Рухани бірлік пен діни тұтастығымыздың негізін қалайтын дәстүрлі діни танымымыздың мәнін ұғыну
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қоғамдағы діни сектанттық мәні
1.1 Қоғамдағы діни сектанттық мәні (шығу себептері, қалыптасуы және әлемге таралуы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Қоғамдағы діни сектанттық түрлері және олардың миссионерлік әрекеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2 Қазақстандағы дәстүрлі емес діндер
2.1 Қазақстандағы дәстүрлі емес діндер ... ... ... ..22
2.2 Еліміздегі дәстүрлі емес діндерді алдын алу жолдары ... ... ... .36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... .61
1 Қоғамдағы діни сектанттық мәні
1.1 Қоғамдағы діни сектанттық мәні (шығу себептері, қалыптасуы және әлемге таралуы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Қоғамдағы діни сектанттық түрлері және олардың миссионерлік әрекеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2 Қазақстандағы дәстүрлі емес діндер
2.1 Қазақстандағы дәстүрлі емес діндер ... ... ... ..22
2.2 Еліміздегі дәстүрлі емес діндерді алдын алу жолдары ... ... ... .36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... .61
Қоғамдағы діни тіршіліктің мәні мен мазмұнын ашуда діндарлық категориясы басты мәселе ретінде қарастырылады. Социо-психологиялық зерттеулерде діндарлық ұғымының мәнін ашу үшін түрлі методологиялар мен діндарлықтың түрлі сипатын ашатын теориялар қалыптасқан. Дін социологияcы және дін психологиясы сынды ғылым салаларында ең басты проблема ретінде қарастырылатын діндарлық ұғымын, теологиялық және қоғамдық ғылымдар негізіндегі анықтамалармен, субьективті және обьективті көріністерімен, діндарлықтың түрлері мен діндарлықты өлшеу методтары арқылы ашуға болады. Қазіргі таңдағы діндарлық мәселесі бір шетінен «тұтынушы қоғамның» социо-мәдени жемісімен параллель түсіндіріледі. Себебі, қоғамдық құбылыс ретінде адам өзі өмір сүретін ортаның, формацияның, құндылық әлемінің, тіпті, қоғамдық құрылым ретіндегі саяси жүйенің ықпалында діндарлығын қалыптастырады. Жахандық құбылыстардың қысымында, ақпараттық соғыс майданында да оның діндарлық болмысы өзгерістерге ұшырайды. Қазіргі таңда, Жаңахристиандық және Жаңашығыстық секталар қоғамда белсенділік танытып жатыр. Иегова куәгерлері, Саентология, Кришна санасы сынды ұйымдар отбасылық құндылықтар мен қоғамдық қатынасты шиеленістіріп, БАҚ-тың сынына ұшырады. Тағы бір дәстүрлі емес діннің қаупі Ислам атын жамылған діни радикал топтардан келуде. Радикал ұстанымдағы «саяси ислам» көріністері бірқатар елдердің билігіне қарсы террактілер ұйымдастырып үлгерді. Соңғы жылдара интернет арқылы діни мағлұматтармен сусындағын жастарымыздың Сирия мен Ирақ елдеріндегі ИМ ультра-радикал террористік ұйымының сапында «жиһадқа» қатысып, дәстүрлі діни танымымыздан алшақ діндарлыққа бой алдырды. Әсіресе көптеген проблемалар – Орта Азия мұсылмандары арасындағы діни ренессансқа байланысты көрініс тапты. Мұның басты себебі «ата-баба дініне қайта оралуымыз қажет» деген слоганнан туындады. Бұған қоса, дінді барлық проблемалардың (экономикалық, әлеуметтік, саяси) шешушісі – панацеясы көретін жағдай қалыптасты. Осының аясында аймақта – басты идеясы «Халифат» сияқты мезгілі өткен теократиялық құрылымды қайта қалпына келтіруді көздейтін «Хизб ут-тахрир» (ХТ) секілді экспортталған діни топтар пайда бола бастады. Олардың тура және жанама ықпалының арқасында – табиғаты дәл сол әйгілі халифат (немесе Ислам республикасы) идеясымен және құпия жұмыс әдісімен сәйкесетін діни-саяси топтар да әрекет ете бастады.
1. К. Армстронг. Ислам: краткая история от начало до наших дней., М.: Эксмо, 2011
2. Круглов.А.А. Основы религиоведение.ТетраСистемс. Минск.,2002
3. Баркер А. Новые религиозные движения.-М., 1997
4. Религия и общество: Хрестоматия по социологии религии: Учеб. пособие для вузов / Сост. В.И. Гараджа, Е.Д. Руткевич.-М., 1996
5. Кислюк.К.В.Кучер.О.Н Религиоведение.Феникс.Ростов на – Дону.,2003
6. Балагушкин Е.Г. Нетрадиционные религии в современной России. Морфологический анализ. Ч.1.-М., 1999
7. Основы религиоведение. Яблоков.И.Н.Выс.школа.М.,1994
8. Религия. История и современность: Учебник для вузов / Под ред. Ш.М.Мунчаева.-М., 1997
9. Кислюк.К.В.Кучер.О.Н Религиоведение.Ростов.,2003
10. Қазақстандағы кришнаиттер, Азаттық радиосы, 2012, http://www.azattyq.org/content/kazakhstan_hare_krishnas_in_kazakhstan/24676325.html
11. А.П. Абуов. Дінаралық диалог Қазақстандағы мәдениетаралық келісімнің негізі ретінде. «Ислам өркениеті және Қазақстандағы діни мәселелер» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция жинағы Түркістан: «Тұран» баспасы, 2009
12. А. Әбдірәсілқызы. Қазақстандағы діни ахуал статистикалық мәліметтер негізінде // «Қожа Ахмет Ясауи тағылымы және Қазақстандағы діни білім беру мәселелері» атты Халықаралық симпозиум материалдарының жинағы. Түркістан: «Тұран» баспасы, 2011
13. Айжан Жеңісқызы, «Кришна санасы» қоғамы діни бірлестігінің ғибадатханасы құлатылмақ, Азаттық радиосы, 2007, http://www.azattyq.org/content/article/1173708.html
14. Қарағанды қаласындағы саентология шіркеуі сот шешімімен таратылатын болды, Саят Серік, Азаттық радиосы, 2009, http://www.azattyq.org/content/kazakhstan_world_religion_karaganda_church_theology/1496663.html
15. Қазақстанда қандай секталар бар, 2012, http://uakit.kz/?p=368
16. Ресей "Иегова куәгерлері" сайтын экстремистік деп тапты, Азаттық радиосы, 2014,
http://www.azattyq.org/archive/news/20141205/330/330.html?id=26726194
17. «Сириядағы жиһадшы 150 қазақ» әлеуметтік желіні тіксінтті,
http://www.azattyq.org/content/kazakhstan_150_people_enter_to_syria_for_jihad/25142626.html
18. Алматы қаласындағы терроризм қаупі және қауіпсіздік мәселесі (әлеуметтік сауалнама нәтижесі бойынша даярланған сараптамалық есеп), 2008
19. ҚР «Діни қызмет және діни бірлестіктер» туралы заңы, 2011 ж
20. «Егеменді Қазақстан» газеті, «Жаңа діни ахуал: мүмкіндіктер мен қатерлер». 4 қараша 2011
21. Оқулықтағы олқылық (немесе) сараптамашылар ай қарай ма?» «Айқын» газеті, 04.10.2010 ж. www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view...
22. Д. Кенжетай. Сенатор-философ, Ғ. Есімге және «ғарифоллашыларға» жауап. Аbai.kz ақпараттық порталы, 7 желтоқсан 2010 ж.
23. Д. Кенжетай. Бүгінгі Қазақстандағы дін феномені. Қазақстан қоғамындағы дәстүрлі діндердің рөлі. Шымкент. 2009
24. Абай. Екі томдық шығармалар жинағы. 1-том. -Алматы: Жазушы, 2006
25. Шәкәрім. Иманым. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2000
26. Тіл таңбалы Адайдың ақындары. 2-кітап. (ХІХ ғасырдың алпысыншы жылдарынан ХХ ғасырдың кеңестік дәуіріне дейін дүниеге келген Маңғыстау ақын-жырауларының шығармалары.) - Алматы: Жазушы, 2006
27. Сырдария кітапханасы. Шораяқтың Омары. Шығармалары. Астана–2009
28. Сырдария кітапханасы.Қарасақал Ерімбет.Ұлағат сөзім ұрпаққа.Астана–2009
29. Қабылұлы Б. Шығармалар. – Алматы: Мұраттас, 1994
30. Д. Кенжетай. Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымы. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2008
31. А.П. Абуов. Дінаралық диалог Қазақстандағы мәдениетаралық келісімнің негізі ретінде. «Ислам өркениеті және Қазақстандағы діни мәселелер» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция жинағы Түркістан: «Тұран» баспасы, 2009
32. Религиоведение / Под ред. проф. И.Н. Яблокова, М.: Гардарики, 1995
33. «Сириядағы жиһадшы 150 қазақ» әлеуметтік желіні тіксінтті,
http://www.azattyq.org/content/kazakhstan_150_people_enter_to_syria_for_jihad/25142626.html
34. А. Төлегенов, Дін – киелі құндылық, Дін және қоғам ақпараттық-сараптамалық талдау, Шымкент, 2012, 12 бет
35. С. Абашин. «Исламский фундаментализм в ЦА: причины распространения, прогнозы на будущее». //ЦА и Кавказ. № 2, 2002
36. А. Муминов. «Традиционное и современное религиозно-теологичесие школы в ЦА». // ЦА и Кавказ. № 4 (5), 1999
37. А. Подопригора. Государство и религиозные организации. (административно-правовые вопросы). А; «Аркаим». 2002
38. А. Игнатенко. «Эндогенный радикализм в Исламе». // ЦА и Кавказ. № 2, 2000
39. В.Г. Гордлевский. Ходжа Ахмет Ясави. Избранное сочинения, 1989
40. Н. А. Назарбаев. Критическое десятилетие. А; «Атамұра». 2003
41. Д. Кенжетай. Н.Ә. Назарбаев, ҚР Президенті: ИАСАУИ – біздің Конфуции, Егемен Қазақстан, 18 шілде, 2011
42. C. Ыбырай. Әнет баба ғибраты. Үш қиян қоғамдық-саяси апталығы, 2010, қараша 4, № (44)
43. Жастардың діни сауатын арттыру қоғамда толеранттылық ұғымының берік орнығуына жол ашады,http://www.inform.kz/kaz/article/2380645
2. Круглов.А.А. Основы религиоведение.ТетраСистемс. Минск.,2002
3. Баркер А. Новые религиозные движения.-М., 1997
4. Религия и общество: Хрестоматия по социологии религии: Учеб. пособие для вузов / Сост. В.И. Гараджа, Е.Д. Руткевич.-М., 1996
5. Кислюк.К.В.Кучер.О.Н Религиоведение.Феникс.Ростов на – Дону.,2003
6. Балагушкин Е.Г. Нетрадиционные религии в современной России. Морфологический анализ. Ч.1.-М., 1999
7. Основы религиоведение. Яблоков.И.Н.Выс.школа.М.,1994
8. Религия. История и современность: Учебник для вузов / Под ред. Ш.М.Мунчаева.-М., 1997
9. Кислюк.К.В.Кучер.О.Н Религиоведение.Ростов.,2003
10. Қазақстандағы кришнаиттер, Азаттық радиосы, 2012, http://www.azattyq.org/content/kazakhstan_hare_krishnas_in_kazakhstan/24676325.html
11. А.П. Абуов. Дінаралық диалог Қазақстандағы мәдениетаралық келісімнің негізі ретінде. «Ислам өркениеті және Қазақстандағы діни мәселелер» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция жинағы Түркістан: «Тұран» баспасы, 2009
12. А. Әбдірәсілқызы. Қазақстандағы діни ахуал статистикалық мәліметтер негізінде // «Қожа Ахмет Ясауи тағылымы және Қазақстандағы діни білім беру мәселелері» атты Халықаралық симпозиум материалдарының жинағы. Түркістан: «Тұран» баспасы, 2011
13. Айжан Жеңісқызы, «Кришна санасы» қоғамы діни бірлестігінің ғибадатханасы құлатылмақ, Азаттық радиосы, 2007, http://www.azattyq.org/content/article/1173708.html
14. Қарағанды қаласындағы саентология шіркеуі сот шешімімен таратылатын болды, Саят Серік, Азаттық радиосы, 2009, http://www.azattyq.org/content/kazakhstan_world_religion_karaganda_church_theology/1496663.html
15. Қазақстанда қандай секталар бар, 2012, http://uakit.kz/?p=368
16. Ресей "Иегова куәгерлері" сайтын экстремистік деп тапты, Азаттық радиосы, 2014,
http://www.azattyq.org/archive/news/20141205/330/330.html?id=26726194
17. «Сириядағы жиһадшы 150 қазақ» әлеуметтік желіні тіксінтті,
http://www.azattyq.org/content/kazakhstan_150_people_enter_to_syria_for_jihad/25142626.html
18. Алматы қаласындағы терроризм қаупі және қауіпсіздік мәселесі (әлеуметтік сауалнама нәтижесі бойынша даярланған сараптамалық есеп), 2008
19. ҚР «Діни қызмет және діни бірлестіктер» туралы заңы, 2011 ж
20. «Егеменді Қазақстан» газеті, «Жаңа діни ахуал: мүмкіндіктер мен қатерлер». 4 қараша 2011
21. Оқулықтағы олқылық (немесе) сараптамашылар ай қарай ма?» «Айқын» газеті, 04.10.2010 ж. www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view...
22. Д. Кенжетай. Сенатор-философ, Ғ. Есімге және «ғарифоллашыларға» жауап. Аbai.kz ақпараттық порталы, 7 желтоқсан 2010 ж.
23. Д. Кенжетай. Бүгінгі Қазақстандағы дін феномені. Қазақстан қоғамындағы дәстүрлі діндердің рөлі. Шымкент. 2009
24. Абай. Екі томдық шығармалар жинағы. 1-том. -Алматы: Жазушы, 2006
25. Шәкәрім. Иманым. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2000
26. Тіл таңбалы Адайдың ақындары. 2-кітап. (ХІХ ғасырдың алпысыншы жылдарынан ХХ ғасырдың кеңестік дәуіріне дейін дүниеге келген Маңғыстау ақын-жырауларының шығармалары.) - Алматы: Жазушы, 2006
27. Сырдария кітапханасы. Шораяқтың Омары. Шығармалары. Астана–2009
28. Сырдария кітапханасы.Қарасақал Ерімбет.Ұлағат сөзім ұрпаққа.Астана–2009
29. Қабылұлы Б. Шығармалар. – Алматы: Мұраттас, 1994
30. Д. Кенжетай. Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымы. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2008
31. А.П. Абуов. Дінаралық диалог Қазақстандағы мәдениетаралық келісімнің негізі ретінде. «Ислам өркениеті және Қазақстандағы діни мәселелер» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция жинағы Түркістан: «Тұран» баспасы, 2009
32. Религиоведение / Под ред. проф. И.Н. Яблокова, М.: Гардарики, 1995
33. «Сириядағы жиһадшы 150 қазақ» әлеуметтік желіні тіксінтті,
http://www.azattyq.org/content/kazakhstan_150_people_enter_to_syria_for_jihad/25142626.html
34. А. Төлегенов, Дін – киелі құндылық, Дін және қоғам ақпараттық-сараптамалық талдау, Шымкент, 2012, 12 бет
35. С. Абашин. «Исламский фундаментализм в ЦА: причины распространения, прогнозы на будущее». //ЦА и Кавказ. № 2, 2002
36. А. Муминов. «Традиционное и современное религиозно-теологичесие школы в ЦА». // ЦА и Кавказ. № 4 (5), 1999
37. А. Подопригора. Государство и религиозные организации. (административно-правовые вопросы). А; «Аркаим». 2002
38. А. Игнатенко. «Эндогенный радикализм в Исламе». // ЦА и Кавказ. № 2, 2000
39. В.Г. Гордлевский. Ходжа Ахмет Ясави. Избранное сочинения, 1989
40. Н. А. Назарбаев. Критическое десятилетие. А; «Атамұра». 2003
41. Д. Кенжетай. Н.Ә. Назарбаев, ҚР Президенті: ИАСАУИ – біздің Конфуции, Егемен Қазақстан, 18 шілде, 2011
42. C. Ыбырай. Әнет баба ғибраты. Үш қиян қоғамдық-саяси апталығы, 2010, қараша 4, № (44)
43. Жастардың діни сауатын арттыру қоғамда толеранттылық ұғымының берік орнығуына жол ашады,http://www.inform.kz/kaz/article/2380645
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қоғамдағы діни сектанттық мәні
1.1 Қоғамдағы діни сектанттық мәні (шығу себептері, қалыптасуы және әлемге
таралуы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Қоғамдағы діни сектанттық түрлері және олардың миссионерлік
әрекеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2 Қазақстандағы дәстүрлі емес діндер
2.1 Қазақстандағы дәстүрлі емес
діндер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.2 Еліміздегі дәстүрлі емес діндерді алдын алу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..61
Кіріспе
Зерттеудің өзектiлiгi Қоғамдағы діни тіршіліктің мәні мен мазмұнын
ашуда діндарлық категориясы басты мәселе ретінде қарастырылады. Социо-
психологиялық зерттеулерде діндарлық ұғымының мәнін ашу үшін түрлі
методологиялар мен діндарлықтың түрлі сипатын ашатын теориялар қалыптасқан.
Дін социологияcы және дін психологиясы сынды ғылым салаларында ең басты
проблема ретінде қарастырылатын діндарлық ұғымын, теологиялық және қоғамдық
ғылымдар негізіндегі анықтамалармен, субьективті және обьективті
көріністерімен, діндарлықтың түрлері мен діндарлықты өлшеу методтары арқылы
ашуға болады. Қазіргі таңдағы діндарлық мәселесі бір шетінен тұтынушы
қоғамның социо-мәдени жемісімен параллель түсіндіріледі. Себебі, қоғамдық
құбылыс ретінде адам өзі өмір сүретін ортаның, формацияның, құндылық
әлемінің, тіпті, қоғамдық құрылым ретіндегі саяси жүйенің ықпалында
діндарлығын қалыптастырады. Жахандық құбылыстардың қысымында, ақпараттық
соғыс майданында да оның діндарлық болмысы өзгерістерге ұшырайды. Қазіргі
таңда, Жаңахристиандық және Жаңашығыстық секталар қоғамда белсенділік
танытып жатыр. Иегова куәгерлері, Саентология, Кришна санасы сынды ұйымдар
отбасылық құндылықтар мен қоғамдық қатынасты шиеленістіріп, БАҚ-тың сынына
ұшырады. Тағы бір дәстүрлі емес діннің қаупі Ислам атын жамылған діни
радикал топтардан келуде. Радикал ұстанымдағы саяси ислам көріністері
бірқатар елдердің билігіне қарсы террактілер ұйымдастырып үлгерді. Соңғы
жылдара интернет арқылы діни мағлұматтармен сусындағын жастарымыздың Сирия
мен Ирақ елдеріндегі ИМ ультра-радикал террористік ұйымының сапында
жиһадқа қатысып, дәстүрлі діни танымымыздан алшақ діндарлыққа бой
алдырды. Әсіресе көптеген проблемалар – Орта Азия мұсылмандары арасындағы
діни ренессансқа байланысты көрініс тапты. Мұның басты себебі ата-баба
дініне қайта оралуымыз қажет деген слоганнан туындады. Бұған қоса, дінді
барлық проблемалардың (экономикалық, әлеуметтік, саяси) шешушісі –
панацеясы көретін жағдай қалыптасты. Осының аясында аймақта – басты идеясы
Халифат сияқты мезгілі өткен теократиялық құрылымды қайта қалпына
келтіруді көздейтін Хизб ут-тахрир (ХТ) секілді экспортталған діни топтар
пайда бола бастады. Олардың тура және жанама ықпалының арқасында – табиғаты
дәл сол әйгілі халифат (немесе Ислам республикасы) идеясымен және құпия
жұмыс әдісімен сәйкесетін діни-саяси топтар да әрекет ете бастады. Джунд ал-
Халифат (Халифат сарбаздары
), Такфир жамағаты қоғамда үлкен үрей
туғызуда. Мұндай проблемалардың алдын –алу үшін діндарлықтың мазмұнын
қоғамдық ғылымдар негізінде ашатын түрлі теориялар мен жаңаша әдістерді
қолданған дұрыс. Ғасырлар сүзгісінен өткен бейбіт, толерантты діни таным
мен дәстүрлі мұсылмандық түсінігіміздің мәні салыстырудағы басты тұғыр әрі
зайырлы мемлекетіміздің табан тірейтін платформасы ретінде қарастырылуы
тиіс. Мемлекеттің рухани – мәдени тұғыры айқындалмай, мемлекет құрушы өзек
ұлттың діни танымы құқықтық тұрғыдан, діни білім беру барысында қолдауға ие
болмай тұрақты даму мен діни салада ілгерілеу мүмкін емес. Осы тұрғыдан
алғанда діндарлықтың дәстүрлі формасын теологиялық аспектіде зерттеп
зерделеумен қатар, салыстырмалы негізде дінтану ғылымдары арқылы тану да
маңызды. Себебі, қазіргі таңда діни таным мәселесі қоғамдағы діни
жіктелудің ең басты факторлардың бірі ретінде көрініс беріп отыр.
Біздің елде 70 жыл бойы ресми идеология атеизм болғандықтан, ата-
бабасының дінін ұмыта бастаған жұрт қазір шын дін қайсы, дүмше дін қайсы
ажырата алмайтын болған. Сондықтан, дін оқып, иман тапқысы келген
адамдардың көбі шетелдің шатақ діні мен бейбітшілік пен ұлттар ынтымағын
уағыздайтын дәстүрлі дінді шатастырып, алғашқысының құрбаны болып жатыр.
Осының кесірінен ХХІ ғасырға дейін бір тілге, бірегей салтқа ұйып, ұлт
ретінде қалыптасып болған қазақ халқы енді сүттей іріп, діни ағымдарға
ыдырап барады. Себебі, қазір шетелден келіп жатқан жалған діндердің
ықпалымен көптеген отандастырымыз радикалды дүмшеге айналып үлгерді.
Қазақтың бүгінгі ұрпағы діни фундаментализмнің кесірінен еркін ойлайтын
қабілеті мен адамды жатсынбайтын ақжарқын мінезінен айырылып жатыр. Осы
қауіптерден құтылу үшін, ең алдымен, діни танымымызды тереңінен зерттеп,
ата-бабаларымыз аманаттаған рухани құндылықтарымызды бүгінгі күн тұрғысынан
кәдеге жарату міндеті алдымызға қойылып отыр. Қоғамдағы жаңа діндарлықтың
сипаты мен діни жіктелудегі көрінісін талдауда қоғамды мүдде тұрғысынан
сараптама жасауға тырыстық.
Әуелгі тарауда негізінен секта ұғымы мен оның қалыптасу себептерін,
жахандық сипат алу үдерісін, протестанттық және шығыстық діндердің сипаты
мен тарихын талдауға тырыстық.
Келесі тарау Қазақстандағы дәстүрлі емес діндердің тұрпаты мен
қызметіне арналады. Олардың адам құқығын желеу етіп, мемлекетімізде қандай
жұмыстар жүргізіп жатқандығын, еліміздің діни өмірінде қандай роль атқарып
жатқандығын талдауға тырысамыз. Сонымен қатар, дәстүрлі емес діндер
анықтамасына орай бұл жерде тек қана протестанттық немесе жаңа шығыстық
діндерді ғана талқылап қоймай, экстремистік, радикалдық ұстанымдарымен,
тіпті террорлық әрекеттерімен қоғамға жік салушы Ислам атын жамылған
топтарға да тоқталып өттік. Себебі еліміздің қауіпсіздігі мен қоғамымыздың
тыныштығына орасан зор қауіп төндіруші топтарды анықтамай баянды ел болу
мүмкін емес. Дінтанушы маманның да қоғам алдындағы басты міндеті осы
қырымен өлшенеді деп ойлаймыз.
Зерттеу нысаны – секталар мен дістүрлі емес діни ағымдар, жаңа
шығыстық және жаңа христиандық діни топтар, радикалды ұйымдар мен
экстремистік көзғарастардағы Саяси ислам көріністері.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен мiндеттерi. Зерттеу жұмысының мақсаты
мен міндеті – қоғамдық мүдде тұрғысынан, дәстүрлі діни танымымызды табан
тірейтін негізгі платформа ретінде ұсына отырып, ұстанымдағы экстремистік
ұйымдардың қызметі мен сипатын зерделеп, олардың қоғамға негативті
әсерлерін ашып көрсету. Сол арқылы рухани бірлік пен діни тұтастығымыздың
негізін қалайтын дәст.рлі діни танымымыздың мәнін ұғынуға тырысу. Бұл
мақсаттарды жүсеге асыру үшін мынадай міндеттер негізге алынды:
- Қоғамдағы діни сектанттық мәнін ашу (шығу себептері, қалыптасуы
және әлемге таралуы);
- Қоғамдағы діни сектанттық түрлері және олардың миссионерлік
әрекеттерін ашып көрсету;
- Қазақстандағы дәстүрлі емес діндерге шолу жасау;
- Еліміздегі дәстүрлі емес діндердің алдын алу жолдарын діни
тәжірибемізге сүйене отырып ұсыну;
Зерттеудiң әдiс-тәсiлдерi. Зерттеу жұмысында салыстырмалы әдіс, талдау
әдісі, герменевтикалық әдіс пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының практикалық мәнi. Зерттеу жұмысын жоғарғы оқу
орындарындағы дінтану мамандықтарында дәстүрлі емес діни қозғалыстар,
Мәзһаптар тарихы, Жаңа шығыстық діндер сынды пәндерде қолдануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі
негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 Қоғамдағы діни сектанттық мәні
1.1 Қоғамдағы діни сектанттық мәні (шығу себептері, қалыптасуы және әлемге
таралуы)
Дін – құндылық ретінде адамзат қоғамының белгілі бір өркениеттік
тұтастық белгілерінің, ұлттық ерекшеліктерімен өзіндік дүниетанымдық
негіздерінің қалыптасуында ең маңызды шарттардың бірі ретінде көрініс
табады. Трансцедентальды болмыспен, сакральды әлеммен байланыстың
жүйеленген, сенімге негізделген формасы болғандықтан дін – адам өмірінің
ең маңызды мұраты ретінде құнды. Киелі, қасиетті саналған ұғымдар мен
жәдігерлер діни жүйеде оның потенциалды болмысы мен мазмұндық-формалық
негізін құрайды. Сол ұғымдардың, жақсы-жаман нормалардың, құлшылықтардың
ұлы Тәңірден берілген аян негізінде қалыптасуы діни құндылықтардың
өміршеңдігін, болмыстық сипатынының тұрақтылығын айқындайды[1,135].
Дін – адамзат тарихымен қатар жасап келе жатқан және бүкіл әлемге ортақ
құндылықтар жүйесі. Діни таным мәселесі күрделі һәм әртекті. Сенімдік
мәселелер мен құқықтық қыры және мистикалық болмысы ұштасып кеткен діни
жүйеде әртүрлі көзғарастар өз ішінде де, басқа діндегілер арасында да діни
айтыс-тартыстың себебіне айналады.
Тарихта, Батыс және Шығыс Рим империясының ыдырауымен шіркеулердің жікке
бөлінуі белең алды. Ересь ұғымымен танылған ортодоксальды ресми шіркеу
тарапынан қуғын көрген діни қозғалыстар, Ортағасырдан еркін ойлау мен Қайта
өрлеу құбылысын тудырған интеллектуальды-мәдени өрлеу үдерісіне қозғау
салды. Діни сенім бостандығын қабылдайтын азаматтық қоғам үлгілерінің
алғашқы қозғаушы күші католик және протестанттық жікке бөлінушілік болды.
Ұлттық буржуазия және ұлттық мемелекеттер пайда болған ХVIII ғасырларда
Христиан әлемінде діни жанжалдар өршіп тұрды. ХVI ғасырларда протестанттық-
лютерандық ілім өз алдына бөлініп, ресми Рим санасатын діни қозғалыс хәліне
жетті. Англикан шіркеуі де өз алдына бөлек отау тігіп шықты. Америка
құрлығының тәуелсіздік алуымен протестанттық бағыттағы діни қозғалыстардың
жұмысы жандана бастады. Мұның бәрі осы уақытқа дейін Ресми шіркеудің
бақылауында қысым көріп келген діни сенім түрлерінің жеке дара дамып
жетілуіне жағдай жасады. Конституциялық, құқықтық негізде діни сенім
бостандығына кепілдік беретін мемлекеттік жүйелер пайда болды.
Империялизммен бірге капиталистік жүйе, отар болған жерлерде жаңа үлгідегі
католиктік және православиялық метрополиттерді дүниеге әкелді. Дәстүрлі
емес діни қозғалыстар мен ғибадаттар түрі негізінен XVІІ-XX ғ.ғ пайда
болып, - өз ішінде даму сатыларынан өтіп, қалыптасып үлгерді[2,108]. Екінші
дүниежүзілік соғыстан соң адам құқығы мен сенім бостандығын қайта қарауға
мәжбүр болған Халықаралық ұйымдар дәстүрлі емес діни қозғалыстардың
қарыштап дамуына, тіпті жаһандану үдерісінің көрсеткіші ретінде танылуына
жағдай жасап берді. Секта ұғымы тарихтың терең қойнауынан бері таныс ұғым
болса да, үлкен әлеуетті қоғамдық құбылыс ретінде ХХ ғасырда шарықтау
шегіне жетті деуге болады. Секта – ресми шіркеу іліміне бөлек ұстанымдағы,
тіпті кейде қарсы тараптағы, бірақ сенімдік негізін Шіркеумен ортақ кітапқа
немесе сол қасиетті мәтіннің өзгеше түсіндірмесіне, жаңа рухани көсемдеріне
байлаған әлемдік діндерден бөлініп шыққан және байланысын үзген
діндарлықтың көрінісі.
Секта-өзіндік діни ілім мен ғұрыпқа ие діни ұйым. Ол өзі ұстанған
жолдың дұрыстығына күмәнсіздігімен ерекшеленеді. Сектаға тән нәрсе-
өздерінің Құдайдың қалаулы адамдары екендігіне берік сенім,оқшауланушылық,
ғұрыптарына ерекше беріктік, секта мүшелерінің теңдігін жариялау, дәстүрлі
қоғамдық құндылықтар мен ұллтық ерекшеліктеге мән бермеу, келісімге келмеу
және миссионерлікпен белсенді айналысу[3,36].
Дәстүрлі емес діни қозғалыстардың пайда болуын әлеуметтік - саяси
өзгерістермен, демографиялы қозғалыстармен және де дәстүрлі діндердің
ықпалының әлсіреуімен байланыстырады[4,33]. Жаңа діни қозғалыстар өздерінің
діни ілімдерінің мазмұнына, діни рәсімдерінің атқарылуына қарай жаңа
христиандық, жаңа шығыстық, жаңа бағдарламалық, жаңа пұтка табынушылық
болып бөлінеді. Дәстүрлі емес діни қозғалыстар ұйымдастыру жүйелерімен де
ерекшеленеді.
Дәстүрлі емес діни қозғалыстардың құрушылардың еңбектері қасиетті
деп құрметтеледі. Жаңа діни қозғалыстардың негізін салушылар құтқарушылар,
пайғамбарлар, тірі құдайлар ретінде қабылданып, түсіндіріледі. Дәстүрлі
емес діни қозғалыстардың ілімі мен практикасы синкреттілікпен және
дүниежүзілік діндердің көптеген қағидаларын өзгертіп ұстанулығымен
ерекшеленеді. Дәстүрлі емес діни қозғалыстар белсенді миссионерлікпен
айналысады. Бұл діни қозғалыстардың әлеуметтік бағдарламасына әлемді
түзету, әлемнен безу және бақыт пен молшылыққа кенелу секілді әртүрлі
мұраттар тән.
Дәстүрлі емес діни қозғалыстар мен ғибадаттар XVІІ-XX ғ.ғ пайда
болған және қазірде пайда болуда, олардың санының қанша екені анық емес,
шамамен әлемде 150-200 млн адам діни секталар мүшесі[5,255]. Діни
секталардың көншілігі батыс қоғамынан шығуда. Олардың пайда болуының
шарттары да күрделі ,қоғамдағы саяси-әлеуметтік немесе дүниетанымдық
процестермен қатар, оның шығу себептеріне ғаламдық деңгейдегі
экономикалық, демографиялық, әлеуметтік проблемалардың зардаптары(
наркомандық, спид, халықаралық қылмыс, коррупция және т.б ) және күнде
өзгеріп жатқан әлемдегі әр бір нәрсеге кейбір дәстүрлі діндердің дер
кезінде жауап бере алмауы, діни догмаға шырмалуы секілді факторлардың
әсері де айрықша. Дәстүрлі емес діни қозғалстардың пайда болуының
себептеріне ғалымдар батыс қоғамындағы өзгерістерді жатқызады. Дін
психологиясы мен дін социологиясында діндарлықтың мұндай жаңа түрлері мен
секталардың пайда болуының себебін тұтынушы қоғам ұғымымен байланыста
түсіндіреді. Яғни, тек қана материалдық құндылықтарға әбден байланып қалған
қоғамдық құрылымда, рухани жұтаңдық белең алады. Оның орнын дәстүрлі діни
білім беру көздері толтыра алмаған соң жаңа тұрпаттағы секталар белсенді
іске кірісіп, қоғамда жақтастарын таба бастайды[6,96]. Бұл факторларды
төмендегідей топтастырып көрсетуге болады:
- дәстүрлі діндердің қазіргі заманның өткір мәселелеріне айқын жауап бере
алмауы себепті, олардың қоғамдағы беделінің түсуі;
- ғылым мен техниканың дамуы, адамның жаңа мүмкіндіктерінің ашылуы және
ғылым алдында жаңа проблемалардың тұруы;
- адамзаттың мәңгілік сұрақтарының шешілмеуі (өмірдің мән-мағынасы,өлім
және т.б ). Бұл жерде қазіргі материалистік дүниетанымның салдары айтылуда,
-қарқынды дамудағы халықтар мен елдер арасындағы, саяси-мәдени байланыстар,
ақпараттар алмасумен оның жылдам жетуі, БАҚ, интернет жүйесі. Адамның осы
ақпаратты, түсінікті жүйелі қабылдап қорыта алмауы, оған уақытының
жетіспеуі;
- өмірдің барлық саласының коммерцияға айналуы, барлық нәрсе сатылады және
сатып алуға болады деген түсініктің белең алуы;
- қоғамдағы әлеуметтік, саяси, демографиялық және т.б проблемалардың дер
кезінде шешілмеуі;
-мемлекет пен қоғамдағы парақорлық пен бюрократия;
- білім беру саласында дін туралы ғылыми білімнің дұрыс жолға қойылмауы;
-рухани жұтаңдық, адамның өміріне рухани тірек таппауы[7,133];
Осындай факторлар дәстүрлі емес діни қозғалыстардың пайда болуының
негізгі себептері.
Діни секталардың мүшелері көбіне қалыпты әлеуметтік тіршілігін
бұзған адамдар,яғни мығым рухани бағдар таба аламауы немесе оны жоғалтуы.
Сонымен діни секталар дәстүрлі діндерден бөлінуден және
дүниетанымдық ізденістерден пайда болады.
Дәстүрлі емес діни қозғалыстардың дүниеге қатысты түсініктері ұқсас
келеді. Эсхотологиялық мазмұн діни сенім жүйесінде басым мәнге ие болады.
Бұл қозғалыстардың негізін салушылар абсолютті ақиқатты таныған адам
ретінде қабылданып, ол пайғамбар, данышпан тіпті тірі құдай депте саналады.
Діни сектаның негізін қалаушы шәкірттеріне ( жолын ұстанушылар ) белгілі
бір ақиқатты танытады, егер оның көрсеткен жолымен жүрген жағдайда
барлығының құтылатынына кепілдік береді.
Өткен, бүгін және келешекке қатысты тұжырымдарынан дүние түсініктерін
негіздейді. Діни секталар дүниетанымдық негіздерін “өткен уақыт қателік,
азап пен адасу дәуірі, тарихққа мұндай баға беруді жаңа ілімнің шығуы
ақтайды, өйткені жаңа ілім –ұлы ақиқат, онда бұрынғы заман үлкен қателік
адасу дәуірі, қазіргі заман өтпелі кезең ретінде қарастырылып, енді ақиқат
ашылды, бірақ әлі толық жеңіске жеткен жоқ, зұлымдық пен ізгілік арасында
бітіспес күрес жүруде түбінде біз жеңеміз, өздерінің тапқан ақиқаттары
жеңіп, дүние жақын арада түбірімен өзгереді, сенбегендер жойылып,
сенгендер құтылып жаңарған әлемнің жаңа тұрғындары болады”-деп
түсіндіреді.
Дәстүрлі емес діни қозғалыстарды жіктелуінің ғылымда ортақ
принциптері қалыптаспаған, оның себебі мәселенің күрделігінде. Сол себепті
кейбір зерттеушілер бір діни сектаны белгілі топқа жатқызса, екіншілері
оны басқаша жіктейді. Дінтануда діни секталарды генетикалық шығу тегіне,
дүниетанымдық негіздеріне байланысты шартты түрде топтастыру қалыптасқан.
Осы принциптер бойынша діни секталардың классификациясы төмендегідей
беріледі:
Бірінші замануи тәртіпке (принципі )қатысты дәстүрлі емес діни
қозғалыстар үшке бөлінеді:
а) Дүниеге төзімділікпен қарайтын яғни дүниелік заңдар мен
саяси-әлеуметтік қағидалардан тыс олардың үстінде тұратын кемел қоғам
құру идеясын қолдамайтын діни секталар. Бұл топқа тантралық бағыттағы діни
және дүниетанымдық ілімдер жатады.
ә) Дүниені жоққа шығаратын дәстүрлі емес діни қозғалыстарда
негізгі мәселе дуалистік ілімдерінде, яғни әлемде өзара күресуші
бітіспейтін ізгілік және зұлымдық секілді екі күш бар, ақырзаманның орнауы
барлығын орнына қояды, мәңгілік ізгілік орнайды деген эсхатологиялық
сенім. Бұл топқа жалған христиандық (псевдохристианства) бағыттағы
Виссарион шіркеуі жатады. Иеговаларды да армагедон идеясына байланысты осы
топқа кіргізуге болады.
б) Дүниені түзетуші діни секталар дүниені мүлдем жоққа
шығармай, ондағы зұлымдықпен күресуге күш салады. Адамның интеллектуалдық
қабілетін арттырудың әдіс тәсілдерін ұсынады. Оны ғылыми негіздеуге
талпынады. Мысалы: саентология шіркеуі, Бірігу шіркеуі
Екінші классификация генетикалық принцип бойынша:
а) Жаңахристиандық діни секталар- бұл қозғалыстар Библияны өз
ілімдерінің басты қайнары ретінде таниды. Иса – ілімдерінің орталық
фигурасы, бірақ олардың Иса туралы түсініктерінің дәстүрлі христиан
шіркеуінен ерекше. Мессиандық (құтқарушы), құтылу, ақырзаман ілімдеріне
аса мән беріп, ресми шіркеуді мойындамай, ғұрыптарын басқаша атқарады. Бұл
топқа Иегова куәгерлері, Мормондар, Христос тәні, Құдай уағызы және т.б.
көптеген інжілдік христиандар діни секталары жатады.
ә) Жаңашығыстық діни ғұрыптар- бұл діни ғұрыптардың негізінде
қазіргі заманға бейімделген (модернизация) буддизм, синтоизм, индуизм
діндерінің діни ілімге аса мән бермейтін, ғұрыптық практиканы жоғары қоятын
(медитациялармен шұғылдану) Кришна қоғамы, Йога, Дзэн-буддизм, жаңа
синтоизм ғұрыптары және т.б діни секталар.
б) Саентологиялық бағыттағы – дін, ғылым және құпия ілімдерді
біріктіріп адам психикасының құпия тылсым сырларын ашып оны ізгілік пен
молшылыққа кенелтіп, бақытты етуді мақсат тұтатын діни секталар.
Саентология шіркеуі, Ақыл ілімі, Христиан ғылымы тәрізді діни секталар осы
топқа кіреді.
в) Синкреттік бағыттағы – бүкіл адамзатты бір дінге біріктіруді
мақсат етуші Бірігу шіркеуі, Бахай сенімі, Ұлы Ақ ағайындар секілді діни
секталар.
г) Шайтанға табынушылық – зұлымдықты насхаттайтын, мистикалық
тұрғыда шайтанмен байланысқа түсуді уағыздайтын құпия әрекет жасайтын
діни ілімдер. Оларға прагматизм, зорлық жасау, күш қолодану, оқшауланушылық
элементтері тән.
г) Жаңа пұтқа табынушылық – әр елдерде көне нанымдар мен сенімдер
негізінде жаңадан пайда болған ғұрыптар. Мысалы: Қазақстандағы кейінгі
кезде пайда болған Ата жолын қуушылар, Аққулар мен Сұңқарлар тобы және
т.б[8,133].
Қорыта айтқанда дәстүрлі емес діни қозғалыстар мен ғибадаттар
қоғамдық және ғаламдық деңгейдегі саяси, әлеуметтік, демографиялық, діни
жалпы мәдени факторлардың себебінен пайда болған және пайда болуда.
Дәстүрлі емес діни қозғалыстар генетикалық және дүниетанымдық прициптер
бойынша шартты жіктеледі. Діни секталардың дүниеге қатысты түсініктері
“олар өткенді жоққа шығарып, бүгінгі күнді өтпелі кезең, біз тапқан ақиқат
адамзатты жарқын болашаққа алып барады”- деген тұжырымға негізделеді.
Сонымен дәстүрлі емес діни қозғалыстар мен ғибадаттар – соңғы ғасырларда
пайда болған, генетикалық дәстүрлі ұлттық немесе әлемдік діндерден бөлініп
шыққан, бірақ олармен байланысын үзген, өзіндік әмбебаптығы мен абсолютті
ақиқаттығына берік сенетін жаңадан пайда болған діни қозғалыстар.
Дәстүрлі емес діни қозғалыстар өзіндік ерекшеліктерге ие. Оған кірген
адамдар өмірінде күрт өзгеріс орын алып, адам отбасында ата-анасы,
бауырларымен басқаша қатынас жасап, өз сенімін насихаттап дәлелдеумен
әуреге түседі, эгоизмге бой алдырып, тіпті кейбір діни секта мүшелері жеке
мүлкін сатып, ортақ қауымдық меншікке қосады, жеке өмірден бас тартып
коммуналарға (ұжымдық қауымдық отбасылық өмір) барып тұрады. Бұл дәстүрлі
отбасылық өмірді өзгерту. Мемлекет заңдарын сыйламау, қоғамдық әдеп
қағидалары мен ұлттық дәстүрге немқұрайлық, жеккөрушілік, жоққа шығару, өз
сенімдерін абсолютті ақиқат ретінде дәріптеу және ол ойларын жасыру,
ғылымнан тыс танымдарға жүгіну, адам санасын бақылаудың түрлі әдістерін
(адамға зиянды) қолдану, қоғамнан оқшаулану діни секталарға тән ортақ
ерекшеліктер.
Осындай діни қозғалыстарды қоғам мен мемлекетке зиянды (тоталитарный,
деструктивный ) діни секталар деп атайды, олардың зияны заң жүзінде
дәлелденіп жатса, оларға тыйым салынып заң алдында жауап береді. Бірақ діни
секталар өз әректтерінің мақсатын құпия сақтайды, оны жоғарғы басшылары
ғана біледі, төменгі қарапайым мүшелері бейхабар күйінде миссионерлік
істерін белсенді жүргізе береді. Олардың түпкі мақсаттары не деген
сұрақтың жауабын секталардың доктриналарынан көруге болады. Біріншіден
кейбір діни секталар өз сенімдерінің абсолютті ақиқаттығына берік сенімді,
олар дәстүрлі ұлттық және әлемдік діндерден бөлініп шыққан, түпкі
мақсаттары адамды күнәхар әлемнен құтқарып бақыт пен молшылыққа кенелту.
Мұндай діни секталар қылмыс, наркомания, жезөкшелік, байлық, атақ және т.б.
адамның шынайы болмысына жат істермен айналыспайды. Олар
миссионерлік әрекеттерінде ғылым мен техниканың жетістіктерін және түрлі
психотехникалық әдістерді кеңінен қолданады, мемлекет заңдарын бұзбай,
мәдениетті түрде өз сенімдерін уағыздайды, мақсаттары қатарларына адамдарды
көптеп кіргізу. Мұндай секталар біз адамды тура жолға салып, шынайы
құдайлық өмірге жеткізушіміз, парызымызды өтеп жүрміз (өзінің діни сенімі
бойынша) деп түсінеді. Бұл секталар қоғамдық әдеп қағидаларын өздерінше
түсінеді және халықтың ұлттық құндылықтары мен салт дәстүрін сырттай
құрметтегендей көрінгенімен шын мәнінде жоққа щығарады, яғни ой мүдделерін
жасырын ұстайды, мақсаттары діни сенімдеріне кіргізу. Мұны дін
психологиясында ішкі бағдарлы діндарлық деп атайды[4,99].
Екіншіден діни секталардың кейбіреулерінің түпкі мақсаттары адамды
бақытқа кенелту емес керісінше сектаны құрушының жеке басының мүдделерін
іске асыру. Яғни байлық, билік ету және т.б. нәпсіқұмарлық. Мұндай діни
секталар адам санасын түрлі әдіс- тәсілдермен улап бағынышты етіп
басшыларының мүддесіне әрекет жасайды, оны қарапайым секта мүшесі білгені
былай тұрсын сезіне де алмайды, оған мүмкіншілік те бермейді, адамды
зомбиге айналдырып тастайды. Бұл түрге жататын секталардың мақсатқа жетуде
лаңкестік әрекеттерге де баруы мүмкін. Мұны сыртқы бағдарлы діндарлық деп
атауға болады[4,99].
Дәстүрлі емес діни қозғалыстарға тән ортақ ерекшеліктерді атап
көрсетсек: Харизматикалық көсемдік - сектаның негізін салушы жоғарғы
құдіреттен немесе тылсымнан келген күш иесі, онда құдайлық немесе ерекше
даналық бар, сондықтан оның билігіне мүлтіксіз мойынсыну керек;
сенімдерінің абсолютті ақиқатығына беріктік, басқа сенімдерге деген
төзімсіздік, ұлттық құндылықтарды ескермеу, жеккөрушілік; сыртқы
көріністік, барлық сенім және ғұрыптық ерекшеліктер ізгі мақсаттар үшін
деп түсіну; құпиялық – түпкі мақсаттары мен іс-әрекеттерінің салдарын
жасыру, ішкі өз мүшелеріне және сыртқа арналған екі мақсаттағы
доктриналардың болуы,секта мүшелерінің басқа ақпарат алуына мүмкіншілік
бермей шектеуде ұстау; дәстүрлі діндердің қасиетті кітаптарынының мәтінін
өз сенімдеріне сәйкес өзгеше түсіндіру; секта мүшелерінде жаңа өзіндік
менталитет қалыптастыру үшін, адам санасын бақылаудың түрлі әдістерін
қолдану.
Халақаралық ұйымыдардың дәстүрлі емес діни қозғалыстарды белсенді
қолдауларының мақсаттарын әлемдік жахандық құбылыстармен параллель
түсіндіруге болады. Экономикалық мүдде мен әлемді біргелкі тұтынушы қоғам
үлгісіне жеткізуді жоспарлап жатқан алпауыт елдер, осы секталар арқылы
ұлттық даралықтарды жойып, бірегей адамзаттық интеграцияға қол жеткізуді
мақсат тұтады.
Кейбір діни секталарды халықаралық ұйымдардың қаржылай және саяси
жағынан белсенді қолдауының мақсаттары түсініксіз.
Саяси мақсатта мемлекетті әлсірету үшін қоғамның рухани негіздерін бұзу.
Өйткені сол қоғамдағы дәстүрлі діндер діни секталар тарапынан қарсы
әрекеттерге ұшырауда, әсіресе қоғам мүшелерінің басым көпшілігі ұстанатын
дін. Ал, жасырын құпия түрде діни секталардың қоғамдағы дәстүрлі дінмен
күресін қолдаулары мүмкін. Діни сектанттықты сол елдегі билікке ықпал
етудің қуатты құралы ретінде пайдалану да қазіргі саяси ойындардың бір
түрі.
Шет елдердің барлау қызметтерінің кейбір діни секталардың ұйымдарын өз
мақсатына пайдалануы (тыңшылық мақсатында агенттерін секта мүшесі ету).
Бір елдерде саяси мақсатта тұрақсыздық тудыру үшін фанат орындаушылар
резервін дайындау. Батыстың дамыған елдері мен халықаралық ұйымдардың
қоғамды демократияландырудың белгілерінің бірі ретінде түрлі елдерде
либералды сипаттағы діни сенім мен діни бірлестіктер туралы заң қабылдауына
ықпал жасайды. Мұндай заң бойынша мемлекет өз азаматтарының діни сенім
бостандығына еркіндік беруі керек. Ешқандай дінге заң негізінде басымдық
берілмейді, дәстүрлі емес діндердің әрекеттері заң аясынан шықпаса еркін
тіршілік жасайды. Егер мемлекет дәстүрлі емес діни қозғалыстар
әрекеттерін шектейтін болса, батыс елдері бұл адам құқығын бұзу,
демократия принциптеріне жатпайды деп сол мемлекетке қысым жасауы мүмкін,
әрине мемлекет өз конституциясы бойынша зайырлы және демократия елміз деп
жарияласа.
Дәстүрлі емес діни қозғалыстың зиянды екенін анықтаудың басты
өлшемдерінің бірі сектада психологиялық мәжбүрлеудің болуы. Зайырлы
мемлекеттердің барлығында адамның діни сенім бостандығына заңмен кепілдік
берілген, сондықтанда барлық діни секталарды зиянды деп қарастыру дұрыс па
деген сұрақ туындайды. Бұл жерде мәселенің екі жағы бар, заңға қарсы
келмейтін кез келген діни ұйым өмір сүруге құқылы, екінші жағынан қоғамның
басым көпшілігінің дәстүрлі дүниетанымы мен діни сенімі тұрғысынан жаңа
діни ағымдардың қоғамға еш пайдасы жоқ, олар ұлттық болмысымызды бұзушы
деген түсінік. Бірінші көзқарас бойынша діни секталардың әрекеттері заң
шеңберінен шықпаса болды, бұл мәселеге тек заң тұрғысынан келу. Екінші
көзқарас, дәстүрлі діни сенімімізге жат кез келген жаңа діни ағым зиянды
деген түсінік.
Ресей ғалымы Волков Е.Н. “ Жеке адам немес топтың біреудің ерікті
және саналы келісімінсіз сананысын бақылау үшін психологиялық күштеу
қолдануы туралы сараптамалық-анықтамалық ақпарат ” –атты кітабында діни
секталардың зияндығын анықтаудың өлшем белгілерін көрсетеді.Онда негізгі
өлшем психологиялық күштеу екендігі айтылады. Дәстүрлі емес дін
қозғалыстардың зияндығы олардың әрекеттерінде психологиялық күштеудің
барлығына байланысты төмендегідей анықталады:
Көсемдік сипаты:
- харизматикалық көсемдікке ұмтылыс: құдайлық немес ерекше даналықты
жариялау,оның билігіне мойынсұну;
- басшылыққа мүлтіксіз бағыныштылық: басшының ілімдеріне өзгеріс енгізсе,
ізіне ерушілердің де көзқарастарын соған бейімдеуі, сөйтіп көсемдеріне
адалдығын көрсетуі;
- міндетті түрде көсемге еліктеу;
- көсемнің өткен өмірін анықтайтын құжаттың болуы ( өткен өміріндегі
қылмыстар туралы мәлімет );
- кері байланысқа ашықтықтың болмауы, көсем билігін тежеу мен қарсы тұру
тетіктерінің жоқтығы;
Доктриналарының сипаты мен құрылымы:
- өздеріне арналған ішкі доктринаның және сыртқа көрініс үшін арналған
доктриналардың болуы;
- сенім негіздеріндегі мақсатқа кез келген жолмен жетуге болады деген
түсініктің болуы;
- ізгілік үшін аморалдық әрекеттерді қолдау,біз және басқалар деген
жікшілдікке апаратын дүниетанымды енгізу;
- сектаның сенімі абсолютті ақиқат, сондықтан дүниелік заңнан жоғары,
бізге мүше адам тылсым күш пен ерекше құрметке ие деген сенім;
Сектаға мүшелікті құру мен қолдаудың сипаты:
- түрлі әдіс-тәсілдерді қамтитын белсенді және пассивті алдау мен арбау,
мақсаттарын жасырып психотехникалық әдістерді пайдалана отырып үгіт-насихат
жүргізу;
- манипулация қолдану – құпиялық және элитарлық ахуал туғызу, ритуалдық
рәсімдер өткізу, адамның басқалардан ерекшемін деген сезімін оятуы,
қорқыныш пен кінәлік сезімдерді манипуляциялау;
- сананы бақылау техникаларын қолдану, адамда сезімдік жоғарылау мен
төмендеуі;
- жаттану адамның отбасы, достар және қоғамнан бөлінуі, құндылықтарын
өзгертіп сектаның жаңа “отбасы” құндылығын енгізуі, адам психикасында
өзгерістердің болуы;
- сезімді ойдан жоғары қою, эмоция, инстинктілік түйсік, интуицияны
қолдап, рационалды ой қорытуға мән бермеу, секта басшыларының қарапайым
мүшелердың сезімдерін үнемі манипуляциялауы;
- сектаға кірген адамның өткенмен байланысын үзуі, отбасын, достарын,
мақсатын, мүддесін тәрк етуі;
- өмірлік бағыт бағдардың өзгеруі;
- сыни ойлау, ақылға салу ақыл парасатты үнемі жоққа шығару, олар адамды
шатастырады деп сезімді жоғарылату;
- адамды психологиялық оқшаулықта ұстау, оның сектадан еркін шығуына
түрлі қорқыныш сезімдерін сіңіру арқылы жол бермеу;
- дүниені екіге бөліп қарау көзқарасын (поляризация ) енгізу, яғни біз-
жақсымыз, ал әлем-жаман деген түсінік;
- секта мүшелерін ашық немесе жасырын тәуелді ету (психологиялық, қаржылай
және т.б.) және оларды қанау;
- секта мүшелерінің сұрақ қоюына мүмкіншілік бермеуі, бергеннің өзінде
толық дәл жауап ала алмауы[9,436-439];
Қазіргі таңда жұмыссыздар, өмірден өз орнын таппағандар, рухани
ізденісте жүргендер, жеке басы мен отбасындағы психологиялық қиындықтарға
төзе алмағандар, Ислам дінін терең білмейтіндер, әсіресе миссионерлердің
үгіт насихатына тез ілігеді.
Көптеген жасөспірімдер мен мемлекетіміздің болашағы болатын жас
ұрпақтарымыз Йегова куәгерлері, Кришна сектасы, Саентология шіркеуі, т.б.
секталарға кіріп, өздерінің қандай бағытта өмір сүріп жатқандығын, қандай
секталық бағытқа бара жатқандығын білмей ата-аналарының айтқандарынан
шығып, өмірде дұрыс емес, бұрыс жолдарға түсіп кетті.
Қазіргі әлемдік қатынастарда, соның ішінде Қазақстан Республикасында
дін және дінаралық қатынастар өзекті мәселеге айналып отыр. Социалистік
жүйе және Кеңес одағы ыдыраған соң діндердің рөлі және дінаралық қатынастар
әлемдік саясатта нығая түсуде. Әлемнің көптеген елдерінде діни экстремизм
мен терроризм әрекеттері белең алып отыр.
1.2 Қоғамдағы діни сектанттық түрлері және олардың миссионерлік
әрекеттері
Қоғамдағы діни сектанттық әреткеттерді талдап түсіну үшін олардың
шартты түрде жаңахристиандық және жаңашығыстық болып бөлінетінінін білуіміз
керек. ХХ ғасырдың соңғы жартысында әлем ақпараттық байланыстың артуына
және еркін барыс келіс күшейген дәуірде, Еуропада ұлт пен діннің
негіздерінен гөрі модерн жаңаша ойлау мен жаңа нәрсеге үйір болу күшейіп
кетті. Соңғы жиырма жылда интернет қолданушылар күрт көбейіп, әлем үлкен
ауыл хәліне жетті. Бұл да бір шетінен дәстүрлі емес діни қозғалыстардың
еркін тасымалдануына жағдай жасап берді.
Салыстырмалы түрде тарихи тереңдеу Жаңахристиандық Иегова
куәгерлері дәстүрлі емес діни қозғалысы 1870 жылы АҚШ-тың Питсбург
қаласында (Пенсильвания штаты) протестантты адвентис ағымынан бөлініп Чарлз
Тейз Рассел басқарған Библияны оқу-зерттеу үйірмесінде пайда болды.
Жаңа қозғалыстың негізін салушы алғашқы христиандардың ілімдерін жаңғыртуды
мақсат етеді. XІX ғасырдың аяғынан жаңа секта бүкіл елдің аумағына
қарқынды тарала бастайды. Иегова сектасының ерекшеліктері төмендегідей
болып келеді. Діни сектаның ілімдері Ч.Расселдің 7 томдық “ Киелі жазбаны
зерттеу” деп аталатын еңбегінде көрсетілген, Иеговашылардың пікірінше онсыз
Библияны түсіну мүмкін емес. Сенім ілімдерінің негізгі мәні төмендегідей:
- Құдай жалғыз, оның есімі-Иегова, үштік Құдай ойдан шығарылған, Иса Құдай
емес, ол жоғарғы ахлақ иесі, күнә жасамайтын адам. Құдай оған адамзаттың
күнәсін айқышта азапты өлімімен құтқаруға тапсырма берген деген сенімдері
ресми христиан шіркеуімен кереғар келеді.
- Исаның екінші қайта келуіне сену, жерде шайтанмен соғысып (армагеддон )
Иса жеңеді,1000-жылдық құдай патшалығы орнайды деген сенім. Осыған
байланысты Исаның екінші келуінің дәл уақытын Расселдің өзі 1874 жыл деп
айтады, бірақ орындалмаған соң басқа мерзімдер айтылады, мысалы: 1914 ж,
1916ж, 1918ж, 1980ж, 2000ж келеді деген сәуегейлік, ақырында олар
армагеддон кейінге қалдырылды, сондықтан Исаның келуіне дайындалуымыз
керек деген жауаппен құтылуда.
- Сенімдері бойынша соғыста шайтан жеңіліп, сонан кейін сот болып, адамдар
үшке бөлінеді. Біріншілері 144 мың таңдаулы иеговашылар, олар аспанда
тәнсіз тіршілік етіп, Исамен бірге жердегілерді басқарады. Екінші топ
қалған иеговашылар, олар аспан патшалығына бармай соғыс, өлім дегенді
білмей жерде бақытты өмір сүреді. Ал қалған адамдар иеговашыларды
қолдамағаны үшін шайтанмен бірге жойылады деп сендіреді. Олар тозақты
мойындамайды, адамдар өлген соң тіршілік жасамайды деген сенімде яғни
тозақтағы мәңгілік өмірді қабылдамайды.
- Мәңгілік бақытты өмір Иегова қатарына кіру арқылы, Библия сенімнің
қайнары ретінде қабылданады және өздерінше түсіндіріледі, киелі жазбаны
әркімнің ана тілінде оқуы,
- Иеговашылар соғысқа ( пацифизм) және әскерде қызмет жасауға қарсы.
- Икона мен айқышқа табынбайды,
Ғұрыптық ерекшеліктері Христиан шіркеуінен мүлдем басқаша. Негізгі
құлшылықтарына Библияны көп оқу жатады, оны қолдарынан тастамай алып
жүреді. Пұтқа табынушылық деп елдің туы, елтаңбасын, ән ұранын
мойындамайды.Туылған күн, ұлттық және мемлекеттік мейрамдарды тойлауға
қарсы. Басқа христиандар Исаның туылған күнін мерекелесе, иеговашылар оны
қабылдамайды.Тек Исаның өліп тірілуін өздерінің жиындарында арнайы атап
өтеді. Шіркеу мен діни қызметкерлер қызметін жоққа шығарады .
Секта мүшелерінің негізгі міндеті өз ілімдерін насихаттау, сектаға
адамдарды кіргізу. Үгіт насихатқа секта мүшелері табыстарының 10% береді
және үгіт-насихат жұмыстарына айына кемінде 10 сағат бөлуі тиіс және бұл
шарамен өте белсенді айналысады. Секта мүшелері басшыларының бұйрығын
орындауға әр уақыт дайын болуы керек. Заңды бұзу, отбасын, оқуын, жұмысын
тастау және т.б. тапсырмалар берілгенде орындауға міндетті.
Сектаның әрбір мүшесі ай сайын қанша рет миссионерлік пен айналысты, неше
рет секта жиынына қатысты, Библияны оқуға қанша уақыт бөлгені, сектаға
қанша ақша қосқаны туралы есеп жүргізіп отырады, жыл соңында басшылыққа
есеп береді.
Иеговашылар қан құюға қарсы, өйткені қан құю тамаққа қанды қолданған
секілді деп түсінеді. Оларға тән ерекшеліктің бірі кез келген дүниелік
билікті мойындамау, тек басшыларының билігін ғана таниды.
Иеговашылар миссионерлікті белсенді жоспарлы жүргізеді, үйлерді аралау
және адамдар көп жиналатын орындарда өздерінің газет-журналдарын таратып,
әңгіме құрып, талас туғызып өз сенімдерін насихаттайды. Секта мүшелерінің
дайындық деңгейіне байланысты олар үндеушілер және пионерлер болып екіге
бөлінеді.Олар айына сектаға жаңа адамдар кіргізуге 10 –нан 150 сағатқа
дейін уақыттарын бөледі.
Ұйымдық құрылымдарына келетін болсақ, Иеговашылардың негізгі ұйымдары
тәжірибелі сенімді бес адам басқаратын жиын немесе топ. Жиын 5-15 адамнан
тұратын үйірмелерге (килки) бөлінеді, оның басында килканың қызметшісі
тұрады. Бірнеше жиындар округке бірігеді оны бақылаушы басқарады, округтер
өлке бірлестігін құрып оның басшылығы өлке басқарушысының қолында. Мұндай
қатаң теократиялық басқару сектаның бүкіл қауымдары мен мүшелерін
бақылауға тиімді. Иегова сектасының орталығы АҚШ-та Бруклинде орналасқан.
Екі жүзден астам елде жұмыс істейтін жүзге жуық бөлімшелері
бар.”Сторожевая башня” және “Пробудитесь” деген журналдары 160 тілде
миллиодаған тиражбен шығарылады. Иегова куәгерлерінің әлемдегі саны шамамен
15 млн .
Иегова кугерлері діни сектасы мемлекет заңдарын бұзбай әрекет
жасайды, сондықтан оларды заң алдында айыптау қиын.
Америка Құрама Штаттарында өте танымал Мормондар діни сектасының ресми
аты-“қасиетті соңғы күндер Иса Мәсіх шіркеуі”. 1830 жыы АҚШ-та пайда болды,
оның негізін салушы Джозеф Смит. 1848 жылы үнді тайпасы Юта жерінде Солт-
Лейк Ситиде алғашқы орталықтарын құрды, мормондардың жерлері кеңейіп 1896
жылы Юта штаты құрылады.
Сектаның ілімі Библия мен “Мормондар кітабы”- на негізделеді.
Сектаның негізін салушыға жас кезінен аян келіп, Иса, Мұса, періштелер мен
пайғамбарлар оған христиан шіркеуі құр, сен оны қалпына келтіресің деген,
сол үшін маған “жаңа киелі жазбаның” алтын жапыраққа жазылған жазуы
берілді, оны мен он бір досыма көрсеттім және олардан көрдім деген
жазбаша тіл хат алдым деген уағыз-насихаты жаңа сектаның негізін қалады.
Бұл жазбада мормондардың сенім негіздері былайша көрсетіледі:
- христиандықтың үштік, күнә, тәубаға келу, құтылу, ақырзаман және т.б
қағидалары қабылданып өздерінше түсіндіріледі.
- көпқұдайшылдық- жерді қорғайтын көп құдайларға сенім;
- материализм- құдайлар материалды, бір мезгілде бір орында ғана бола
алады;
- әрбір адамның құдай болу мүмкіншілігі, ол үшін мормондарда шоқыну,
үйлену, көп балалы болып, тақуалық өмір сүру керек.
- Америаның айрықша роліне сену (“Мормондар Кітабында” жазылған, б.д.д
VІІ ғ. Америкаға Израйлден адамдар көшіп келіп, мемлекет құрады, оларға
Иса келіп шіркеу салып берген, бірақ кейінгі дәуірлерде өзара соғыс пен
қақтығыстар себебінен еврейлердің Америкадағы өркениеті жойылады,
арттарында ұрпақтары үнділерді қалдырған деген мифке сенеді.) Бұл ғылыми
негізделмеген әңгіме.
Мормон ғұрыптары төрт құпиядан тұрады:
- шоқыну – сегіз жастан бастап атқарылады. Сектант қайтыс болған
туысқандары мен достары үшін де шоқындырылады, өйткені олар тірі кезінде
мормон болмаған.
- шүкіршілік ету адамның Құдай мен байланысын жаңартып күшейту
мақсатында жүзеге асуы тиіс;
- неке ( жер және аспан некесі оны өлімде бұза алмайды,1851ж көп некеге
рұхсат беріледі, бірақ мемлекет қарсы болғандықтан іске асырылмай тұр.);
- қол беру рәсімі екі сатылы – материалдық және рухани мәселелермен
шұғылдану;
Мормондар қатаң ұйымдасқан секта. Секта басында пайғамбар тұрады,
оның әрбір сөзі құдайлық аянмен тең. Сектаны басқаруда пайғамбарға 12
серік пен 70 елшіден тұратын коллегия көмектеседі, орталықтары Солт-Лейк-
Сити қаласында орналасқан. Аймақтық ұйымдарын епископ және ақсақалдар
басқарады. Мормондардың ”кек алушы періштелер” аталатын қарулы жасақтары
бар. Қарапайым мормондар табысының 10% төлеп басшыларына сөзсіз бағыну
керек. Мормондарда белсенді миссионерлікпен айналысады, бірақ оны
мәдениетті жүргізеді.
Жаңашығыстық секталардың ішінде өте белсенді әрі кең тараған түрі
Кришна санасы діни қозғалысы. Кришна санасы діни қозғалысының негізі XVІ ғ
үнді дін ғұламасы Чайтанья Махапрабхудың діни-филисофиялық ілімінен
бастау алады. Бенгалдық дін ғұламасы адамның нәсіліне, дініне, ұлтына
қарамайтын әмбебап рухани жол бхакти- махаббат пен Құдайға берілу ілімін
уағыздайды. Ол қасиетті діни жазбаларды санскриттен ұлттық хинди және
бенгал тілдеріне аударады. Кришналықтар оны “Құдайдың көрінісі”(аватар) деп
санап, оған сыйынады.
Халықаралық Кришна санасы қоғамын үнді Абхай Бхактиведанта Свами
Прапхупад құрған, ол 59 жасында отбасын тастап саньясиге (дүниені тәрк ету)
өтеді, 1966 жылы АҚШ-қа келіп Кришнаға сенімді уағыздап, қоғамның негізін
қалайды. Зерттеушілер Кришналықтардың миссионерлік әрекеттеріне қарап оны
жаңа үнді діни қозғалысына жатқызуда,өйткені дәстүрлі үнді дінінде ұлттық
діннен әлемдік дінге айналу мақсаты жоқ, сондықтанда сенімдерін бөтен
елдерге таратуға мүдделі емес, сол себепті ХКСҚ американдық үлгідегі жаңа
үнді діни қозғалысы деп бағалануда.
Сенім ілімдерінде жоғарғы ақиқат Кришна Құдай- ол жоғарғы кемел
тіршілік иесі, үш аспектіде танылады: Брахман (абсолютті рух); Параматма
(әрбір тірі нәрседе және жаратылыстың әрбір атомында болатын) және
Бхагаван (Құдайдың жоғарғы тұлғасы).
Сенімдері бойынша тірі нәрсенің екі түрі ғана бар- кшара және акшара.
Акшара мәңгілік азат, Құдаймен бірге оның рухани патшалығында өмір сүреді,
ал кшара материалды әлемде, оның бар болуы материалдық әлем шарттарына
байланысты. Ол уақытша материалдық тәнмен сәйкестендіріледі, қайта
туылудың үздіксіз тізбегінде (сансара) айналуда. Әлемде тіршіліктің 8400
түрі бар, оларда карма заңы бойынша “жан-рух” түрлі бейнеде өмірге келеді.
Барлық тіршілік түрлерінің ішінде рухани кемелдену мен өлімнен кейін
Кришнаның рухани патшалығына қайтуға адам ғана лайық. Бірақ Құдайды тану
мен оған беріліп қызмет ету, оның мейір шапағаты қонған шынайы рухани
ұстаз арқылы мүмкін болмақ.
Азат болу (мокшаға жету) Кришнаға деген шексіз махаббат және оған
қызмет жасау яғни адам өзінде Кришна санасын дамыту арқылы материалдықты
руханиға өзгертуге болады, өйткені руханилық Кришнаға қатысты, адам
Кришнаға жан тәнімен беріліп құлшылық жасаса және табысының біраз бөлігін
қоғамға берсе, оның құтылуға мүмкіндігі көп. Материалдық дүниеден, қайғы
қасіреттен азат болуға әркім қабілетті, егер Кришнаға қызмет жасаған
жағдайда. Кришналықтар өздерін вайшнавтармыз, яғни Құдайға берілгендерміз,
ал өз ілімдерін дін емес, бхакти-йога негізінде өзін-өзі жетілдіру ғылымы
деп санайды. Бхакти-йогада құдаймен қатынас махаббат арқылы: махаббат,
құдайға ғашықтық. Кришналықтар құдайды жас өспірім бала сипатында
қабылдайды яғни құдай ер бастауы, пуруша, ал кришналықтар өздерін құдайдың
қызметшілері әйел бастауы, пракрити деп есептейді. Қасиетті кітаптары
“Бхагавадгита” көне үнді эпикалық шығармасы Махабхратаның алтыншы кітабы.
Бхагавадгитада – Кришнаның айтқандары жазылған, санскрит тілінде.
Кришналықтар Прабхупаданың Бхагавадгитаға түсіндірмесін аса құрметтейді.
Кришна құдайға, оның аваторлары гуруларға сенім негізгі ұстанымдары.
Ғүрыптық әрекетке аса мән беріледі. Мақсат дүниеге Кришна санасымен
қарау. Кришнаға деген махаббат жеке және ұжымдық медитация арқылы. Жеке
(джапа) және ұжымдық медитация (киртан)- мантраларды бірге айту, музыка
аспаптарында ойнау және ырғақты би қимылдары. Құдайға шынайы құлшылық
етудің бастысы маха-мантраларды қайталап айту. Мантралар құдай есмінен
тұрады деп саналады. Маха-мантра: Харе-Кришна, Харе-Кришна, Кришна, Кришна,
Кришна, Харе, Харе, Харе-Рама, Харе-Рама, Рма,Рама, Харе, Харе.
Мұндағы Кришна – баршаны еліктіруші, сүйсіндіріп, өзіне жақындатушы,
Рама- баршаны қуанышқа бөлеуші, Харе- жаратушыдан тарайтын қуат деген
ұғымдарды білдіреді. Сонда маха- мантраның тәржімасы былай болмақ: О,
баршаны өзіне еліктіруші, баршаға қуаныш таратушы жаратқан, жаратушының ұлы
қуаты! Саған адалдықпен қызмет етуіме рұхсат ет! Құдайдың осы киелі
есімдерін күніне 1728 рет айту керек. Сонымен қатар ғұрыптарына киелі
жазбаларды тыңдау, храмда немесе үйде алтар алдында құдайға құлшылық жасау
кіреді. Санкиртан ғұрыпының мазмұнына уағыз айту, діни жазбаларын тарату,
қайырымдылық қаржыларын жинау жатады. Әсіресе жаңа мүшелер осы шараларды
атқарады, өйткені Шри Прабхупада мұндай қызмет қоғамның (Кришна санасы
қоғамы) экономикалық өркендеуінің негізі деген. Әрбір кришналық шыншылдық,
адалдық, қарапайымдылық, қианат жасамау және т.б рухани қасиеттерді
дамытуы тиіс. Құмар ойындары, спортпен шұғылдану, өз сенімдеріне қатысты
емес әңгімелерден алыс жүру оларға тән. Алкоголді ішімдік, кофе, темекі,
шай және некеден тыс қатынасқа тыйым салынған. Міндетті түрде арнайы диета
ұстанады ет жемейді, балық, жұмыртқа, пияз, чеснок, саңырауқұлақ тағамдарын
пайдаланбайды. Мұндай тамақтану өмірді ұзартып, күш беріп, денсаулықты
жақсартып, бақыт әкеледі және адамның бұрынғы күнәларынан азат етеді деп
сенеді.
Кришналықтар қауымдасып өмір сүруді дәріптейді, ашрамдарды (монастр)
гуру басқарады. Рухани жетілуге апаратын жол- Кришна санасына ие болу,
сондықтан гуру мақсатқа жеткізуші және Кришнаның көрінісі ретінде
қабылданады.
Қағида ережелерді қатаң сақтау адамды жақындары мен ортасынан айырады,
бірақ кришналық өзін таңдаулымын ақиқатқа жеттім деп санайды, сөйтіп өзін
басқалардан жоғары қояды. Күнахар әлеммен қатынас жасау Кришнаға қызмет ету
үшін керек деп негіздейді. Басқа секталар секілді Кришна қоғамы басшылары
өз мақсаттарын шәкірттерінен құпия сақтайды, түрлі психологиялық әдістер
қолданылады, шет елдердегі Кришна қоғамдарының көсемдері наркотик, қылмысты
жол мен ақша табу, кісі өлтіру және т.б істері үшін айыпталғаны белгілі.
Қазақстанда Кришна санасы қоғамы ресми түрде 1994 жылы тіркелген.
Шағын кеңсесі Алматы қаласында орналасқан. Алайда онда құлшылық жасауға
мүмкіндік болмаған соң, 1999 жылы қаладан 25 шақырым жерде орналасқан,
көлемі 47 гектар болатын ферма сатып алды.
Ферманың маңын әдемі көл мен қоғам мүшелері тұратын оншақты шағын үйлер
қоршаған.
Кришнаиттердің негізгі құлшықтары, оның ішінде үйлену тойлары осы
фермада өтеді, ал әр жексенбі сайын тегін ас беріледі. Кришнаиттердің
құлшылығы күнделікті таңғы төрт жарымда Мангал Арати рәсімімен басталады.
Азаттыққа радиосына түсініктеме берген Кришна санасы қоғамының жетекшісі
Галина Голаус: - Бұл - Құдайлармен сәлемдесу рәсімі. Алтарь ашылып, біз
жарты сағаттай мантраларды айтамыз. Мантра сөзі ежелгі үндінің әдеби тілі
– санскриттен аударғанда (Ман - ақыл, Тра асқақтау) ақылдың асқақтауы
деген мағына береді. Мантраның дұғадан ерекшелігі - оны әндетіп, ырғақпен
айтады. Ол рухани жетілуге негіз болатындай адам санасына үлкен әсер
береді, - деді
Сұхбат беруші Рухани прогресс үшін, адамның ақыл-есі әлі тыныш
қалыпта екенін ескере отырып, негізгі құлшылықтар таңертең жасалады деген.
Мангал Аратиден кейін Туласи-пуджа рәсімі өтеді. Бұл қасиетті Туласи
ағашына құлшылық ету. Бұдан соң таңғы бестен жетіге дейін Джапа – мантра
және Құдай аттарын қайталау рәсімі өтеді.
- Бұл мұсылмандардың таспиһпен зікір тартқаны секілді. Бірақ оларда 33
сүйек болса, бізде 108 сүйек бар. Әр бір сүйекте Құдайдың атын 16 рет
оқимыз. Осылайша 108 сүйекті толығымен айналдырып, бір шеңберді толтырамыз.
Мұндай шеңбердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қоғамдағы діни сектанттық мәні
1.1 Қоғамдағы діни сектанттық мәні (шығу себептері, қалыптасуы және әлемге
таралуы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Қоғамдағы діни сектанттық түрлері және олардың миссионерлік
әрекеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2 Қазақстандағы дәстүрлі емес діндер
2.1 Қазақстандағы дәстүрлі емес
діндер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.2 Еліміздегі дәстүрлі емес діндерді алдын алу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..61
Кіріспе
Зерттеудің өзектiлiгi Қоғамдағы діни тіршіліктің мәні мен мазмұнын
ашуда діндарлық категориясы басты мәселе ретінде қарастырылады. Социо-
психологиялық зерттеулерде діндарлық ұғымының мәнін ашу үшін түрлі
методологиялар мен діндарлықтың түрлі сипатын ашатын теориялар қалыптасқан.
Дін социологияcы және дін психологиясы сынды ғылым салаларында ең басты
проблема ретінде қарастырылатын діндарлық ұғымын, теологиялық және қоғамдық
ғылымдар негізіндегі анықтамалармен, субьективті және обьективті
көріністерімен, діндарлықтың түрлері мен діндарлықты өлшеу методтары арқылы
ашуға болады. Қазіргі таңдағы діндарлық мәселесі бір шетінен тұтынушы
қоғамның социо-мәдени жемісімен параллель түсіндіріледі. Себебі, қоғамдық
құбылыс ретінде адам өзі өмір сүретін ортаның, формацияның, құндылық
әлемінің, тіпті, қоғамдық құрылым ретіндегі саяси жүйенің ықпалында
діндарлығын қалыптастырады. Жахандық құбылыстардың қысымында, ақпараттық
соғыс майданында да оның діндарлық болмысы өзгерістерге ұшырайды. Қазіргі
таңда, Жаңахристиандық және Жаңашығыстық секталар қоғамда белсенділік
танытып жатыр. Иегова куәгерлері, Саентология, Кришна санасы сынды ұйымдар
отбасылық құндылықтар мен қоғамдық қатынасты шиеленістіріп, БАҚ-тың сынына
ұшырады. Тағы бір дәстүрлі емес діннің қаупі Ислам атын жамылған діни
радикал топтардан келуде. Радикал ұстанымдағы саяси ислам көріністері
бірқатар елдердің билігіне қарсы террактілер ұйымдастырып үлгерді. Соңғы
жылдара интернет арқылы діни мағлұматтармен сусындағын жастарымыздың Сирия
мен Ирақ елдеріндегі ИМ ультра-радикал террористік ұйымының сапында
жиһадқа қатысып, дәстүрлі діни танымымыздан алшақ діндарлыққа бой
алдырды. Әсіресе көптеген проблемалар – Орта Азия мұсылмандары арасындағы
діни ренессансқа байланысты көрініс тапты. Мұның басты себебі ата-баба
дініне қайта оралуымыз қажет деген слоганнан туындады. Бұған қоса, дінді
барлық проблемалардың (экономикалық, әлеуметтік, саяси) шешушісі –
панацеясы көретін жағдай қалыптасты. Осының аясында аймақта – басты идеясы
Халифат сияқты мезгілі өткен теократиялық құрылымды қайта қалпына
келтіруді көздейтін Хизб ут-тахрир (ХТ) секілді экспортталған діни топтар
пайда бола бастады. Олардың тура және жанама ықпалының арқасында – табиғаты
дәл сол әйгілі халифат (немесе Ислам республикасы) идеясымен және құпия
жұмыс әдісімен сәйкесетін діни-саяси топтар да әрекет ете бастады. Джунд ал-
Халифат (Халифат сарбаздары
), Такфир жамағаты қоғамда үлкен үрей
туғызуда. Мұндай проблемалардың алдын –алу үшін діндарлықтың мазмұнын
қоғамдық ғылымдар негізінде ашатын түрлі теориялар мен жаңаша әдістерді
қолданған дұрыс. Ғасырлар сүзгісінен өткен бейбіт, толерантты діни таным
мен дәстүрлі мұсылмандық түсінігіміздің мәні салыстырудағы басты тұғыр әрі
зайырлы мемлекетіміздің табан тірейтін платформасы ретінде қарастырылуы
тиіс. Мемлекеттің рухани – мәдени тұғыры айқындалмай, мемлекет құрушы өзек
ұлттың діни танымы құқықтық тұрғыдан, діни білім беру барысында қолдауға ие
болмай тұрақты даму мен діни салада ілгерілеу мүмкін емес. Осы тұрғыдан
алғанда діндарлықтың дәстүрлі формасын теологиялық аспектіде зерттеп
зерделеумен қатар, салыстырмалы негізде дінтану ғылымдары арқылы тану да
маңызды. Себебі, қазіргі таңда діни таным мәселесі қоғамдағы діни
жіктелудің ең басты факторлардың бірі ретінде көрініс беріп отыр.
Біздің елде 70 жыл бойы ресми идеология атеизм болғандықтан, ата-
бабасының дінін ұмыта бастаған жұрт қазір шын дін қайсы, дүмше дін қайсы
ажырата алмайтын болған. Сондықтан, дін оқып, иман тапқысы келген
адамдардың көбі шетелдің шатақ діні мен бейбітшілік пен ұлттар ынтымағын
уағыздайтын дәстүрлі дінді шатастырып, алғашқысының құрбаны болып жатыр.
Осының кесірінен ХХІ ғасырға дейін бір тілге, бірегей салтқа ұйып, ұлт
ретінде қалыптасып болған қазақ халқы енді сүттей іріп, діни ағымдарға
ыдырап барады. Себебі, қазір шетелден келіп жатқан жалған діндердің
ықпалымен көптеген отандастырымыз радикалды дүмшеге айналып үлгерді.
Қазақтың бүгінгі ұрпағы діни фундаментализмнің кесірінен еркін ойлайтын
қабілеті мен адамды жатсынбайтын ақжарқын мінезінен айырылып жатыр. Осы
қауіптерден құтылу үшін, ең алдымен, діни танымымызды тереңінен зерттеп,
ата-бабаларымыз аманаттаған рухани құндылықтарымызды бүгінгі күн тұрғысынан
кәдеге жарату міндеті алдымызға қойылып отыр. Қоғамдағы жаңа діндарлықтың
сипаты мен діни жіктелудегі көрінісін талдауда қоғамды мүдде тұрғысынан
сараптама жасауға тырыстық.
Әуелгі тарауда негізінен секта ұғымы мен оның қалыптасу себептерін,
жахандық сипат алу үдерісін, протестанттық және шығыстық діндердің сипаты
мен тарихын талдауға тырыстық.
Келесі тарау Қазақстандағы дәстүрлі емес діндердің тұрпаты мен
қызметіне арналады. Олардың адам құқығын желеу етіп, мемлекетімізде қандай
жұмыстар жүргізіп жатқандығын, еліміздің діни өмірінде қандай роль атқарып
жатқандығын талдауға тырысамыз. Сонымен қатар, дәстүрлі емес діндер
анықтамасына орай бұл жерде тек қана протестанттық немесе жаңа шығыстық
діндерді ғана талқылап қоймай, экстремистік, радикалдық ұстанымдарымен,
тіпті террорлық әрекеттерімен қоғамға жік салушы Ислам атын жамылған
топтарға да тоқталып өттік. Себебі еліміздің қауіпсіздігі мен қоғамымыздың
тыныштығына орасан зор қауіп төндіруші топтарды анықтамай баянды ел болу
мүмкін емес. Дінтанушы маманның да қоғам алдындағы басты міндеті осы
қырымен өлшенеді деп ойлаймыз.
Зерттеу нысаны – секталар мен дістүрлі емес діни ағымдар, жаңа
шығыстық және жаңа христиандық діни топтар, радикалды ұйымдар мен
экстремистік көзғарастардағы Саяси ислам көріністері.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен мiндеттерi. Зерттеу жұмысының мақсаты
мен міндеті – қоғамдық мүдде тұрғысынан, дәстүрлі діни танымымызды табан
тірейтін негізгі платформа ретінде ұсына отырып, ұстанымдағы экстремистік
ұйымдардың қызметі мен сипатын зерделеп, олардың қоғамға негативті
әсерлерін ашып көрсету. Сол арқылы рухани бірлік пен діни тұтастығымыздың
негізін қалайтын дәст.рлі діни танымымыздың мәнін ұғынуға тырысу. Бұл
мақсаттарды жүсеге асыру үшін мынадай міндеттер негізге алынды:
- Қоғамдағы діни сектанттық мәнін ашу (шығу себептері, қалыптасуы
және әлемге таралуы);
- Қоғамдағы діни сектанттық түрлері және олардың миссионерлік
әрекеттерін ашып көрсету;
- Қазақстандағы дәстүрлі емес діндерге шолу жасау;
- Еліміздегі дәстүрлі емес діндердің алдын алу жолдарын діни
тәжірибемізге сүйене отырып ұсыну;
Зерттеудiң әдiс-тәсiлдерi. Зерттеу жұмысында салыстырмалы әдіс, талдау
әдісі, герменевтикалық әдіс пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының практикалық мәнi. Зерттеу жұмысын жоғарғы оқу
орындарындағы дінтану мамандықтарында дәстүрлі емес діни қозғалыстар,
Мәзһаптар тарихы, Жаңа шығыстық діндер сынды пәндерде қолдануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі
негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 Қоғамдағы діни сектанттық мәні
1.1 Қоғамдағы діни сектанттық мәні (шығу себептері, қалыптасуы және әлемге
таралуы)
Дін – құндылық ретінде адамзат қоғамының белгілі бір өркениеттік
тұтастық белгілерінің, ұлттық ерекшеліктерімен өзіндік дүниетанымдық
негіздерінің қалыптасуында ең маңызды шарттардың бірі ретінде көрініс
табады. Трансцедентальды болмыспен, сакральды әлеммен байланыстың
жүйеленген, сенімге негізделген формасы болғандықтан дін – адам өмірінің
ең маңызды мұраты ретінде құнды. Киелі, қасиетті саналған ұғымдар мен
жәдігерлер діни жүйеде оның потенциалды болмысы мен мазмұндық-формалық
негізін құрайды. Сол ұғымдардың, жақсы-жаман нормалардың, құлшылықтардың
ұлы Тәңірден берілген аян негізінде қалыптасуы діни құндылықтардың
өміршеңдігін, болмыстық сипатынының тұрақтылығын айқындайды[1,135].
Дін – адамзат тарихымен қатар жасап келе жатқан және бүкіл әлемге ортақ
құндылықтар жүйесі. Діни таным мәселесі күрделі һәм әртекті. Сенімдік
мәселелер мен құқықтық қыры және мистикалық болмысы ұштасып кеткен діни
жүйеде әртүрлі көзғарастар өз ішінде де, басқа діндегілер арасында да діни
айтыс-тартыстың себебіне айналады.
Тарихта, Батыс және Шығыс Рим империясының ыдырауымен шіркеулердің жікке
бөлінуі белең алды. Ересь ұғымымен танылған ортодоксальды ресми шіркеу
тарапынан қуғын көрген діни қозғалыстар, Ортағасырдан еркін ойлау мен Қайта
өрлеу құбылысын тудырған интеллектуальды-мәдени өрлеу үдерісіне қозғау
салды. Діни сенім бостандығын қабылдайтын азаматтық қоғам үлгілерінің
алғашқы қозғаушы күші католик және протестанттық жікке бөлінушілік болды.
Ұлттық буржуазия және ұлттық мемелекеттер пайда болған ХVIII ғасырларда
Христиан әлемінде діни жанжалдар өршіп тұрды. ХVI ғасырларда протестанттық-
лютерандық ілім өз алдына бөлініп, ресми Рим санасатын діни қозғалыс хәліне
жетті. Англикан шіркеуі де өз алдына бөлек отау тігіп шықты. Америка
құрлығының тәуелсіздік алуымен протестанттық бағыттағы діни қозғалыстардың
жұмысы жандана бастады. Мұның бәрі осы уақытқа дейін Ресми шіркеудің
бақылауында қысым көріп келген діни сенім түрлерінің жеке дара дамып
жетілуіне жағдай жасады. Конституциялық, құқықтық негізде діни сенім
бостандығына кепілдік беретін мемлекеттік жүйелер пайда болды.
Империялизммен бірге капиталистік жүйе, отар болған жерлерде жаңа үлгідегі
католиктік және православиялық метрополиттерді дүниеге әкелді. Дәстүрлі
емес діни қозғалыстар мен ғибадаттар түрі негізінен XVІІ-XX ғ.ғ пайда
болып, - өз ішінде даму сатыларынан өтіп, қалыптасып үлгерді[2,108]. Екінші
дүниежүзілік соғыстан соң адам құқығы мен сенім бостандығын қайта қарауға
мәжбүр болған Халықаралық ұйымдар дәстүрлі емес діни қозғалыстардың
қарыштап дамуына, тіпті жаһандану үдерісінің көрсеткіші ретінде танылуына
жағдай жасап берді. Секта ұғымы тарихтың терең қойнауынан бері таныс ұғым
болса да, үлкен әлеуетті қоғамдық құбылыс ретінде ХХ ғасырда шарықтау
шегіне жетті деуге болады. Секта – ресми шіркеу іліміне бөлек ұстанымдағы,
тіпті кейде қарсы тараптағы, бірақ сенімдік негізін Шіркеумен ортақ кітапқа
немесе сол қасиетті мәтіннің өзгеше түсіндірмесіне, жаңа рухани көсемдеріне
байлаған әлемдік діндерден бөлініп шыққан және байланысын үзген
діндарлықтың көрінісі.
Секта-өзіндік діни ілім мен ғұрыпқа ие діни ұйым. Ол өзі ұстанған
жолдың дұрыстығына күмәнсіздігімен ерекшеленеді. Сектаға тән нәрсе-
өздерінің Құдайдың қалаулы адамдары екендігіне берік сенім,оқшауланушылық,
ғұрыптарына ерекше беріктік, секта мүшелерінің теңдігін жариялау, дәстүрлі
қоғамдық құндылықтар мен ұллтық ерекшеліктеге мән бермеу, келісімге келмеу
және миссионерлікпен белсенді айналысу[3,36].
Дәстүрлі емес діни қозғалыстардың пайда болуын әлеуметтік - саяси
өзгерістермен, демографиялы қозғалыстармен және де дәстүрлі діндердің
ықпалының әлсіреуімен байланыстырады[4,33]. Жаңа діни қозғалыстар өздерінің
діни ілімдерінің мазмұнына, діни рәсімдерінің атқарылуына қарай жаңа
христиандық, жаңа шығыстық, жаңа бағдарламалық, жаңа пұтка табынушылық
болып бөлінеді. Дәстүрлі емес діни қозғалыстар ұйымдастыру жүйелерімен де
ерекшеленеді.
Дәстүрлі емес діни қозғалыстардың құрушылардың еңбектері қасиетті
деп құрметтеледі. Жаңа діни қозғалыстардың негізін салушылар құтқарушылар,
пайғамбарлар, тірі құдайлар ретінде қабылданып, түсіндіріледі. Дәстүрлі
емес діни қозғалыстардың ілімі мен практикасы синкреттілікпен және
дүниежүзілік діндердің көптеген қағидаларын өзгертіп ұстанулығымен
ерекшеленеді. Дәстүрлі емес діни қозғалыстар белсенді миссионерлікпен
айналысады. Бұл діни қозғалыстардың әлеуметтік бағдарламасына әлемді
түзету, әлемнен безу және бақыт пен молшылыққа кенелу секілді әртүрлі
мұраттар тән.
Дәстүрлі емес діни қозғалыстар мен ғибадаттар XVІІ-XX ғ.ғ пайда
болған және қазірде пайда болуда, олардың санының қанша екені анық емес,
шамамен әлемде 150-200 млн адам діни секталар мүшесі[5,255]. Діни
секталардың көншілігі батыс қоғамынан шығуда. Олардың пайда болуының
шарттары да күрделі ,қоғамдағы саяси-әлеуметтік немесе дүниетанымдық
процестермен қатар, оның шығу себептеріне ғаламдық деңгейдегі
экономикалық, демографиялық, әлеуметтік проблемалардың зардаптары(
наркомандық, спид, халықаралық қылмыс, коррупция және т.б ) және күнде
өзгеріп жатқан әлемдегі әр бір нәрсеге кейбір дәстүрлі діндердің дер
кезінде жауап бере алмауы, діни догмаға шырмалуы секілді факторлардың
әсері де айрықша. Дәстүрлі емес діни қозғалстардың пайда болуының
себептеріне ғалымдар батыс қоғамындағы өзгерістерді жатқызады. Дін
психологиясы мен дін социологиясында діндарлықтың мұндай жаңа түрлері мен
секталардың пайда болуының себебін тұтынушы қоғам ұғымымен байланыста
түсіндіреді. Яғни, тек қана материалдық құндылықтарға әбден байланып қалған
қоғамдық құрылымда, рухани жұтаңдық белең алады. Оның орнын дәстүрлі діни
білім беру көздері толтыра алмаған соң жаңа тұрпаттағы секталар белсенді
іске кірісіп, қоғамда жақтастарын таба бастайды[6,96]. Бұл факторларды
төмендегідей топтастырып көрсетуге болады:
- дәстүрлі діндердің қазіргі заманның өткір мәселелеріне айқын жауап бере
алмауы себепті, олардың қоғамдағы беделінің түсуі;
- ғылым мен техниканың дамуы, адамның жаңа мүмкіндіктерінің ашылуы және
ғылым алдында жаңа проблемалардың тұруы;
- адамзаттың мәңгілік сұрақтарының шешілмеуі (өмірдің мән-мағынасы,өлім
және т.б ). Бұл жерде қазіргі материалистік дүниетанымның салдары айтылуда,
-қарқынды дамудағы халықтар мен елдер арасындағы, саяси-мәдени байланыстар,
ақпараттар алмасумен оның жылдам жетуі, БАҚ, интернет жүйесі. Адамның осы
ақпаратты, түсінікті жүйелі қабылдап қорыта алмауы, оған уақытының
жетіспеуі;
- өмірдің барлық саласының коммерцияға айналуы, барлық нәрсе сатылады және
сатып алуға болады деген түсініктің белең алуы;
- қоғамдағы әлеуметтік, саяси, демографиялық және т.б проблемалардың дер
кезінде шешілмеуі;
-мемлекет пен қоғамдағы парақорлық пен бюрократия;
- білім беру саласында дін туралы ғылыми білімнің дұрыс жолға қойылмауы;
-рухани жұтаңдық, адамның өміріне рухани тірек таппауы[7,133];
Осындай факторлар дәстүрлі емес діни қозғалыстардың пайда болуының
негізгі себептері.
Діни секталардың мүшелері көбіне қалыпты әлеуметтік тіршілігін
бұзған адамдар,яғни мығым рухани бағдар таба аламауы немесе оны жоғалтуы.
Сонымен діни секталар дәстүрлі діндерден бөлінуден және
дүниетанымдық ізденістерден пайда болады.
Дәстүрлі емес діни қозғалыстардың дүниеге қатысты түсініктері ұқсас
келеді. Эсхотологиялық мазмұн діни сенім жүйесінде басым мәнге ие болады.
Бұл қозғалыстардың негізін салушылар абсолютті ақиқатты таныған адам
ретінде қабылданып, ол пайғамбар, данышпан тіпті тірі құдай депте саналады.
Діни сектаның негізін қалаушы шәкірттеріне ( жолын ұстанушылар ) белгілі
бір ақиқатты танытады, егер оның көрсеткен жолымен жүрген жағдайда
барлығының құтылатынына кепілдік береді.
Өткен, бүгін және келешекке қатысты тұжырымдарынан дүние түсініктерін
негіздейді. Діни секталар дүниетанымдық негіздерін “өткен уақыт қателік,
азап пен адасу дәуірі, тарихққа мұндай баға беруді жаңа ілімнің шығуы
ақтайды, өйткені жаңа ілім –ұлы ақиқат, онда бұрынғы заман үлкен қателік
адасу дәуірі, қазіргі заман өтпелі кезең ретінде қарастырылып, енді ақиқат
ашылды, бірақ әлі толық жеңіске жеткен жоқ, зұлымдық пен ізгілік арасында
бітіспес күрес жүруде түбінде біз жеңеміз, өздерінің тапқан ақиқаттары
жеңіп, дүние жақын арада түбірімен өзгереді, сенбегендер жойылып,
сенгендер құтылып жаңарған әлемнің жаңа тұрғындары болады”-деп
түсіндіреді.
Дәстүрлі емес діни қозғалыстарды жіктелуінің ғылымда ортақ
принциптері қалыптаспаған, оның себебі мәселенің күрделігінде. Сол себепті
кейбір зерттеушілер бір діни сектаны белгілі топқа жатқызса, екіншілері
оны басқаша жіктейді. Дінтануда діни секталарды генетикалық шығу тегіне,
дүниетанымдық негіздеріне байланысты шартты түрде топтастыру қалыптасқан.
Осы принциптер бойынша діни секталардың классификациясы төмендегідей
беріледі:
Бірінші замануи тәртіпке (принципі )қатысты дәстүрлі емес діни
қозғалыстар үшке бөлінеді:
а) Дүниеге төзімділікпен қарайтын яғни дүниелік заңдар мен
саяси-әлеуметтік қағидалардан тыс олардың үстінде тұратын кемел қоғам
құру идеясын қолдамайтын діни секталар. Бұл топқа тантралық бағыттағы діни
және дүниетанымдық ілімдер жатады.
ә) Дүниені жоққа шығаратын дәстүрлі емес діни қозғалыстарда
негізгі мәселе дуалистік ілімдерінде, яғни әлемде өзара күресуші
бітіспейтін ізгілік және зұлымдық секілді екі күш бар, ақырзаманның орнауы
барлығын орнына қояды, мәңгілік ізгілік орнайды деген эсхатологиялық
сенім. Бұл топқа жалған христиандық (псевдохристианства) бағыттағы
Виссарион шіркеуі жатады. Иеговаларды да армагедон идеясына байланысты осы
топқа кіргізуге болады.
б) Дүниені түзетуші діни секталар дүниені мүлдем жоққа
шығармай, ондағы зұлымдықпен күресуге күш салады. Адамның интеллектуалдық
қабілетін арттырудың әдіс тәсілдерін ұсынады. Оны ғылыми негіздеуге
талпынады. Мысалы: саентология шіркеуі, Бірігу шіркеуі
Екінші классификация генетикалық принцип бойынша:
а) Жаңахристиандық діни секталар- бұл қозғалыстар Библияны өз
ілімдерінің басты қайнары ретінде таниды. Иса – ілімдерінің орталық
фигурасы, бірақ олардың Иса туралы түсініктерінің дәстүрлі христиан
шіркеуінен ерекше. Мессиандық (құтқарушы), құтылу, ақырзаман ілімдеріне
аса мән беріп, ресми шіркеуді мойындамай, ғұрыптарын басқаша атқарады. Бұл
топқа Иегова куәгерлері, Мормондар, Христос тәні, Құдай уағызы және т.б.
көптеген інжілдік христиандар діни секталары жатады.
ә) Жаңашығыстық діни ғұрыптар- бұл діни ғұрыптардың негізінде
қазіргі заманға бейімделген (модернизация) буддизм, синтоизм, индуизм
діндерінің діни ілімге аса мән бермейтін, ғұрыптық практиканы жоғары қоятын
(медитациялармен шұғылдану) Кришна қоғамы, Йога, Дзэн-буддизм, жаңа
синтоизм ғұрыптары және т.б діни секталар.
б) Саентологиялық бағыттағы – дін, ғылым және құпия ілімдерді
біріктіріп адам психикасының құпия тылсым сырларын ашып оны ізгілік пен
молшылыққа кенелтіп, бақытты етуді мақсат тұтатын діни секталар.
Саентология шіркеуі, Ақыл ілімі, Христиан ғылымы тәрізді діни секталар осы
топқа кіреді.
в) Синкреттік бағыттағы – бүкіл адамзатты бір дінге біріктіруді
мақсат етуші Бірігу шіркеуі, Бахай сенімі, Ұлы Ақ ағайындар секілді діни
секталар.
г) Шайтанға табынушылық – зұлымдықты насхаттайтын, мистикалық
тұрғыда шайтанмен байланысқа түсуді уағыздайтын құпия әрекет жасайтын
діни ілімдер. Оларға прагматизм, зорлық жасау, күш қолодану, оқшауланушылық
элементтері тән.
г) Жаңа пұтқа табынушылық – әр елдерде көне нанымдар мен сенімдер
негізінде жаңадан пайда болған ғұрыптар. Мысалы: Қазақстандағы кейінгі
кезде пайда болған Ата жолын қуушылар, Аққулар мен Сұңқарлар тобы және
т.б[8,133].
Қорыта айтқанда дәстүрлі емес діни қозғалыстар мен ғибадаттар
қоғамдық және ғаламдық деңгейдегі саяси, әлеуметтік, демографиялық, діни
жалпы мәдени факторлардың себебінен пайда болған және пайда болуда.
Дәстүрлі емес діни қозғалыстар генетикалық және дүниетанымдық прициптер
бойынша шартты жіктеледі. Діни секталардың дүниеге қатысты түсініктері
“олар өткенді жоққа шығарып, бүгінгі күнді өтпелі кезең, біз тапқан ақиқат
адамзатты жарқын болашаққа алып барады”- деген тұжырымға негізделеді.
Сонымен дәстүрлі емес діни қозғалыстар мен ғибадаттар – соңғы ғасырларда
пайда болған, генетикалық дәстүрлі ұлттық немесе әлемдік діндерден бөлініп
шыққан, бірақ олармен байланысын үзген, өзіндік әмбебаптығы мен абсолютті
ақиқаттығына берік сенетін жаңадан пайда болған діни қозғалыстар.
Дәстүрлі емес діни қозғалыстар өзіндік ерекшеліктерге ие. Оған кірген
адамдар өмірінде күрт өзгеріс орын алып, адам отбасында ата-анасы,
бауырларымен басқаша қатынас жасап, өз сенімін насихаттап дәлелдеумен
әуреге түседі, эгоизмге бой алдырып, тіпті кейбір діни секта мүшелері жеке
мүлкін сатып, ортақ қауымдық меншікке қосады, жеке өмірден бас тартып
коммуналарға (ұжымдық қауымдық отбасылық өмір) барып тұрады. Бұл дәстүрлі
отбасылық өмірді өзгерту. Мемлекет заңдарын сыйламау, қоғамдық әдеп
қағидалары мен ұлттық дәстүрге немқұрайлық, жеккөрушілік, жоққа шығару, өз
сенімдерін абсолютті ақиқат ретінде дәріптеу және ол ойларын жасыру,
ғылымнан тыс танымдарға жүгіну, адам санасын бақылаудың түрлі әдістерін
(адамға зиянды) қолдану, қоғамнан оқшаулану діни секталарға тән ортақ
ерекшеліктер.
Осындай діни қозғалыстарды қоғам мен мемлекетке зиянды (тоталитарный,
деструктивный ) діни секталар деп атайды, олардың зияны заң жүзінде
дәлелденіп жатса, оларға тыйым салынып заң алдында жауап береді. Бірақ діни
секталар өз әректтерінің мақсатын құпия сақтайды, оны жоғарғы басшылары
ғана біледі, төменгі қарапайым мүшелері бейхабар күйінде миссионерлік
істерін белсенді жүргізе береді. Олардың түпкі мақсаттары не деген
сұрақтың жауабын секталардың доктриналарынан көруге болады. Біріншіден
кейбір діни секталар өз сенімдерінің абсолютті ақиқаттығына берік сенімді,
олар дәстүрлі ұлттық және әлемдік діндерден бөлініп шыққан, түпкі
мақсаттары адамды күнәхар әлемнен құтқарып бақыт пен молшылыққа кенелту.
Мұндай діни секталар қылмыс, наркомания, жезөкшелік, байлық, атақ және т.б.
адамның шынайы болмысына жат істермен айналыспайды. Олар
миссионерлік әрекеттерінде ғылым мен техниканың жетістіктерін және түрлі
психотехникалық әдістерді кеңінен қолданады, мемлекет заңдарын бұзбай,
мәдениетті түрде өз сенімдерін уағыздайды, мақсаттары қатарларына адамдарды
көптеп кіргізу. Мұндай секталар біз адамды тура жолға салып, шынайы
құдайлық өмірге жеткізушіміз, парызымызды өтеп жүрміз (өзінің діни сенімі
бойынша) деп түсінеді. Бұл секталар қоғамдық әдеп қағидаларын өздерінше
түсінеді және халықтың ұлттық құндылықтары мен салт дәстүрін сырттай
құрметтегендей көрінгенімен шын мәнінде жоққа щығарады, яғни ой мүдделерін
жасырын ұстайды, мақсаттары діни сенімдеріне кіргізу. Мұны дін
психологиясында ішкі бағдарлы діндарлық деп атайды[4,99].
Екіншіден діни секталардың кейбіреулерінің түпкі мақсаттары адамды
бақытқа кенелту емес керісінше сектаны құрушының жеке басының мүдделерін
іске асыру. Яғни байлық, билік ету және т.б. нәпсіқұмарлық. Мұндай діни
секталар адам санасын түрлі әдіс- тәсілдермен улап бағынышты етіп
басшыларының мүддесіне әрекет жасайды, оны қарапайым секта мүшесі білгені
былай тұрсын сезіне де алмайды, оған мүмкіншілік те бермейді, адамды
зомбиге айналдырып тастайды. Бұл түрге жататын секталардың мақсатқа жетуде
лаңкестік әрекеттерге де баруы мүмкін. Мұны сыртқы бағдарлы діндарлық деп
атауға болады[4,99].
Дәстүрлі емес діни қозғалыстарға тән ортақ ерекшеліктерді атап
көрсетсек: Харизматикалық көсемдік - сектаның негізін салушы жоғарғы
құдіреттен немесе тылсымнан келген күш иесі, онда құдайлық немесе ерекше
даналық бар, сондықтан оның билігіне мүлтіксіз мойынсыну керек;
сенімдерінің абсолютті ақиқатығына беріктік, басқа сенімдерге деген
төзімсіздік, ұлттық құндылықтарды ескермеу, жеккөрушілік; сыртқы
көріністік, барлық сенім және ғұрыптық ерекшеліктер ізгі мақсаттар үшін
деп түсіну; құпиялық – түпкі мақсаттары мен іс-әрекеттерінің салдарын
жасыру, ішкі өз мүшелеріне және сыртқа арналған екі мақсаттағы
доктриналардың болуы,секта мүшелерінің басқа ақпарат алуына мүмкіншілік
бермей шектеуде ұстау; дәстүрлі діндердің қасиетті кітаптарынының мәтінін
өз сенімдеріне сәйкес өзгеше түсіндіру; секта мүшелерінде жаңа өзіндік
менталитет қалыптастыру үшін, адам санасын бақылаудың түрлі әдістерін
қолдану.
Халақаралық ұйымыдардың дәстүрлі емес діни қозғалыстарды белсенді
қолдауларының мақсаттарын әлемдік жахандық құбылыстармен параллель
түсіндіруге болады. Экономикалық мүдде мен әлемді біргелкі тұтынушы қоғам
үлгісіне жеткізуді жоспарлап жатқан алпауыт елдер, осы секталар арқылы
ұлттық даралықтарды жойып, бірегей адамзаттық интеграцияға қол жеткізуді
мақсат тұтады.
Кейбір діни секталарды халықаралық ұйымдардың қаржылай және саяси
жағынан белсенді қолдауының мақсаттары түсініксіз.
Саяси мақсатта мемлекетті әлсірету үшін қоғамның рухани негіздерін бұзу.
Өйткені сол қоғамдағы дәстүрлі діндер діни секталар тарапынан қарсы
әрекеттерге ұшырауда, әсіресе қоғам мүшелерінің басым көпшілігі ұстанатын
дін. Ал, жасырын құпия түрде діни секталардың қоғамдағы дәстүрлі дінмен
күресін қолдаулары мүмкін. Діни сектанттықты сол елдегі билікке ықпал
етудің қуатты құралы ретінде пайдалану да қазіргі саяси ойындардың бір
түрі.
Шет елдердің барлау қызметтерінің кейбір діни секталардың ұйымдарын өз
мақсатына пайдалануы (тыңшылық мақсатында агенттерін секта мүшесі ету).
Бір елдерде саяси мақсатта тұрақсыздық тудыру үшін фанат орындаушылар
резервін дайындау. Батыстың дамыған елдері мен халықаралық ұйымдардың
қоғамды демократияландырудың белгілерінің бірі ретінде түрлі елдерде
либералды сипаттағы діни сенім мен діни бірлестіктер туралы заң қабылдауына
ықпал жасайды. Мұндай заң бойынша мемлекет өз азаматтарының діни сенім
бостандығына еркіндік беруі керек. Ешқандай дінге заң негізінде басымдық
берілмейді, дәстүрлі емес діндердің әрекеттері заң аясынан шықпаса еркін
тіршілік жасайды. Егер мемлекет дәстүрлі емес діни қозғалыстар
әрекеттерін шектейтін болса, батыс елдері бұл адам құқығын бұзу,
демократия принциптеріне жатпайды деп сол мемлекетке қысым жасауы мүмкін,
әрине мемлекет өз конституциясы бойынша зайырлы және демократия елміз деп
жарияласа.
Дәстүрлі емес діни қозғалыстың зиянды екенін анықтаудың басты
өлшемдерінің бірі сектада психологиялық мәжбүрлеудің болуы. Зайырлы
мемлекеттердің барлығында адамның діни сенім бостандығына заңмен кепілдік
берілген, сондықтанда барлық діни секталарды зиянды деп қарастыру дұрыс па
деген сұрақ туындайды. Бұл жерде мәселенің екі жағы бар, заңға қарсы
келмейтін кез келген діни ұйым өмір сүруге құқылы, екінші жағынан қоғамның
басым көпшілігінің дәстүрлі дүниетанымы мен діни сенімі тұрғысынан жаңа
діни ағымдардың қоғамға еш пайдасы жоқ, олар ұлттық болмысымызды бұзушы
деген түсінік. Бірінші көзқарас бойынша діни секталардың әрекеттері заң
шеңберінен шықпаса болды, бұл мәселеге тек заң тұрғысынан келу. Екінші
көзқарас, дәстүрлі діни сенімімізге жат кез келген жаңа діни ағым зиянды
деген түсінік.
Ресей ғалымы Волков Е.Н. “ Жеке адам немес топтың біреудің ерікті
және саналы келісімінсіз сананысын бақылау үшін психологиялық күштеу
қолдануы туралы сараптамалық-анықтамалық ақпарат ” –атты кітабында діни
секталардың зияндығын анықтаудың өлшем белгілерін көрсетеді.Онда негізгі
өлшем психологиялық күштеу екендігі айтылады. Дәстүрлі емес дін
қозғалыстардың зияндығы олардың әрекеттерінде психологиялық күштеудің
барлығына байланысты төмендегідей анықталады:
Көсемдік сипаты:
- харизматикалық көсемдікке ұмтылыс: құдайлық немес ерекше даналықты
жариялау,оның билігіне мойынсұну;
- басшылыққа мүлтіксіз бағыныштылық: басшының ілімдеріне өзгеріс енгізсе,
ізіне ерушілердің де көзқарастарын соған бейімдеуі, сөйтіп көсемдеріне
адалдығын көрсетуі;
- міндетті түрде көсемге еліктеу;
- көсемнің өткен өмірін анықтайтын құжаттың болуы ( өткен өміріндегі
қылмыстар туралы мәлімет );
- кері байланысқа ашықтықтың болмауы, көсем билігін тежеу мен қарсы тұру
тетіктерінің жоқтығы;
Доктриналарының сипаты мен құрылымы:
- өздеріне арналған ішкі доктринаның және сыртқа көрініс үшін арналған
доктриналардың болуы;
- сенім негіздеріндегі мақсатқа кез келген жолмен жетуге болады деген
түсініктің болуы;
- ізгілік үшін аморалдық әрекеттерді қолдау,біз және басқалар деген
жікшілдікке апаратын дүниетанымды енгізу;
- сектаның сенімі абсолютті ақиқат, сондықтан дүниелік заңнан жоғары,
бізге мүше адам тылсым күш пен ерекше құрметке ие деген сенім;
Сектаға мүшелікті құру мен қолдаудың сипаты:
- түрлі әдіс-тәсілдерді қамтитын белсенді және пассивті алдау мен арбау,
мақсаттарын жасырып психотехникалық әдістерді пайдалана отырып үгіт-насихат
жүргізу;
- манипулация қолдану – құпиялық және элитарлық ахуал туғызу, ритуалдық
рәсімдер өткізу, адамның басқалардан ерекшемін деген сезімін оятуы,
қорқыныш пен кінәлік сезімдерді манипуляциялау;
- сананы бақылау техникаларын қолдану, адамда сезімдік жоғарылау мен
төмендеуі;
- жаттану адамның отбасы, достар және қоғамнан бөлінуі, құндылықтарын
өзгертіп сектаның жаңа “отбасы” құндылығын енгізуі, адам психикасында
өзгерістердің болуы;
- сезімді ойдан жоғары қою, эмоция, инстинктілік түйсік, интуицияны
қолдап, рационалды ой қорытуға мән бермеу, секта басшыларының қарапайым
мүшелердың сезімдерін үнемі манипуляциялауы;
- сектаға кірген адамның өткенмен байланысын үзуі, отбасын, достарын,
мақсатын, мүддесін тәрк етуі;
- өмірлік бағыт бағдардың өзгеруі;
- сыни ойлау, ақылға салу ақыл парасатты үнемі жоққа шығару, олар адамды
шатастырады деп сезімді жоғарылату;
- адамды психологиялық оқшаулықта ұстау, оның сектадан еркін шығуына
түрлі қорқыныш сезімдерін сіңіру арқылы жол бермеу;
- дүниені екіге бөліп қарау көзқарасын (поляризация ) енгізу, яғни біз-
жақсымыз, ал әлем-жаман деген түсінік;
- секта мүшелерін ашық немесе жасырын тәуелді ету (психологиялық, қаржылай
және т.б.) және оларды қанау;
- секта мүшелерінің сұрақ қоюына мүмкіншілік бермеуі, бергеннің өзінде
толық дәл жауап ала алмауы[9,436-439];
Қазіргі таңда жұмыссыздар, өмірден өз орнын таппағандар, рухани
ізденісте жүргендер, жеке басы мен отбасындағы психологиялық қиындықтарға
төзе алмағандар, Ислам дінін терең білмейтіндер, әсіресе миссионерлердің
үгіт насихатына тез ілігеді.
Көптеген жасөспірімдер мен мемлекетіміздің болашағы болатын жас
ұрпақтарымыз Йегова куәгерлері, Кришна сектасы, Саентология шіркеуі, т.б.
секталарға кіріп, өздерінің қандай бағытта өмір сүріп жатқандығын, қандай
секталық бағытқа бара жатқандығын білмей ата-аналарының айтқандарынан
шығып, өмірде дұрыс емес, бұрыс жолдарға түсіп кетті.
Қазіргі әлемдік қатынастарда, соның ішінде Қазақстан Республикасында
дін және дінаралық қатынастар өзекті мәселеге айналып отыр. Социалистік
жүйе және Кеңес одағы ыдыраған соң діндердің рөлі және дінаралық қатынастар
әлемдік саясатта нығая түсуде. Әлемнің көптеген елдерінде діни экстремизм
мен терроризм әрекеттері белең алып отыр.
1.2 Қоғамдағы діни сектанттық түрлері және олардың миссионерлік
әрекеттері
Қоғамдағы діни сектанттық әреткеттерді талдап түсіну үшін олардың
шартты түрде жаңахристиандық және жаңашығыстық болып бөлінетінінін білуіміз
керек. ХХ ғасырдың соңғы жартысында әлем ақпараттық байланыстың артуына
және еркін барыс келіс күшейген дәуірде, Еуропада ұлт пен діннің
негіздерінен гөрі модерн жаңаша ойлау мен жаңа нәрсеге үйір болу күшейіп
кетті. Соңғы жиырма жылда интернет қолданушылар күрт көбейіп, әлем үлкен
ауыл хәліне жетті. Бұл да бір шетінен дәстүрлі емес діни қозғалыстардың
еркін тасымалдануына жағдай жасап берді.
Салыстырмалы түрде тарихи тереңдеу Жаңахристиандық Иегова
куәгерлері дәстүрлі емес діни қозғалысы 1870 жылы АҚШ-тың Питсбург
қаласында (Пенсильвания штаты) протестантты адвентис ағымынан бөлініп Чарлз
Тейз Рассел басқарған Библияны оқу-зерттеу үйірмесінде пайда болды.
Жаңа қозғалыстың негізін салушы алғашқы христиандардың ілімдерін жаңғыртуды
мақсат етеді. XІX ғасырдың аяғынан жаңа секта бүкіл елдің аумағына
қарқынды тарала бастайды. Иегова сектасының ерекшеліктері төмендегідей
болып келеді. Діни сектаның ілімдері Ч.Расселдің 7 томдық “ Киелі жазбаны
зерттеу” деп аталатын еңбегінде көрсетілген, Иеговашылардың пікірінше онсыз
Библияны түсіну мүмкін емес. Сенім ілімдерінің негізгі мәні төмендегідей:
- Құдай жалғыз, оның есімі-Иегова, үштік Құдай ойдан шығарылған, Иса Құдай
емес, ол жоғарғы ахлақ иесі, күнә жасамайтын адам. Құдай оған адамзаттың
күнәсін айқышта азапты өлімімен құтқаруға тапсырма берген деген сенімдері
ресми христиан шіркеуімен кереғар келеді.
- Исаның екінші қайта келуіне сену, жерде шайтанмен соғысып (армагеддон )
Иса жеңеді,1000-жылдық құдай патшалығы орнайды деген сенім. Осыған
байланысты Исаның екінші келуінің дәл уақытын Расселдің өзі 1874 жыл деп
айтады, бірақ орындалмаған соң басқа мерзімдер айтылады, мысалы: 1914 ж,
1916ж, 1918ж, 1980ж, 2000ж келеді деген сәуегейлік, ақырында олар
армагеддон кейінге қалдырылды, сондықтан Исаның келуіне дайындалуымыз
керек деген жауаппен құтылуда.
- Сенімдері бойынша соғыста шайтан жеңіліп, сонан кейін сот болып, адамдар
үшке бөлінеді. Біріншілері 144 мың таңдаулы иеговашылар, олар аспанда
тәнсіз тіршілік етіп, Исамен бірге жердегілерді басқарады. Екінші топ
қалған иеговашылар, олар аспан патшалығына бармай соғыс, өлім дегенді
білмей жерде бақытты өмір сүреді. Ал қалған адамдар иеговашыларды
қолдамағаны үшін шайтанмен бірге жойылады деп сендіреді. Олар тозақты
мойындамайды, адамдар өлген соң тіршілік жасамайды деген сенімде яғни
тозақтағы мәңгілік өмірді қабылдамайды.
- Мәңгілік бақытты өмір Иегова қатарына кіру арқылы, Библия сенімнің
қайнары ретінде қабылданады және өздерінше түсіндіріледі, киелі жазбаны
әркімнің ана тілінде оқуы,
- Иеговашылар соғысқа ( пацифизм) және әскерде қызмет жасауға қарсы.
- Икона мен айқышқа табынбайды,
Ғұрыптық ерекшеліктері Христиан шіркеуінен мүлдем басқаша. Негізгі
құлшылықтарына Библияны көп оқу жатады, оны қолдарынан тастамай алып
жүреді. Пұтқа табынушылық деп елдің туы, елтаңбасын, ән ұранын
мойындамайды.Туылған күн, ұлттық және мемлекеттік мейрамдарды тойлауға
қарсы. Басқа христиандар Исаның туылған күнін мерекелесе, иеговашылар оны
қабылдамайды.Тек Исаның өліп тірілуін өздерінің жиындарында арнайы атап
өтеді. Шіркеу мен діни қызметкерлер қызметін жоққа шығарады .
Секта мүшелерінің негізгі міндеті өз ілімдерін насихаттау, сектаға
адамдарды кіргізу. Үгіт насихатқа секта мүшелері табыстарының 10% береді
және үгіт-насихат жұмыстарына айына кемінде 10 сағат бөлуі тиіс және бұл
шарамен өте белсенді айналысады. Секта мүшелері басшыларының бұйрығын
орындауға әр уақыт дайын болуы керек. Заңды бұзу, отбасын, оқуын, жұмысын
тастау және т.б. тапсырмалар берілгенде орындауға міндетті.
Сектаның әрбір мүшесі ай сайын қанша рет миссионерлік пен айналысты, неше
рет секта жиынына қатысты, Библияны оқуға қанша уақыт бөлгені, сектаға
қанша ақша қосқаны туралы есеп жүргізіп отырады, жыл соңында басшылыққа
есеп береді.
Иеговашылар қан құюға қарсы, өйткені қан құю тамаққа қанды қолданған
секілді деп түсінеді. Оларға тән ерекшеліктің бірі кез келген дүниелік
билікті мойындамау, тек басшыларының билігін ғана таниды.
Иеговашылар миссионерлікті белсенді жоспарлы жүргізеді, үйлерді аралау
және адамдар көп жиналатын орындарда өздерінің газет-журналдарын таратып,
әңгіме құрып, талас туғызып өз сенімдерін насихаттайды. Секта мүшелерінің
дайындық деңгейіне байланысты олар үндеушілер және пионерлер болып екіге
бөлінеді.Олар айына сектаға жаңа адамдар кіргізуге 10 –нан 150 сағатқа
дейін уақыттарын бөледі.
Ұйымдық құрылымдарына келетін болсақ, Иеговашылардың негізгі ұйымдары
тәжірибелі сенімді бес адам басқаратын жиын немесе топ. Жиын 5-15 адамнан
тұратын үйірмелерге (килки) бөлінеді, оның басында килканың қызметшісі
тұрады. Бірнеше жиындар округке бірігеді оны бақылаушы басқарады, округтер
өлке бірлестігін құрып оның басшылығы өлке басқарушысының қолында. Мұндай
қатаң теократиялық басқару сектаның бүкіл қауымдары мен мүшелерін
бақылауға тиімді. Иегова сектасының орталығы АҚШ-та Бруклинде орналасқан.
Екі жүзден астам елде жұмыс істейтін жүзге жуық бөлімшелері
бар.”Сторожевая башня” және “Пробудитесь” деген журналдары 160 тілде
миллиодаған тиражбен шығарылады. Иегова куәгерлерінің әлемдегі саны шамамен
15 млн .
Иегова кугерлері діни сектасы мемлекет заңдарын бұзбай әрекет
жасайды, сондықтан оларды заң алдында айыптау қиын.
Америка Құрама Штаттарында өте танымал Мормондар діни сектасының ресми
аты-“қасиетті соңғы күндер Иса Мәсіх шіркеуі”. 1830 жыы АҚШ-та пайда болды,
оның негізін салушы Джозеф Смит. 1848 жылы үнді тайпасы Юта жерінде Солт-
Лейк Ситиде алғашқы орталықтарын құрды, мормондардың жерлері кеңейіп 1896
жылы Юта штаты құрылады.
Сектаның ілімі Библия мен “Мормондар кітабы”- на негізделеді.
Сектаның негізін салушыға жас кезінен аян келіп, Иса, Мұса, періштелер мен
пайғамбарлар оған христиан шіркеуі құр, сен оны қалпына келтіресің деген,
сол үшін маған “жаңа киелі жазбаның” алтын жапыраққа жазылған жазуы
берілді, оны мен он бір досыма көрсеттім және олардан көрдім деген
жазбаша тіл хат алдым деген уағыз-насихаты жаңа сектаның негізін қалады.
Бұл жазбада мормондардың сенім негіздері былайша көрсетіледі:
- христиандықтың үштік, күнә, тәубаға келу, құтылу, ақырзаман және т.б
қағидалары қабылданып өздерінше түсіндіріледі.
- көпқұдайшылдық- жерді қорғайтын көп құдайларға сенім;
- материализм- құдайлар материалды, бір мезгілде бір орында ғана бола
алады;
- әрбір адамның құдай болу мүмкіншілігі, ол үшін мормондарда шоқыну,
үйлену, көп балалы болып, тақуалық өмір сүру керек.
- Америаның айрықша роліне сену (“Мормондар Кітабында” жазылған, б.д.д
VІІ ғ. Америкаға Израйлден адамдар көшіп келіп, мемлекет құрады, оларға
Иса келіп шіркеу салып берген, бірақ кейінгі дәуірлерде өзара соғыс пен
қақтығыстар себебінен еврейлердің Америкадағы өркениеті жойылады,
арттарында ұрпақтары үнділерді қалдырған деген мифке сенеді.) Бұл ғылыми
негізделмеген әңгіме.
Мормон ғұрыптары төрт құпиядан тұрады:
- шоқыну – сегіз жастан бастап атқарылады. Сектант қайтыс болған
туысқандары мен достары үшін де шоқындырылады, өйткені олар тірі кезінде
мормон болмаған.
- шүкіршілік ету адамның Құдай мен байланысын жаңартып күшейту
мақсатында жүзеге асуы тиіс;
- неке ( жер және аспан некесі оны өлімде бұза алмайды,1851ж көп некеге
рұхсат беріледі, бірақ мемлекет қарсы болғандықтан іске асырылмай тұр.);
- қол беру рәсімі екі сатылы – материалдық және рухани мәселелермен
шұғылдану;
Мормондар қатаң ұйымдасқан секта. Секта басында пайғамбар тұрады,
оның әрбір сөзі құдайлық аянмен тең. Сектаны басқаруда пайғамбарға 12
серік пен 70 елшіден тұратын коллегия көмектеседі, орталықтары Солт-Лейк-
Сити қаласында орналасқан. Аймақтық ұйымдарын епископ және ақсақалдар
басқарады. Мормондардың ”кек алушы періштелер” аталатын қарулы жасақтары
бар. Қарапайым мормондар табысының 10% төлеп басшыларына сөзсіз бағыну
керек. Мормондарда белсенді миссионерлікпен айналысады, бірақ оны
мәдениетті жүргізеді.
Жаңашығыстық секталардың ішінде өте белсенді әрі кең тараған түрі
Кришна санасы діни қозғалысы. Кришна санасы діни қозғалысының негізі XVІ ғ
үнді дін ғұламасы Чайтанья Махапрабхудың діни-филисофиялық ілімінен
бастау алады. Бенгалдық дін ғұламасы адамның нәсіліне, дініне, ұлтына
қарамайтын әмбебап рухани жол бхакти- махаббат пен Құдайға берілу ілімін
уағыздайды. Ол қасиетті діни жазбаларды санскриттен ұлттық хинди және
бенгал тілдеріне аударады. Кришналықтар оны “Құдайдың көрінісі”(аватар) деп
санап, оған сыйынады.
Халықаралық Кришна санасы қоғамын үнді Абхай Бхактиведанта Свами
Прапхупад құрған, ол 59 жасында отбасын тастап саньясиге (дүниені тәрк ету)
өтеді, 1966 жылы АҚШ-қа келіп Кришнаға сенімді уағыздап, қоғамның негізін
қалайды. Зерттеушілер Кришналықтардың миссионерлік әрекеттеріне қарап оны
жаңа үнді діни қозғалысына жатқызуда,өйткені дәстүрлі үнді дінінде ұлттық
діннен әлемдік дінге айналу мақсаты жоқ, сондықтанда сенімдерін бөтен
елдерге таратуға мүдделі емес, сол себепті ХКСҚ американдық үлгідегі жаңа
үнді діни қозғалысы деп бағалануда.
Сенім ілімдерінде жоғарғы ақиқат Кришна Құдай- ол жоғарғы кемел
тіршілік иесі, үш аспектіде танылады: Брахман (абсолютті рух); Параматма
(әрбір тірі нәрседе және жаратылыстың әрбір атомында болатын) және
Бхагаван (Құдайдың жоғарғы тұлғасы).
Сенімдері бойынша тірі нәрсенің екі түрі ғана бар- кшара және акшара.
Акшара мәңгілік азат, Құдаймен бірге оның рухани патшалығында өмір сүреді,
ал кшара материалды әлемде, оның бар болуы материалдық әлем шарттарына
байланысты. Ол уақытша материалдық тәнмен сәйкестендіріледі, қайта
туылудың үздіксіз тізбегінде (сансара) айналуда. Әлемде тіршіліктің 8400
түрі бар, оларда карма заңы бойынша “жан-рух” түрлі бейнеде өмірге келеді.
Барлық тіршілік түрлерінің ішінде рухани кемелдену мен өлімнен кейін
Кришнаның рухани патшалығына қайтуға адам ғана лайық. Бірақ Құдайды тану
мен оған беріліп қызмет ету, оның мейір шапағаты қонған шынайы рухани
ұстаз арқылы мүмкін болмақ.
Азат болу (мокшаға жету) Кришнаға деген шексіз махаббат және оған
қызмет жасау яғни адам өзінде Кришна санасын дамыту арқылы материалдықты
руханиға өзгертуге болады, өйткені руханилық Кришнаға қатысты, адам
Кришнаға жан тәнімен беріліп құлшылық жасаса және табысының біраз бөлігін
қоғамға берсе, оның құтылуға мүмкіндігі көп. Материалдық дүниеден, қайғы
қасіреттен азат болуға әркім қабілетті, егер Кришнаға қызмет жасаған
жағдайда. Кришналықтар өздерін вайшнавтармыз, яғни Құдайға берілгендерміз,
ал өз ілімдерін дін емес, бхакти-йога негізінде өзін-өзі жетілдіру ғылымы
деп санайды. Бхакти-йогада құдаймен қатынас махаббат арқылы: махаббат,
құдайға ғашықтық. Кришналықтар құдайды жас өспірім бала сипатында
қабылдайды яғни құдай ер бастауы, пуруша, ал кришналықтар өздерін құдайдың
қызметшілері әйел бастауы, пракрити деп есептейді. Қасиетті кітаптары
“Бхагавадгита” көне үнді эпикалық шығармасы Махабхратаның алтыншы кітабы.
Бхагавадгитада – Кришнаның айтқандары жазылған, санскрит тілінде.
Кришналықтар Прабхупаданың Бхагавадгитаға түсіндірмесін аса құрметтейді.
Кришна құдайға, оның аваторлары гуруларға сенім негізгі ұстанымдары.
Ғүрыптық әрекетке аса мән беріледі. Мақсат дүниеге Кришна санасымен
қарау. Кришнаға деген махаббат жеке және ұжымдық медитация арқылы. Жеке
(джапа) және ұжымдық медитация (киртан)- мантраларды бірге айту, музыка
аспаптарында ойнау және ырғақты би қимылдары. Құдайға шынайы құлшылық
етудің бастысы маха-мантраларды қайталап айту. Мантралар құдай есмінен
тұрады деп саналады. Маха-мантра: Харе-Кришна, Харе-Кришна, Кришна, Кришна,
Кришна, Харе, Харе, Харе-Рама, Харе-Рама, Рма,Рама, Харе, Харе.
Мұндағы Кришна – баршаны еліктіруші, сүйсіндіріп, өзіне жақындатушы,
Рама- баршаны қуанышқа бөлеуші, Харе- жаратушыдан тарайтын қуат деген
ұғымдарды білдіреді. Сонда маха- мантраның тәржімасы былай болмақ: О,
баршаны өзіне еліктіруші, баршаға қуаныш таратушы жаратқан, жаратушының ұлы
қуаты! Саған адалдықпен қызмет етуіме рұхсат ет! Құдайдың осы киелі
есімдерін күніне 1728 рет айту керек. Сонымен қатар ғұрыптарына киелі
жазбаларды тыңдау, храмда немесе үйде алтар алдында құдайға құлшылық жасау
кіреді. Санкиртан ғұрыпының мазмұнына уағыз айту, діни жазбаларын тарату,
қайырымдылық қаржыларын жинау жатады. Әсіресе жаңа мүшелер осы шараларды
атқарады, өйткені Шри Прабхупада мұндай қызмет қоғамның (Кришна санасы
қоғамы) экономикалық өркендеуінің негізі деген. Әрбір кришналық шыншылдық,
адалдық, қарапайымдылық, қианат жасамау және т.б рухани қасиеттерді
дамытуы тиіс. Құмар ойындары, спортпен шұғылдану, өз сенімдеріне қатысты
емес әңгімелерден алыс жүру оларға тән. Алкоголді ішімдік, кофе, темекі,
шай және некеден тыс қатынасқа тыйым салынған. Міндетті түрде арнайы диета
ұстанады ет жемейді, балық, жұмыртқа, пияз, чеснок, саңырауқұлақ тағамдарын
пайдаланбайды. Мұндай тамақтану өмірді ұзартып, күш беріп, денсаулықты
жақсартып, бақыт әкеледі және адамның бұрынғы күнәларынан азат етеді деп
сенеді.
Кришналықтар қауымдасып өмір сүруді дәріптейді, ашрамдарды (монастр)
гуру басқарады. Рухани жетілуге апаратын жол- Кришна санасына ие болу,
сондықтан гуру мақсатқа жеткізуші және Кришнаның көрінісі ретінде
қабылданады.
Қағида ережелерді қатаң сақтау адамды жақындары мен ортасынан айырады,
бірақ кришналық өзін таңдаулымын ақиқатқа жеттім деп санайды, сөйтіп өзін
басқалардан жоғары қояды. Күнахар әлеммен қатынас жасау Кришнаға қызмет ету
үшін керек деп негіздейді. Басқа секталар секілді Кришна қоғамы басшылары
өз мақсаттарын шәкірттерінен құпия сақтайды, түрлі психологиялық әдістер
қолданылады, шет елдердегі Кришна қоғамдарының көсемдері наркотик, қылмысты
жол мен ақша табу, кісі өлтіру және т.б істері үшін айыпталғаны белгілі.
Қазақстанда Кришна санасы қоғамы ресми түрде 1994 жылы тіркелген.
Шағын кеңсесі Алматы қаласында орналасқан. Алайда онда құлшылық жасауға
мүмкіндік болмаған соң, 1999 жылы қаладан 25 шақырым жерде орналасқан,
көлемі 47 гектар болатын ферма сатып алды.
Ферманың маңын әдемі көл мен қоғам мүшелері тұратын оншақты шағын үйлер
қоршаған.
Кришнаиттердің негізгі құлшықтары, оның ішінде үйлену тойлары осы
фермада өтеді, ал әр жексенбі сайын тегін ас беріледі. Кришнаиттердің
құлшылығы күнделікті таңғы төрт жарымда Мангал Арати рәсімімен басталады.
Азаттыққа радиосына түсініктеме берген Кришна санасы қоғамының жетекшісі
Галина Голаус: - Бұл - Құдайлармен сәлемдесу рәсімі. Алтарь ашылып, біз
жарты сағаттай мантраларды айтамыз. Мантра сөзі ежелгі үндінің әдеби тілі
– санскриттен аударғанда (Ман - ақыл, Тра асқақтау) ақылдың асқақтауы
деген мағына береді. Мантраның дұғадан ерекшелігі - оны әндетіп, ырғақпен
айтады. Ол рухани жетілуге негіз болатындай адам санасына үлкен әсер
береді, - деді
Сұхбат беруші Рухани прогресс үшін, адамның ақыл-есі әлі тыныш
қалыпта екенін ескере отырып, негізгі құлшылықтар таңертең жасалады деген.
Мангал Аратиден кейін Туласи-пуджа рәсімі өтеді. Бұл қасиетті Туласи
ағашына құлшылық ету. Бұдан соң таңғы бестен жетіге дейін Джапа – мантра
және Құдай аттарын қайталау рәсімі өтеді.
- Бұл мұсылмандардың таспиһпен зікір тартқаны секілді. Бірақ оларда 33
сүйек болса, бізде 108 сүйек бар. Әр бір сүйекте Құдайдың атын 16 рет
оқимыз. Осылайша 108 сүйекті толығымен айналдырып, бір шеңберді толтырамыз.
Мұндай шеңбердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz