларға деген сүйіспеншілігі сырттай қарағанда оларды
тәрбиелеу мен оқытуға тікелей байланысы жоқ сиякты болып көрінгенімен,
шындығында олай емес. Мұғалімнің салқындық білдіруін жас буын тез аңғарады.
Мұндай мұғалімді балалар іштей ұнатпайды. Ал балалар өз ұстазын жек көрген
жерде нағыз тәрбиелік ықпал болуы мүмкін емес. Мұғалім мен мектеп
оқушыларының арасындағы қатынас бір-бірін
сыйлаушылық пен сүйіспеншілік негізде құралмаса, білім беру мен тәрбие ісі
жемісті болуы мүмкін емес.
Мұғалім мен оқушының арасында, сол сияқты мұғалім мен педагогикалық
коллективтің арасындагы шынайы адамгершілік қатынастардың орнауы әрбір
педагогтың білімі мен мәдениеттілігінің даму сатысына байланысты. Шынында
да, мұғалім қызметінің ерекшелігі оның рухани байлығын, асқан
адамгершілігін қажет етеді. Ол әр уақытта да творчестволық инициатив
көрсетіп, тәлім-тәрбие жұмысындагы формальдық әдістердің орын алуына жол
бермеуге тиісті. Қазіргі заманның
өскелең талаптарына сай азаматтарды тәрбиелеу күрделі де
жауапты,
сонымен катар шығармашылықты қажет ететін міндет екендігін ешкім де
жоққа шығармайды. Педагог нағыз зерттеуші, творчествольтқ қабілеті барынша
жетілген адам болуға тиісті, өйткені ұстаздық қызметтің өзі басынан аяғына
дейін қандай да болмасын стандартқа төзбейтін, шығармашылық процесс.
Мұғалім әр уакытта, әр сағатта үйренуде, ізденуде болуы шарт. Сол сиякты
мұғалім музыкадан, әдебиеттен, өнерден хабардар
болуға тиіс. Өзін-өзі жетілдіру, өзінің мәдени дәрежесін үнемі ұлғайтудың
мұғалім еңбегі үшін мәні зор. Онсыз мұғалімнің балалар қауымы алдында
жеткілікті моральдық беделі болмайды, оқушылар мұғалімді шын көңілмен
сыйламайды, тек қана сырттай қадір тұтады. Сайып келгенде, мұндай
мұғалімнің рухани дүниесі балалар санасында елеулі із қалдырмайды. Ал мұның
өзі тәрбие жұмысындағы орны толмайтын олқылық болып есептеледі. Есею
жолындағы жас буынның алуан қырлы қабілеттерінің көптеген потенциалдық
мүмкіндіктері дер кезінде ашылмай, оянбай, томаға-тұйық күйінде қала
береді. Бұған ұстаз жауапты. Жас баланың рухани дүниесіндегі кейіннен жалын
шашпақ ұшқынды таба білу мұғалімнен мол мәдениеттілікті, нәзік
сезімділікті, білімділікті талап етеді...
Тынымсыз іздену, "жаңалыққа жету мұғалімнің өзіне қызғылықты болып, ол
осы сапарда ләззат алса ғана, өзінің алдына қойған мақсатына жете алады.
Міне, осыдан өте маңызды этикалық принцип келіп шығады, ол - мұғалімнің
шәкірт жан дүниесін түсіну жолында кездесетін кандай да болмасын қиындыққа
төзімділігі, жастардың түбегейлі мүддесі мен алға койған мақсатын, неге
ұмтылатындығын біліп, сол үшін аянбай қызмет жа-сау, олардың титтей де
болсын белгілі бір іске бейімділігін табу. Сөйтіп, балаларды оптимисте тани
біліп, үнемі осыған баулу.
Әрине, мұғалім психикасы мен бала рухани өмірі арасында айтарлықтай
айырмашылықтар бар, Бұл айырмашылықтар бір-біріне қайшы келмейді, керісшше,
бірін-бірі толықтырады. Оқушы өмірден алған тәжірибесі жеткіліксіз болуына
байланысты және психикасының қалыптасу
ерекшелігіне қарай, көбінесе өзінен үлкен, көпті білетін адамның яғни
мұғалімнің жетегінде болып, оның айтқанын ұғынуға тырысады. Ал мұның өзі
мұғалімнің тәрбиелік әдістері бала көңіліне қонымды болғанда ғана сәтті
нәтиже беруі мүмкін. Өмірден алған тәжірибесі және білімі біркелкі мол
мұғалім өзінің қабілеттілігін оқушыларға үйрету, түсіндіру арқылы жеткі-
зуге тырысады. Ол үшін мынадай үш маңызды касиеттің болуы қажет.
Біріншіден, балаларға білім беруге ынтызарлық, екіншіден, баланың
психикасын жақсы түсіну, үшіншіден, керек жағдайда, баланың
өзіне айналуға қабілетті, яғни баланың орнына өзін-өзі қоя білуі қажет.
Білім мен өзінің тәжірибесін оқушыларға беру жолындағы ынтызарлықты
мұғалімге тәрбие арқылы қалыптастыру өте қиын. Мұндай касиет көбінесе
адамдардың қалыптасу және жетілу ерекшеліктеріне тән. Кейбір адамдарда өте
ерте жастан бастап өз білімін басқа адамға беруге ынтызарлығы байқалады.
Егер мұндай адамдар кейіннен педагогикалық жұмыспен шұғылданса, олардан
жақсы мұғалім шығуы мүмкін.
Жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеу сол жолда қызмет жасайтын адамдарға
қосымша моральдық міндет жүктейді. Шын педагог болу үшін терең біліммен
қатар, жоғары моральдық қасиет керек. М. И. Калининнен кез- келген адам-
педагог бола ала ма деп сұрағанда: Жоқ, бола алмайды—деп жауап беріп, өз
ойын былайша түсіндірген болатын:—Адам баласы егер де өзін-өзі
педагогикалық әрекетке органикалық бейімдесе, табиғатта он адамнан тек
біреуі ғана педагог болып шығады, ал педагог болуға бейімі жоқ, бірақ та
соған қарамастан педагогикалық қызметпен шұғылданғысы келетін адамнан ақыр
аяғында нағыз педагог шықпайды.
Оқытушының психология саласында жеткілікті білімі болуга
тиісті деген мәселе біздің педагогикалық әдебиеттерімізде біркелкі
шешілген. Сондықтан да бұл - - дәлелдеуді қажет етпейді. Ал педагог
қажетті жағдайда өзін-өзі студенттің орынына коя алуға қабілетті ме деген
мәселе тәрбие процесі және педагогтың кәсіптік шеберлігіне
тікелей байланысты болғанымен, әлі де шешілмеген проблемалардың қатарына
жатады. Мұғалім қажетті жағдайда артист сияқты баланың бейнесіне көше білуі
керек деген пікірді жоғарыда айттық. Сонымен бірге, ол баланың толық
сеніміне ие болып, оның қатарласы ретінде калтқысыз сөйлесуге, сырласуға
кабілетті болуы қажет.
Педагог жұмысы мен актер жұмысының арасында ұксастық та, айырмашылық
та бар. Баланың жан дүниесін егжей-тегжейлі игеру нәтижесінде онымен
катарлас ретінде катынас жасау әрбір мұғалімнің
қолынан келмейді. Сөз жок,— деп жазды К. Маркс,— үлкен адам бала бола
алмайды, бірақ та баланың ашық, анық мінезі оны куантпай ма, ол өзінің
біркелкі жоғары дамыған сатысында өзінің бұрынғы мәнін қайталауға тырыс-пай
ма....
Шын педагог өзінің эстетикалық сезімі жағынан әр кезде де өте сүйкімді
болмақ. Керек жағдайда ол өзінің көңілсіз күйін жасырып, куанышты, жайдары
мінез-құлықты көрсетуге қабілетті болуы керек.
Шындығында да, сыртқы көрініс адамның ішкі мәніне көбінесе сәйкес
келмейді, сондықтан да мектеп оқушылары да мұғалімнің жасанды эмоциясына
алдануы әбден мүмкін. Демек, тәрбиелік ситуация кажет ететін жағдайда
мұғалімнің артист әрекетіне ұқсас қимыл жасауы педагог этикасы тұрғысынан
қарағанда пайдалы да орынды.
Тәрбиеші өзін-өзі дұрыс ұстай білуге тиісті,— деп жазды А. С.
Макаренко,— ол өзінің әрбір қозғалысының тәрбиелік роль атқаратындығын және
нақтылы жағдай нені қажет ететінін немесе нені кажет етпейтінін білуі
шарт. Мұны іске асыру үшін мұғалімнің шеберлігі жоғары дәрежеде болуы
қажет. Мұғалімнің қандай да болмасын жағдайда баланың ішкі дүниесін
түсініп, дүниедегі құбылыстарды бала тұрғысынан қарауға кабілеттілігі оның
маңызды моральдық сапасының бірі болып табылады. Ол мұғалімге балалардың
ішкі сезіміне әсер етуге мүмкіндік береді, оның өзі жас өспірімнің рухани
дүниесінің қалыптасуына және ой өрісінің дамуына ойдағыдай жағдай жасайды.
Соңғы кезде шығып жатқан көптеген педагогикалық әдебиеттерде моральдың
талабына сәйкес келетін жоғары гуманистік идеялы жаңа адамды қалыптастыру
жөнінде жалпы қағидалар көп айтылады. Бірақ адамның ішкі сезімі қандай
болуы жөнінде әлі де болса дәйекті тұжырым жоқ.
Ал шындығында ішкі сезімді тәрбиелемей жаңа адамды қалыптастыру
өте қиын. Мектеп оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеу барысында,
оларда моральдық нормалар мен принциптердің қалыптасуына көбірек мән
берілумен қатар, моральдық сананың тәрбиеленуіне оның идеясының,
сенімінің, сезімінің, характерінің, еркінің қалыптасуларына ерекше мән
берілу қажет. Педагог этикасы мұғалім өзінің кәсіптік шеберлігін үнемі
жетілдіріп отыруы негізгі міндет екендігін атап көрсетеді, сонымен қатар
ұстаз өз сезімін мейірімді, қайырымды болу бағытында тәрбиелеу қажеттігіне
көп көңіл бөледі. Мұндай сезімді мұғалім оқушыға да калыптастыруы шарт.
Мұғалім баланың жан дүниесіндегі игі қасиеттерді барынша жетілдіріп, оның
өмірде тек жақсыны, болашақ жарқын арманды іске асыруға, сөйтіп өмірдегі
бүкіл ұнамсыз, жағымсыз нәрселерден өзін аулақ ұстауға тәрбиелейді.
Сабақ беру процесінің өзі мұғалімге студенттерді сол пәнді түсінуге,
жақсы көруге үйретіп қоюмен шектелмейді, олардың сәулетті мұраттарының
рухында тәрбиелеп, балалардың басқа адаммен қатынасы гуманистік мазмұнда
болуына, мұғалімнің өзі нені сүйеді, неге сенеді, соларды бала бойына берік
сіңіріп, оны адамдық қасиетіне айналдыруды көздейді.
Бірақ мұның бәрін іске асыру үшін белгілі бір жағдайлар керек. Атап
айтқанда, мұғалім оқушытның эмоциясына, көңіл күйіне күшті әсер етіп,
оларды жігерлендіріп, жоғары моральдық идеяларына жан-жақты берілген адам
етіп тәрбиелеу ісін балалардың сезімдеріне гуманистік бағыт беру арқылы
орындайды. Мектеп оқушыларына бір тұтас сананы қалыптастыру үшін мұғалім
тәрбие мен білім беруді олардың саласына ғана емес, сезіміне
де күшті әсер етуі арқылы іске асырады.
Барлық жастағы оқушыларға, мұғалімнің аз да болса көңіл күйінде,
эмоциясында болған өзгерістер бірден өзінің әсерін тигізіп, кейбір жағдайда
мұндай өзгерістер оқушылардың оқу қабілеттілігіне ғана емес, тіпті оның
бүкіл өміріне ықпал жасайды. Мұғалімнің оқушымен сөйлескенде дөрекілігі,
ұрсып-зекіруі, ызғарлы ашуы баланың нерв жүйесіне елеулі зақым келтіреді.
Психологтардың оқытушыдан сабаққа әзірлену барысында сабак процесіндегі
тәртібіне, эмоциясына мән берулерін талап етуі кездейсоқ нәрсе емес, өте
орынды. Міне, мұның бәрі де педагогтан жоғары моральдық қасиеттерді, шынайы
адамгершілік мінез-құлыкты, қоғам алдында тұрған өз міндетін дұрыс
түсінушілікті ең негізгі мәселелердің бірі етіп қойып отыр.
Қазіргі қоғамда мұғалімдік кызмет атқару — озық ғылым мен мәдениеттің
жетістіктерін жас буынның санасына жеткізу жолында жан аямай жұмыс істейтін
қоғам қайраткері болу деген сөз. Оқу программасында қамтылған
материалдармен ғана шектеліп қоймай, балаларды ғылымның ең соңғы
жаңалықтарымен таныстырып отыру мұғалімнің ең маңызды азаматтық борышы деп
жоғарыда айтылған. Осындай қоғамдық мүддені дұрыс түсініп, оны іске асыру
жолында қажырлы қызмет ету мұғалім санасынын, қазіргі мәдени дамудың,
талабына сай екендігін көрсетеді.
Педагог этикасы окытушылар коллективінің және әрбір мұғалімнін,
қоғамға (таптық қоғамдарда өз тобына) катынасын белгілейтін болғандықтан,
бұл қатынастардың моральдық жақтары ең алдымен мұғалімнің қоғамдық міндеті
және намысы мен абыройы арқылы көзге туседі.
Барлық мамандықтарды мораль мәселесіне қатынасына, мазмұнына, түріне
қарай екіге белуге болады. Біріншісіне кәсіптің объектісі адамдар болатын
қызметтер (мәселен, дәрігер мен мұғалімдер), екіншісіне белгілі бір
мамандықтағы адамдардың қоғамның материалдық игіліктерін өндіру саласында
қызмет ететіндер жатады. Материалдық өндіріс саласында да адамдар арасында
моральдық мазмұны бар қатынастар болады. Бірақ бұл саладағы мораль туралы
ұғымдардың мәні өзгеше. Мұғалімдік қызметте моральдық сананы қалыптастыру
негізгі міндеттердің бірі, ал өндірістік қызметте адамдардың рухани
дүниесін жетілдіру ісі негізгі жұмыстан туынды және оның мазмұнына бағынып
отырады.
Өз мамандығын терең меңгеру арқылы қоғам алдындағы міндетін түсініп,
оны іске асыру барысында белгілі бір кәсіптің екілі қоғамдық жалпы мүддені
орындауға өзіндік үлесін қосады.
Педагог этикасында ең күрделі мәселенің бірі — қызмет барысындағы
қоғамдық міндетті дұрыс атқару маңызды роль атқарады. Кәсіптік міндет жұмыс
бабындағы негізгі талаптарды орындаумен катар, басқа да қоғамдық
тапсырмаларды қамтиды. Ол міндеттер көбінесе адамдардың моральдық
жауапкершілігін түсінулерімен тығыз байланысты.
Кәсіптік міндет деген ұғым мен мамандық намыс және абырой деген
ұғымдар тығыз байланысты. Бұл этикалық категориялар арқылы белгілі бір
мамандықта жұмыс істейтін адамдардың қоғам, коллектив алдындағы намысы мен
абыройының қалай анықталатыны белгіленеді. Сонымен қатар, бұл ұғымдар
арқылы мамандық қоғам, коллектив алдында өзінің жеке абыройын сактау үшін
күресу қажеттігін, сөйтіп өз мамандығының қоғам алдындағы міндетін терең
түсіну керектігін білдіреді. Сонымен, бұл ұғым мұғалім еңбегін кәсіптік
мораль тұрғысынан бағалауға мүмкіндік береді. сондықтан да кәсіптік намыс
пен абыройды түсіну және оның мәнін сезіну адамдардың іс-әрекетінің ішкі
түрткісі қызметін атқарады.
Педагог абыройы әр түрлі моральдық сапа арқылы анықталады. Солардың
ішінде ең негізгі орын алатындары педагогтың жақсы маман болуы, сабақ беру
әдісін терең меңгеруі, оның адамгершілік қасиетінің жоғарылығы, халық
алдындағы беделінің болуы т. б. яғни сол өзі таңдап алған мамандығына
лайықты болуы жатады. Бұлардың ішінде, педагогтың абыройын көтеруде ең
негізгі роль атқаратыны өз мамандығын терен, меңгергендігі, сол мамандықтың
майталман шебері болуы. Әр уақытта да іскер болуға ұмтылу педагог
абыройының ең негізгі компоненті. Бұған карап мұғалімнің, абыройы
педагогикалық этиканың түпкі мақсаты деп түсінбеу керек. Өйткені өз
мамандығын терең меңгеруге талпыну кейбір жағдайда моральдық сана-сезімнің
жоғарылығының, қоғам алдындағы борышты терең түсінгендігінің нәтижесінен
емес, жеке бастың мүддесін көздегендіктен іске асуы мүмкін. Сондықтан да
оқытушының абыройы және сол абыройды сақтау жолындағы оның іс-әрекеті
әркашан да мұғалімнің қимылының ішкі түрткісі арқылы, қандай мақсатты
көздеп қимыл жасағанына байланысты көрініп отырады. Бұл жерден педагогтың
абыройын оның борышынан бөліп алып қарауға болмайтындығын көреміз.
Өзінің оқытушылық мамандығын терең меңгеру жолындағы еріктілік,
мұғалімнің бағалы шығармашылық бастамаларын қоғам тарапынан қолдап
отыру — міне, мұның барлығы оқытушының абыройы мен намысын өзіне тәуелді
етеді, тек өзі талпынып, болашақ ұрпақтарды тәрбиелеуде кездесетін
қиындықтарды жеңіп, білім дүниесінің мұхитына белін бекем байлап түскен
адам ғана шын намысын сақтап, өте жоғары абыройға ие болады.
Бүгінгі заман талабы білім беру жүйесінің алдына жаңа міндеттер қойып
отыр. Өркендеп бара жатқан әлемдік мәдениетпен иық теңестіре алатын ел болу
үшін ұлттық рухтағы қағидаларымен әлемдік білім беру технологияларын
ұштастыра қолдану қажеттігі туындап отыр. Әрбір жеке тұлғаны жан-жақты
дамыту, олардың өзін-өзі тануы үшін мұғалімдер алдына білім беруде
инновациялық технологияларды ендіру міндеті жүктеліп отыр.
Технология — шеберлік, іскерлік деген ұғымдар берсе, ал П.В.
Беспалько Оқу тәрбие процесінің алдын-ала жүйелі түрде жобалануы, оны
тәрбиеге жүзеге асыру, яғни, белгілі педагогикалық жүйенің тәжірибеге
жүзеге асатын жобасы деп қарастырады. Ал Т.И. Шамова Білім беру
технологиясы оқушыларға ыңғайлы қамтамасыз етіп, нақты нәтижеге жету
мақсатында білім беру үрдісін жобалаудағы, ұйымдастырудағы мұғалімдер мен
оқушылардың бірлескен іс-әрекетінің үрдістік жүйесі деп анықтама береді.
Қалай дегенмен де технология инновациялық іс-әрекет оқытудың жаңа
формалары, амалдарымен іздене отырып, жоғары нәтижеге жетуге талап етеді.
Жаңа педагогикалық технология ұғымына тән, белгісіз, жаңа оқыту амалдары,
іс-әрекетімен ізденуді, яғни, білім мен тәрбие берудегі оның ғылыми
нәтижеге қол жеткізуі, жаңа ізденістерін оңтайлы пайдалану, сол арқылы
жоғарғы көрсеткіштерге жету деген сөз. Жоғары көрсеткіш білім деңгейін
шығармашылық деңгейге жеткізу деген сөз.
Оқыту технологиясын қолданудағы басты мақсат баланы жеке тұлға ретінде
қалыптастыру, яғни, бірінші орынға баланың білімін, білігі мен дағдысын
емес, жеке тұлғаның білім алу арқылы дамуын қояды. Бұл мәселеде ғалым
педагог Л. Занков Оқыту-оқушының жалпы рухани дамуын қамтамасыз етуі
қажет десе, көрнекті психолог Л. Выготский: Жақсы оқыту деп, баланың
дамуынан ілгері жүретін, оны жетекке алатын оқытуды айтады деп оқу баланың
өзінің танымдық белсенділігі екенін анықтайды.
Сабақта тақырыпты эмоциялық тұрғыдан саналы игеру-алған білімнің
дәйектілігін қамтамасыз етеді. Материалды саналы меңгерген оқушының жауабы
логикалық байланысы мығым, көңілге қонымды, нақтылы болып келеді.
Жалпылама берілген білімнен гөрі оқушының өз тәжірибесіне негізделген
білімнің тартымды болып, шәкірт жәгері мен ынтасын арттыратындығы даусыз.
Шығыс даналығы былай дейді: Маған айтсаң ұмытып қаламын, көрсетсең есімде
қалар. Ал істетіп көрсетіп берші, үйреніп аламын. Яғни, баланың ынтасын
арттыратындығы даусыз. Шығыс даналығы былай дейді: Маған айтсаң ұмытып
қаламын, көрсетсең есіме қалар. Ал істетіп көрсетіп берші, үйреніп аламын.
Яғни, баланың ынтасын жетелеу арқылы оқыту тасқа басқан таңбадай болары
сөзсіз. Қызығушылықпен алған білімін бала өз өмірінің мақсаттарына қолдана
біледі.
Білім беру саласындағы өзгерістер мен жаңалықтарға ізденімпаздықпен
қарау қай мұғалімнің болса да басты міндеті. Оқушыларға жүйелі білім,
сапалы тәрбие беру ісіне жаңа талап тұрғысынан қарап, оқыту тәсілдерін
жетілдіріп отыру бүгінгі күн талабы.
Оқыту мен тәрбиелеудегі мақсат — баланы өз заманына лайық адам етіп
шығару болса, осы оқыту стратегиялары арқылы бала білгенін салыстырып,
сынап дұрыс пен терісті, ақ пен қараны саналы түрде айыратындығын байқадым.
Бала оқуға емес оқу балаға қызмет еткенде оның ынтасы да, жігері де бір
мақсатқа жұмылатындығын көрдім.
Мектеп оқулығындағы 7-сыныптың қазақ әдебиетінде М.Әуезовтың
Көксерек әңгімесі берілген. Әңгіме мазмұны балаларға бұрыннан киносы
арқылы таныс болғандықтан және осы кезеңіндегі балалар психологиясына өте
жақын болғандықтан оқушылар әңгіме негізіндегі авторлық көзқарас,
проблематика көмескі қалады. Әңгіме оқушының сезім күйі, эмоциясын жаулап
алады да, оның негізіндегі басты мәселелер соның қалтарысында қалып қояды.
Әңгімедегі негізгі ойды, яғни, адамдардың қасқырлардан да қатал, тағы
екенін оқушылардың өздеріне қалай аштыруға болады?
Әдебиет пәнінің басқа пәндерге қарағандағы бір артықшылығы -әдебиет
тәрбие құралы. Сабақта алған білімді өмірде қолдана білуге, адамгершілік
қасиеттерге жетелейді.
Кейбір сабақтарда + белгісімен белгіленген сұрақтар төңірегінде
ойды әрі қарай жалғастырып мағынаны таныдық.
Сабақтың ІІ бөлімінде, яғни, мағынаны тану кезеңінде кубизм
стратегиясын пайдаланып топтық жұмыс жүргіздік.
Сынып оқушыларын 5 топқа бөліп әр топқа мынандай тапсырмалар бердім:
Зерттеңіз
а) Әңгіме бөлімдері бойынша тақырыптар қойыңдар.
ә) Әңгіме тақырыбы мен негізгі ойы қандай оқиғалар арқылы берілген?
Суреттеңіз
а)Көксеректің тағылық бейнесін суретте
ә) Кейіпкерлер туралы пікір. (Әңгімеден мысалдар ала отырып дәлелде)
Салыстыр
а) Әңгіме бойынша Көксеректің ауылдардағы өмірі мен тағылық өмірін салыстыр
ә) Қасқыр мен адам бейнелерін салыстыр
Қолданыңыз
а) Әңгімеден теңеу, эпитет, синекдоха, кейіптеулерді тауып мысалдар келтір.
Өз ойыңмен байланыстыр
Көксеректе қазір бұрын ешқашан білінбеген долылық бар, жойқындық бар
еді. Туғаннан бергі барлық көресі осыдан — екі аяқтылардан дегендей,
жығылып, домалап жатқан балаға тап берді.
Берілген уақыт ішінде әр топ өз тапсырмаларымен жұмыс жасап, өз
ойларын ортаға салды. Толық жауап болмаған кезде өзге оқушылар пікірлермен
толықтырып отырдым.
Ой толғау бөлімінде оқушылардың өздеріне қаратыла қойылған сұрақтары
бойынша эссе жаздырдым. Үйге тапсырмаға Адам және табиғат деген тақырыпта
эссе жазу.
Оқушыларды топтық жұмыста бағалауда әр топтың топ басшыларының
белгіленуіндегі бағалау қағаздарын пайдаландым.
Сабақтарды осылай жүргізу маған және менің оқушыларыма не берді деп
ойлайсыз?
Сабақта мұғалім білімге бағыттаушы, ал оқушылар белсене қатысушы
болды;
Кез-келген оқиғаның астарына ой жүгірту керек екенін сезіне бастады;
Кейіпкерлер ерекшелігін өзге кейіпкерлермен салыстыра отырып ашуға
тырысатын боды;
Оқушылар бір-бірінің жауаптарын тыңдап, ой бөлісіп, бір-біріне құрмет
көрсетуге үйренеді;
Өз пікірін ашық түрде қорғай бастады;
Жеңілден ауырға өтуге тиімді жол іздей бастады;
Өзіндік ой-пікір, қиял дүниелері дамып, жазу жұмыстарына кһзқарастары
өзгерді.
Сабақта оқушылар белсенділігін көтеріп, қызығушылықпен жұмыс
ұйымдастырып, тек танымдық іс-әрекетті ұйымдастырушы ретінде сабақ өткізуге
болатындығына көзім жетті.
Өткізген ашық сабағымда оқушылардың әдебиетке деген қызығушылығының
көп болуы.
Жаңаша педагогикалық технология-ғылым жетістігі. Қазақстанның
тәуелсіз мелекет ретінде қалыптасуы барысында орта білім берудің жүйелі
реформалануы қоғамдық тұрғыдан үлкен маңызға ие. Білім беруді реформалауды
жүзеге асырудың және бір маңызды сипаты қазіргі уақыттағы оқыту үрдісін
технологияландырудың қажеттігінен туып отыр. Осыған орай, соңғы кезде
оқытудың әр түрлі педагогикалық технологиялары жасалып, мектеп өміріне
енгізіліп жатыр.
Олар мыналар:
Лысенкованың алдын ала оқыту
Хазанкиннің есеп шығару
Палтышевтің физиканы есептеп шығару
Шаталовтың интенсивті оқыту (тірек сигналдарын пайдалану)
Эрдниевтің ірі блоктап оқыту, мәселелік оқыту, оқытудың белсенді
әдісі т.б. Ал соңғы жылдары оқытудың модульдік технолоиясымен В.М.
Монаховтың, Дяченконың оқытудың ұжымдық тәсілі, сондай-ақ профессор
Ж.Қараевтың оқытуды дербестендіру мен дифференциялау және білім беруді
демократияландыру мен ізгілендіру ұстанымдарына негізделген жаңа
педагогикалық компьютерлік технологиясы еліміздің көптеген мектептерінде
қолданылып жүр. Егер осы жұмыстарда қарастырылған оқытудың педагогикалық
технологиясын оқу тәрбие үрдісіне оқытудың жаңартылған жүйесінің жобасы
ретінде енгізетін болсақ, онда білімді демократияландыруға және
ізгілендіруге; оқыту сапасын арттыруға; басқару сапасын жетілдіруге;
оқушылардың дамуына бақылау жасауға; соған сәйкес бағалауға болатыны ғылыми
негізде дәлелденіп отырғаны ақиқат.
Мектептерде жүргізіліп отырған қазіргі тәжірибелік-сынақ жұмыстардың
басты міндеті жаңаша оқытудың педагогикалық технологиясын оқыту үрдісіне
енгізу болып табылады. Мәселен Л.В. Замков, Д.Б. Эльконин В.В. Давыдовтың
бірлесе жасаған Дамыта оқыту жүйесі бір-бірімен тығыз байланыста әрі
мынадай ұстанымдардан құралады.
1. Жоғары деңгейдегі қиындықта оқыту.
2. Теориялық білімнің жетекші рөлі
3. Оқу материалдарын жеделдете оқыту
4. Оқу үрдісін оқушының сезінуі
5. Барлық оқушылардың дамуы үшін жүйелі жұмыс істеу. Л.В. Замковтың
оқыту жүйесінде оқушы өзін емін-еркін сезінеді, оның әлеуметтік
мүмкіндігімен дербестігінің дамуына жағдай жасалады. Осы жүйеде оқушы мен
мұғалімнің арасындағы жаңаша қарым-қатынастың іргетасы қаланады. Мұғалім
түсіндіруші, оқытушы тұрғысынан емес, оқушының оқу әрекетін ұйымдастырушы,
бағыттаушы ретінде көрінеді.
Д.Б. Эльконин мен В.В. Давыдовтың зерттеулері оқу әрекеті мен оның
субьектісін қалыптастыруға амалдары бағытталған оның құрылымы мынадай: Оқу-
танымдық мотивтер, оқу тапсырмалары, оқу операциялары.
Педагогика ғылымында баланы оқыту мен тәрбиелеудің міндеті жан-жақты
дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру болғандықтан, жаңа технология бойынша
әдістемелік жүйенің басты бөлігі оқыту мақсаты болып қалады. Сондықтан
танымдылық іс-әрекетті белгілі бір дәрежеде белсендірілуі қажет. Бұл
әдістемелік жүйенің басқа бөліктерінде (мазмұн, әдіс, оқыту түрі мен
құралдарының) өзара байланысы қалпында өзгертілуін талап етеді. Мұны
орындау үшін мына ұстанымдар жүзеге асуы тиіс.
1. Оқушылардың өзіндік ізденуі іс-әрекетінің әдістерін меңгеру талап
етіледі. Өйткені бұл әдістердің күнделікті пайдаланып жүрген оқыту
әдістерінен айырмашылығы бар. Яғни, жаңа жағдайдағы оқыту әдістемесі деп
отырғанымыз: оқушы-мұғалім ұстанымының өзара тығыз байланыстығы. Демек
белсенділігіне баса назар аударылады.
2. Жаңаша оқытудың негізгі түрлері: оқытудың дербес және топтық
түрлері табылады.
Бұл жерде алға қойылатын басты мақсат-оқушыға деген сенім, оның өз
ісіне жауап беру мүмкіндігіне сүйеніп беделі мен қадыр-қасиет сезімін
дамыту.
3. Жаңа технологияның мақсаты бойынша оқытуды ізгілендіру қажет.
Бұл үшін оқу құралдары оқушылардың өздігінен танымдық іс-әрекетін
жүргізе алатындай болуы керек. Бұрынғы дәстүрлі оқулықтар мұндай талапты
қанағаттандыра алмайды, сондықтан оқушылардың өз бетімен білім алуына аса
бейімделген жаңа типтегі оқулықтар керек-ақ.
Жаңа технологияның тағы бір психологиялық негізі болып табылатын
теория — Л.С. Выготскийдің оқыту үрдісінде оқушының ақыл-ойының дамуы
актуальды даму аймағынан жақын арадағы даму аймағына ауысу туралы
теориясы. Бұл ауысу тапсырмаларды қайталап орындауға ғана арналған бірінші
деңгейден өнімді іс-әрекетті қажет ететін келесі деңгейлерге ауысу
негізіндегі іс-әрекет арқылы жүзеге асады. В.П. Беспалько бұл деңгейлерді
төртке бөледі: Бірінші деңгей - міндетті, оқушылық, екінші-алгоритмдік
үшінші-эваистикалық, төртінші-шығармашылық.
Ендеше оқушылардың білім, білік, дағдыларын жетілдіру үшін оқытудың
жаңа технологиясы негізінде дифференциалдық және дербес деңгейлік
ұстанымдардың талпарына сәйкес өткізілетін әр түрлі сабаққа арналған жаңа
тұрыптағы оқулықтар мен оқу құралдары қажет. Бұлар-әңгімелесуші-оқулықтар
мен оларға қосымша төрт деңгейдегі тапсырмалар берілген жұмыс дәптерлер.
Әңгімелесуші-оқулық бойынша оқушылар жаңа тақырыпты өз бетімен
меңгеріп, анықтама мен ережелерін өзі шығарады. Қарапайым жаттығу —
мысалдармен оларды бекіткеннен кейін жұмыс дәптерлеріндегі деңгейлік
тапсырмаларды орындауға көшеді. Дегенмен, оқушылардың өз бетімен білім алу
үрдісі, басқаруға ыңғайсыз делініп, сыналып жүр. Сондағы айтатындары:
оқушы осы кезеңде өз білгенін істейді, оның іс-әрекеті, көбінесе, қате
болады дейді.
Біздіңше, оқытудың жаңа технологиясы жағдайында оқушылардың өздігінен
жүргізетін танымдық іс-әрекет үшін тапсырмалар күрделілігі төрт деңгей
бойынша құрастырылып, ондағы барлық деңгейдегі тапсырмалар қызғылықты
мазмұндалған болса оқушыларда ынталану пайда болады. Мұндай жаңа технология
бойынша сабақ беріп жүрген мұғалімдер үзіліс кезінде де оқушылардың
сабақтан бас алмайтындығын айтады. Өйткені оқушылар өзара бәсекелесе отырып
жұмбақ, сөзжұмбақ, ребус, математикалық басқатырғыштар сияқты әр деңгейдегі
тапсырмаларды шешуге ұмтылатыны даусыз. Бұл жерде үлгерімі кейіндеп қалып,
өз құрбыларын белгілі бір себептермен қуып жете алмайтын оқушылармен қалай
жұмыс істеуіміз қажет? деген сұрақ туады. Бұл мәселенің де оңды шешуі
қарастырылған.
Олар мыналар:
– Барлық тапсырмаларды мезгілінде орындаған оқушылар үлгермеушілерге
көмектеседі,
– Сыныптың басқа оқушылары өздігінен жұмыс істеп жатқан кезде мұғалімнің
үлгерімі төмен оқушыларға дербес көмек көрсетуіне уақыты болады. Бұл
қалайша жүзеге асырылады? Енді аз-кем соған тоқталып өтейік.
– Деңгейлік тапсырмаларды енгізудегі басты мақсат-сынып оқушыларын
қабілеті және қабілетсіз деп жасанды әр түрлі жіктерге бөлуді
болдырма. Осы арқылы деңгейлік және дербес оқыту, сонымен қатар барлық
оқушыға қатысты ізгілендіру ұстанымдары сақталады. Сондай-ақ деңгейлеп
оқыту барысында оқушының бірінші деңгейдегі тапсырмаларды дұрыс
орындағаны есепке (зачет) алынып отырады. Демек, қандай оқушы болсын,
өзінің жақсы оқитындығына қарамастан оқушылық міндетті, яғни бірінші
деңгейдегі жұмысын орындаудан бастайды. Нәтижеде бұл барлық оқушыларды
тірек білімімен қамтамасыз етеді және қазақстан Республикасының Білім
туралы Заңы талаптарына сай міндетті бірінші деңгейдегі толық игеруін
жүзеге асырады. Мұндай есепке алып (зачеттік) жүйесін жүргізу нәтижесінде
білімді толық меңгеріп алатынын тәжірибеден байқап жүрміз. Өйткені
алғашқы деңгей тапсырмаларын толық және дұрыс орындамайынша олар келесі
деңгейге көшпейді, Міндетті деңгейдегі толық меңгерген оқушылар әрі
қарай ілгері ұмтылады, өзіне өзінің сенімі артады.
Жалпы жаңа педагогикалық технологияда бағалау үрдісі арнайы қосу
әдісімен жүзеге асырылады. Бағалау жүйесінде оқушы білімінің ең төменгі
деңгейі негізге алынады және ол деңгей мемлекеттік стандарттың ең төменгі
талабына сәйкес келеді. Дарындылығына, бейімділігіне, жоғары даму деңгейіне
қарамастан оқушылардың барлығы бірінші деңгей тапсырмаларын дұрыс орындауы
шарт. Бірінші деңгейдегі барлық дұрыс және мезгілінде орындалған
тапсырмалар жоғарыда есеп-зачетка алынып отырады дедік. Зачеттің
екіліктен айырмашылығы: бірінші деңгейдің есепке алынбаған тапсырмалары
қашан есепке алынғанша міндетті түрде, қайта-қайта тапсырыла береді. Өзін-
өзі бағалау қосу әдісімен жүргізілетіндіктен оқушы бұрынғыдай екілік
аламын деп қорықпайды. Сөйтіп оқушыда жоғары ұпай жинауға деген талпыныс
пайда болады. Ол дұрыс орындалған тапсырмалардың санына ғана тікелей
тәуелді.
Жаңа педагогикалық мұндай технологиялар арқылы оқытудың ізгілендіру
мен демократияландыруға, оқушылардың өздігінен бағыт-бағдарын анықтап,
дамуына, ең бастысы, өзін-өзі тәрбиелей алатын тұлға ретінде қалыптасуына
жағдай жасауға болатыны күмәнсіз. Сондықтан да білім беру жүйесінің алдында
тұрған басты мақсат: жаңа технологияның талаптарына сай оқулықтар буынын
жазу болып отыр.
Ғылыми технологиялық прогресс өндірістің көптеген салаларын ғана
технологияландырып қоймай, мәдениеттің, білімнің гуманитарлық саласына
батыл еніп дами бастады. Қазір ақпараттық, медициналық т.б. технологиялық
салалармен бірге білімнің технологиялық мәселелері қарастырылуда.
Өндіріс процесін технологияландырумен салыстырғанда, педагогикалық
бағдарлама одан да қиын әрі күрделі процесс екенін тәжірибе көрсетіп отыр.
Алайда, бұл программа эксперимент түрінде дәлелденіп, оптимизацияланып және
тиімділігін көрсетіп, тексеріліп барып жоспарлы түрде жүргізілу арқылы
білімді технологияландыруға қолданылып келеді. „Егер жоғары оқу орындары
мен білімді, біріншіден, оны өндіріс орындармен салыстырсақ, сондағы
шикізат , екінші жағынан, оқушы дайын күткен өнімі болып табылады.
Педагогикалық технологияның артықшылығы, басқа технологиялардан
айырмашылығы тірі материалдармен, демек қоғамдағы үстеме өндіріспен
байланыстылығымен ерекшелене түседі. Педагогикалық технология басқарудың
көптеген теориялық және практикалық мәселелерін қамтиды. Олар, оқытудың
құралы мен әдістері және оқу процесін ұйымдастыру. Осы арқылы олар
педагогикалық ой-пікірді тарата алады және міндетті – деген, ХХ ғасырдың
басындағы прагматикалық психология мен педагогиканың негізін
қолданушылардың (У. Джеймс, Д.Ж. Двюн, С. Холл) тағылымдарын растай түсуде.
Индустриалдық педагогиканың өкілі Ф.У Тейлордың да ой-пікірі осыған ұқсас.
30-жылдары АҚШ-та жасалған аудиовизуалдық оқудың алғашқы
программасының кіріспесінің өзі, білімдегі технологиялық революцияның
бастамасы ғана емес, қазіргі кезеңдегі дамыған, мәні, пәні, концепциясы,
морфологиясы, әдебиеттері толық жазылған жаңа пән – педагогикалық
технологияның негізін салды.
Кәсіптік білікті педагогтар мен технологтардың арнаулы программаны
тездетіп жасауы педагогикалық технологияның лексикалық сөздігін оның
түсінігін нақтылай түсуге мүмкіндік туғызады.
Алғаш 20-жылдарда „Педагогикалық технология„ термині педагогтардың
еңбектерінде негізделген. Ол И.П. Павлов, В.М. Бехтерев, А.А. Ухтомский,
С.Т. Шацкий, П.П. Блонский, Қ. Бержанов т.б. жұмыстарында көрініс тапты.
Бұл кезде ол басқа түсінікте „Педагогикалық техника„ термині түрінде
таратылды. Екіншіден, бұл 30-жылдары педагогикалық энциклопедияға оқу
сабақтарын тиімді ұйымдастыруға бағытталған құрал мен тәсілдің жиынтығын
анықтайды – деген ұғымды берген болатын. Сондай-ақ, педагогикалық
технологияға көрнекі құралдарды пайдалану және оқу мен лабораториялық
сабақтарды өткізу процестері де жатқызылған.
Бұл жылдар „Педагогикалық технология„ ұғымын программалап оқытуға,
техникалық құралдарды пайдаланумен байланыстырып отырды. Алайда, бұл пән
ретінде оның фактілері мен материалдары дамытылып, қайта өзгертіліп,
өндіріс адамдары, педагогтар мен ғалымдар өздерінің өндірістік және оқу-
тәрбиелік мақсаттарына қарай өзгертіп отырады. Терминнің атауы Технология
білімге және Білім технологиясы кейіннен Педагогикалық технология
болып өзгертілді. Осылай, оның маңызы, міндеті оқу-тәрбиелік сипаты
біртіндеп толықтырыла түсті. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz