Спорттық күрестің даму тарихы арқылы палуандарды дайындау ерекшеліктері
КІРІСПЕ . . . . . . . . .
1 ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ КҮРЕС ТҮРЛЕРІНДЕГІ СПОРТТЫҚ КҮРЕСТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Спортшы ізбасарларды дайындау саласындағы қазіргі мақсаттары мен міндеттері. .
1.2 Балалардың дене дайындығы дамуының ерекшелігі, оны анықтау жолдары. . . . .
2 ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ КҮРЕС ТҮРЛЕРІНДЕГІ СПОРТТЫҚ КҮРЕСТІҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
2.1 Спорт түрлеріне бейімділіктің ғылыми тұрғыдан қарастырылып зерттелуі . . . . . . . .
2.2 Оқу.жаттығу сабақтарын өткізу . . . . .
2.3 Баланың спортқа бейімділігін анықтау жолдары. . . . . . .
ҚОРЫТЫНДЫ. . . .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1 ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ КҮРЕС ТҮРЛЕРІНДЕГІ СПОРТТЫҚ КҮРЕСТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Спортшы ізбасарларды дайындау саласындағы қазіргі мақсаттары мен міндеттері. .
1.2 Балалардың дене дайындығы дамуының ерекшелігі, оны анықтау жолдары. . . . .
2 ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ КҮРЕС ТҮРЛЕРІНДЕГІ СПОРТТЫҚ КҮРЕСТІҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
2.1 Спорт түрлеріне бейімділіктің ғылыми тұрғыдан қарастырылып зерттелуі . . . . . . . .
2.2 Оқу.жаттығу сабақтарын өткізу . . . . .
2.3 Баланың спортқа бейімділігін анықтау жолдары. . . . . . .
ҚОРЫТЫНДЫ. . . .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Әлемдегі бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарынан орын алу Қазақстан Республикасының стратегиялық басты мақсаттарының бірі болып саналады. Республиканың экономикалық мақсаттарымен қатар халықтың әл ауқатын арттыру, денсаулығын нығайту, адамдардың дене шынықтыру және спортпен шұғылдануына жағдай жасау арқылы денсаулығы мықты ұрпақ тәрбиелеу мақсаттары қойылған.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы 2014 жылғы 11 қарашада «Нұрлы жол - болашаққа бастар жол» бүгінде бүкіл әлем жаңа сындармен және қатерлермен бетпе-бет келіп отыр. Әлемдік экономика әлі де жаһандық қаржы-экономикалық дағдарыс салдарынан айыға қойған жоқ. Қалпына келу өте баяу және сенімсіз қадамдармен жүруде, ал кейбір жерлерде әлі құлдырау жалғасуда. Геосаяси дағдарыс пен жетекші державалардың санкциялық саясаты әлемдік экономиканы қалпына келтіруде қосымша кедергілер туындатуда [1].
Қазақстан 1996 жылдан бастап Олимпиадалық, Әлемдік және Халықаралық жарыстарға жеке спорттық команда ретінде қатысуда. Шеберлігі жоғары спортшы дайындау ұзақ уақытқа созылатын педагогикалық жұмыс екендігін ескере келіп, болашақ сапалы спортшы ізбасарларды дайындау қазіргі кезде Республикадағы барлық спорт мектептерінің алдына қойылған негізгі міндеттердің бірі болып саналады.
Болашақ спортшыны қабылдау, оны белгілі бір спорт түріне бейімдеу спорт мектептеріндегі бастапқы дайындық топтарында жүзеге асырылады. Бастапқы дайындық топтарындағы жұмыс, спорт түрінің ерекшелігіне байланысты бір жылдан үш жылға дейінгі уақытқа созылады. Осы бастапқы дайындық тобынан бастап спорттық іріктеу жұмыстары үнемі жүргізіліп отырады.
Қазіргі спорт мектептеріндегі тәжірибе көрсеткендей бастапқы дайындық тобындағы болашақ спортшылардың құрамы осы үш жыл ішінде 50-70 пайызға дейін өзгеріске ұшырайтыны белгілі болды.
Осы жағдайды анықтай келе топтағы жаттығушы балалардың құрамының өзгеруіне себеп болатын бірнеше факторлар белгілі болады, оларға: жергілікті жердегі спорт мектептеріндегі спорт түрлері санының шектеулі болуы; жаттықтырушы мамандардың аз болуы; жаттықтырушы маманның өз спорт түріне іріктеу кезінде өте көп балаларды «жарамсыз» деп тануы; балалардың басқа спорт түрлеріне жиі ауысуы.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы 2014 жылғы 11 қарашада «Нұрлы жол - болашаққа бастар жол» бүгінде бүкіл әлем жаңа сындармен және қатерлермен бетпе-бет келіп отыр. Әлемдік экономика әлі де жаһандық қаржы-экономикалық дағдарыс салдарынан айыға қойған жоқ. Қалпына келу өте баяу және сенімсіз қадамдармен жүруде, ал кейбір жерлерде әлі құлдырау жалғасуда. Геосаяси дағдарыс пен жетекші державалардың санкциялық саясаты әлемдік экономиканы қалпына келтіруде қосымша кедергілер туындатуда [1].
Қазақстан 1996 жылдан бастап Олимпиадалық, Әлемдік және Халықаралық жарыстарға жеке спорттық команда ретінде қатысуда. Шеберлігі жоғары спортшы дайындау ұзақ уақытқа созылатын педагогикалық жұмыс екендігін ескере келіп, болашақ сапалы спортшы ізбасарларды дайындау қазіргі кезде Республикадағы барлық спорт мектептерінің алдына қойылған негізгі міндеттердің бірі болып саналады.
Болашақ спортшыны қабылдау, оны белгілі бір спорт түріне бейімдеу спорт мектептеріндегі бастапқы дайындық топтарында жүзеге асырылады. Бастапқы дайындық топтарындағы жұмыс, спорт түрінің ерекшелігіне байланысты бір жылдан үш жылға дейінгі уақытқа созылады. Осы бастапқы дайындық тобынан бастап спорттық іріктеу жұмыстары үнемі жүргізіліп отырады.
Қазіргі спорт мектептеріндегі тәжірибе көрсеткендей бастапқы дайындық тобындағы болашақ спортшылардың құрамы осы үш жыл ішінде 50-70 пайызға дейін өзгеріске ұшырайтыны белгілі болды.
Осы жағдайды анықтай келе топтағы жаттығушы балалардың құрамының өзгеруіне себеп болатын бірнеше факторлар белгілі болады, оларға: жергілікті жердегі спорт мектептеріндегі спорт түрлері санының шектеулі болуы; жаттықтырушы мамандардың аз болуы; жаттықтырушы маманның өз спорт түріне іріктеу кезінде өте көп балаларды «жарамсыз» деп тануы; балалардың басқа спорт түрлеріне жиі ауысуы.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Нұрлы жол – болашаққа бастар жол» 2014 жылғы 11 қараша.
2 Алимханов Е.А. Балуанның дене-күш қабiлетiн арттыру.- Алматы, 2004.- Б. 9.
3 Тұрлыханов Д.Б. Отбор перспективных спортсменов и планирование учебно-тренировочного процесса в ДЮСШ и СДЮШОР.- Астана, 2002.- б 22.
4 Мелихова Т.М. Организационно-методические основы технологий спортивного отбора // Теор. и пр.физ.культ.-М., 2007.- №4.- б. 32.
5 Находкин В.В. Личностное становлеие юного спортсмена в процессе дифференцированного обучения и отбора // Физическая культура воспитание, образование тренера.– 2007. - №21. – б. 40
6 Попков В.Н., Захаров А.С., Малютин С.П., Фурманов Е.А. Перспективы отбора юных спортсменов в ДЮСШ // Проб. развит. физ. к. и спорт в дальном востоке. – 2001. - №23.– б. 54
7 Мемлекет басшысының 2010 жылғы 29 қаңтардағы «жаңа онжылдық-жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халқына жолдауын іске асыру жөніндегі шаралар туралы Қазақстан Республикасы президентінің жарлығы. / Қазақстан Республикасы президенті мен Қазақстан Республикасы үкіметінің актілер жинағы. – Астана, 2010. - №11-12.
8 «2007–2011 жылдарға арналған «Қазақстан балалары» бағдарламасын бекіту туралы» Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2007 жылғы 21 желтоқсандағы № 1245 қаулысы.
9 Бұғыбаева С.Ж., Амангелдиева Л.М., Лесбекова Р.Б. Спорт биохимиясының неіздері. - Алматы, 2007. - 150 б.
10 Лесбекова Р.Б. Дене шынықтыру және спорт түрлерінің физиологиясы. - Алматы, 2008. - 200 б.
11 Аяшев А.О. Болшақ мұғалімінің тәрбие жұмысына кәсіби даярлығын дене тәрбиесінің қүралдары арқылы қалыптастыру: пед. ғыл. докт. ... автореф. - М., 1993. – 55 б.
12 Дүйсембин Қ., Алиакбарова З. Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы.- Алматы, 2003.- Б. 348-351.
13 Губа В.П., Никитушкин В.Г., Квашук П.В. Индивидуальные особенности юных спортсменов. – Смоленск, 1997. – 165 б.
14 Лесбекова Р.Б., Бұғыбаева С.Ж. Дәрістер курсының жинағы «Спорт физиологиясы».- Алматы, 2006.- б. 47-58.
15 Марищук В.Л., Блудов Ю.М., Плахтиенко В.А., Серова А.К. Методики психодиагностики в спорте: учебное пособие. - 2-е изд. - М.:Просвещение, 1990. – 256 б.
16 Уилмор Дж., Костил Д. Физиология спорта. – Киев, 2001. – б.234-236.
17 Сағындықов Е.С. Қазақтың ұлттық ойындары. -Алматы, 1991. –175 б.
18 Ботагариев Т.А. Научно-педагогическое обоснование совершенствовагия физического воспитания школьников с учетом региональных условий(на материалах Атрауской, Мангыстауской и Актюбинской областей): автореф. ... докт. пед. наук:. - Алматы, 2001. – 49 б.
19 Чумаков Е. М. 100 уроков самбо. - М.: ФАИР ПРЕСС, 2005. - 448 б.
20 Чумаков Е.М. Физическая подготовка борца. – М.: Физкультура и спорт, 1996. – 106 б.
21 Қазақстан Республикасы Туризм және спорт министрлігінің 2009–2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары.
22 «Дене шынықтыру және спорт туралы» Қазақстан Республикасының Заңы // Заң газеті. – 2000. – 4 б.
23 Кульназаров А.К. Об итоге выступление Казакстанской спорттивной делегаций на XXIX летних олимписких играх в Пекине // II-Междунородная научно-практическая конференция «Теория и практика физ.культуры и спорта». – Алматы, 2008. – б. 3.
24 Кошаев М.Н. Основные причины низкой социально-экономической эффективности физической культуры и спорта в Казахстане. // Теор. и пр.физ.культ.и с.- Алматы, 2008. – б. 16.
25 Афанасьева И.А. Спортивный отбор Таэквондистов с учетом их генетических особенностей тренируемости: автореф. ... канд. пед. наук:. 13.00.04.- СПб., 2002. - б. 24.
26 Орехов Л.И., Караваева Е.Л., Асмолова Л.А. Мировые стандарты планирования экспериментов и статистической обработки в педагогике, психологии и физической культуре: Учебное пособие для студентов, аспирантов докторантов и преподователей кафедр педагогики психологии и физической культуры. – Алматы, КазАСТ, 2009. – 210 б.
27 Иванченко Е.И. Наука о спортивном плавании: учебно-метод. пособие. – Минск, ИПП Госэкономплана РБ, 1993. – 210 б.
28 Komi Р.V. Strength and power in sport. – Oxford: Blackwell Scientific Publications, 1992. - Р. 112.
29 Алимханов Е. Психомоторные характеристики состояния борцов и гимнастов. // 3-Респ. науч.-практ. конф. Педагог. и методико-биологические аспекты физ. воспитания и спорт. подготовки в Кыргызстане. - Бишкек, 1995. – б.36-39.
30 Тойлыбаев Б.А. Бастауыш мектеп оқушыларына дене тәрбиесін беруде халықтық педагогика элементтерін пайдалану: пед. ғыл. докт. ... автореф. - Алматы, 1995. – 43 б.
31 Касымбекова С.И. Научно-педагогические основы формирования физической культуры учащейся молодежи: автореф. ... докт. пед. наук:. 13.00.04. – Алматы: КазАСТ, 2002. – 44 б.
32 Сиротин О.А. Психолого-педагогические основы индивидуализации спортивной подготовки дзюдоистов. - М.:ВНИИК, 1996. - 152 б.
33 Яблоневский И.М. Некоторые данные о развитии силовых качеств учащихся в зависимости от возраста // Теория и практика физической культуры. – М., 1998. №2. – б. 23
2 Алимханов Е.А. Балуанның дене-күш қабiлетiн арттыру.- Алматы, 2004.- Б. 9.
3 Тұрлыханов Д.Б. Отбор перспективных спортсменов и планирование учебно-тренировочного процесса в ДЮСШ и СДЮШОР.- Астана, 2002.- б 22.
4 Мелихова Т.М. Организационно-методические основы технологий спортивного отбора // Теор. и пр.физ.культ.-М., 2007.- №4.- б. 32.
5 Находкин В.В. Личностное становлеие юного спортсмена в процессе дифференцированного обучения и отбора // Физическая культура воспитание, образование тренера.– 2007. - №21. – б. 40
6 Попков В.Н., Захаров А.С., Малютин С.П., Фурманов Е.А. Перспективы отбора юных спортсменов в ДЮСШ // Проб. развит. физ. к. и спорт в дальном востоке. – 2001. - №23.– б. 54
7 Мемлекет басшысының 2010 жылғы 29 қаңтардағы «жаңа онжылдық-жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халқына жолдауын іске асыру жөніндегі шаралар туралы Қазақстан Республикасы президентінің жарлығы. / Қазақстан Республикасы президенті мен Қазақстан Республикасы үкіметінің актілер жинағы. – Астана, 2010. - №11-12.
8 «2007–2011 жылдарға арналған «Қазақстан балалары» бағдарламасын бекіту туралы» Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2007 жылғы 21 желтоқсандағы № 1245 қаулысы.
9 Бұғыбаева С.Ж., Амангелдиева Л.М., Лесбекова Р.Б. Спорт биохимиясының неіздері. - Алматы, 2007. - 150 б.
10 Лесбекова Р.Б. Дене шынықтыру және спорт түрлерінің физиологиясы. - Алматы, 2008. - 200 б.
11 Аяшев А.О. Болшақ мұғалімінің тәрбие жұмысына кәсіби даярлығын дене тәрбиесінің қүралдары арқылы қалыптастыру: пед. ғыл. докт. ... автореф. - М., 1993. – 55 б.
12 Дүйсембин Қ., Алиакбарова З. Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы.- Алматы, 2003.- Б. 348-351.
13 Губа В.П., Никитушкин В.Г., Квашук П.В. Индивидуальные особенности юных спортсменов. – Смоленск, 1997. – 165 б.
14 Лесбекова Р.Б., Бұғыбаева С.Ж. Дәрістер курсының жинағы «Спорт физиологиясы».- Алматы, 2006.- б. 47-58.
15 Марищук В.Л., Блудов Ю.М., Плахтиенко В.А., Серова А.К. Методики психодиагностики в спорте: учебное пособие. - 2-е изд. - М.:Просвещение, 1990. – 256 б.
16 Уилмор Дж., Костил Д. Физиология спорта. – Киев, 2001. – б.234-236.
17 Сағындықов Е.С. Қазақтың ұлттық ойындары. -Алматы, 1991. –175 б.
18 Ботагариев Т.А. Научно-педагогическое обоснование совершенствовагия физического воспитания школьников с учетом региональных условий(на материалах Атрауской, Мангыстауской и Актюбинской областей): автореф. ... докт. пед. наук:. - Алматы, 2001. – 49 б.
19 Чумаков Е. М. 100 уроков самбо. - М.: ФАИР ПРЕСС, 2005. - 448 б.
20 Чумаков Е.М. Физическая подготовка борца. – М.: Физкультура и спорт, 1996. – 106 б.
21 Қазақстан Республикасы Туризм және спорт министрлігінің 2009–2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары.
22 «Дене шынықтыру және спорт туралы» Қазақстан Республикасының Заңы // Заң газеті. – 2000. – 4 б.
23 Кульназаров А.К. Об итоге выступление Казакстанской спорттивной делегаций на XXIX летних олимписких играх в Пекине // II-Междунородная научно-практическая конференция «Теория и практика физ.культуры и спорта». – Алматы, 2008. – б. 3.
24 Кошаев М.Н. Основные причины низкой социально-экономической эффективности физической культуры и спорта в Казахстане. // Теор. и пр.физ.культ.и с.- Алматы, 2008. – б. 16.
25 Афанасьева И.А. Спортивный отбор Таэквондистов с учетом их генетических особенностей тренируемости: автореф. ... канд. пед. наук:. 13.00.04.- СПб., 2002. - б. 24.
26 Орехов Л.И., Караваева Е.Л., Асмолова Л.А. Мировые стандарты планирования экспериментов и статистической обработки в педагогике, психологии и физической культуре: Учебное пособие для студентов, аспирантов докторантов и преподователей кафедр педагогики психологии и физической культуры. – Алматы, КазАСТ, 2009. – 210 б.
27 Иванченко Е.И. Наука о спортивном плавании: учебно-метод. пособие. – Минск, ИПП Госэкономплана РБ, 1993. – 210 б.
28 Komi Р.V. Strength and power in sport. – Oxford: Blackwell Scientific Publications, 1992. - Р. 112.
29 Алимханов Е. Психомоторные характеристики состояния борцов и гимнастов. // 3-Респ. науч.-практ. конф. Педагог. и методико-биологические аспекты физ. воспитания и спорт. подготовки в Кыргызстане. - Бишкек, 1995. – б.36-39.
30 Тойлыбаев Б.А. Бастауыш мектеп оқушыларына дене тәрбиесін беруде халықтық педагогика элементтерін пайдалану: пед. ғыл. докт. ... автореф. - Алматы, 1995. – 43 б.
31 Касымбекова С.И. Научно-педагогические основы формирования физической культуры учащейся молодежи: автореф. ... докт. пед. наук:. 13.00.04. – Алматы: КазАСТ, 2002. – 44 б.
32 Сиротин О.А. Психолого-педагогические основы индивидуализации спортивной подготовки дзюдоистов. - М.:ВНИИК, 1996. - 152 б.
33 Яблоневский И.М. Некоторые данные о развитии силовых качеств учащихся в зависимости от возраста // Теория и практика физической культуры. – М., 1998. №2. – б. 23
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі, п.ғ.к.,
доцент м.а.___________ Е.Маханбет
______________2015ж.
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Спорттық күрестің даму тарихы арқылы палуандарды дайындау
ерекшеліктері
5В010800 – Дене шынықтыру және спорт мамандығы
Орындаған:
Әбілов Ғ.
Ғылыми жетекшісі, п.ғ.к., доцент
Абусейтов Б.
Түркістан 2015
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1 ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ КҮРЕС ТҮРЛЕРІНДЕГІ СПОРТТЫҚ КҮРЕСТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Спортшы ізбасарларды дайындау саласындағы қазіргі мақсаттары мен
міндеттері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2 Балалардың дене дайындығы дамуының ерекшелігі, оны анықтау
жолдары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2 ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ КҮРЕС ТҮРЛЕРІНДЕГІ СПОРТТЫҚ КҮРЕСТІҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
2.1 Спорт түрлеріне бейімділіктің ғылыми тұрғыдан қарастырылып 25
зерттелуі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2 Оқу-жаттығу сабақтарын өткізу . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
. . . . . . . . . . . . .
2.3 Баланың спортқа бейімділігін анықтау жолдары. . . . . . . . . .43
. . . . . .
ҚОРЫТЫНДЫ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
. . . . . . . . . . . . . . . . .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
. .
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Әлемдегі бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарынан
орын алу Қазақстан Республикасының стратегиялық басты мақсаттарының бірі
болып саналады. Республиканың экономикалық мақсаттарымен қатар халықтың әл
ауқатын арттыру, денсаулығын нығайту, адамдардың дене шынықтыру және
спортпен шұғылдануына жағдай жасау арқылы денсаулығы мықты ұрпақ тәрбиелеу
мақсаттары қойылған.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына
Жолдауы 2014 жылғы 11 қарашада Нұрлы жол - болашаққа бастар жол бүгінде
бүкіл әлем жаңа сындармен және қатерлермен бетпе-бет келіп отыр. Әлемдік
экономика әлі де жаһандық қаржы-экономикалық дағдарыс салдарынан айыға
қойған жоқ. Қалпына келу өте баяу және сенімсіз қадамдармен жүруде, ал
кейбір жерлерде әлі құлдырау жалғасуда. Геосаяси дағдарыс пен жетекші
державалардың санкциялық саясаты әлемдік экономиканы қалпына келтіруде
қосымша кедергілер туындатуда [1].
Қазақстан 1996 жылдан бастап Олимпиадалық, Әлемдік және Халықаралық
жарыстарға жеке спорттық команда ретінде қатысуда. Шеберлігі жоғары спортшы
дайындау ұзақ уақытқа созылатын педагогикалық жұмыс екендігін ескере келіп,
болашақ сапалы спортшы ізбасарларды дайындау қазіргі кезде Республикадағы
барлық спорт мектептерінің алдына қойылған негізгі міндеттердің бірі болып
саналады.
Болашақ спортшыны қабылдау, оны белгілі бір спорт түріне бейімдеу спорт
мектептеріндегі бастапқы дайындық топтарында жүзеге асырылады. Бастапқы
дайындық топтарындағы жұмыс, спорт түрінің ерекшелігіне байланысты бір
жылдан үш жылға дейінгі уақытқа созылады. Осы бастапқы дайындық тобынан
бастап спорттық іріктеу жұмыстары үнемі жүргізіліп отырады.
Қазіргі спорт мектептеріндегі тәжірибе көрсеткендей бастапқы дайындық
тобындағы болашақ спортшылардың құрамы осы үш жыл ішінде 50-70 пайызға
дейін өзгеріске ұшырайтыны белгілі болды.
Осы жағдайды анықтай келе топтағы жаттығушы балалардың құрамының
өзгеруіне себеп болатын бірнеше факторлар белгілі болады, оларға:
жергілікті жердегі спорт мектептеріндегі спорт түрлері санының шектеулі
болуы; жаттықтырушы мамандардың аз болуы; жаттықтырушы маманның өз спорт
түріне іріктеу кезінде өте көп балаларды жарамсыз деп тануы; балалардың
басқа спорт түрлеріне жиі ауысуы.
Спорт мектептеріндегі жаттықтырушылар тек қана болашақта спорттық
көрсеткішке жете алады деген балаларды іріктеп алып басқа балаларды
спорттық мектептен шығаруға мәжбүр, себебі жаттықтырушылардың еңбектерінің
бағалануы бастапқы дайындық тобынан бастап баланың спорттық жарыстарда
алған орындарының көрсеткіштеріне байланысты болуы.
Балалардың жиі спорт түрін ауыстыруының немесе спорттан мүлдем
кетулерінің тағы бір себебі, қазіргі кездегі балаларға арналған
жарыстардың үлкендерге арналған тәртіппен өтуі.
Жоғарыда көрсетілген проблемаларды ғылыми түрде зерттеу және спорт
мектептеріндегі бастапқы дайындық топтарындағы жеке бастарының
ерекшеліктерін ескеріп, қай спорт түріне бейімі, дарыны бар екендігін
анықтау осы жұмыстың өзектілігін анықтайды.
Зерттеу мәселесі: Спорт түрлерінің қайсысы болмасын өз қатарларында ең
мықты, ең шебер спортшылардың болуын қалайды. Ал болашақта ең үлкен
спорттық жарыстарда жеңіске жете алатын ізбасарды іздеу, спорттық
мектептердегі бастапқы дайындық тобынан басталады. Осы іріктеу мәселесіне
байланысты, оның сапалы болуына арналған ғылыми ізденістер мен жасалған
тәжірибелерді шартты түрде төмендегідей бағыттарға бөлуге болады, оларға:
акселерациялық өсудің ықпалы; антропометриялық көрсеткіштердің әсері;
паспорттық және биологиялық жас әсері; спортқа ерте келу мәселесі; жаттығу
жұмыстарын жоспарлау мен жаттығу жүктемелерінің орны; спорттағы қазіргі
техника мен технологияны қолдану; допинг мәселесі.
Зерттеу нысаны - Спорттық күрестің даму тарихы арқылы палуандарды
дайындау ерекшеліктері.
Зерттеу пәні - Спорттық күрестің даму тарихы арқылы палуандарды
дайындау.
Зерттеу мақсаты - Спорттық күрестің даму тарихы арқылы палуандарды
дайындау ерекшеліктері мен спортқа бейімділігін анықтаудың жаңа жолын ұсыну
болып табылады.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Спорт мектептеріндегі бастапқы дайындық
топтарына келген жас балалар өздерінің қай спорт түріне бейімі бар
екендігін білмей келеді. Осы жағдайды зерттеу болашақта балалардың спорт
түрлеріне бейімділігін ерте кезден анықтауға көмектесіп, жаттықтырушыларға
балалардың денсаулығын сақтауларына, спортқа дарынды балаларды ерте кезден
анықтауға және отандық спорттың сапалы сатыға көтерілуіне көмектеседі.
Зерттеу міндеттері.
- Қазақстан спорт мектептеріндегі спортшы ізбасарлар даярлаудағы
қазіргі проблемаларды анықтау;
- спорт мектептеріндегі бастапқы дайындық топтарындағы оқу-жаттығу
жұмыстарының мазмұны мен міндетін зерттеу;
- спортшы балалардың дене қабілеттері мен физиологиялық өсу
ерекшелігін анықтай отырып спорт түрлеріне балалардың
бейімділігін анықтауға жол ашу;
- болашақ спортшы ізбасарларды үлкен дене–күш жүктемелеріне
дайындықтарын арыттыру арқылы спорттық шеберлікке жетудің тиімді
жолдарын көрсету;
- спортшы ізбасарларды іріктеу мақсатында спорт мектептеріндегі оқу-
жаттығу бағдарламаларын жетілдіру.
Зерттеу әдістері. Ғылыми жұмысты орындау барысында мынандай әдістер
іске асырылды: ғылыми-зерттеу, педагогикалық әдебиеттерге шолу, анкета-
сұхбат жүргізу, тесттік-сынақтар алу, педагогикалық тәжірибе жүргізу,
статистикалық-математикалық талдау жасау.
Зерттеудің жетекші идеясы. Болашақ спортшының өз мүмкіндігін толық
ашуына жағдай жасау, бала денсаулығын сақтау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ КҮРЕС ТҮРЛЕРІНДЕГІ СПОРТТЫҚ КҮРЕСТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Спортшы ізбасарларды дайындау саласындағы қазіргі мақсаттары мен
мiндеттері
Қазақстан Республикасындағы дене шынықтыру және жоғары жетiстiктер
спортының жай-күйi, әлемдiк спорт дамуының қазiргi заманғы үрдiстерi
республикада спортты дамыту жөнiнде түбегейлi шұғыл шаралар қабылданбайынша
Қазақстандық спортшылардың әлемдiк аренадағы көрсеткiштерi төмендей
беретiнiн көрсетiп отыр.
Халықаралық стандарттардан қалуымыздың себебi ең алдымен бүгiнгi күнi
әлемдiк биiк талаптарға жауап беретiн қазiргi заманғы спорт базаларының
аздығы және спортшы даярлаудың жаңа ғылыми-әдістемелерінің әлсіз дамуы
болып табылады.
Қазiргi заманғы спорт деңгейi өзiнiң даму сатысында спорттық
нәтижелердiң өсуiнде ғылыми және инженерлiк жетiстiктерге негiзделген жаңа
көзқарастарға маңызды рөл бередi. Жаңа спорт ареналары, жаттығулар мен
жарыстар үшiн арнайы жағдайлар жасау iсiндегi жаңа жетiстiктер, арнайы
киiм, құрал-сайманмен жарақтандыруды қолдану және құрастыру әлемнiң мықты
спортшыларының көрсеткiштерiн күрт жақсартуға жеткiздi, ХХI ғасырға
спорттың қандай негiзгi бағыттарда қарыштап енетiнiн көрсетіп отыр.
Республика халқының дене қозғалысы белсендiлiгiнiң төмендiгi жүрек-қан
аурулары мен тыныс жолдары мүшелері ауруларынан өмiр сүру жасының
қысқартуына әсер етіп және өлiм деңгейiнiң жоғары болуына әкеп соқтыратын
факторлардың бiрі болып отыр. Ел тұрғындарының тұратын аймағына қарай 5-
тен 10,5 пайызы ғана дене шынықтырумен және спортпен жүйелi түрде
шұғылданатындығы белгілі болып отыр. Осы жағдайды шұғыл түзету үшін Елбасы
Н.Ә. Назарбаев өзінің 2010 жылғы жолдауында Бұқаралық спортпен
шұғылданушылар санын 2020 жылға дейін 30 пайызға жеткізу қажеттігін атап
көрсетті.
Республикадағы жалпы бiлiм беретiн оқу орындарының тек 56,5 пайызында
ғана бiр үлгiдегi спорт залдары және 14,9 пайызында бейiмделген спорттық
жайлары бар.
Республикадағы орта және жалпы кәсiптiк бiлiм беру ұйымдарындағы оқу
сабақтарының көлемi ғылыми негiзделген нормативтен 3-4 есе төмен. Қозғалыс
белсендiлiгiнiң жоспарланған ғылыми негiзделген деңгейiне жету үшiн жалпы
бiлiм беретiн оқу орындарында дене шынықтырудан аптасына мiндеттi үшiнші
сабақ енгiзу қажет, оқу үрдісін спорттық жабдықтармен қамтамасыз ету басты
мәселе болып отыр.
Сабақтан бос уақытта сыныптан тыс дене шынықтыру-сауықтыру және
спорттық бұқаралық жұмыс дамымай отыр. Тұмау және түрлi созылмалы
ауруларына бейiм балалардың және жасөспiрiмдердiң саны арта түсуде. Бұл
ретте, денсаулығына байланысты арнайы медициналық топтардағы оқушыларға
сабақ жекелеген оқу орындарында ғана жүргiзiледi.
Тұтас алғанда, дене шынықтыру-сауықтыру және спорт жұмысының жай-күйi
бұқаралық спортты одан әрi дамыту, халықтың арасында дене шынықтыру-
сауықтыру жұмысын жандандыру, спорт ізбасарлары мен халықаралық дәрежедегi
спортшыларды даярлау жөнiнде кiдiрiссiз, нақты шешiмдер қабылдауды талап
етіп отыр.
Мемлекет дене шынықтыру және спорт саласында мемлекеттiк саясатты
қалыптастыру жолымен, дене шынықтыруды және спортты дамытудың тиiстi
қаржылық, материалдық-техникалық, кадрлық, ғылыми-әдiстемелiк, медициналық,
ақпараттық, нормативтiк құқықтық қамтамасыз етiлуiн құру арқылы
қатынастарды реттейдi, барлық үлгiдегі балалар мен жасөспiрiмдер спорт
мектептерiнiң, азаматтардың тұрғылықты жерi бойынша спорт және балалар
клубтарының, мүгедектерге арналған мамандандырылған топтардың, емдеу-дене
шынықтыру диспансерлерi санын көбейту, олардың материалдық-техникалық
базасын нығайту үшiн жағдайлар жасайды.
Дене шынықтыруды және спортты одан әрi дамыту; халықтың дене
шынықтырумен және спортпен шұғылдануы үшiн жағдайлар жасау, олимпиадалық,
ұлттық, техникалық қолданбалы спорт түрлерiн және халық ойындарын дамыту,
саланы басқарудың оңтайлы жолдарын және қазiргi тәсiлдемесiн белгiлеу,
бұқаралық спорт пен жоғары жетiстiктер спорты саласында спорт резервi мен
халықаралық дәрежедегi спортшыларды дайындаудың республикадағы спорт
мектептері іске асырады.
Спорттық ғылымда дарынды балаларды іріктеу мәселесі жеке ғылым
ретінде қарастырылып, үлкен жұмыстар атқарылып келе жатқандығын айту
керек. Осы жұмыспен спорттық мектептерде жаттықтырушы тікелей жұмыс
жасайды. Оларға әр бала мүмкіндіктерін анықтап болжау және қай спорт түріне
икемі бар екендігін білу тапсырылған. Осылай бола тұра спорт
мектептеріндегі іріктеу жұмысы кеңес одағы кезіндегі қалыптасқан
тесттілік-сынақ ретінде ғана іске асырылып келеді. Жас спортшыны
спортқа бейімдеу, оның мүмкіндігін анықтау, жетілдіру жолындағы
педагогикалық әдістемелер жетілмеген. Қазіргі Егеменді Қазақстан
жағдайына сай бейімдеу жұмыстары спорт мектептеріне енгізілмегендігін
көреміз.
Спорттық мектептердегі оқу-жаттығу кезеңдеріндегі іріктеудің неғұрлым
ақпараттық жолын табу қазіргі кездегі спортшыны бағалаудың негізі
болып келеді, осы жолды табу арқылы болашақ оқу-жаттығу жұмыстарын
жоспарлауды іске асыруға болады.
Спорттық іріктеу жұмыстары педагогикалық, медициналық, биологиялық,
физиологиялық, психологиялық жақтарын қатар жүргізу жағдайында сәтті
болатындығын тәжірибе көрсетіп отыр.
Қазақстан Республикасының дене шынықтыру және спортты дамытудың
2007-2011 жылдарына арналған Мемлекеттік бағдарламасының 5.6 Спорт резервін
және халықаралық дәрежедегі спортшыларды даярлау бөлімінде Дене шынықтыру
мен спортты одан әрі дамыту, спорт резервін даярлау және халықаралық
дәрежедегі спортшыларды тәрбиелеу-халықаралық спорт ұйымдарының жылдам
өзгермелі талаптарын, спортшыларды даярлаудың түрлері мен әдістерін үнемі
жетілдіруді, жаңадан келгендерден бастап халықаралық дәрежедегі спорт
шеберіне дейін, республика спортшыларын тәрбиелеу жүйесін одан әрі дамытуды
ескере отырып, оқу-жаттығу үрдісін ұйымдастыруға деген жаңа
көзқарастарды талап етеді.
Спорт ізбасарларын даярлау және халықаралық дәрежедегі спортшыларды
тәрбиелеудегі проблемаларды табысты шешу үшін түпкілікті нәтижеге – Әлем,
Азия чемпионаттарында, Азия және Олимпиада ойындарында жүлделі орындарды
иеленуге қабілетті спортшыларды тәрбиелеуге едәуір ықпал ететін факторларды
қатаң ескеру қажет, оларға:
- таңдаған спорт түріне мамандану үшін оның арнайы талаптарына жоғары
дәрежелі спортшыларды даярлау жүйесінің қатаң түрде сай болуы;
- спорт мамандығын таңдау, көпжылғы даярлықтың күллі жүйесін әзірлеу,
жарыс қызметінің тиімді құрылымын анықтау кезінде нақты әрбір спортшының
жеке бейімділігі мен қабілеттеріне барынша ден қою;
- жаттығу және жарыс жүктемесінің, демалудың, тамақтанудың, жұмыс
қабілетін қалпына келтіру, ынталандыру құралдарының және іс-қимыл
мүмкіндіктерін жұмылдырудың қатаң теңгермелі жүйесіне ұмтылу;
- даярлықтың дәстүрден тыс құралдарын кеңейту - спортшы ағзасының
мүмкіндіктерін толық ашуға мүмкіндік беретін аспаптарды, жабдықтарды және
әдістемелік тәсілдерді пайдалану.
Спортшылардың жаттығу әсерлерінің факторларына бейімделу үрдістерін
жеделдетуге, олардың басты жарыстарға тікелей даярлығының тиімділігін
арттыруға мүмкіндік беретін орташа биіктіктегі және биік таудағы
жағдайларда спортшыларды даярлаудың тиімді әдістемесін жетілдіру, бүкіл
спорттық жаттығу жүйесін жарыс қызметінің оңтайлы құрылымына қол
жеткізуге бағдарлау деп көрсетеді [2].
Осы көрсетілген талаптарды іске асыру мақсатында Қазақстан жағдайында
спорт мектептеріндегі бастапқы дайындық топтарында спортқа дарынды
балаларды іріктеудің және жаттықтырудың жаңа тың жолын ұсыну болып
табылады.
Республикада жас балуандардың дайындығына педагогикалық бақылау жасау,
күрестің әдістемесі мен теория мәселелерінде аз зеріттеліп жүрген тақырып.
Әдебиеттерді талдау және алдыңғы қатарлы спорттық тәжірибе көрсеткендей
педагогикалық бақылаудың көбінесе әдістемелік негіздері жоқ болып келеді.
Жас балуандар дайындығын әр қырынан қарағанда заман талаптары спорт
ізбасарларын дайындау жүйесіне сай емес. Жас балуанның дене-күш дайындығы
кезеңді бақылау мәселесі мен қажетті дене-күш даму деңгейін бағдарлау осы
уақытқа дейін толық қаралмай келген іс.
Спортпен жүйелі шұғылдану өсіп келе жатқан ағзаның тірек-қимыл жүйесіне
әсер етеді. Сүйектердің қабықты бөлімінің жуандауы есебінен қаңқа біршама
мықты болады. Бұлшық еттер көлемі артады, олардағы қылтамырлар саны артып,
қан айналым жақсарады. Кейбір спортшылардың бұлшық еттері жалпы дене
салмағының 50 % құрайды [3].
Спорттық шынығу бұлшық еттер құрылымына да біршама әсер етеді: жас
спортшылардың бұлшық еттері біркелкі жетіледі, содан дене бітімі жақсы
жетіледі. Мектеп жасындағы балалардың басым бөлігінің (орташа есеппен 70%)
дене тұрқында түрлі кемістіктердің болатындығын ескерсек, мұның маңыздылығы
арта түседі.
Бұлшық еттер гипертрофиясымен бір уақытта олардың функционалды күйі
жақсарады, атап айтқанда, ырғақ сезімі, қимылдар ырғағы, қимылдарды орындау
барысында кейбір бұлшық ет топтарының ширығу және босаңсу деңгейін сезіну,
дененің кеңістіктегі күйін сезіну сияқты қасиеттерден құралатын бұлшық ет
сезімталдығы деп аталатын сезімталдықтың жоғары деңгейін қаматамсыз ететін
жүйке-бұлшық ет реттелуі жетіледі. Жас спортшылардың бұлшық еттері күшінің
көптігімен ерекшеленеді, сіңірлер өзінің серпімділігін ұзақ уақыт бойы
сақтап тұра алады, ал буындар қозғалмалы келеді [4].
Шынығу барысында ағзаның барлық қызметінің жүйкелі реттелуі жүзеге
асырылады, ішкі ағзаның жұмысында қатаң түрдегі үйлесімділік, ағзаның
барлық жүйелерінің дене жүктемесінің өзгермелі тәртібіне тез бейімделуі
байқалады.
Жүйелі түрде спортпен шұғылдану баланың ақыл-ой қабілетін жетілдіреді,
өйткені шынықтыру барысында балалардың сезім мүшелері жетіліп, есте сақтау
қабілеті жақсарады, тәжірибелік түйсіну, бақылау, назар салу қабілеттері
артып, нәтижесінде жас спортшыларды жалпыға білім беру мектептерінде сәтті
оқытуға болады [5].
Ақыл-ой жұмысқа қабілеттілігі денелік даму деңгейімен және жалпы
денсаулық күйімен тығыз байланыста болады. Жас спортшыларда бұл жағынан да
өз қатарларымен салыстырғанда біршама басымдылықтар бар, өйткені олардың
денелік дамуы мен денсаулық деңгейі дене шынықтырумен және спортпен
шұғылданбайтындармен салыстырғанда біршама жоғары болып келеді. Бұдан
басқа, ақыл-ой еңбегін дене еңбегімен кезектестіріп отыру мектеп
оқушыларының ақыл-ойлы жұмысқа қабілеттілігін әлдеқайда арттырады.
Спортпен шұғылдануда - баланың жеке тұлға ретінде психологиялық
ерекшеліктерін қалыптастыру мен дамытуда маңызы зор. Қазіргі кезде дене
жаттығуларымен шұғылдануды ұйымдастырудың басқа құралдары мен түрлері емес,
спорт түрі денесінің қимылдарын керемет меңгерумен, күштің, төзімділіктің
дамуымен байланысты қабілеттерді айқындауға мүмкіндік бере отырып,
жасөспірімдердің әсіресе жастардың психологиялық даму ерекшеліктеріне сай
келеді деген болжам бар. Спортпен шұғылдану артық дене қуатының көшеде
күшпен айқындалуынан сақтайды, жыныстық инстиктінің тым ерте басталуын
тежеп балалардың табиғи талпынысын дұрыс бағытқа салуға көмектеседі [6].
Спортпен шұғылдану жас спортшылардың бойында күш, еріктілік, батылдық,
қайсарлық, өзіне деген сенімділік, жеңіске деген талпыныс, ұстамдылық,
тәртіптілік сияқты оң қасиеттердің қалыптасуына әсер ете отырып, спорттық
қызметтің жүйелі, ұзақ шынығуға, жоғары жетістікке жетуге баулиды.
Балалар мен жастар спортпен тек қана өз рахаты үшін ғана шұғылданып
қоймайды, спорт оны өз Отаны үшін еңбек етумен, оны қорғауға дайын шынайы
азамат болып қалыптасуына көмектеседі.
Тәрбиелеудің басты мақсаты-адамды жоғары мәдениет, жоғары зияткерлік,
спорттық этиканың иесі етіп тәрбиелеу.
Шынықтыру барысында спорттық қызметінің арнайылығына орай, өнегелі
тәрбиелеудің міндеттерін сәтті шешудің жағымды жағдайларын түзеді. Балалар
ұжым ішінде бапкердің көмегімен шыныққан кезде жолдастарының қолдауы мен
талаптарын сезінуге, сондай-ақ, жалпы еңбектің қуанышын түсініп, сезінуге
үйренеді.
Дәйекті шынығу, спорттық сайыстарда адамның спорттық парыз, намыс,
адалдық, шыншылдық сияқты моральдық қасиеттері тереңдетіліп, тексеріледі.
Осы жерде еңбекқорлық, тәртіптілік, мінез-құлық мәдениеті, белсенділік,
дербестілік, жауапкершілік, батылдық сияқты өнегелі мінез-құлықтың
тәжірибесі қалыптасады.
Заманауи тәжірибе көп уақыт жұмсауды, денелік күшті, жүйкелік қуатты,
осыған байланысты өмірдің тиімді тәртібін түзіп жас спортшы үшін көбіне
ересек ата-аналарының, бапкерінің, білім беру мектебінің көмегіне сүйенеді.
Ең алдымен, отбасында балалар өздерінің спортқа деген сүйіспеншілігі мен
қызығушылығын ата-аналары қолдауын сезінетіндей жағдай жасалынуы қажет.
Спорттық тәжірибеде бала ниетінің шынайылығы дәлелденеді, атап
айтқанда ата-аналарының жақсы көңіл-күйі, баланың жарыстарға қатысып,
шынығуға қызығушылық танытуы – жас спортшыларға спорттық жетістікке жету
жолындағы күшті моральдық қолдау болып табылады.
Сондықтан ата-аналар дене шынықтырумен шұғылданудың құндылығы туралы
дұрыс көзқараста болуы қажет. Бұл үшін оларға спорт саласы туралы жас
ерекшеліктері, психология мен гигиена бойынша білімдерін толықтыру қажет.
Бұл балалардың қызығушылығын дұрыс бағытқа бұрып, олардың нақты бір спорт
түрін таңдауына, сондай-ақ, жүйелі түрде шынығып жүрген балалардың өзін-өзі
сезінуін бақылауына мүмкіндік береді.
Балалардың спортпен шұғылдануына түсінікпен қарайтын көптеген
отбасыларының тәжірибесі көрсеткендей, шынығу, жарыстарға қатысу балалардың
мектепте жақсы оқуына кедергі келтірмейді, керісінше олардың тәрбиесіне
және денсаулық күйіне жағымды әсер етеді.
Өсу және даму барысында балалардың дене қозғалысының негізгі сапасы
және үйлесімділік қабілеттері қалыптасады. Жас кездерінде олардың тиімді
және нәтижелі өсуіне жүйке-жүйесінің сезімталдық кездері сәйкес келеді.
Әрбір бұлшық ет дамудың әртүрлі мерзімдік кезеңнен (гетерохронды) өтеді.
Мәселен, жазғыш бұлшық еттердің күші 16 жаста, ал бүккіш еттер 20 жаста ең
жоғарғы даму дәрежесіне жетеді. Оның жедел жетілуі жеткіншектік кезеңде
байқалады, ал 18 жаста күштің өсуі баяулайды, 25-30 жаста аяқталады.
Саусақ бұлшық еттерінің күші 7 жаста - 12-13 кг; 10 жаста - 17-20 кг;
14- 17 жаста - 27-35 кг мөлшерінде болса, бел бұлшықеттерінің күші 7 жаста
- 31-34 кг, 10 жаста - 38-42 кг, 14-17 жаста - 53-54 кг болады.
Қозғалыс жылдамдығының дамуы 4-5 жаста басталып, 14-20 жаста ең жоғары
сапасына жетеді. Сезімтал кезеңдері 6-14 жаста байқалады.
Қимыл дәлдігі қозғалыстың үйлесімдігін көрсетеді, ол қозғалыс
талдағышының дамуына байланысты. Балалар 4-5 жаста дәл, нәзік қимылдар
жасай алмайды. Мұндай әрекеттік қимыл 6-7 жаста басталып 25-30 жаста
жоғарғы шегіне жетеді.
Ептілік дәл қимыл және жылдам орындаудан құралады. Бұл 6 жастан кейін
басталып, 17 жаста дамиды, оның сезімтал кезі 8-13 жаста өседі.
Бұлшық еттердің шыдамдылығының дамуы баяу жүреді. Сондықтан 12-13 жасқа
дейінгі балаларды ұзақ жүктемелерден сақтандыру керек.
Шыдамдылықтың жоғары сапасы 25-30 жаста аяқталады. Бұлшық еттер
жұмыскерлігінің жақсы қалпына келу қабілеті 7-9 жастағы балаларда білінеді,
ең жоғары деңгейіне 16-18 жаста жетеді.
Иілгіштік пен икемділіктің кезеңі 3-8 жастың арасында жақсы
байқалады. Жас ұлғайған сайын қимыл-тірек жүйесінің қызметі әлсірейді. 30
жастан кейін адамдарда аз қозғалыстың салдарынан бұлшықеттің күші мен
көлемі азаюы байқалады.
Қартаю кезінде дене қалпын және тепе-теңдікті реттейтін жүйке
тетіктерінің әлсіреуі байқалады. Жасқа сай қарапайым және күрделі қозғалыс
әрекеттерінің мерзімі ұзарады, баяу және сенімсіз қимылдар көбейе бастайды.
Мұның барлығы адамдардың қозғалыс белсенділігін шектейді. Дене жаттығулары
және спорттық қимылдар адамның қозғалыс белсенділігін арттырады [7].
Қозғалыстың қалыптасуы ми қыртыстарында жұлын жүйке байланыстары арқылы
пайда болып, кейіннен сол байланыстардың негізінде күрделі динамикалы
қозғалысқа әкеледі. Ғалымдардың айтуынша үйлесімді қозғалыстың дамуы,
қозғалыс кезіндегі коррекциялау қабілетінің дамуына байланысты. Мұндай
жағдай қимыл жоспарын салыстыру арқылы жасалады.
Сонымен, қозғалысты реттеуші механизмдерге ми қыртысындағы құрылымдар,
эфференттік және афференттік кері байланыс жолдары жатады [8].
Адамның денесі мен қимыл-ойының дамуына сыртқы күш әсер етеді. Қозғалыс
белсенділігіне бөгет жасағанда оның жалпы дамуы нашарлайды және кешігеді.
Күнделікті тіршілікте орындалатын қимылдардың қосындысын адамның қозғалыс
белсенділігі деп атайды.
Қозғалыс белсенділігі ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған
қимылдардан тұрады. Ұйымдастырылған қозғалыс белсенділігіне дене шынықтыру
жаттығулары, спорт, белгілі еңбек әрекетіне байланысты пайда болған
қозғалыстар жатады. Ал ұйымдастырылмаған қозғалысқа түрлі ойындар
кезіндегі, өзін-өзі күтуге байланысты, қыдырған кездегі қозғалыстар жатады.
Адам денесі үшін ұйымдастырылған қозғалыстардың мақсаты зор. Қозғалыс
белсенділігі тиімді мөлшерден асып кеткенде мысалы, ауыр жұмыс, мөлшерсіз
еңбекпен шұғылданғанда, гиподинамия пайда болады. Гиподинамия ағзаның
қалыпты жағдайын бұзады. Себебі жүрек-қан тамырлары, тыныс алу т.б.
жүйелердің қызметі шектен тыс қозғалыс барысында қалпына келіп үлгермейді
де, олардың зорығу белгілері байқалады. Сондықтан балалардың қозғалыс
белсенділігін гигиеналық талапқа сәйкес жасына лайықтап ұйымдастыру
қажеттілігі туындайды.
Қимыл дағдысы қалыптасуы қимыл сапалары қалыптасуымен бір уақытта
жүреді. Қимыл сапаларына- күш, шапшаңдық, төзімділік және ептілік жатады.
Олар кез-келген қимыл қызметінде бір-бірімен байланысты болады. Бірақ нақты
қызметтің жағдайына қарай әртүрлі дәрежеде байқалады. Штангішілерде ең
алдымен күш, ал марафоншыларда төзімділік пайда болады. Қимыл сапасының
дамуы әртүрлі жүйелердің қайта құрылуы нәтижесінде өтеді, бірақ бірнеше
түрлі дене сапаларының дамуы кезінде белгілі бір жүйелерде басымдылық
айырықша байқалады.
Бұлшық еттің өсуі мен күштің дамуы бірге жүреді. Жүйке бұлшық ет
аппаратының жетілуі шапшаң жаттығулар жасауға мүмкіндік береді. Төзімділік
кардиоресператорлы жүйенің дамуымен артады.
Күш дамуының физиологиялық механизмдері. Күш-бұлшық еттің қозу күйін
дамытатын кернеу немесе адамның сыртқы кедергілерді бұлшық ет жиырылуы
есебінен жеңу қабілеті болып саналады. Оны бағалауда абсолютті және
салыстырмалы күш деп бөледі.
Абсолютті күш дегеніміз бұлшық ет күшінің бұлшық еттің физиологиялық
көлденеңіне (барлық бұлшық еттердің кесіндісінің аумағына) қатысы болып
табылады.
Салыстырмалы күш дегеніміз бұлшық ет күшінің оның анатомиялық
көлденеңіне (жекелей бұлшық ет талшықтарының мөлшерінен және қалыңдығынан
құралатын жалпы бұлшық ет қалыңдығына) қатысын айтады.
Бұл күш те жоғарыда аталған абсолютті күштің бірліктерімен өлшенеді.
Спорттық тәжірибеде оны бағалау үшін біршама қарапайым көрсеткіш - күштің
спортшының дене салмағына, яғни 1 кг-ға шаққандағы қатысы қолданылады.
Абсолютті бұлшық ет күші жаттығуларды орындауда қажет, бұл жерде
максималді изометрлік ширығу үлкен сыртқы кедергіні жеңуді қамтамасыз
етеді. Мысалы, максималды немесе максималдіге жуық жаттығу-штангіні көтеру
кезінде, саусақтарды тірей орындалатын гимнастикалық жаттығуларды орындау
кезінде айқындалады. Салыстырмалы бұлшық ет күші спортшының өзінің
денесінің сәтті қозғалуын қамтамасыз етеді мысалы, секіру кезінде.
Бұлшық еттің орасан зор қуатты күші лабораториялық жағдайда жүйкеге
немесе бұлшық етке барлық бұлшық ет талшықтарын қоздыратын тоқпен әсер
еткенде ерекше күшпен анықталады. Сондықтан барынша зор күш бұлшық етті
құрайтын бұлшық ет талшықтарының мөлшеріне және қалыңдығына байланысты
болады.
Максималды күштің үш түрі бар: статикалық күш, динамикалық күш,
жарылыс күші.
Статикалық бұлшық ет күші барынша күш салумен сипатталып, изометрлік
жиырылу нәтижесінде бұлшық етте дамуы мүмкін.
Ол бірқатар жағдайларға байланысты: Барлық бұлшық еттің белсенділігіне,
бұлшық еттің жиырылу тәртібіне, бұлшық ет ұзындығына (тыныштық күйдегі)
тәуелді[9].
Динамометрдің көмегімен адамның барынша еркін күшін өлшеуге болады.
Барынша зор еркін күшті адам ерікті күш салу кезінде дамыта алады. Барынша
зор күш пен максималді еркін күштің арасында күш айырмашылығы бар. Осындай
еркін күшке бір кезекте бірнеше бұлшық еттер қатысады.
Барынша еркін күштің көлемі бұлшық еттердің шеткі және жүйке
факторларына байланысты. Шеткі факторларға бұлшық еттің физиологиялық
көлденең ені, оған жылдам және баяу бұлшық ет талшықтарының қатынасы,
бұлшық еттің алғашқы ұзындығы мен әрекеті жатады.
Жүйке факторы ішкі бұлшық ет үйлестігін және бұлшық еттердің өзара
үйлестігін анықтайды. Одан басқа барынша еркін күш зерттелуіне, көңіл-
күйіне және жеке ерекшеліктеріне байланысты. Барынша қуатты күш пен барынша
еркін күштің арасында өзгешілік бар, оны күш тапшылығы деп атайды. Күш
тапшылығының көлемі бұлшық еттерді еркінше басқару, сыналушының
психологиялық күйіне және бір мезгілде бұлшық еттер жиырылуы мөлшерінің
жетілуіне байланысты.
Адамның жасы жетілген сайын (4-5 жастан 20 жасқа дейін) бұлшық ет күші
(миофибрилдердің мөлшерінің және қызметінің жетілуінің артуы нәтижесінде) 9-
14 есе өседі салмағы 7-8 есе артады.
Күштің өсу кезеңі 14-15 жаста басталып, барынша даму шегіне 20-25 жаста
жетеді де, ары қарай адамның шынығуына байланысты дамиды. Барынша еркін
күшті дамыту факторлары әртүрлі болады:
- Қимыл бірліктерінің көп мөлшерін белсендіру (30-70%);
- Серпіліс жиілігінің (10-12 имп.с-тан 40-60 имп.с-ке) өсуі бұлшық ет
қызметін оқшауланып жиырылу тәртібіне өткізеді;
- Қимыл бірліктерінің үйлесімді (синхронация) қызметі;
4. Бұлшық еттің аралық бағдарлануы (агонистердің және антогонистердің
қызметінің үйлесімділігі);
5. Ретикулярлы формацияның тонусын көтеретін катехоламин қимыл
орталықтарының қызметін белсендіретін әсершең күйге байланысты дамиды;
6. Бұлшық ет құрамына кіретін талшықтардың генетикалық мөлшері мен
қалыңдығына байланысты дамиды. Ал бұлшық ет талшықтары күштің сапасына
ықпал етеді;
7. Бұлшық еттердің жекелей ерекшеліктеріне байланысты бір бұлшық ет
талшығының салмағы 100-120 мг болады.
Бұлшық ет гипертрофиясының бірнеше түрлері бар:
- Саркоплазмалық гипертрофия динамикалық жұмыс кезінде дамиды, бұлшық
еттерде қуат көздерінің ұлғаюымен және қылтамырлар мөлшерінің артуымен
жүзеге асады. Төзімділікті арттырады.
- Миофибрилді гипертрофия негізінен статикалық жаттығулар кезінде
дамиды. Миофибриддердің мөлшерінің және орналасу тығыздығының артуы
арқасында жүзеге асады. Бұлшық ет күші дамиды.
- Жеке ерекшеліктерімен, яғни бұлшық ет қабілетімен дамиды.
Динамикалық бұлшық ет күші динамикалық жұмыс кезінде, бұлшық еттердің
жазылып және жиырылуы жағдайында айқындалады.
Динамикалық жұмыс кезіндегі күштің айқындалуы дене салмағына белгілі
бір үдеудің берілуі арқылы жүзеге асады.
Бұлшық еттердің концентрлік тәртіппен жиырылуы кезінде динамикалық күш
статикалық күшке қарағанда аз (қолды созып ауыр жүкті ұстап тұру, қолды
жиырып тұрғанға қарағанда ауыр жүк болып есептелінеді) болады.
Жарылыс күші бұлшық ет күшінің тез айқындалуымен сипатталады, оның
көрсеткіші — күш гардиенті, яғни оның жиырылу шапшаңдығы.
Шапшаңдық пен күш жұмсалатын спорт түрлерінде төзімділікті көп қажет
ететіндігіне қарағанда күш гардиенті жоғары. Жарылыс күші жоғарыға секіру
биіктігін, қысқа қашықтықты жүзіп өтудің максимальды шапшаңдығын анықтайды.
Бұл тесттер спортшыларды іріктеу кезінде қолданылады.
Жарылыс күшін анықтауда күштің бұлшық етке берілу ырғағы жиілігінің,
олардың қызметінің үйлесімділігінің (ақ және қызыл бұлшық ет талшықтарының
ара қатынасының) мақсаты үлкен.
Шапшаңдық пен күш жұмсалатын спорт түрлерінде бұлшық еттердің негізгі
бөлігі шапшаң бұлшық ет талшықтарынан құралады.
Шапшаңдықты жетілдірудің физиологиялық механизмдері.
Шапшандық – адам нақты бір жұмысты белгілі бір уақыт бірлігі ішінде
орындап шыға алатын қабілетімен анықталатын дененің касиеті. Бұл кезде
минимальді қысқа уақыт ішінде кимылдар орындалады.
Шапшаңдықтың анықталуының қарапайым және күрделі түрлері.
Қарапайым түрі-қимыл реакциясының уақытына жасырын (латентті)
уақытынан, оқшауланған қимылдар уақытынан (мысалы: секірулер, лақтырулар)
және қимылдардың максимальді ырғағынан тұрады.
Қарапайым реакция уақытына хабар берілгеннен бастап, жауап берілгенге
дейін жүзеге асады. Бұл уақыт- қозудың рецепторлардан жүйке орталықтарына
және олардан бұлшық еттерге берілуіне жетпейді. Негізінен келіп түскен
хабардың мидың жоғары бөлімдеріне өтуіне және хабардың талдануына
жұмсалады, сондықтан орталық жүйке-жүйесінің функционалді күйінің
көрсеткіші болып табылады [10].
Шынықпағандарда қимыл реакциясының уақыттық мөлшері жарық сигналына 2-3
жас аралығындағы балаларда 500-800 мс болса, ересектерде 190 мс-ке дейін
қысқарады. Спортшыларда бұл уақыт орташа есеппен-120 мс, әйел спортшыларда
- 140 мс. Жоғары дәрежелі спортшыларда, қысқа қашықтыққа жүгіретіндерде -
110 мс, ал стайерлік қашықтыққа жүгіретіндерде 200-300 мс. Есептеулер
бойынша Қимыл реакциясының уақыты 80-90 мс мөлшері жалпы адамдар үшін оның
функционалді мүмкіндіктерінің шегі болып табылады, яғни одан төмен болуы
мүмкін емес. Мысалы, атақты спринтер Бен Джонсон сөреден 99,7 мс-та кете
алған. Қимыл реакциясының уақытына бірқатар факторлар әсер етеді, атап
айтқанда: адамның туа біткен ерекшеліктері, кейінгі функциональді күйі,
мотивациялар және эмоциялар, спорттық мамандық, спорттық шеберліктің
деңгейі, спортшының қабылдаған ақпаратының мөлшері әсер етеді.
Шапшаңдықтың басқа бір қарапайым көрсеткіші-қысқа, 10 с ішінде
саусақпен максималді ырғақпен нүктелер қою, басқаша теппинг-сынама деп
аталады. Ересектер 10 с ішіңде 50-60 қимылдар жасаса, ситуациялы спорт
түрімен шүғылданатындар және спринтерле 60-80 қимылдар жасайды.
Шапшаңдықтың ерекше айқындалуы мамандандырылған оймен орындалатын
операциялардың шапшаңдығы тәсілдік мәселелерді шешуде жоғары дәрежелі
спортшылар бар жоғы 0,5-1,0 с уақыт жұмсайды, ал шешім қабылдау уақыты осы
уақыттың жартысына тең.
Шапшандықтың механизмдері қимылдардың жүйкелі – гуморалді реттелу
механизмінен және қимыл аппараты қызметінің механизмінен тұрады.
ОЖЖ қатысты қарастырғанда шапшаңдық бірқатар жағдайларға байланысты,
атап айтқанда:
- жүйке орталықтарының лабильдігіне байланысты. Лабильдік дегеніміз
жүйке және бұлшық ет жасушаларында қозудың өту шапшаңдығы;
- қозудың синапстардан өту шапшаңдығына байланысты. Жүйке
орталықтарының қозғалмалылығы дегеніміз үлкен ми сыңарлары қабықшасындағы
қозудың тежелу мен кері алмасу шашпаңдығы;
- қаңқа бұлшық еттеріндегі баяу және шапшаң бұлшық ет талшықтарының
ара қатынасына байланысты;
Қимыл аппаратының физиологиялық механизмі бұлшық ет жиырылуының жасырын
(латентті) уақытымен, жиырылу және босаңсу жылдамдығымен анықталады.
Шапшаң бұлшық ет талшықтары баяуға қарағанда 5 есе тез жиырылады. Баяу,
қарағанда БҚ Бұл БҚ тотықтыру бұлшық ет талшықтарынан тұрады. Олардың
жиырылу жылдамдығы, жиырылу күші және шаршауы төмен. ІІІапшаң ҚБ шапшаң
(70%) ақ әртүрлі бұлшық ет талшықтарынан құралады. Олардың жиырылу
шапшаңдығы және күші, шаршауы жоғары.
Қозғалыстағы объектіге реакцияның жүзеге асуы кезінде қарсыласының
немесе спорттық снарядтардың орнын ауыстыру мүмкін траекториясын алдын ала
болжауына мүмкіндік беретін экстраполяция құбылысының мақсаты үлкен. Бұл
спортшының жауап беру әрекетінің дайындығын жеделдетеді, әсіресе хоккей,
теннис сияқты спорт түрлерінде мақсаты үлкен. Бұған көздің де іздеу
қимылдары мүмкіндік береді ол спортшының қимыл шапшаңдығы, көз алмасы қимыл
аппаратының бұлшық еттерінің шапшаңдықты мүмкіндіктерімен байланысты.
Шапшаңдықтың жоғары өсімі 9-12 жас аралығында байқалады. Шапшаңдық
жоғары деңгейіне 14-15 жаста жетеді.
Шынығу кезінде шапшаңдық күш пен төзімділікке қарағанда баяу дамиды.
Әрбір адамның өзіндік шапшаңдықты арттыру шегі болады. Бұл шекті
арттырудың барлық уақытта мүмкіндігі бола бермейді шынығу кезінде тредбанда
жоғары шапшаңдықпен жүгіру, мотоциклдің соңынан қуа жүгіру, аттың соңынан
жүгіру, тартпалы резинамен жүгіру сияқты арнайы жаттығулар
қолданылады.
Мұндай жолдармен жаттығу кезінде жүйке орталықтарының және жұмыс
істеп тұрған бұлшық еттердің лабильдігі қосымша жоғарылайды.
Төзімділіктің дамуының физиологаялық механизмдері.
Төзімділік ағзаның ұзақ уакыт бойы жұмыстың тиімділігін төмендетпей
орындай алу қабілетін көрсетеді және адамның шаршауды жеңу қабілетін
арттырады. Төзімділік төмендегідей ерекшеліктерге бөлінеді:
- жас ерекшелігі бойынша;
- жыныстық;
- жеке түрлері бар.
Төзімділік жалпы және арнайы болып бөлінеді.
Жалпы төзімділік ағзаның үйреншікті емес жұмысты ұзақ уақыт бойы
орындай алу қабілетін көрсетеді. Бұл кезде жұмысқа бұлшық еттердің көп
мөлшері қатысады.
Арнайы төзімділік белгілі бір тиянақты қызметті ұзақ уақыт орындай алу
қабілетімен сипатталады.
Төзімділіктің физиологиялық механизмдеріне:
- жүйкелі және гуморалді реттелу механизмдері;
- аэробты және анаэробты жүйкелер мүмкіндігі;
- гомеостазды қамтамасыз ететін жүйелер қуатының мүмкіндігі жатады.
Жалпы төзімділік жұмыс істеп тұрған бұлшық еттерге оттегінің
жеткізілуіне байланысты және негізінен оттегіні тасымалдау жүйесінің -
жүрек-тамыр, тыныс алу және қан жүйелерінің қызметімен анықталады.
Тыныс алу тиімділігінің артуы төмендегідей жолдармен іске асырылады:
- өкпе көлемдерінің (10-20%-ға) және сыйымдылығының (ӨКС 5-8л-ге
жетеді) артуымен;
- тыныс алу тереңдігінің артуымен (ӨКС 50-55%-на дейін);
- өкпенің диффузиялық қабілетінің жоғарылауымен;
- тыныс алу бұлшық еттерінің қуатының және төзімділігінің ұлғаюымен
жүзеге асады.
Жүрек-тамыр жүйесінде де бірқатар морфофункциональді қайта кұрылулар
жүреді оларға:
жүрек көлемінің ұлғаюы (әсіресе стайер-спортшыларға тән) және жүрек
бұлшық етінің қалыңдауы - спорттық гипертрофия;
- жүректің қан шығарушы мөлшерінің жоғарылауы (систолалық қан
көлемінің артуы), тыныштық күйдегі ЖСЖ-ң баяулауы (40-50 соғу мин)
нәтижесінде парасимпатикалық әсердің күшеюінен – спорттық брадикардия
дамиды, ол өз кезегінде жүрек бұлшық етінің қалпына келуін және ары қарай
жұмысқа қабілеттілігін жеңілдетеді;
- тыныштық күйдегі артериялық қан кысымының (105мм с.б.-нана төмен)
төмендеуі - спорттық гипотония байқалады.
Қан жүйесінде жалпы жұмысқа қабілеттіліктің артуы бірқатар жағдайлардың
туындуына мүмкіндік береді:
- айналымдағы қанның көлемінің (20%-ға), негізінен қан плазмасы
көлемінің артуы есебінен жоғарылауы. Бұл кезде бейімделу тиімділігі екі
жолмен қамтамасыз етіледі: а) қан тұтқырлығының төмендеуімен және осыған
сәйкес қан ағымының жеңілдеуімен, б) жүректің жиырылуын күшейтетін қанның
үлкен веноздық қайтымының жоғарылауымен;
- эритроциттердің және гемоглобиннің жалпы мөлшерлерінің артуы (айта
кететін жағдай, плазманың көлемі артқанда осы көрсеткіштердің қандағы
салыстырмалы концентрациясы төмендейді);
- жұмыс кезінде қандағы лактаттың (сүт қышқылының) мөлшерінің азаюы.
Бұл, біріншіден төзімді адамдардың бұлшық еттерінде лактатты қуат көзі
ретінде қолданатын баяу бұлшық ет талшықтарының артуымен, екіншіден, қанның
буферлік жүйелері сыйымдылығының соның ішінде сілтілі қорларының ұлғаюымен
жүзеге асады. Бұл кезде анаэробты алмасу табалдырығы жоғарылайды.
Ағзадағы қайта құрылуларға қарамай стайер ағзасында ішкі орта
тұрақтылығының ауытқулары жүреді (ағзаның қызып кетуі, суып кетуі, қандағы
глюкоза мөлшерінің азаюы және т.б.). Спортшының ұзақ жүктемелерді орындай
алу қабілеті оның осындай өзгерістерге "төтеп" беруімен қамтамасыз
етіледі.
Төзімділікке мамандандырылушы спортшылардың қаңқа бұлшық еттерінде баяу
бұлшық ет талшықтары басым (80-90%-ға дейін) болады. Жұмыстық гипертрофия
саркоплазмалық жолмен, яғни саркоплазманың көлемінің артуы есебінен жүреді.
Саркоплазмада гликогеннің, липидтердің, миоглобиннің артық мөлшері
жинақталады; қылтамырлардың және митохондрийлердің мөлшері артады. Ұзақ
уақытка созылған жұмыс кезінде бұлшық ет талшықтары тынығу кезінде өзінің
мөлшерін қайта толтыра отырып, ретімен қосылады.
Орталық жүйке жүйесінде төзімділікке арналған жұмыс тұрақты жұмыстық
доминанттың қалыптасуымен жүреді. Ұзақ циклді жұмысқа күшті салмақты
жүйке жүйесі бар спортшылар және қимыл-қозғалыс деңгейі аса жоғары емес -
флегматиктер қабілетті болады.
Циклді спорт түрлеріндегі арнайы төзімділік аэробты және анаэробты
қуатпен қамтамасыз етілудің ара қатынасын анықтайтын қашықтық ұзындығына
байланысты.
Арнайы төзімділік 6 түрге бөлінеді:
1. статикалық;
2. күшті;
3. шапшаңдықты;
4. динамикалық;
5. анаэробты;
6. аэробты.
Статикалық төзімділік жүйке орталықтарының ұзақ уақыт бойы қозуды ұстап
тұра алу қабілетіне, бұлшық еттердің ұзақ уақыт бойы берілген қысымға төтеп
бере алуына, ағзаның күштену кезінде пайда болатын гипоксияға төтеп бере
алуына байланысты.
Күшті төзімділік ОЖЖ-ң жұмысқа ҚБ-ң көп мөлшерін қоса алу қабілетіне,
олардың қызметін үйлестіруіне байланысты.
Динамикалық төзімділік жұмыс уақытына байланысты. Механизмдердің
жасушалы, мүшелі, жүйелі және жалпы ағза деңгейіндегі қызметімен
анықталады.
Жалпы және арнайы төзімділік тіршілік үрдісі барысында дамып
қалыптасатын денелік сапалар. Бұл төзімділіктер реттейтін және жеткілікті
қарқынды жұмыс орындау кезінде қалыптасатын және ұлғаятын ағза қорларының
көлеміне байланысты.
Төзімділіктің дамуы негізінен қимыл бағдарының және вегетативті
қызметтердің жетілуімен байланысты, әртүрлі жүйелердің гомеостазындағы
ығысулардың пайда болуына әкеп соғады.
Төзімділіктің жоғары өсімі 7-10 жаста байқалады. Содан кейін бірте-
бірте өсіп, 20-30 жасында ең жоғары деңгейіне жетіп, 40 жастан кейін
төмендейді.
Күштің, шапшаңдықтың, төзімділіктің дамуы (екінші қимыл сапасы болып
қарастырылады) ептілікті ұлғайтады.
Ептілік және иілгіштік негізгі дене сапасының көрсеткіштеріне жатады.
Ептілік адамның жеке тіршілігі барысында, сонымен бірге спорттық шынығу
нәтижесінде жақсы дамиды. Иілгіштік, керісінше маңызды генетикалық
бақылауда болады, сондай-ақ, тиянақты сұрыптауды және онтогенездегі ертерек
жетілуді талап етеді [11].
Ептілік қимылдық міндеттерге сай үйлесімді қозғалыстарды тез, әрі дәл
орындау қабілетімен сипатталады.
Ептіліктің бірнеше ерекшеліктері бар:
- жаңа қимыл актілерін және қимыл дағдыларын қалыптастыру қабілеті;
- жағдай өзгергенде бір қимылдан екіншісіне жеңіл өтеді;
- күрделі бағдарлы қимылдардың орындалуымен сипатталады.
Иілгіштіктің – шынықтыруға жеңіл көнімді дене сапасы ретінде даму
деңгейін анықтау қажет, себебі, ең алдымен тест жүргізу біруақытта
буындардың қозғалмалылығын шектейтін; екіншіден, осымен байланысты
иілгіштік кеңістікте бағдарлану қабілетін жанама анықтайтын болғандықтан
құрылысындағы кейбір ерекшеліктерді уақытылы анықтауға мүмкіндік береді.
Иілгіштікті анықтауға арналған тестерді түзу кезінде көптеген спорт
түрлерінде тек бір-екі буындардың ғана максималды қозғалмалылығы қажет
екендігі ескеріледі.
Төзімділік сияқты дене сапасының даму деңгейінің бағдаламасына ерекше
атап кету қажет. Төзімділік шынықтыру барысында жақсы жетілетіндігіне
қарамастан, бұл сапа біршама деңгейде генетикалық тұрғыдан беріледі деп
есептеледі. Сондықтан, төзімділіктің маңызы басым болып келетін спорт
түрлерінде іріктеу кезінде берілген сапаның келешекте тиімді даму
мүмкіндіктерін айқындайтын алғы шарттарды мұқият зерттеген дұрыс.
Жалпы төзімділік көрсеткішінің бұл жердегі маңызы зор, өйткені ол
спортқа жаңадан келушінің жалпы денсаулық күйі мен ағзасының функционалды
мүмкіндіктерін нақты көрсетеді.
Ағзаның шапшаңдықты-төзімділік көрсеткіші анаэробты қуатпен қамтамасыз
етілу тәртібіндегі оттегінің жетіспеушілігі жағдайындағы жұмысқа тұқым
қуалай берілген дарындылықты айқындайды, ал мұның маңызы көптеген
биохимиялық тестер жас спортшыларды іріктеудің келесі сатыларында
қолданылады.
Қазіргі уақытта бастапқы жүргізілген тестінің нәтижесі бойынша, 1-1,5
жыл жүргізілген сабақтар барысындағы көрсеткіштердің жекелей өсім қарқыны
біршама болжамды құндылыққа ие екендігі айқындалды.
Спорттық тәжірибеден алғашқысында біршама қабілететті болып көрінген
спортшылар соңынан өздеріне берілген сенімді ақтай алмай шыққандығы туралы
көптеген мысалдар келтіруге болады. Керісінше, кейде алғашқы бақылау
сынақтарында аса жарқырап қабілетін көрсете алмаған жасөспірімдер біраз
уақыт өткеннен кейін өздерінің қабілетті қатарларынан оқ алды озып
кетеді.
Сонымен, жас спортшылардың денелік жұмысқа қабілеттілігін тестен
өткізудің бастапқы кезеңінде төменде келтірілген негізгі талаптар орындалуы
қажет:
- қолданылып отырған тестердің салыстырмалы түрде қарапайымдылығы мен
тұрақтылығы;
- жүргізілген тест нәтижелерін түзілген бағандармен, бағаламалы
кестелермен және үлгілі сипаттамалармен салыстыру мүмкіндігін
есепке алу;
- іріктеу жүргізіліп отырған спорт түріне қатыссыз барлық дене
сапаларын міндетті түрде тесттен өткізу;
- берілген спорт түріне қатысты тұқым қаулай берілген дене сапаларын
дәйекті түрде тесттен өткізу;
- жас спортшының тест жүргізілу кезіндегі биологиялық жетілгендігінің
деңгейін есепке алу;
- дене дайындығы көрсеткіштері өсімінің жекелей қарқынын есепке алу.
Жас спортшыларды психологиялық көрсеткіштер бойынша іріктеу кезінде
олардың бойында келешек мақсатты-бағытты шынықтыру кезінде дамып, жетіле
түсетін нақты психологиялық қасиеттері мен жеке басының сапаларының болуы
ескеріледі. Жас спортшылардың психологиялық ерекшеліктерін есепке алуды
бапкер бақылау әдісімен және бір жыл бойы спортқа жаңадан келген
талапкермен бастапқы шынықтыру барысындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі, п.ғ.к.,
доцент м.а.___________ Е.Маханбет
______________2015ж.
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Спорттық күрестің даму тарихы арқылы палуандарды дайындау
ерекшеліктері
5В010800 – Дене шынықтыру және спорт мамандығы
Орындаған:
Әбілов Ғ.
Ғылыми жетекшісі, п.ғ.к., доцент
Абусейтов Б.
Түркістан 2015
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1 ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ КҮРЕС ТҮРЛЕРІНДЕГІ СПОРТТЫҚ КҮРЕСТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Спортшы ізбасарларды дайындау саласындағы қазіргі мақсаттары мен
міндеттері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2 Балалардың дене дайындығы дамуының ерекшелігі, оны анықтау
жолдары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2 ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ КҮРЕС ТҮРЛЕРІНДЕГІ СПОРТТЫҚ КҮРЕСТІҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
2.1 Спорт түрлеріне бейімділіктің ғылыми тұрғыдан қарастырылып 25
зерттелуі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2 Оқу-жаттығу сабақтарын өткізу . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
. . . . . . . . . . . . .
2.3 Баланың спортқа бейімділігін анықтау жолдары. . . . . . . . . .43
. . . . . .
ҚОРЫТЫНДЫ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
. . . . . . . . . . . . . . . . .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
. .
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Әлемдегі бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарынан
орын алу Қазақстан Республикасының стратегиялық басты мақсаттарының бірі
болып саналады. Республиканың экономикалық мақсаттарымен қатар халықтың әл
ауқатын арттыру, денсаулығын нығайту, адамдардың дене шынықтыру және
спортпен шұғылдануына жағдай жасау арқылы денсаулығы мықты ұрпақ тәрбиелеу
мақсаттары қойылған.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына
Жолдауы 2014 жылғы 11 қарашада Нұрлы жол - болашаққа бастар жол бүгінде
бүкіл әлем жаңа сындармен және қатерлермен бетпе-бет келіп отыр. Әлемдік
экономика әлі де жаһандық қаржы-экономикалық дағдарыс салдарынан айыға
қойған жоқ. Қалпына келу өте баяу және сенімсіз қадамдармен жүруде, ал
кейбір жерлерде әлі құлдырау жалғасуда. Геосаяси дағдарыс пен жетекші
державалардың санкциялық саясаты әлемдік экономиканы қалпына келтіруде
қосымша кедергілер туындатуда [1].
Қазақстан 1996 жылдан бастап Олимпиадалық, Әлемдік және Халықаралық
жарыстарға жеке спорттық команда ретінде қатысуда. Шеберлігі жоғары спортшы
дайындау ұзақ уақытқа созылатын педагогикалық жұмыс екендігін ескере келіп,
болашақ сапалы спортшы ізбасарларды дайындау қазіргі кезде Республикадағы
барлық спорт мектептерінің алдына қойылған негізгі міндеттердің бірі болып
саналады.
Болашақ спортшыны қабылдау, оны белгілі бір спорт түріне бейімдеу спорт
мектептеріндегі бастапқы дайындық топтарында жүзеге асырылады. Бастапқы
дайындық топтарындағы жұмыс, спорт түрінің ерекшелігіне байланысты бір
жылдан үш жылға дейінгі уақытқа созылады. Осы бастапқы дайындық тобынан
бастап спорттық іріктеу жұмыстары үнемі жүргізіліп отырады.
Қазіргі спорт мектептеріндегі тәжірибе көрсеткендей бастапқы дайындық
тобындағы болашақ спортшылардың құрамы осы үш жыл ішінде 50-70 пайызға
дейін өзгеріске ұшырайтыны белгілі болды.
Осы жағдайды анықтай келе топтағы жаттығушы балалардың құрамының
өзгеруіне себеп болатын бірнеше факторлар белгілі болады, оларға:
жергілікті жердегі спорт мектептеріндегі спорт түрлері санының шектеулі
болуы; жаттықтырушы мамандардың аз болуы; жаттықтырушы маманның өз спорт
түріне іріктеу кезінде өте көп балаларды жарамсыз деп тануы; балалардың
басқа спорт түрлеріне жиі ауысуы.
Спорт мектептеріндегі жаттықтырушылар тек қана болашақта спорттық
көрсеткішке жете алады деген балаларды іріктеп алып басқа балаларды
спорттық мектептен шығаруға мәжбүр, себебі жаттықтырушылардың еңбектерінің
бағалануы бастапқы дайындық тобынан бастап баланың спорттық жарыстарда
алған орындарының көрсеткіштеріне байланысты болуы.
Балалардың жиі спорт түрін ауыстыруының немесе спорттан мүлдем
кетулерінің тағы бір себебі, қазіргі кездегі балаларға арналған
жарыстардың үлкендерге арналған тәртіппен өтуі.
Жоғарыда көрсетілген проблемаларды ғылыми түрде зерттеу және спорт
мектептеріндегі бастапқы дайындық топтарындағы жеке бастарының
ерекшеліктерін ескеріп, қай спорт түріне бейімі, дарыны бар екендігін
анықтау осы жұмыстың өзектілігін анықтайды.
Зерттеу мәселесі: Спорт түрлерінің қайсысы болмасын өз қатарларында ең
мықты, ең шебер спортшылардың болуын қалайды. Ал болашақта ең үлкен
спорттық жарыстарда жеңіске жете алатын ізбасарды іздеу, спорттық
мектептердегі бастапқы дайындық тобынан басталады. Осы іріктеу мәселесіне
байланысты, оның сапалы болуына арналған ғылыми ізденістер мен жасалған
тәжірибелерді шартты түрде төмендегідей бағыттарға бөлуге болады, оларға:
акселерациялық өсудің ықпалы; антропометриялық көрсеткіштердің әсері;
паспорттық және биологиялық жас әсері; спортқа ерте келу мәселесі; жаттығу
жұмыстарын жоспарлау мен жаттығу жүктемелерінің орны; спорттағы қазіргі
техника мен технологияны қолдану; допинг мәселесі.
Зерттеу нысаны - Спорттық күрестің даму тарихы арқылы палуандарды
дайындау ерекшеліктері.
Зерттеу пәні - Спорттық күрестің даму тарихы арқылы палуандарды
дайындау.
Зерттеу мақсаты - Спорттық күрестің даму тарихы арқылы палуандарды
дайындау ерекшеліктері мен спортқа бейімділігін анықтаудың жаңа жолын ұсыну
болып табылады.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Спорт мектептеріндегі бастапқы дайындық
топтарына келген жас балалар өздерінің қай спорт түріне бейімі бар
екендігін білмей келеді. Осы жағдайды зерттеу болашақта балалардың спорт
түрлеріне бейімділігін ерте кезден анықтауға көмектесіп, жаттықтырушыларға
балалардың денсаулығын сақтауларына, спортқа дарынды балаларды ерте кезден
анықтауға және отандық спорттың сапалы сатыға көтерілуіне көмектеседі.
Зерттеу міндеттері.
- Қазақстан спорт мектептеріндегі спортшы ізбасарлар даярлаудағы
қазіргі проблемаларды анықтау;
- спорт мектептеріндегі бастапқы дайындық топтарындағы оқу-жаттығу
жұмыстарының мазмұны мен міндетін зерттеу;
- спортшы балалардың дене қабілеттері мен физиологиялық өсу
ерекшелігін анықтай отырып спорт түрлеріне балалардың
бейімділігін анықтауға жол ашу;
- болашақ спортшы ізбасарларды үлкен дене–күш жүктемелеріне
дайындықтарын арыттыру арқылы спорттық шеберлікке жетудің тиімді
жолдарын көрсету;
- спортшы ізбасарларды іріктеу мақсатында спорт мектептеріндегі оқу-
жаттығу бағдарламаларын жетілдіру.
Зерттеу әдістері. Ғылыми жұмысты орындау барысында мынандай әдістер
іске асырылды: ғылыми-зерттеу, педагогикалық әдебиеттерге шолу, анкета-
сұхбат жүргізу, тесттік-сынақтар алу, педагогикалық тәжірибе жүргізу,
статистикалық-математикалық талдау жасау.
Зерттеудің жетекші идеясы. Болашақ спортшының өз мүмкіндігін толық
ашуына жағдай жасау, бала денсаулығын сақтау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ КҮРЕС ТҮРЛЕРІНДЕГІ СПОРТТЫҚ КҮРЕСТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Спортшы ізбасарларды дайындау саласындағы қазіргі мақсаттары мен
мiндеттері
Қазақстан Республикасындағы дене шынықтыру және жоғары жетiстiктер
спортының жай-күйi, әлемдiк спорт дамуының қазiргi заманғы үрдiстерi
республикада спортты дамыту жөнiнде түбегейлi шұғыл шаралар қабылданбайынша
Қазақстандық спортшылардың әлемдiк аренадағы көрсеткiштерi төмендей
беретiнiн көрсетiп отыр.
Халықаралық стандарттардан қалуымыздың себебi ең алдымен бүгiнгi күнi
әлемдiк биiк талаптарға жауап беретiн қазiргi заманғы спорт базаларының
аздығы және спортшы даярлаудың жаңа ғылыми-әдістемелерінің әлсіз дамуы
болып табылады.
Қазiргi заманғы спорт деңгейi өзiнiң даму сатысында спорттық
нәтижелердiң өсуiнде ғылыми және инженерлiк жетiстiктерге негiзделген жаңа
көзқарастарға маңызды рөл бередi. Жаңа спорт ареналары, жаттығулар мен
жарыстар үшiн арнайы жағдайлар жасау iсiндегi жаңа жетiстiктер, арнайы
киiм, құрал-сайманмен жарақтандыруды қолдану және құрастыру әлемнiң мықты
спортшыларының көрсеткiштерiн күрт жақсартуға жеткiздi, ХХI ғасырға
спорттың қандай негiзгi бағыттарда қарыштап енетiнiн көрсетіп отыр.
Республика халқының дене қозғалысы белсендiлiгiнiң төмендiгi жүрек-қан
аурулары мен тыныс жолдары мүшелері ауруларынан өмiр сүру жасының
қысқартуына әсер етіп және өлiм деңгейiнiң жоғары болуына әкеп соқтыратын
факторлардың бiрі болып отыр. Ел тұрғындарының тұратын аймағына қарай 5-
тен 10,5 пайызы ғана дене шынықтырумен және спортпен жүйелi түрде
шұғылданатындығы белгілі болып отыр. Осы жағдайды шұғыл түзету үшін Елбасы
Н.Ә. Назарбаев өзінің 2010 жылғы жолдауында Бұқаралық спортпен
шұғылданушылар санын 2020 жылға дейін 30 пайызға жеткізу қажеттігін атап
көрсетті.
Республикадағы жалпы бiлiм беретiн оқу орындарының тек 56,5 пайызында
ғана бiр үлгiдегi спорт залдары және 14,9 пайызында бейiмделген спорттық
жайлары бар.
Республикадағы орта және жалпы кәсiптiк бiлiм беру ұйымдарындағы оқу
сабақтарының көлемi ғылыми негiзделген нормативтен 3-4 есе төмен. Қозғалыс
белсендiлiгiнiң жоспарланған ғылыми негiзделген деңгейiне жету үшiн жалпы
бiлiм беретiн оқу орындарында дене шынықтырудан аптасына мiндеттi үшiнші
сабақ енгiзу қажет, оқу үрдісін спорттық жабдықтармен қамтамасыз ету басты
мәселе болып отыр.
Сабақтан бос уақытта сыныптан тыс дене шынықтыру-сауықтыру және
спорттық бұқаралық жұмыс дамымай отыр. Тұмау және түрлi созылмалы
ауруларына бейiм балалардың және жасөспiрiмдердiң саны арта түсуде. Бұл
ретте, денсаулығына байланысты арнайы медициналық топтардағы оқушыларға
сабақ жекелеген оқу орындарында ғана жүргiзiледi.
Тұтас алғанда, дене шынықтыру-сауықтыру және спорт жұмысының жай-күйi
бұқаралық спортты одан әрi дамыту, халықтың арасында дене шынықтыру-
сауықтыру жұмысын жандандыру, спорт ізбасарлары мен халықаралық дәрежедегi
спортшыларды даярлау жөнiнде кiдiрiссiз, нақты шешiмдер қабылдауды талап
етіп отыр.
Мемлекет дене шынықтыру және спорт саласында мемлекеттiк саясатты
қалыптастыру жолымен, дене шынықтыруды және спортты дамытудың тиiстi
қаржылық, материалдық-техникалық, кадрлық, ғылыми-әдiстемелiк, медициналық,
ақпараттық, нормативтiк құқықтық қамтамасыз етiлуiн құру арқылы
қатынастарды реттейдi, барлық үлгiдегі балалар мен жасөспiрiмдер спорт
мектептерiнiң, азаматтардың тұрғылықты жерi бойынша спорт және балалар
клубтарының, мүгедектерге арналған мамандандырылған топтардың, емдеу-дене
шынықтыру диспансерлерi санын көбейту, олардың материалдық-техникалық
базасын нығайту үшiн жағдайлар жасайды.
Дене шынықтыруды және спортты одан әрi дамыту; халықтың дене
шынықтырумен және спортпен шұғылдануы үшiн жағдайлар жасау, олимпиадалық,
ұлттық, техникалық қолданбалы спорт түрлерiн және халық ойындарын дамыту,
саланы басқарудың оңтайлы жолдарын және қазiргi тәсiлдемесiн белгiлеу,
бұқаралық спорт пен жоғары жетiстiктер спорты саласында спорт резервi мен
халықаралық дәрежедегi спортшыларды дайындаудың республикадағы спорт
мектептері іске асырады.
Спорттық ғылымда дарынды балаларды іріктеу мәселесі жеке ғылым
ретінде қарастырылып, үлкен жұмыстар атқарылып келе жатқандығын айту
керек. Осы жұмыспен спорттық мектептерде жаттықтырушы тікелей жұмыс
жасайды. Оларға әр бала мүмкіндіктерін анықтап болжау және қай спорт түріне
икемі бар екендігін білу тапсырылған. Осылай бола тұра спорт
мектептеріндегі іріктеу жұмысы кеңес одағы кезіндегі қалыптасқан
тесттілік-сынақ ретінде ғана іске асырылып келеді. Жас спортшыны
спортқа бейімдеу, оның мүмкіндігін анықтау, жетілдіру жолындағы
педагогикалық әдістемелер жетілмеген. Қазіргі Егеменді Қазақстан
жағдайына сай бейімдеу жұмыстары спорт мектептеріне енгізілмегендігін
көреміз.
Спорттық мектептердегі оқу-жаттығу кезеңдеріндегі іріктеудің неғұрлым
ақпараттық жолын табу қазіргі кездегі спортшыны бағалаудың негізі
болып келеді, осы жолды табу арқылы болашақ оқу-жаттығу жұмыстарын
жоспарлауды іске асыруға болады.
Спорттық іріктеу жұмыстары педагогикалық, медициналық, биологиялық,
физиологиялық, психологиялық жақтарын қатар жүргізу жағдайында сәтті
болатындығын тәжірибе көрсетіп отыр.
Қазақстан Республикасының дене шынықтыру және спортты дамытудың
2007-2011 жылдарына арналған Мемлекеттік бағдарламасының 5.6 Спорт резервін
және халықаралық дәрежедегі спортшыларды даярлау бөлімінде Дене шынықтыру
мен спортты одан әрі дамыту, спорт резервін даярлау және халықаралық
дәрежедегі спортшыларды тәрбиелеу-халықаралық спорт ұйымдарының жылдам
өзгермелі талаптарын, спортшыларды даярлаудың түрлері мен әдістерін үнемі
жетілдіруді, жаңадан келгендерден бастап халықаралық дәрежедегі спорт
шеберіне дейін, республика спортшыларын тәрбиелеу жүйесін одан әрі дамытуды
ескере отырып, оқу-жаттығу үрдісін ұйымдастыруға деген жаңа
көзқарастарды талап етеді.
Спорт ізбасарларын даярлау және халықаралық дәрежедегі спортшыларды
тәрбиелеудегі проблемаларды табысты шешу үшін түпкілікті нәтижеге – Әлем,
Азия чемпионаттарында, Азия және Олимпиада ойындарында жүлделі орындарды
иеленуге қабілетті спортшыларды тәрбиелеуге едәуір ықпал ететін факторларды
қатаң ескеру қажет, оларға:
- таңдаған спорт түріне мамандану үшін оның арнайы талаптарына жоғары
дәрежелі спортшыларды даярлау жүйесінің қатаң түрде сай болуы;
- спорт мамандығын таңдау, көпжылғы даярлықтың күллі жүйесін әзірлеу,
жарыс қызметінің тиімді құрылымын анықтау кезінде нақты әрбір спортшының
жеке бейімділігі мен қабілеттеріне барынша ден қою;
- жаттығу және жарыс жүктемесінің, демалудың, тамақтанудың, жұмыс
қабілетін қалпына келтіру, ынталандыру құралдарының және іс-қимыл
мүмкіндіктерін жұмылдырудың қатаң теңгермелі жүйесіне ұмтылу;
- даярлықтың дәстүрден тыс құралдарын кеңейту - спортшы ағзасының
мүмкіндіктерін толық ашуға мүмкіндік беретін аспаптарды, жабдықтарды және
әдістемелік тәсілдерді пайдалану.
Спортшылардың жаттығу әсерлерінің факторларына бейімделу үрдістерін
жеделдетуге, олардың басты жарыстарға тікелей даярлығының тиімділігін
арттыруға мүмкіндік беретін орташа биіктіктегі және биік таудағы
жағдайларда спортшыларды даярлаудың тиімді әдістемесін жетілдіру, бүкіл
спорттық жаттығу жүйесін жарыс қызметінің оңтайлы құрылымына қол
жеткізуге бағдарлау деп көрсетеді [2].
Осы көрсетілген талаптарды іске асыру мақсатында Қазақстан жағдайында
спорт мектептеріндегі бастапқы дайындық топтарында спортқа дарынды
балаларды іріктеудің және жаттықтырудың жаңа тың жолын ұсыну болып
табылады.
Республикада жас балуандардың дайындығына педагогикалық бақылау жасау,
күрестің әдістемесі мен теория мәселелерінде аз зеріттеліп жүрген тақырып.
Әдебиеттерді талдау және алдыңғы қатарлы спорттық тәжірибе көрсеткендей
педагогикалық бақылаудың көбінесе әдістемелік негіздері жоқ болып келеді.
Жас балуандар дайындығын әр қырынан қарағанда заман талаптары спорт
ізбасарларын дайындау жүйесіне сай емес. Жас балуанның дене-күш дайындығы
кезеңді бақылау мәселесі мен қажетті дене-күш даму деңгейін бағдарлау осы
уақытқа дейін толық қаралмай келген іс.
Спортпен жүйелі шұғылдану өсіп келе жатқан ағзаның тірек-қимыл жүйесіне
әсер етеді. Сүйектердің қабықты бөлімінің жуандауы есебінен қаңқа біршама
мықты болады. Бұлшық еттер көлемі артады, олардағы қылтамырлар саны артып,
қан айналым жақсарады. Кейбір спортшылардың бұлшық еттері жалпы дене
салмағының 50 % құрайды [3].
Спорттық шынығу бұлшық еттер құрылымына да біршама әсер етеді: жас
спортшылардың бұлшық еттері біркелкі жетіледі, содан дене бітімі жақсы
жетіледі. Мектеп жасындағы балалардың басым бөлігінің (орташа есеппен 70%)
дене тұрқында түрлі кемістіктердің болатындығын ескерсек, мұның маңыздылығы
арта түседі.
Бұлшық еттер гипертрофиясымен бір уақытта олардың функционалды күйі
жақсарады, атап айтқанда, ырғақ сезімі, қимылдар ырғағы, қимылдарды орындау
барысында кейбір бұлшық ет топтарының ширығу және босаңсу деңгейін сезіну,
дененің кеңістіктегі күйін сезіну сияқты қасиеттерден құралатын бұлшық ет
сезімталдығы деп аталатын сезімталдықтың жоғары деңгейін қаматамсыз ететін
жүйке-бұлшық ет реттелуі жетіледі. Жас спортшылардың бұлшық еттері күшінің
көптігімен ерекшеленеді, сіңірлер өзінің серпімділігін ұзақ уақыт бойы
сақтап тұра алады, ал буындар қозғалмалы келеді [4].
Шынығу барысында ағзаның барлық қызметінің жүйкелі реттелуі жүзеге
асырылады, ішкі ағзаның жұмысында қатаң түрдегі үйлесімділік, ағзаның
барлық жүйелерінің дене жүктемесінің өзгермелі тәртібіне тез бейімделуі
байқалады.
Жүйелі түрде спортпен шұғылдану баланың ақыл-ой қабілетін жетілдіреді,
өйткені шынықтыру барысында балалардың сезім мүшелері жетіліп, есте сақтау
қабілеті жақсарады, тәжірибелік түйсіну, бақылау, назар салу қабілеттері
артып, нәтижесінде жас спортшыларды жалпыға білім беру мектептерінде сәтті
оқытуға болады [5].
Ақыл-ой жұмысқа қабілеттілігі денелік даму деңгейімен және жалпы
денсаулық күйімен тығыз байланыста болады. Жас спортшыларда бұл жағынан да
өз қатарларымен салыстырғанда біршама басымдылықтар бар, өйткені олардың
денелік дамуы мен денсаулық деңгейі дене шынықтырумен және спортпен
шұғылданбайтындармен салыстырғанда біршама жоғары болып келеді. Бұдан
басқа, ақыл-ой еңбегін дене еңбегімен кезектестіріп отыру мектеп
оқушыларының ақыл-ойлы жұмысқа қабілеттілігін әлдеқайда арттырады.
Спортпен шұғылдануда - баланың жеке тұлға ретінде психологиялық
ерекшеліктерін қалыптастыру мен дамытуда маңызы зор. Қазіргі кезде дене
жаттығуларымен шұғылдануды ұйымдастырудың басқа құралдары мен түрлері емес,
спорт түрі денесінің қимылдарын керемет меңгерумен, күштің, төзімділіктің
дамуымен байланысты қабілеттерді айқындауға мүмкіндік бере отырып,
жасөспірімдердің әсіресе жастардың психологиялық даму ерекшеліктеріне сай
келеді деген болжам бар. Спортпен шұғылдану артық дене қуатының көшеде
күшпен айқындалуынан сақтайды, жыныстық инстиктінің тым ерте басталуын
тежеп балалардың табиғи талпынысын дұрыс бағытқа салуға көмектеседі [6].
Спортпен шұғылдану жас спортшылардың бойында күш, еріктілік, батылдық,
қайсарлық, өзіне деген сенімділік, жеңіске деген талпыныс, ұстамдылық,
тәртіптілік сияқты оң қасиеттердің қалыптасуына әсер ете отырып, спорттық
қызметтің жүйелі, ұзақ шынығуға, жоғары жетістікке жетуге баулиды.
Балалар мен жастар спортпен тек қана өз рахаты үшін ғана шұғылданып
қоймайды, спорт оны өз Отаны үшін еңбек етумен, оны қорғауға дайын шынайы
азамат болып қалыптасуына көмектеседі.
Тәрбиелеудің басты мақсаты-адамды жоғары мәдениет, жоғары зияткерлік,
спорттық этиканың иесі етіп тәрбиелеу.
Шынықтыру барысында спорттық қызметінің арнайылығына орай, өнегелі
тәрбиелеудің міндеттерін сәтті шешудің жағымды жағдайларын түзеді. Балалар
ұжым ішінде бапкердің көмегімен шыныққан кезде жолдастарының қолдауы мен
талаптарын сезінуге, сондай-ақ, жалпы еңбектің қуанышын түсініп, сезінуге
үйренеді.
Дәйекті шынығу, спорттық сайыстарда адамның спорттық парыз, намыс,
адалдық, шыншылдық сияқты моральдық қасиеттері тереңдетіліп, тексеріледі.
Осы жерде еңбекқорлық, тәртіптілік, мінез-құлық мәдениеті, белсенділік,
дербестілік, жауапкершілік, батылдық сияқты өнегелі мінез-құлықтың
тәжірибесі қалыптасады.
Заманауи тәжірибе көп уақыт жұмсауды, денелік күшті, жүйкелік қуатты,
осыған байланысты өмірдің тиімді тәртібін түзіп жас спортшы үшін көбіне
ересек ата-аналарының, бапкерінің, білім беру мектебінің көмегіне сүйенеді.
Ең алдымен, отбасында балалар өздерінің спортқа деген сүйіспеншілігі мен
қызығушылығын ата-аналары қолдауын сезінетіндей жағдай жасалынуы қажет.
Спорттық тәжірибеде бала ниетінің шынайылығы дәлелденеді, атап
айтқанда ата-аналарының жақсы көңіл-күйі, баланың жарыстарға қатысып,
шынығуға қызығушылық танытуы – жас спортшыларға спорттық жетістікке жету
жолындағы күшті моральдық қолдау болып табылады.
Сондықтан ата-аналар дене шынықтырумен шұғылданудың құндылығы туралы
дұрыс көзқараста болуы қажет. Бұл үшін оларға спорт саласы туралы жас
ерекшеліктері, психология мен гигиена бойынша білімдерін толықтыру қажет.
Бұл балалардың қызығушылығын дұрыс бағытқа бұрып, олардың нақты бір спорт
түрін таңдауына, сондай-ақ, жүйелі түрде шынығып жүрген балалардың өзін-өзі
сезінуін бақылауына мүмкіндік береді.
Балалардың спортпен шұғылдануына түсінікпен қарайтын көптеген
отбасыларының тәжірибесі көрсеткендей, шынығу, жарыстарға қатысу балалардың
мектепте жақсы оқуына кедергі келтірмейді, керісінше олардың тәрбиесіне
және денсаулық күйіне жағымды әсер етеді.
Өсу және даму барысында балалардың дене қозғалысының негізгі сапасы
және үйлесімділік қабілеттері қалыптасады. Жас кездерінде олардың тиімді
және нәтижелі өсуіне жүйке-жүйесінің сезімталдық кездері сәйкес келеді.
Әрбір бұлшық ет дамудың әртүрлі мерзімдік кезеңнен (гетерохронды) өтеді.
Мәселен, жазғыш бұлшық еттердің күші 16 жаста, ал бүккіш еттер 20 жаста ең
жоғарғы даму дәрежесіне жетеді. Оның жедел жетілуі жеткіншектік кезеңде
байқалады, ал 18 жаста күштің өсуі баяулайды, 25-30 жаста аяқталады.
Саусақ бұлшық еттерінің күші 7 жаста - 12-13 кг; 10 жаста - 17-20 кг;
14- 17 жаста - 27-35 кг мөлшерінде болса, бел бұлшықеттерінің күші 7 жаста
- 31-34 кг, 10 жаста - 38-42 кг, 14-17 жаста - 53-54 кг болады.
Қозғалыс жылдамдығының дамуы 4-5 жаста басталып, 14-20 жаста ең жоғары
сапасына жетеді. Сезімтал кезеңдері 6-14 жаста байқалады.
Қимыл дәлдігі қозғалыстың үйлесімдігін көрсетеді, ол қозғалыс
талдағышының дамуына байланысты. Балалар 4-5 жаста дәл, нәзік қимылдар
жасай алмайды. Мұндай әрекеттік қимыл 6-7 жаста басталып 25-30 жаста
жоғарғы шегіне жетеді.
Ептілік дәл қимыл және жылдам орындаудан құралады. Бұл 6 жастан кейін
басталып, 17 жаста дамиды, оның сезімтал кезі 8-13 жаста өседі.
Бұлшық еттердің шыдамдылығының дамуы баяу жүреді. Сондықтан 12-13 жасқа
дейінгі балаларды ұзақ жүктемелерден сақтандыру керек.
Шыдамдылықтың жоғары сапасы 25-30 жаста аяқталады. Бұлшық еттер
жұмыскерлігінің жақсы қалпына келу қабілеті 7-9 жастағы балаларда білінеді,
ең жоғары деңгейіне 16-18 жаста жетеді.
Иілгіштік пен икемділіктің кезеңі 3-8 жастың арасында жақсы
байқалады. Жас ұлғайған сайын қимыл-тірек жүйесінің қызметі әлсірейді. 30
жастан кейін адамдарда аз қозғалыстың салдарынан бұлшықеттің күші мен
көлемі азаюы байқалады.
Қартаю кезінде дене қалпын және тепе-теңдікті реттейтін жүйке
тетіктерінің әлсіреуі байқалады. Жасқа сай қарапайым және күрделі қозғалыс
әрекеттерінің мерзімі ұзарады, баяу және сенімсіз қимылдар көбейе бастайды.
Мұның барлығы адамдардың қозғалыс белсенділігін шектейді. Дене жаттығулары
және спорттық қимылдар адамның қозғалыс белсенділігін арттырады [7].
Қозғалыстың қалыптасуы ми қыртыстарында жұлын жүйке байланыстары арқылы
пайда болып, кейіннен сол байланыстардың негізінде күрделі динамикалы
қозғалысқа әкеледі. Ғалымдардың айтуынша үйлесімді қозғалыстың дамуы,
қозғалыс кезіндегі коррекциялау қабілетінің дамуына байланысты. Мұндай
жағдай қимыл жоспарын салыстыру арқылы жасалады.
Сонымен, қозғалысты реттеуші механизмдерге ми қыртысындағы құрылымдар,
эфференттік және афференттік кері байланыс жолдары жатады [8].
Адамның денесі мен қимыл-ойының дамуына сыртқы күш әсер етеді. Қозғалыс
белсенділігіне бөгет жасағанда оның жалпы дамуы нашарлайды және кешігеді.
Күнделікті тіршілікте орындалатын қимылдардың қосындысын адамның қозғалыс
белсенділігі деп атайды.
Қозғалыс белсенділігі ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған
қимылдардан тұрады. Ұйымдастырылған қозғалыс белсенділігіне дене шынықтыру
жаттығулары, спорт, белгілі еңбек әрекетіне байланысты пайда болған
қозғалыстар жатады. Ал ұйымдастырылмаған қозғалысқа түрлі ойындар
кезіндегі, өзін-өзі күтуге байланысты, қыдырған кездегі қозғалыстар жатады.
Адам денесі үшін ұйымдастырылған қозғалыстардың мақсаты зор. Қозғалыс
белсенділігі тиімді мөлшерден асып кеткенде мысалы, ауыр жұмыс, мөлшерсіз
еңбекпен шұғылданғанда, гиподинамия пайда болады. Гиподинамия ағзаның
қалыпты жағдайын бұзады. Себебі жүрек-қан тамырлары, тыныс алу т.б.
жүйелердің қызметі шектен тыс қозғалыс барысында қалпына келіп үлгермейді
де, олардың зорығу белгілері байқалады. Сондықтан балалардың қозғалыс
белсенділігін гигиеналық талапқа сәйкес жасына лайықтап ұйымдастыру
қажеттілігі туындайды.
Қимыл дағдысы қалыптасуы қимыл сапалары қалыптасуымен бір уақытта
жүреді. Қимыл сапаларына- күш, шапшаңдық, төзімділік және ептілік жатады.
Олар кез-келген қимыл қызметінде бір-бірімен байланысты болады. Бірақ нақты
қызметтің жағдайына қарай әртүрлі дәрежеде байқалады. Штангішілерде ең
алдымен күш, ал марафоншыларда төзімділік пайда болады. Қимыл сапасының
дамуы әртүрлі жүйелердің қайта құрылуы нәтижесінде өтеді, бірақ бірнеше
түрлі дене сапаларының дамуы кезінде белгілі бір жүйелерде басымдылық
айырықша байқалады.
Бұлшық еттің өсуі мен күштің дамуы бірге жүреді. Жүйке бұлшық ет
аппаратының жетілуі шапшаң жаттығулар жасауға мүмкіндік береді. Төзімділік
кардиоресператорлы жүйенің дамуымен артады.
Күш дамуының физиологиялық механизмдері. Күш-бұлшық еттің қозу күйін
дамытатын кернеу немесе адамның сыртқы кедергілерді бұлшық ет жиырылуы
есебінен жеңу қабілеті болып саналады. Оны бағалауда абсолютті және
салыстырмалы күш деп бөледі.
Абсолютті күш дегеніміз бұлшық ет күшінің бұлшық еттің физиологиялық
көлденеңіне (барлық бұлшық еттердің кесіндісінің аумағына) қатысы болып
табылады.
Салыстырмалы күш дегеніміз бұлшық ет күшінің оның анатомиялық
көлденеңіне (жекелей бұлшық ет талшықтарының мөлшерінен және қалыңдығынан
құралатын жалпы бұлшық ет қалыңдығына) қатысын айтады.
Бұл күш те жоғарыда аталған абсолютті күштің бірліктерімен өлшенеді.
Спорттық тәжірибеде оны бағалау үшін біршама қарапайым көрсеткіш - күштің
спортшының дене салмағына, яғни 1 кг-ға шаққандағы қатысы қолданылады.
Абсолютті бұлшық ет күші жаттығуларды орындауда қажет, бұл жерде
максималді изометрлік ширығу үлкен сыртқы кедергіні жеңуді қамтамасыз
етеді. Мысалы, максималды немесе максималдіге жуық жаттығу-штангіні көтеру
кезінде, саусақтарды тірей орындалатын гимнастикалық жаттығуларды орындау
кезінде айқындалады. Салыстырмалы бұлшық ет күші спортшының өзінің
денесінің сәтті қозғалуын қамтамасыз етеді мысалы, секіру кезінде.
Бұлшық еттің орасан зор қуатты күші лабораториялық жағдайда жүйкеге
немесе бұлшық етке барлық бұлшық ет талшықтарын қоздыратын тоқпен әсер
еткенде ерекше күшпен анықталады. Сондықтан барынша зор күш бұлшық етті
құрайтын бұлшық ет талшықтарының мөлшеріне және қалыңдығына байланысты
болады.
Максималды күштің үш түрі бар: статикалық күш, динамикалық күш,
жарылыс күші.
Статикалық бұлшық ет күші барынша күш салумен сипатталып, изометрлік
жиырылу нәтижесінде бұлшық етте дамуы мүмкін.
Ол бірқатар жағдайларға байланысты: Барлық бұлшық еттің белсенділігіне,
бұлшық еттің жиырылу тәртібіне, бұлшық ет ұзындығына (тыныштық күйдегі)
тәуелді[9].
Динамометрдің көмегімен адамның барынша еркін күшін өлшеуге болады.
Барынша зор еркін күшті адам ерікті күш салу кезінде дамыта алады. Барынша
зор күш пен максималді еркін күштің арасында күш айырмашылығы бар. Осындай
еркін күшке бір кезекте бірнеше бұлшық еттер қатысады.
Барынша еркін күштің көлемі бұлшық еттердің шеткі және жүйке
факторларына байланысты. Шеткі факторларға бұлшық еттің физиологиялық
көлденең ені, оған жылдам және баяу бұлшық ет талшықтарының қатынасы,
бұлшық еттің алғашқы ұзындығы мен әрекеті жатады.
Жүйке факторы ішкі бұлшық ет үйлестігін және бұлшық еттердің өзара
үйлестігін анықтайды. Одан басқа барынша еркін күш зерттелуіне, көңіл-
күйіне және жеке ерекшеліктеріне байланысты. Барынша қуатты күш пен барынша
еркін күштің арасында өзгешілік бар, оны күш тапшылығы деп атайды. Күш
тапшылығының көлемі бұлшық еттерді еркінше басқару, сыналушының
психологиялық күйіне және бір мезгілде бұлшық еттер жиырылуы мөлшерінің
жетілуіне байланысты.
Адамның жасы жетілген сайын (4-5 жастан 20 жасқа дейін) бұлшық ет күші
(миофибрилдердің мөлшерінің және қызметінің жетілуінің артуы нәтижесінде) 9-
14 есе өседі салмағы 7-8 есе артады.
Күштің өсу кезеңі 14-15 жаста басталып, барынша даму шегіне 20-25 жаста
жетеді де, ары қарай адамның шынығуына байланысты дамиды. Барынша еркін
күшті дамыту факторлары әртүрлі болады:
- Қимыл бірліктерінің көп мөлшерін белсендіру (30-70%);
- Серпіліс жиілігінің (10-12 имп.с-тан 40-60 имп.с-ке) өсуі бұлшық ет
қызметін оқшауланып жиырылу тәртібіне өткізеді;
- Қимыл бірліктерінің үйлесімді (синхронация) қызметі;
4. Бұлшық еттің аралық бағдарлануы (агонистердің және антогонистердің
қызметінің үйлесімділігі);
5. Ретикулярлы формацияның тонусын көтеретін катехоламин қимыл
орталықтарының қызметін белсендіретін әсершең күйге байланысты дамиды;
6. Бұлшық ет құрамына кіретін талшықтардың генетикалық мөлшері мен
қалыңдығына байланысты дамиды. Ал бұлшық ет талшықтары күштің сапасына
ықпал етеді;
7. Бұлшық еттердің жекелей ерекшеліктеріне байланысты бір бұлшық ет
талшығының салмағы 100-120 мг болады.
Бұлшық ет гипертрофиясының бірнеше түрлері бар:
- Саркоплазмалық гипертрофия динамикалық жұмыс кезінде дамиды, бұлшық
еттерде қуат көздерінің ұлғаюымен және қылтамырлар мөлшерінің артуымен
жүзеге асады. Төзімділікті арттырады.
- Миофибрилді гипертрофия негізінен статикалық жаттығулар кезінде
дамиды. Миофибриддердің мөлшерінің және орналасу тығыздығының артуы
арқасында жүзеге асады. Бұлшық ет күші дамиды.
- Жеке ерекшеліктерімен, яғни бұлшық ет қабілетімен дамиды.
Динамикалық бұлшық ет күші динамикалық жұмыс кезінде, бұлшық еттердің
жазылып және жиырылуы жағдайында айқындалады.
Динамикалық жұмыс кезіндегі күштің айқындалуы дене салмағына белгілі
бір үдеудің берілуі арқылы жүзеге асады.
Бұлшық еттердің концентрлік тәртіппен жиырылуы кезінде динамикалық күш
статикалық күшке қарағанда аз (қолды созып ауыр жүкті ұстап тұру, қолды
жиырып тұрғанға қарағанда ауыр жүк болып есептелінеді) болады.
Жарылыс күші бұлшық ет күшінің тез айқындалуымен сипатталады, оның
көрсеткіші — күш гардиенті, яғни оның жиырылу шапшаңдығы.
Шапшаңдық пен күш жұмсалатын спорт түрлерінде төзімділікті көп қажет
ететіндігіне қарағанда күш гардиенті жоғары. Жарылыс күші жоғарыға секіру
биіктігін, қысқа қашықтықты жүзіп өтудің максимальды шапшаңдығын анықтайды.
Бұл тесттер спортшыларды іріктеу кезінде қолданылады.
Жарылыс күшін анықтауда күштің бұлшық етке берілу ырғағы жиілігінің,
олардың қызметінің үйлесімділігінің (ақ және қызыл бұлшық ет талшықтарының
ара қатынасының) мақсаты үлкен.
Шапшаңдық пен күш жұмсалатын спорт түрлерінде бұлшық еттердің негізгі
бөлігі шапшаң бұлшық ет талшықтарынан құралады.
Шапшаңдықты жетілдірудің физиологиялық механизмдері.
Шапшандық – адам нақты бір жұмысты белгілі бір уақыт бірлігі ішінде
орындап шыға алатын қабілетімен анықталатын дененің касиеті. Бұл кезде
минимальді қысқа уақыт ішінде кимылдар орындалады.
Шапшаңдықтың анықталуының қарапайым және күрделі түрлері.
Қарапайым түрі-қимыл реакциясының уақытына жасырын (латентті)
уақытынан, оқшауланған қимылдар уақытынан (мысалы: секірулер, лақтырулар)
және қимылдардың максимальді ырғағынан тұрады.
Қарапайым реакция уақытына хабар берілгеннен бастап, жауап берілгенге
дейін жүзеге асады. Бұл уақыт- қозудың рецепторлардан жүйке орталықтарына
және олардан бұлшық еттерге берілуіне жетпейді. Негізінен келіп түскен
хабардың мидың жоғары бөлімдеріне өтуіне және хабардың талдануына
жұмсалады, сондықтан орталық жүйке-жүйесінің функционалді күйінің
көрсеткіші болып табылады [10].
Шынықпағандарда қимыл реакциясының уақыттық мөлшері жарық сигналына 2-3
жас аралығындағы балаларда 500-800 мс болса, ересектерде 190 мс-ке дейін
қысқарады. Спортшыларда бұл уақыт орташа есеппен-120 мс, әйел спортшыларда
- 140 мс. Жоғары дәрежелі спортшыларда, қысқа қашықтыққа жүгіретіндерде -
110 мс, ал стайерлік қашықтыққа жүгіретіндерде 200-300 мс. Есептеулер
бойынша Қимыл реакциясының уақыты 80-90 мс мөлшері жалпы адамдар үшін оның
функционалді мүмкіндіктерінің шегі болып табылады, яғни одан төмен болуы
мүмкін емес. Мысалы, атақты спринтер Бен Джонсон сөреден 99,7 мс-та кете
алған. Қимыл реакциясының уақытына бірқатар факторлар әсер етеді, атап
айтқанда: адамның туа біткен ерекшеліктері, кейінгі функциональді күйі,
мотивациялар және эмоциялар, спорттық мамандық, спорттық шеберліктің
деңгейі, спортшының қабылдаған ақпаратының мөлшері әсер етеді.
Шапшаңдықтың басқа бір қарапайым көрсеткіші-қысқа, 10 с ішінде
саусақпен максималді ырғақпен нүктелер қою, басқаша теппинг-сынама деп
аталады. Ересектер 10 с ішіңде 50-60 қимылдар жасаса, ситуациялы спорт
түрімен шүғылданатындар және спринтерле 60-80 қимылдар жасайды.
Шапшаңдықтың ерекше айқындалуы мамандандырылған оймен орындалатын
операциялардың шапшаңдығы тәсілдік мәселелерді шешуде жоғары дәрежелі
спортшылар бар жоғы 0,5-1,0 с уақыт жұмсайды, ал шешім қабылдау уақыты осы
уақыттың жартысына тең.
Шапшандықтың механизмдері қимылдардың жүйкелі – гуморалді реттелу
механизмінен және қимыл аппараты қызметінің механизмінен тұрады.
ОЖЖ қатысты қарастырғанда шапшаңдық бірқатар жағдайларға байланысты,
атап айтқанда:
- жүйке орталықтарының лабильдігіне байланысты. Лабильдік дегеніміз
жүйке және бұлшық ет жасушаларында қозудың өту шапшаңдығы;
- қозудың синапстардан өту шапшаңдығына байланысты. Жүйке
орталықтарының қозғалмалылығы дегеніміз үлкен ми сыңарлары қабықшасындағы
қозудың тежелу мен кері алмасу шашпаңдығы;
- қаңқа бұлшық еттеріндегі баяу және шапшаң бұлшық ет талшықтарының
ара қатынасына байланысты;
Қимыл аппаратының физиологиялық механизмі бұлшық ет жиырылуының жасырын
(латентті) уақытымен, жиырылу және босаңсу жылдамдығымен анықталады.
Шапшаң бұлшық ет талшықтары баяуға қарағанда 5 есе тез жиырылады. Баяу,
қарағанда БҚ Бұл БҚ тотықтыру бұлшық ет талшықтарынан тұрады. Олардың
жиырылу жылдамдығы, жиырылу күші және шаршауы төмен. ІІІапшаң ҚБ шапшаң
(70%) ақ әртүрлі бұлшық ет талшықтарынан құралады. Олардың жиырылу
шапшаңдығы және күші, шаршауы жоғары.
Қозғалыстағы объектіге реакцияның жүзеге асуы кезінде қарсыласының
немесе спорттық снарядтардың орнын ауыстыру мүмкін траекториясын алдын ала
болжауына мүмкіндік беретін экстраполяция құбылысының мақсаты үлкен. Бұл
спортшының жауап беру әрекетінің дайындығын жеделдетеді, әсіресе хоккей,
теннис сияқты спорт түрлерінде мақсаты үлкен. Бұған көздің де іздеу
қимылдары мүмкіндік береді ол спортшының қимыл шапшаңдығы, көз алмасы қимыл
аппаратының бұлшық еттерінің шапшаңдықты мүмкіндіктерімен байланысты.
Шапшаңдықтың жоғары өсімі 9-12 жас аралығында байқалады. Шапшаңдық
жоғары деңгейіне 14-15 жаста жетеді.
Шынығу кезінде шапшаңдық күш пен төзімділікке қарағанда баяу дамиды.
Әрбір адамның өзіндік шапшаңдықты арттыру шегі болады. Бұл шекті
арттырудың барлық уақытта мүмкіндігі бола бермейді шынығу кезінде тредбанда
жоғары шапшаңдықпен жүгіру, мотоциклдің соңынан қуа жүгіру, аттың соңынан
жүгіру, тартпалы резинамен жүгіру сияқты арнайы жаттығулар
қолданылады.
Мұндай жолдармен жаттығу кезінде жүйке орталықтарының және жұмыс
істеп тұрған бұлшық еттердің лабильдігі қосымша жоғарылайды.
Төзімділіктің дамуының физиологаялық механизмдері.
Төзімділік ағзаның ұзақ уакыт бойы жұмыстың тиімділігін төмендетпей
орындай алу қабілетін көрсетеді және адамның шаршауды жеңу қабілетін
арттырады. Төзімділік төмендегідей ерекшеліктерге бөлінеді:
- жас ерекшелігі бойынша;
- жыныстық;
- жеке түрлері бар.
Төзімділік жалпы және арнайы болып бөлінеді.
Жалпы төзімділік ағзаның үйреншікті емес жұмысты ұзақ уақыт бойы
орындай алу қабілетін көрсетеді. Бұл кезде жұмысқа бұлшық еттердің көп
мөлшері қатысады.
Арнайы төзімділік белгілі бір тиянақты қызметті ұзақ уақыт орындай алу
қабілетімен сипатталады.
Төзімділіктің физиологиялық механизмдеріне:
- жүйкелі және гуморалді реттелу механизмдері;
- аэробты және анаэробты жүйкелер мүмкіндігі;
- гомеостазды қамтамасыз ететін жүйелер қуатының мүмкіндігі жатады.
Жалпы төзімділік жұмыс істеп тұрған бұлшық еттерге оттегінің
жеткізілуіне байланысты және негізінен оттегіні тасымалдау жүйесінің -
жүрек-тамыр, тыныс алу және қан жүйелерінің қызметімен анықталады.
Тыныс алу тиімділігінің артуы төмендегідей жолдармен іске асырылады:
- өкпе көлемдерінің (10-20%-ға) және сыйымдылығының (ӨКС 5-8л-ге
жетеді) артуымен;
- тыныс алу тереңдігінің артуымен (ӨКС 50-55%-на дейін);
- өкпенің диффузиялық қабілетінің жоғарылауымен;
- тыныс алу бұлшық еттерінің қуатының және төзімділігінің ұлғаюымен
жүзеге асады.
Жүрек-тамыр жүйесінде де бірқатар морфофункциональді қайта кұрылулар
жүреді оларға:
жүрек көлемінің ұлғаюы (әсіресе стайер-спортшыларға тән) және жүрек
бұлшық етінің қалыңдауы - спорттық гипертрофия;
- жүректің қан шығарушы мөлшерінің жоғарылауы (систолалық қан
көлемінің артуы), тыныштық күйдегі ЖСЖ-ң баяулауы (40-50 соғу мин)
нәтижесінде парасимпатикалық әсердің күшеюінен – спорттық брадикардия
дамиды, ол өз кезегінде жүрек бұлшық етінің қалпына келуін және ары қарай
жұмысқа қабілеттілігін жеңілдетеді;
- тыныштық күйдегі артериялық қан кысымының (105мм с.б.-нана төмен)
төмендеуі - спорттық гипотония байқалады.
Қан жүйесінде жалпы жұмысқа қабілеттіліктің артуы бірқатар жағдайлардың
туындуына мүмкіндік береді:
- айналымдағы қанның көлемінің (20%-ға), негізінен қан плазмасы
көлемінің артуы есебінен жоғарылауы. Бұл кезде бейімделу тиімділігі екі
жолмен қамтамасыз етіледі: а) қан тұтқырлығының төмендеуімен және осыған
сәйкес қан ағымының жеңілдеуімен, б) жүректің жиырылуын күшейтетін қанның
үлкен веноздық қайтымының жоғарылауымен;
- эритроциттердің және гемоглобиннің жалпы мөлшерлерінің артуы (айта
кететін жағдай, плазманың көлемі артқанда осы көрсеткіштердің қандағы
салыстырмалы концентрациясы төмендейді);
- жұмыс кезінде қандағы лактаттың (сүт қышқылының) мөлшерінің азаюы.
Бұл, біріншіден төзімді адамдардың бұлшық еттерінде лактатты қуат көзі
ретінде қолданатын баяу бұлшық ет талшықтарының артуымен, екіншіден, қанның
буферлік жүйелері сыйымдылығының соның ішінде сілтілі қорларының ұлғаюымен
жүзеге асады. Бұл кезде анаэробты алмасу табалдырығы жоғарылайды.
Ағзадағы қайта құрылуларға қарамай стайер ағзасында ішкі орта
тұрақтылығының ауытқулары жүреді (ағзаның қызып кетуі, суып кетуі, қандағы
глюкоза мөлшерінің азаюы және т.б.). Спортшының ұзақ жүктемелерді орындай
алу қабілеті оның осындай өзгерістерге "төтеп" беруімен қамтамасыз
етіледі.
Төзімділікке мамандандырылушы спортшылардың қаңқа бұлшық еттерінде баяу
бұлшық ет талшықтары басым (80-90%-ға дейін) болады. Жұмыстық гипертрофия
саркоплазмалық жолмен, яғни саркоплазманың көлемінің артуы есебінен жүреді.
Саркоплазмада гликогеннің, липидтердің, миоглобиннің артық мөлшері
жинақталады; қылтамырлардың және митохондрийлердің мөлшері артады. Ұзақ
уақытка созылған жұмыс кезінде бұлшық ет талшықтары тынығу кезінде өзінің
мөлшерін қайта толтыра отырып, ретімен қосылады.
Орталық жүйке жүйесінде төзімділікке арналған жұмыс тұрақты жұмыстық
доминанттың қалыптасуымен жүреді. Ұзақ циклді жұмысқа күшті салмақты
жүйке жүйесі бар спортшылар және қимыл-қозғалыс деңгейі аса жоғары емес -
флегматиктер қабілетті болады.
Циклді спорт түрлеріндегі арнайы төзімділік аэробты және анаэробты
қуатпен қамтамасыз етілудің ара қатынасын анықтайтын қашықтық ұзындығына
байланысты.
Арнайы төзімділік 6 түрге бөлінеді:
1. статикалық;
2. күшті;
3. шапшаңдықты;
4. динамикалық;
5. анаэробты;
6. аэробты.
Статикалық төзімділік жүйке орталықтарының ұзақ уақыт бойы қозуды ұстап
тұра алу қабілетіне, бұлшық еттердің ұзақ уақыт бойы берілген қысымға төтеп
бере алуына, ағзаның күштену кезінде пайда болатын гипоксияға төтеп бере
алуына байланысты.
Күшті төзімділік ОЖЖ-ң жұмысқа ҚБ-ң көп мөлшерін қоса алу қабілетіне,
олардың қызметін үйлестіруіне байланысты.
Динамикалық төзімділік жұмыс уақытына байланысты. Механизмдердің
жасушалы, мүшелі, жүйелі және жалпы ағза деңгейіндегі қызметімен
анықталады.
Жалпы және арнайы төзімділік тіршілік үрдісі барысында дамып
қалыптасатын денелік сапалар. Бұл төзімділіктер реттейтін және жеткілікті
қарқынды жұмыс орындау кезінде қалыптасатын және ұлғаятын ағза қорларының
көлеміне байланысты.
Төзімділіктің дамуы негізінен қимыл бағдарының және вегетативті
қызметтердің жетілуімен байланысты, әртүрлі жүйелердің гомеостазындағы
ығысулардың пайда болуына әкеп соғады.
Төзімділіктің жоғары өсімі 7-10 жаста байқалады. Содан кейін бірте-
бірте өсіп, 20-30 жасында ең жоғары деңгейіне жетіп, 40 жастан кейін
төмендейді.
Күштің, шапшаңдықтың, төзімділіктің дамуы (екінші қимыл сапасы болып
қарастырылады) ептілікті ұлғайтады.
Ептілік және иілгіштік негізгі дене сапасының көрсеткіштеріне жатады.
Ептілік адамның жеке тіршілігі барысында, сонымен бірге спорттық шынығу
нәтижесінде жақсы дамиды. Иілгіштік, керісінше маңызды генетикалық
бақылауда болады, сондай-ақ, тиянақты сұрыптауды және онтогенездегі ертерек
жетілуді талап етеді [11].
Ептілік қимылдық міндеттерге сай үйлесімді қозғалыстарды тез, әрі дәл
орындау қабілетімен сипатталады.
Ептіліктің бірнеше ерекшеліктері бар:
- жаңа қимыл актілерін және қимыл дағдыларын қалыптастыру қабілеті;
- жағдай өзгергенде бір қимылдан екіншісіне жеңіл өтеді;
- күрделі бағдарлы қимылдардың орындалуымен сипатталады.
Иілгіштіктің – шынықтыруға жеңіл көнімді дене сапасы ретінде даму
деңгейін анықтау қажет, себебі, ең алдымен тест жүргізу біруақытта
буындардың қозғалмалылығын шектейтін; екіншіден, осымен байланысты
иілгіштік кеңістікте бағдарлану қабілетін жанама анықтайтын болғандықтан
құрылысындағы кейбір ерекшеліктерді уақытылы анықтауға мүмкіндік береді.
Иілгіштікті анықтауға арналған тестерді түзу кезінде көптеген спорт
түрлерінде тек бір-екі буындардың ғана максималды қозғалмалылығы қажет
екендігі ескеріледі.
Төзімділік сияқты дене сапасының даму деңгейінің бағдаламасына ерекше
атап кету қажет. Төзімділік шынықтыру барысында жақсы жетілетіндігіне
қарамастан, бұл сапа біршама деңгейде генетикалық тұрғыдан беріледі деп
есептеледі. Сондықтан, төзімділіктің маңызы басым болып келетін спорт
түрлерінде іріктеу кезінде берілген сапаның келешекте тиімді даму
мүмкіндіктерін айқындайтын алғы шарттарды мұқият зерттеген дұрыс.
Жалпы төзімділік көрсеткішінің бұл жердегі маңызы зор, өйткені ол
спортқа жаңадан келушінің жалпы денсаулық күйі мен ағзасының функционалды
мүмкіндіктерін нақты көрсетеді.
Ағзаның шапшаңдықты-төзімділік көрсеткіші анаэробты қуатпен қамтамасыз
етілу тәртібіндегі оттегінің жетіспеушілігі жағдайындағы жұмысқа тұқым
қуалай берілген дарындылықты айқындайды, ал мұның маңызы көптеген
биохимиялық тестер жас спортшыларды іріктеудің келесі сатыларында
қолданылады.
Қазіргі уақытта бастапқы жүргізілген тестінің нәтижесі бойынша, 1-1,5
жыл жүргізілген сабақтар барысындағы көрсеткіштердің жекелей өсім қарқыны
біршама болжамды құндылыққа ие екендігі айқындалды.
Спорттық тәжірибеден алғашқысында біршама қабілететті болып көрінген
спортшылар соңынан өздеріне берілген сенімді ақтай алмай шыққандығы туралы
көптеген мысалдар келтіруге болады. Керісінше, кейде алғашқы бақылау
сынақтарында аса жарқырап қабілетін көрсете алмаған жасөспірімдер біраз
уақыт өткеннен кейін өздерінің қабілетті қатарларынан оқ алды озып
кетеді.
Сонымен, жас спортшылардың денелік жұмысқа қабілеттілігін тестен
өткізудің бастапқы кезеңінде төменде келтірілген негізгі талаптар орындалуы
қажет:
- қолданылып отырған тестердің салыстырмалы түрде қарапайымдылығы мен
тұрақтылығы;
- жүргізілген тест нәтижелерін түзілген бағандармен, бағаламалы
кестелермен және үлгілі сипаттамалармен салыстыру мүмкіндігін
есепке алу;
- іріктеу жүргізіліп отырған спорт түріне қатыссыз барлық дене
сапаларын міндетті түрде тесттен өткізу;
- берілген спорт түріне қатысты тұқым қаулай берілген дене сапаларын
дәйекті түрде тесттен өткізу;
- жас спортшының тест жүргізілу кезіндегі биологиялық жетілгендігінің
деңгейін есепке алу;
- дене дайындығы көрсеткіштері өсімінің жекелей қарқынын есепке алу.
Жас спортшыларды психологиялық көрсеткіштер бойынша іріктеу кезінде
олардың бойында келешек мақсатты-бағытты шынықтыру кезінде дамып, жетіле
түсетін нақты психологиялық қасиеттері мен жеке басының сапаларының болуы
ескеріледі. Жас спортшылардың психологиялық ерекшеліктерін есепке алуды
бапкер бақылау әдісімен және бір жыл бойы спортқа жаңадан келген
талапкермен бастапқы шынықтыру барысындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz