Қазіргі кезде ұлттық символдар болмысын тіл арқылы ашуды «тіл-мәдениет-ойлау»

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе . . . 3

1. Символдың лингвистикалық сипаты

Символ - әмбебап категория . . . 6
Символдың зерттелу жайы және ұқсас құбылыстар . . . 9
Тілдік таңба және сөз- символ . . . 15

2. Қазақ тіліндегі халықтық эстетика мен сұлулық символизмдері көріністері

2. 1 Сұлулық бейнелері жүйесіндегі халықтық дүниетаным . . . 25

2. 2 Қазақ мифологиясындағы сұлулық пен сүйіспеншіліктің тілдік сипаты . . . 35

2. 3 Халықтық эстетика мен сұлулық символизмдерінің көріністері . . . 40

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 57

ПайдаланЫЛған әдебиеттер тізімі . . . 60

Кіріспе

Диплом жұмысының (жобаның) өзекті мәселелері. Қазіргі кезде ұлттық символдар болмысын тіл арқылы ашуды «тіл-мәдениет-ойлау» үштағанына қатысты зерттеулердің жалғасы деуге болады. Символдардың әмбебап категория екені белгілі, дегенмен, біздің жұмысымызда тілдік көріністер ретіндегі символдың табиғаты сұлулық атаулары негізінде қаралады.

Бұл көзқарас бойынша, символ - кез-келген мәдениетке тән әмбебап құбылыс. Ол халықтың дүниені түсінуінен хабар беретін «қойма», яғни ғаламның тілдік бейнесі ретінде ұлттың эстетикалық таным-талғамын, шаруашылық кәсібін, мінез-құлық, ырым-наным, салт-дәстүрін, бір сөзбен айтқанда, ұлттық рухты тек тілде ғана жан-жақты танытады.

Осыған сай белгілі бір халықтың материалдық және рухани мәдениет элементтері тілде эстетикалық символдар ретінде қалыптасады. Мұның негізінде «әлемді тіл арқылы танудың» әр ұлт тілінде түрлі сипатқа ие екендігі туралы шешімге символдың лингвистикалық сипатын ашу арқылы және ұлттық болмысын таныту негізінде келуге болады.

Сондықтан да қазақ тіліндегі сұлулық атауларының символдық мәнін қарастыру бүгінгі күн талабынан туған, яғни тіл мен таным, тіл мен сол тілді қолданушының тығыз байланысынан туған өзекті мәселелердің бірі деп айтуға болады.

Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу ахуалын бағалау. Белгілі бір ұлттың тілін зерттеу арқылы сол тілді қолданушы халықтың салт-дәстүрлерінен, тұрмыс-тіршілігінен, рухани-мәдени өмірінен, әдет-ғұрпынан, символдық ерекшеліктерінен, қайталанбас қасиеттерінен көрініс алуға болады. Символ, оның мәні, символдық таңба - лингвомәдениеттану, когнитивті лингвистика сияқты пәндердің зерттеу нысаны болып табылады. Сондықтан символ тілдік тұлғаның тіліндегі біріккен ой-жүйені көрсетіп, бір-екі сөзбен береді, сол себепті символдық мәнді халқымыздың дәстүрлі ұғымдарын білдіретін сөздерден іздеуіміз керек.

Сөз - символдарды ғалымдар әртүрлі қырынан зерттеген: рухани мәдениет пен материалдық мәдениетке қатысты (Жанпейісов Е, Манкеева Ж), түр-түс атауларының символдық мағынасы (Ә. Қайдар), символдық мәні бар фразеологизмдер сипаты (Сыздық Р, Смағұлова Г, Уәлиұлы Н), символдың когнитивтік сипаты (Қайырбаева Қ) т. б. Осы ғалымдар зерттеулеріне сүйене отырып, қазақ тіліндегі сұлулыққа байланысты символизмдерді жан-жақты ашуға тырыстық

Дипломның мақсаты, міндеттері. Қазақ тіліндегі материалдық мәдениет лексикасы мен рухани мәдениет лексикасына қатысты қалыптасқан сұлулық атаулардың символдық мәнін тіл мен мәдениет байланысында ашу - жұмыстың негізгі мақсаты. Осы мақсатқа сай төмендегідей міндеттер қойылады:

- символдың әмбебеп категория ретіндегі зерттелу жайына шолу жасау;

- тіл мен таңба арақатынасын айқындау;

- тілдік таңба және сөз-символдың айырмашылықтары мен ұқсастықтарын ажырату;

- тілдік жүйеде символдың қалыптасуын когнитивтік құрылым ретінде айқындау;

- символдық мағынаның тілдік негіздерін ашу;

- символды өзімен тектес метафора, аллегория, образ, мифпен салыстыру, сол арқылы өзара ұқсастығы мен айырмашылығын анықтау;

- символдың тілдегі көрінісінің қалыптасуын «ғаламның тілдік бейнесі» тұрғысынан сипаттау;

- сұлулық атауларының символдық мәнін «ұлт пен тіл біртұтас» деген қағидаға сәйкес анықтау;

- эстетика - адамның материалдық және рухани қызметінде әсемдікке
көзқарас, таным, талғам, әдемілік зандарының тетігі екенін дәлелдеу;

- қазақ халқының өмір тарихы мен мәдени арнасы эстетикалық
құндылықгарға толы екенін бағзы заман мәдениетінен көрініс беретін
лингвомәдени деректердің, эпостық жырлардағы эстетиканың жарқын
үлгілерімен дәлелдеу.

Зерттелу объектісі. Халық танымында орын алған сөз - символдар мен символдық мәнге ие сұлулық атаулары.

Теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңашылдығы Зерттеу материалдары ауыз әдебиеті үлгілерінен, ХҮ-ХҮІІІ ғ. ғ. ақын-жыраулардың шығармаларынан, көркем әдебиеттен, жеке ғалымдардың зерттеу еңбектерінен, энциклопедиялық сөздіктер мен «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінен» (1-10тт) «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігінен » (І. Кеңесбаев, 1977), «Қыз Жібек» лиро-эпостық поэмасынан, «Төрт батыр» жинағынан алынды.

Жұмыста символ мәселесі - лингвистикалық тұрғыдан тілдік таңба ретінде ұлт мәдениетімен сабақтас жүйеде қарастырылады. Осы орайда символдық мағынаның қалыптасуына әсер ететін экстралингвистикалық факторлардың (көне дүниетаным, наным-сенім этностың салт-дәстүрі т. б. ) негізінде құнды рухани қазына-мәтіндердің танымдық мазмұнын қысқа да нұсқа түрде сақтап жеткізетін тілдік құралдардың бірі - символдар екені нақты тілдік деректер арқылы анықталды.

Практикалық маңыздылығы. Зерттеу нәтижелері мен тұжырымдары тіл мен мәдениет, тіл мен ұлт, тіл мен таным, тіл мен ойлау сабақтастығында қазақ тіліндегі ұлттық мәдениетке тән символ құбылысын мәдениет дерегі, ұлт өмірінің айнасы ретінде қарастыруға талпыныс жасалды. Жұмыс нәтижелері жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде оқитын студенттер үшін «Этнолингвистика», «Лингвомәдениеттану», «Когнитивтік лингвистика» курстарынан курстық жұмыстар мен семинарларға дайындалу барысында пайдалануға болады.

Теориялық және әдіснамалық негіздері. Этностың ұлттық мәдени-танымдық жүйесін зерттеу барысында теориялық-әдістемелік негіз ретінде антропоцентристік және когнитивтік лингвистиканың «ғаламның тілдік бейнесі» теориясының қағидалары басшылыққа алынды. Соған сәйкес сипаттау, салыстыру, семасиологиялық, этнолингвистикалық талдау, топтау, жүйелеу әдістері қолданылды.

Тақырыпты зерттеу барысында мынадай теориялық тұжырымдар ұсынылады:

- символ кез келген мәдениетке тән құбылыс, мәдениеттің тұрақты элементі, символ әр түрлі мәдениет контексінде кодтала отырып, оларда түрлі мәнге ие болады;

- символ - ерекше мәдени мазмұнға ие таңбалар жүйесі;

- сөз - символ - күрделі құрылымды тілдік таңба, символдануда екіншілік атау және семантикалық трансформация жүзеге асады;

- символ өз бойына ұлттық таныммен, ұлттық мәдениетпен, ұлттық тілмен байланысты ұлттық рухты сіңірген категория.

Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. Символдың лингвистикалық сипаты

1. 1 Символ - әмбебап категория

Адам санасының дамуымен байланысты, дүниетанымының тереңдеуінің нәтижесі болып табылатын ерекше танымдық белгі, таңба - символ екені белгілі. Символдың қалыптасу тарихы тым арыда жатса да, бүгінгі күні «символ» ұғымының ауқымы кеңейіп, лингвистика, философия, семиотика, психология, әдебиеттану, мифопоэтика, фольклористика, мәдениеттану т. б. ғылым салаларының негізгі нысанына айналған. Мұның өзі символдың әмбебап категория екендігін білдіреді.

Жұмыста символ өзінің алғашқы мазмұнын басқа бір мазмұнға форма беруде қолданатын кең түрдегі таңба ретінде түсіндіретін бағыт ұстанады. Осы тұрғыдан символ психосоциологтар, философтар, этнографтар, әдебиеттанушылар, мәдениеттанушылар тұрғысынан қарастырылған. (А. Г. Спиркин, К. Юнг, Ю. М. Лотман, Кассирер, Л. Тэрнер, А. Байтұрсынұлы, Ә. Марғұлан, Қ. Жұмалиев, З. Ахметов, Х. Арғынбаев, Н. Н. Рубцов, А. Белый, А. А. Потебня, Хромченко т. б. )

Бұл зерттеушілер символды әр ғылым саласына байланысты белгілі бір мақсатпен қарыстырғанмен, барлығы дерлік символды адам танымынан тыс дүниені бейнелеу, идеяны көрнекті тілдік модель арқылы көрсету деп біледі.

Алайда біз өз зерттеу мақсатымызға орай, «жеке тұлғаның еркіне қарай емес, символды халықтық көзқараспен, таныммен бірлікте қарайтын тілге қатысы жағынан символдарды тәртіпке келтіруге болады», - дейтін ғалым А. А. Потебняның және В. Гумбольдттың «Символ ұғымы тілде, сөз жоқ кең», - деген пікіріне сүйенеміз [1, 6; 2, 93. ] .

Символдар - көркемдік танымның жемісі ғана емес, оның өсіп-жетілуінің, өзгеруінің белгілі бір дәрежесінің айқын көрсеткіші бола алады. Демек, символдарды тану, олардың даму барысына көз жіберу жалпы шығармашылық ой мен көркем сөздің дамуын саралауға мүмкіндік береді. Бұдан әрмен тереңдер болсақ, поэтикалық көркем зерде және оның жалғастығы, көркем зерденің белгілі шартты бернелері, олардың жалпы рухани әлемдегі мәні туралы маңызды сұрақтар туындайды.

Символ және оны тану барысын қарағанда, бұл көркемдік категорияның күрделі де әмбебап табиғатын танып-саралау процесінің де қарама-қайшылықтарға толы екені көрінеді.

Символ адам санасымен тығыз байланысты ежелгі ұғым болғанымен де, оның философиялық-эстетикалық тұрғыда пайымдалуы кейінірек басталады. Уақытпен, тарихпен және болмыспен тығыз қарым-қатынастарға, сан қилы байланысқа түсе отырып, символ дамудың түрлі сатыларынан өтетіні белгілі. Символдың тарихына қатысты еңбектерді таразылау арқылы аталмыш ұғымның өрлеу мен құлдырау, тіпті десимволдану кезеңдерін бастан кешіргенін байқауға болады.

Орта ғасырларда символизмнің дидактикалық аллегоризммен ара жігі ажырамай бірге өмір сүргені белгілі. Ренессанста символдың көп мағыналылығы ескеріліп, оны интуитивті түрде қабылдау үрдісі күшейді, бірақ символдың жаңа теориясы жасалған жоқ.

Барокко мен классицизмде кітаби аллегорияға деген талғамның қайта өсуіне байланысты символ тағы да назардан тыс қала берді. Романтикалық дәстүр XX ғасыр басында жаңарған, дамытылған символизм теориясының арқасында эстетикалық ілімге қайта келді.

Символ, қашан да болсын, бір-біріне қарама-қайшы келетін ойлар мен көзқарастар тудырады, себебі символдың табиғаты қарама-қайшылықтар мен құпиялардан тұрады.

Көптеген зерттеушілердің пікірінше, бұндай қайшылықтардың себебі мынадан болуы мүмкін: символ бір мезетте екі нәрсенің көрінісі бола алады, бірі - субстрат бола алатын қасиеті, екіншісі - баяндауыштың предикаты бола алатын қабілеті бар. Осындай екіұдайлық табиғаты символды зерттеуді де, оның теориясы мен әдістемесін жетілдіруді де қиындатып отыр.

Әлі күнге дейін символтану бағытында ортақ пікір жоқ. Символдың ойға қонымсыз, белгісі мен тұрағы аз құпиялылығы оның құрылымына когнитивті сипат қосады.

Былай қарағанда, символ аллегория да, образ да, метафора да, кейіптеу де бола алады. Берілген универсалияның екіұдайлық табиғаты, көзге шалына бермейтін жұмбақтығы, осының бәрі зерттеу барысында түрлі концепциялар, даулы пікірлер туғызады.

Осындай пікірсайыстар нәтижесінде символ проблемасы төңірегінде оң және теріс көзқарастар қалыптасты. Олардың әрқайсысы өз бағытының өнімділігі мен ғылыми құндылығын дәлелдеуге көп күш-жігерін жұмсағаны белгілі.

XX ғасырда ерекше назар аударған екі философиялық концепцияны: француз зерттеушісі Анри Бергсонның және неміс ғалымы Эрнст Кассирьердің символға қатысты көзқарастар жүйесін бөліп керсетуге болады.

Барлық символикалық формаларды жоққа шығара келіп, А. Бергсон символды "нақты шындықтьі бүркеп тұратын шаң" [1, 384], адамды ақиқаттан, абсолюттен адастыратын сыртқы тәсіл деп санайды. Семантикалық эстетиканың негізін салушы Эрнст Кассирьер "Философия символических форм" /1923/ деген еңбегінде символды тіл, миф, өнер т. б. символикалық формалармен берілетін категория ретінде кең, мәдени фоңда, жан-жақты қарастырғанына ерекше назар аударған орынды.

Өзінің сыншыл ойының негізгі принципі етіп ол обьектіден гөрі функцияның үстем, басым болуын, яғни, жан-жақты функционализмді алады. Осылайша символды қарастыру бағытында күрт бұрылыс жасаған ғалымның бұл категорияның негізгі мәнін, субстанциясын емес, оның функционалды механизмін тереңірек қарастыруды нысана еткенінің ғылым үшін маңызы ерекше еді.

Символикалық функционализмді басты негізге айналдырған Э. Кассирьердің "символизмсіз адам өмірі әйгілі платондық үңгірдегі тұтқындар өміріне тең болар еді. Адам өмірі тек биологиялық кажеттер мен практикалық мүдделермен шектеліп, дін, өнер, философия, ғылым арқылы ашылатын "идеалды әлемге" жол таба алмас еді " [3, 226] деген пікірінің символтану үшін бағалы екені сөзсіз.

Ал, жалпы, "символ" терминінің этимологиясына үңілсек, о баста бұл терминнің әлеуметтік, қарым-қатынастық /коммуникативтік/ қызметіне ерекше мән берілгенін көруге болады. "Сumbolа" деп ежелгі гректер бөлініп қалған пластинканың бір-біріне сәйкес келетін сынықтарын атаған.

Осы сынықтар арқылы достас, одақтас адамдар бір-бірін таныған, яғни, символ бойынша "өз адамдарын" танып, түсінетін болған. Осы орайда басқа бөтендер де танып, түсіне алатын аллегорияға қарағанда, символда адамдарды біріктіре алатын жылы құпия бар екенін айтуға болатын сыңайлы.

Символды анықтаудағы негізгі сүйенер пікір - академик А. Ф. Лосевтің тұжырымдары. Мұнда зерттеуші символдың құрылымдық-семантикалық сипаттамасын, жалпы логикасын танытуға әрекет жасай келіп, ең соңында символ мен символданушы затты қатар ала отырып, 9 түрлі қорытынды жасап, символдың логикалық картинасын береді.

Символдың құрылымдық-семантикалық сипаттамасын, символдың жалпы логикасын қарастырған ғалымның мына бір қорытындыларының методологиялық маңызына назар аударарлық:

1. Заттың символы оның біздің санамыздағы көрінісі, бірақ заттың кез келген көрінісі оның символы емес. Мысалы, сәуленің айнаға шағылысуында еш символика жоқ. Кез келген символ өзінің тікелей мағынасынан тыс басқа бір затқа меңзейді. Біз үшін символ міндетті түрде қандай да бір басқа нәрсенің символы, санамыз бен ойымыздағы көрінісі, демек мағынасы.

2. Заттың символы - оның бейнеленуі. Кез келген символ - бейне, бірақ кез келген бейне - символ емес. Символ болу үшін бейнеге не жетіспейді. Ең алдымен, жинақтау /обобщение/ жетіспейді. Фотосурет бейне болғанымен, жинақтау жоқ.

Бұған қоса заттың символы еш формасыз, хаос емес, әрқашан реттелген, белгілі бір формада безендіріледі. Оның бойында белгілі бір заң бойынша құрылған идея бар, осы заң нәтижесінде символдың тәртіптелген, идеялық-образдық қалыбы болады" [4, 65-66] деген пікірлерде символдың идеялық-пішіндік құрылымының кездейсоқ емес, белгілі бір заң, біздіңше көркемдік танымның өз заңдары бойынша жасалатындығына ерекше назар аударылады.

Бұл ретте А. Ф. Лосевтің мына бір қорытындысын ғана келтірсек, оның осы бағыттағы пікірінің өзегін беретін тәріздіміз: "Символда сол заттың өзінің шегінен асатын жинақтау болмаса, ол символ емес" [4, 89], яғни нақтылай түссек, символда болатын жинақтаудың мүмкіндігі шексіз.

Демек, символ - жинақтау деген пікірге ойлана қараған дұрыс. А. Байтұрсыновтың "лебіз мағынасы мен астыртын мағынасының жинағы" деген көзқарасының да жаны бар [5] .

Символ ешқашан бір мағына шегінде қалып қоймайды, оның мағыналық астарлары мен тараптары шексіз. Символ қай жағдайда да сол заттың өзінен басқа затқа меңзеу, оның шегінен асу.

Бір құбылыс келесі құбылыстың мәні арқылы ашылса, екі құбылыстың өзара әсерінен, әр тарапты байланыс-қатысынан ақиқат туралы жаңа білім туады.

Бұл жинақталып барып туған жаңа ақиқат, ап-анық, түсінікті, алдыңғы екі құбылыстан да мәндірек, сүзілген ақиқат. Көркемдік танымның жоғары нәтижесі ретінде нақты бір берне-символ түрінде көрінетін бұл ақиқатты түсіну үшін қабылдаушы-зерделеуші де /реципиент-интерпретатор/ үлкен ой еңбегін атқарады.

Символдың атап өтпеуге болмайтын, бірақ көп ескеріле бермейтін тағы бір қасиеті - суггестивтілігі. Көркем символ -интуиция негізінде жасалған образ, оның көмегімен суреткер болмыстың нағыз мәні ашылатын шеңберіне өте алады.

Символды құпиясы бірте-бірте шифрын табу жолымен шешілетін тұспал ретінде анықтай отырып, Малларме оның суггестивтілігі жайлы көзқарасын алдыңғы қатарға шығарады [6, 21] . Символдың суггестивтендіру құралының бірі болып саздылық /музыкалылық/ саналады. "Музыка живописьтен гөрі құпиялау әрі интимділеу, " - деп жазады Ш. Моррис [6, 22] .

А. Белый да "Музыка символды керемет бейнелейді, " - деп санайды. Бәрінен бұрын музыка" деген П. Верленнің ұраны музыканың басым ролін үндейді. Ал қазақ тілінің ерекше саздылығы мен үн байлығы, әсіресе символистік поэзиядағы ассонанстық жарасым ұлттық әдеби символдардың сазды-суггестивті сипатын күшейте түсетіні анық. Батырлар жырындағы сыңғырлаған сингармонизм, аллитерация-ассонанстық өрнектер осыған мысал болады.

Суггестивтілік - символдың аса маңызды қасиеттерінің бірі, ол жай ғана ақыл арқылы түйсіну, түсіну қиын, бұған қоса оны "көпмағыналылық"деп қана қабылдамау керек. Суггестивтендіру -суреткер көкейкөзбен /интуиция/ ашқан құпияға оқырманның көңіл-күйін назар аударып, еліктіре алатын ықпалы күшті касиет. Ендеше символ меселесін қарастырғанда суггестивтілікті қоса зерттеген жөн.

1. 2 Символдың зерттелу жайы және ұқсас құбылыстар

Символ мәселесі ғылым нысанына ежелден-ақ енген. Яғни, «Символды» тану ХІХ ғасырдың соңғы ширегінде дүниеге келген «символизм» ағымынан әлдеқайда ерте туған.

Символ туралы ой қозғау, тұжырым айту Аристотель мен Платоннан бастау алып, И. Кант, Шлегель, Шеллинг, Гете, Гегель т. б. философтардың еңбектерінде сипатталған.

Ал қазақ ғылымында символды біздің мақсатымызбен байланысты зерттеу өз бастауын Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, Қ. Жұбанов, Ә. Марғұлан, М. Әуезов, С. Мұқанов еңбектерінен алса, осыған жалғас ғылыми көзқарастарды тілші - ғалымдар І. Кеңесбаев, Ә. Т. Қайдар, Е. Н. Жанпейісов, К. Ш. Хұсайынов, Т. Жанұзақов, Н. Уәлиев, Р. Сыздықова, Ж. А. Манкеева, Г. Н. Смағұлова, Р. Ә. Авакова, Г. Сағидолда, Қ. Ғабитханұлы, С. Е. Жанпейісова, Б. Ақбердиева, Қ. С. Дүсіпбаева, А. Қ. Сейілхан еңбектерінен көруге болады.

Ал этнограф-ғалымдар Х. Арғынбаев, Ө. Жәнібеков, С. Қасиманов, А. Сейдімбек еңбектері тілдік деректердің уәждемесін анықтауға көмектесіп қана қоймай, қазақ мәдениетіндегі ұлттық символдар табиғатын тануға, саралауға жол ашады. Бұл еңбектерде символ сөзінің орнына кейде белгі, нышан, рәміз сөздері қолданғандығын, осылайша әрбір таным-түсініктің символдық мәнін көрсетіп отырғанын айта кеткен жөн.

Мәселен, қазақ тілінің дыбыс символикалы сөздері фонесемантика тұрғысынан (К. Ш. Хұсайынов), қазақ тілі дыбыстарының символикалық мәнін ашу мәселесі (С. А. Өткелбаева), сан атауларының символдық мәні (І. Кеңесбаев, Қ. С. Дүсіпбаева, Р. Ә. Авакова), рухани мәдениет пен материалдық мәдениетке қатысты этнографизмдердің (Е. Жанпейісов, Ж. А. Манкеева), кейбір этнографизмдер мен түр-түс атауларының символдық мағынасы (Ә. Қайдар, Б. Өмірбеков, З. Т. Ахтамбердиева) көптеген этномәдени атаулар мен символдық мәнге ие фразеологизмдер сипаты (Р. Сыздық, Н. Уәлиұлы, Г. Смағұлова), мивтік танымға негізделген символдар (Б. Қ. Ақтамбердиева), халықтық эстетика мен сұлулық символизмдері (А. Қ. Сейілхан) зерттелген. Ал символдың когнитивтік сипаты Қ. Ә. Жаманбаеваның көрсетуінше: «Ішкі терең қажеттіліктер символдар арқылы оянады. Сана сыртқы факторларға таңдаулы түрдегі тәуелділігін немесе ішкі өсу, жетілу қажеттілігін белгілі бір модельдің, форманың бойына жинақтау арқылы шешеді» [7, 8. ]

Заттар мен құбылыстардың семиотикалық мәні, ұлттық символдар сипаты, мәдениеттің этнотаңбалық мәні туралы барынша тұжырымды көзқарастарды этнограф-ғалым М. С. Мұқанов, К. Ш. Нұрланова, Ж. К. Қаракозова, М. Ш. Хасановтың еңбектерінен табамыз.

Символдың көркем әдебиетте қолданылуы, аударылуы мәселесіне Б. А. Жетпісбаеваның, А. Т. Бақтыбаевтың, А. С. Айкулованың т. б. зерттеулері арналған. Аталған еңбектер символдың ұлт мәдениетіне тән ерекше құбылыс ретіндегі күрделі табиғатын жан-жақты және терең зерттеуге мүмкіндік жасайды.

Қазақ тіл білімі ғылымындағы көркем символдарды арнайы зерттеу барысындағы ізденістердің бастауы Ахмет Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқышынан» табылады. «Сөз өнерінің ғылымы» атты бірінші бөлімде ғалым "сөз талғаудың шарттарын" атап-атап көрсетіп, поэтикалық әдіс-құралдарды: 1) көріктеу; 2) меңзеу; 3) әсерлеу деп жіктеп бергені белгілі. Осы тіл көрнектілігі әдістерінің ішінде қазіргі әдеби терминологиядағы "символға" ең жуық - "бернелеу" деген орынды сияқты.

Зерделеп қарасақ, А. Байтұрсыновтың анықтамасы бойынша: "бернелеу-бір нәрсенің, көбіне адам мінезін, құлқын, ғамалын екінші нәрсенің мысалында көрсетіп айту" [5, 348] . Бұл - символдың басты қасиетінің бірі, әрі ғалымның келтірген мысалдары да символ мысалдарына сай келеді. Символ ұғымын нақтылап, анықтама беру нәтижелерінде, атау беруде де бірізділік сақталмай, "бернелеу" (А. Байтұрсынов), 'бейнелеу" (Қ. Жұмалиев) [8, 123], "астарлау" (З. Қабдолов) [9, 219], «балама бейне» (З. Ахметов) [10, 183] деген түрлі терминдер туындағанын көрдік.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.