Ислам дінінің түркілер арасына таралуы
1. ИСЛАМ ДІНІНІҢ ТҮРКІЛЕР АРАСЫНА ТАРАЛУЫ
2. ИСЛАМҒА ДЕЙІНГІ ТҮРІК ЖҰРТЫНЫҢ РУХАНИ ИДЕАЛЫ
3. ДАЛА ТҮРІКТЕРІНІҢ ИСЛАМДЫ ҚАБЫЛДАУЫ
4. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
2. ИСЛАМҒА ДЕЙІНГІ ТҮРІК ЖҰРТЫНЫҢ РУХАНИ ИДЕАЛЫ
3. ДАЛА ТҮРІКТЕРІНІҢ ИСЛАМДЫ ҚАБЫЛДАУЫ
4. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Түрік тектес халықтардың қалыптасуына негіз болған тайпалардың тәңірді танып білгеніне үш мың жылдың көлемі боп қалды деп жүр ғалымдар. Ал, өз жыл санауымыздың қазір жиырма ғасырын артқа салсақ, оның XII ғасыры түрік халықтары үшін ислам дініне байланысты екені тағы бар. Тарихи сана-сезім мен үлттық мүдденің қайта оянуы еліміз егемендік алып, ес жия бастаған бүгінгі кезеңнің рухани өміріндегі айтулы оқиға. Соған қарамай ел тарихын, оның әдебиет, мәдени даму жолдары мен тарихын қайта жазу — бүгінгі таңда аса күрделі қажеттіліктен кезек күттірмес зәрулікке жеткені ақиқат. Әркімнің өз тарихын білуі рухани кемелдіктің негізгі белгісі екені даусыз. Бір кездері тарихи көркем шығармалар көбейіп бара жатыр деп, оны әдебиетіміздің бетіне шіркеу ретінде басқан түстар да болған. Ал, шынтуайтына келгенде сол «көп» болып саналған тарихи романдар шын мөнінде ел-жүртымыздың бір сілкінбей қоймайтын тарихи санасының түлей бастауының белгісі ғана еді. Қай елдің тарихын назар салсаңыз да сол халықтардың сенім-нанымы сөз болған, діни оқиғалар қамтылған жазба жөдігерліктері сан алуан. Көбіне, бөрі де дінге, діни соғыстар, шіркеу-храмдардың айналасындағы оқиғалар, сол елдің тарихының жазылуына негіз болып келген.
Әлгінде айтқандай, еліміздің тарихы қайта жазылар түста бүкіл түрік әлемімен бірге біздің дала түріктеріне исламның енуі, оның бұдан былайғы бүкіл түрмыс, тіршілікке еткен ықпалы (өзімізді өзіміз қанша аса діншіл халық емеспіз деп айтқанымызбен) тағдырлас, тілдес, туыстас тайпаларды үлт қылып біріктірудегі ролі ескеріл-мей қалмау керек. Бүл өз алдына. Ендігі әңгіме, исламның шығысқа, оның ішінде түз түріктеріне таралуы жөнінде болмақ. Ислам діні о бастан-ақ бірлікті аңсаған. Ол белгілі бір ұлттың, тайпаның (рудың), немесе нәсілдің, немесе бүған дейін айтылып келгендей таптың, немесе билеушінің, партияның (топтың) мүддесі үшін қызмет етпейтін дін екені белгілі. Ол кім болса да, тек мүсылмандықтың жолын адал орындауды талап етеді. Адамдардың ақыл-ойын билеп, ұйымдастыру қабілеті зор екендігін ескеріп, әр кезден-ақ оны өз мақсаттарына пайдаланып қалу қүралына айналдырудан ешбір патша (не билеуші) қашқан емес. Бүған дейінгі зерттеулердің өзінде де исламның әлемге таралуы жөніндегі пікірлерде өр зерттеушінің өз заманының ынта-аңсары неге ауып түрғанын қанша бүркемелегенін аңғаруға болады. Мөселен, кейінгі советтік түстағы әдебиеттерде дінге таптық тұрғыда, саяси тұрғыда қарау басым болса, оған дейінгі өткен ғасырдағы батыс зерттеушілерінде аздап болса да Еуро-центристік іштарту (былайша айтқанда христиандыққа бүйрек бұрушылық) болмай қалған жоқ. Ал, араб, парсы зерттеушілерінің өзінде де байрығы заман сызы, сол кезеңнің үстем көзқарастары белгі беріп отыратыны аңғарылады.
Әлгінде айтқандай, еліміздің тарихы қайта жазылар түста бүкіл түрік әлемімен бірге біздің дала түріктеріне исламның енуі, оның бұдан былайғы бүкіл түрмыс, тіршілікке еткен ықпалы (өзімізді өзіміз қанша аса діншіл халық емеспіз деп айтқанымызбен) тағдырлас, тілдес, туыстас тайпаларды үлт қылып біріктірудегі ролі ескеріл-мей қалмау керек. Бүл өз алдына. Ендігі әңгіме, исламның шығысқа, оның ішінде түз түріктеріне таралуы жөнінде болмақ. Ислам діні о бастан-ақ бірлікті аңсаған. Ол белгілі бір ұлттың, тайпаның (рудың), немесе нәсілдің, немесе бүған дейін айтылып келгендей таптың, немесе билеушінің, партияның (топтың) мүддесі үшін қызмет етпейтін дін екені белгілі. Ол кім болса да, тек мүсылмандықтың жолын адал орындауды талап етеді. Адамдардың ақыл-ойын билеп, ұйымдастыру қабілеті зор екендігін ескеріп, әр кезден-ақ оны өз мақсаттарына пайдаланып қалу қүралына айналдырудан ешбір патша (не билеуші) қашқан емес. Бүған дейінгі зерттеулердің өзінде де исламның әлемге таралуы жөніндегі пікірлерде өр зерттеушінің өз заманының ынта-аңсары неге ауып түрғанын қанша бүркемелегенін аңғаруға болады. Мөселен, кейінгі советтік түстағы әдебиеттерде дінге таптық тұрғыда, саяси тұрғыда қарау басым болса, оған дейінгі өткен ғасырдағы батыс зерттеушілерінде аздап болса да Еуро-центристік іштарту (былайша айтқанда христиандыққа бүйрек бұрушылық) болмай қалған жоқ. Ал, араб, парсы зерттеушілерінің өзінде де байрығы заман сызы, сол кезеңнің үстем көзқарастары белгі беріп отыратыны аңғарылады.
1. Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010
2. Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005
3. Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010
4. Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005
5. Орысша-қазақша заңдық түсіндірме өздік-анықтамалық. - Алматы: Жеті жарғы, 2008.
6. Ибн Абидин. Рәдду´л-Мухтар. Египет.
2. Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005
3. Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010
4. Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005
5. Орысша-қазақша заңдық түсіндірме өздік-анықтамалық. - Алматы: Жеті жарғы, 2008.
6. Ибн Абидин. Рәдду´л-Мухтар. Египет.
ЖОСПАР
1. ИСЛАМ ДІНІНІҢ ТҮРКІЛЕР АРАСЫНА ТАРАЛУЫ
2. ИСЛАМҒА ДЕЙІНГІ ТҮРІК ЖҰРТЫНЫҢ РУХАНИ ИДЕАЛЫ
3. ДАЛА ТҮРІКТЕРІНІҢ ИСЛАМДЫ ҚАБЫЛДАУЫ
4. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ИСЛАМ ДІНІНІҢ ТҮРКІЛЕР АРАСЫНА ТАРАЛУЫ
Түрік тектес халықтардың қалыптасуына негіз болған тайпалардың тәңірді
танып білгеніне үш мың жылдың көлемі боп қалды деп жүр ғалымдар. Ал, өз жыл
санауымыздың қазір жиырма ғасырын артқа салсақ, оның XII ғасыры түрік
халықтары үшін ислам дініне байланысты екені тағы бар. Тарихи сана-сезім
мен үлттық мүдденің қайта оянуы еліміз егемендік алып, ес жия бастаған
бүгінгі кезеңнің рухани өміріндегі айтулы оқиға. Соған қарамай ел тарихын,
оның әдебиет, мәдени даму жолдары мен тарихын қайта жазу — бүгінгі таңда
аса күрделі қажеттіліктен кезек күттірмес зәрулікке жеткені ақиқат.
Әркімнің өз тарихын білуі рухани кемелдіктің негізгі белгісі екені даусыз.
Бір кездері тарихи көркем шығармалар көбейіп бара жатыр деп, оны
әдебиетіміздің бетіне шіркеу ретінде басқан түстар да болған. Ал,
шынтуайтына келгенде сол көп болып саналған тарихи романдар шын мөнінде
ел-жүртымыздың бір сілкінбей қоймайтын тарихи санасының түлей бастауының
белгісі ғана еді. Қай елдің тарихын назар салсаңыз да сол халықтардың сенім-
нанымы сөз болған, діни оқиғалар қамтылған жазба жөдігерліктері сан алуан.
Көбіне, бөрі де дінге, діни соғыстар, шіркеу-храмдардың айналасындағы
оқиғалар, сол елдің тарихының жазылуына негіз болып келген.
Әлгінде айтқандай, еліміздің тарихы қайта жазылар түста бүкіл түрік
әлемімен бірге біздің дала түріктеріне исламның енуі, оның бұдан былайғы
бүкіл түрмыс, тіршілікке еткен ықпалы (өзімізді өзіміз қанша аса діншіл
халық емеспіз деп айтқанымызбен) тағдырлас, тілдес, туыстас тайпаларды үлт
қылып біріктірудегі ролі ескеріл-мей қалмау керек. Бүл өз алдына. Ендігі
әңгіме, исламның шығысқа, оның ішінде түз түріктеріне таралуы жөнінде
болмақ. Ислам діні о бастан-ақ бірлікті аңсаған. Ол белгілі бір ұлттың,
тайпаның (рудың), немесе нәсілдің, немесе бүған дейін айтылып келгендей
таптың, немесе билеушінің, партияның (топтың) мүддесі үшін қызмет етпейтін
дін екені белгілі. Ол кім болса да, тек мүсылмандықтың жолын адал орындауды
талап етеді. Адамдардың ақыл-ойын билеп, ұйымдастыру қабілеті зор екендігін
ескеріп, әр кезден-ақ оны өз мақсаттарына пайдаланып қалу қүралына
айналдырудан ешбір патша (не билеуші) қашқан емес. Бүған дейінгі
зерттеулердің өзінде де исламның әлемге таралуы жөніндегі пікірлерде өр
зерттеушінің өз заманының ынта-аңсары неге ауып түрғанын қанша
бүркемелегенін аңғаруға болады. Мөселен, кейінгі советтік түстағы
әдебиеттерде дінге таптық тұрғыда, саяси тұрғыда қарау басым болса, оған
дейінгі өткен ғасырдағы батыс зерттеушілерінде аздап болса да Еуро-
центристік іштарту (былайша айтқанда христиандыққа бүйрек бұрушылық) болмай
қалған жоқ. Ал, араб, парсы зерттеушілерінің өзінде де байрығы заман сызы,
сол кезеңнің үстем көзқарастары белгі беріп отыратыны аңғарылады.
Түрік дүниесінде арабтар жайлы алғашқы деректер сонау Орхон-Енесай
жазбаларында көріне бастаған. Онда арабтарды таздар, тазкирлер деп
атаған. Ескі парсы іс қағаздарының арасында Тазкир насабнамасы деген
жазбалар кездеседі. Бүл деректерді кезінде В.Бартольд те пайдаланған.
Байырғы Жібек жолы тек сауда жолы болып қана қойған жоқ, ол сонымен бірге
халықтардың, түрлі елдердің бірін-бірі танып білуінің жолы болды.
Керуендерге ілесіп шыққан не түрлі жиһангездер мен тыңшылар көрген
білгендерін айтып, жазып отырған. Сондай елші кезбелердің ең алғашқылары
өкелі-балалы Хашимдер арабтар тарапынан келген алғашқы жиһангез болатын.
VIII— IX ғасырда өмір сүрген тарихшы Хишам ибн Фадланның Пұттар туралы
кітап (китап аль-аснам) атты іргелі еңбегінде исламға дейінгі арабтар,
оның ішінде Құрайштардың құдайлары ғана емес, сондай-ақ, сол кезде жаңадан
жаулап алынған жерлердегі діни нанымдар туралы жазылған. Бүл жөніндегі
деректер Әбу Райхан Бирунидің еңбектерінде көбірек кездеседі. Ал, Каспий
(Хазар) теңізінен шығысқа қарай жатқан дала түр-ғындарының сенім-нанымдары
өрине Веда, Авеста кітаптарында, онан соң Көк Төңірін танып білген
Заратуштра (немесе Зор Ата деп те жүр) жазбаларымен жалғасып жатыр. Бүл
сөздердің төркінінен түркілік үғымдарды аңғару қиын емес. Зор, Үлкен-сенім
аталығын, Үлы баба дегенді білдірсе, Ас сөзі о бастан адам (инсан)
дегенді білдіретіні белгілі. (Мүны жазушы А.Сейдімбеков Ата деп жүр).
Мейлі, қалай аталса да зороастра діні біздің жыл санауымыздан екі жарым мың
жыл бүрын түрікке дейінгі аталардың үстаған діні екені сөзсіз.
Ал, түркі жұрты әу бастан Тәңірі Құтынан медет сұраған. Соны мадақ
етіп, оның көрінісі күнді, айды, жерді, суды пір түтқан.
Далалықтар таңертең күн шығып келе жатқанда:
Мәңгілік нүры сөнбейтін,
Еш нәрсе тең келмейтін,
Шұғыла шашып жылжыған
Ұлы күнге бұл дұғам.
Күн қызуын төккенде,
Жер ынтыға өпкенде
Жүз мың құдірет секілді
Ғажабы бар не түрлі
Ұлы күн бақыт береді
Оған ғалам сенеді — деп қол жайып тәу ететін.
Ал енді мүнан да үлкен, мүнан да құдіретті күш, сол күн мен айдың өзін
жаратушы күш бар екенін түйсікпен сезіп, оны тәңірі деп танып келген дала
түріктері Алла сөзін естігенде одан өзіне бұрыннан етене таныс тылсым күші
бар екенін сезінбей қалған жоқ. Қабүснамада айтылғандай Алланың бар
екендігі зайырда, жасырында (Алла көзге көрінбейді). Оның ұлылығын көзге
көрінген затқа теңеуге болмайды. Оны тану үшін әуелі өзіңді өзің танып білу
керек. Өз жан жүрегіңе үңілу керек деген ол кез үшін мүлде тың, жаңа үғым
еді.
ИСЛАМҒА ДЕЙІНГІ ТҮРІК ЖҰРТЫНЫҢ РУХАНИ ИДЕАЛЫ
Замандар өте келе діндер де ақиқатқа қарай біртіндеп жақындай
бастағаны, ескі нанымның орнына кітаби дінге бет бұру орын алды. Сол
байырғы діндердің бір тармағы ретінде болып дала түріктері тәңірлік сенімді
ұстап қалды. Ал, мүның өзі ислам дініне өзгелерден көрі үндес, тек бірлікті
ғана, Жаратқан Иенің біреу ғана екенін мойындайды. Осыдан келіп ислам
қағидаларының біздің арғы бабаларымызға анау айтқандай жат көрінбегені таң
қаларлық жағдай емес. Ислам діні пайғамбарымыздың өсиетіне лайық
сахабалардың жанкешті соғыс қаракеттері арқылы тарағанымен, жаңа жерлерде
мейлінше тамыр жайып, тез сіңіп кетуіне сол жердің өзінен де табан тірерлік
моральдық, түрмыс-салттық немесе аз-кем болса да рухани үндестіктердің
табылуына байланысты.
Бүл жөнінде белгілі шығыстанушы П.Грязневич былай деп жазған: ...ислам
дінінің бас кітабы Құран — шығыс халықтарының рухани және қоғамдық дамуына
ықпал ету ауқымы жөнінен бүкіл адамзаттық мұра болып табылады. Осы
айтқандай, кез келген дін сияқты ислам діні де өзі жеткен аймақтарда үстем
болып отырған моральдық, этикалық ғұрыптарға табан тіреген. Бәлкім сол
табан тіреген ортаның рухани әлемінің сұранысына жуықгаған, ішкі үндестігі
де алшақ болмаған шығар. Содан барып ислам дала халықтарының тек наным-
сенімі, діні ғана емес, сонымен бірге сол аймақтың жеке мәдениеті, бүдан
былайғы бүкіл рухани өміріне қатты ықпал ететін үлкен бетбұрыстың бастауы
болып саналады. Бүдан былай кез келген шығыс халықгарының өміріндегі барлық
ұқсастықтар исламнан нәр алып отыруында екендігі жокқа шығарылмайды. Қазір
дүние жүзі халқының үштен бірінен астамына (бір жарым миллиардтан астам
делініп жүр) мәдени негіз болған мөлдір бастаудан біздің байырғы
бабаларымыз — дала түріктерінің де ерте кезде-ақ сусындағаны белгілі.
Қазақты дінге онша берік емес деп қанша айтқанмен, оның жүрек түкпірінде
өйтеуір бір жаратушы бар екендігіне деген нанымы, ізгі сезімі ешқашан суып
көрген емес. Рас, өмір сүру, тұрмыс ыңғайына қарай алдымен малдың жағдайын
ойлағаны, жиі көшіп қонғаны, ірі қалалардың аз болуы ислам қағидаларын
мейлінше қатаң сақтап, қалт еткізбей орындауына оңтайлы болмаған. Ең
бастысы, көп жерлерде үздіксіз болып өткендей, дін негізіндегі азамат
соғысы болған емес. Елді бірлікке, ынтымаққа шақырған әрі тұрмыс дәстүріне
пәлендей қиянат жасамаған, оның үстіне өз билігі, бостандығына еш нұқсан
келтірмей жан дүниеңе тереңірек үңілуге, байырғы тәңіріңмен тілдесуге
кітаби жол салған дін қайтсе де далалық түрік ұрпағына жаттық еткен жоқ деп
айтуға негіз бар.
Батыста Пиреней тауларынан асып өткен ислам қаруы сол елдің бүрынғы
ұсақ корольдіктерінен бөлек өз алдына Кордова халифатын, одан бергі Кіші
Азия мен Парсы түбегіндегі елдерде ғүмыр кешудің үрдіс, салтын түгелдей дін
ықпалымен араб халифатына бейімдеп кетті. Ал, дала түріктерінде мүның
біреуі де болған жоқ. Табиғатында өзгенің билігін мойындамайтын Түркілер
елін ел болып, азат күйінде қалуын қалады, тек Алланың иманын қабыл етіңдер
деген уағызды қабыл алғандай болуының сыры да сол. Бірақ, бүл процесс
өзгелерге қарағанда қазақ даласында мейлінше үзақ, мейлінше еркін, бірнеше
жүз жылдарға созылған уақытты қамтыды. Исламға бірте-бірте іш тартып,
бүйрек бұруы түз Түріктері үшін тарихи өте бір қиын кезеңмен түспа-түс
келеді.
Бұл шақта, яғни байырғы Көк Түрік бірлестігі бұрынғы айбарынан айырылып
(VII—X ғ.), әуелі Батыс жөне Шығыс Түрік болып бөлінгені, кейін бүл
ұсақталу одан әрі жалғасып, баяғы Ашин қаған құрған тұтас түрік қағанаты
ыдырап кеткені тарихтан аян. Түрік қағанаты (603—704) орнына Түркеш
(704—746) қағанаты дүниеге келді. Қағанаттың екінші атауы құрамына кірген
рулар мен ұлыстардың санына байланысты Он оқ деп те аталған. Арабтар
қазақ даласына міне осы кезде жеткен болатын. Бүған дейін олар Мауренахрды,
Тохарыстанды бағындырып, Құтайба әскерлері Түргеш қағанатының астанасы Суяб
пен ірі сауда орталығы Таразды да иемденді.
Бүкіл Батыс Түрік мемлекеті әлгі айтқандай ыдырап, оңтүстік шығыста
(Жетісу, Іле бойы, Тянь-Шань алабы) Түркеш хандығы құрылса, Сырдарияның
төменгі сағасында, Арал жағалауында Оғыздар мемлекеті, Ертіс бойы, Сарыарқа
төсінде Қимақ (қыпшақ), ал, батыста Хазар мемлекеттері пайда болды. Бұл
ыдырауға көзін алмай мұқият тігіп отырған шығыстағы көрші Қытай империясы
атам заманнан келе жатқан түпкі мақсаты — осы ұлан ғайыр даланы иемдену
саясатынан әлі де тайған еместін. Бүл жөніне сына руна жазумен қашалған
Йоллығ тегін жазуында: бізге соншама көп алтынды, күмісті, есірткі, ішкіні
және жібекті шектеусіз беретін Табғаш халқының сөздері тәтті, ал, асыл
заттары жұмсақ болады, тәтті сөздерімен және сәнді асыл заттарымен
қызықтырып, олар шалғайда өмір сүрген халықтарды аса күшті еліктірушілікпен
өздеріне тарта білді деп жазуы бүкіл түрік: жұртын қытай бодауына түсіп
қалу қаупінен сақтандыру еді.
Сонымен исламға дейінгі түрік жұртының рухани идеалы жөнінде шығыстың
керемет жанашыры, тамаша ғалым Лев Гумилев жақсы айтқан. Осы тұсының
(Тоныкөк жазуындағы ... — мен қытайларға барған едім, бірақ кетіп қалдым —
деген пікірді айтып отыр) төтенше маңызды болатын себебі: мұнда тек
мемлекеттердің тайталас күресі ғана емес, сонымен бірге мәдениеттердің
күресі, екі дүниетаным мен дүниетану мөніндегі түсініктердің күресі бар.
Ұлы дала өз манифесімен қытай болмау, ол тек өзінше болу құқын мөлімдеді.
(Л.Гумилев Көне Түріктер кітабы, 339-бет). Дала түріктерінің осындай
асқақ та, еркіндік сүйгіш қасиеті сансыз мемлекеттерге бөлініп кетсе де,
оның әрқайсысында сақталып, бәріне ортақ тіліндей, бәріне ортақ жеріндей,
аса қымбат жан түкпірінде сақталатын бабалар аманатындай қастерлі болатын.
Сондықтан да, Түркі жасақтары Араб жауынгерлерімен бірігіп, 756 жылы қытай
қолына қарсы ойсырата соққы беруінің түпкі мәні де Қытайдан мүлде ірге бөлу
саясаты болатын.
Қалай болғанмен, жат жерліктің аты жат жерлік! Қытайдан есе ала отырып,
енді араб сахабаларының тым астамшылығына да жол бермеу керек болды. Бүл
кезге дейін еш жерде анау айтқан күшті қарсылық көрмеген, оның үстіне
Мұхаммед Пайғамбардың Алла сөзін бар әлемге таратыңдар деген өсиетін ту
еткен араб әскерлерінің қарқыны да, өжеттілігі де ерекше еді. Сол тау
суындай күшті екпінге алғашқы тосқауыл болған да осы түрік жасақтары
болатын. Бүған дейін барлық басып алған жерлерінде, әсіресе жазуы жете
дамыған парсы жерінде Құтайба қолы адам айтқысыз қатігездік жасап, қарсы
келгендерді қырғынға ұшыратты. Бұл туралы Бирунидің жазбаларында егжей-
тегжейлі айтылады.
Сондай бір жазбалардың ішінен әсіресе араб тарихшысы Әбу-Бәкір Мұхаммед
ибн Жаффар Наршахидің болған оқиғаларды іле-шала, ізін суытпай жазған
тауарихы мүны айқындай түседі: ... әр жолы Бұхара тұрғындары исламды
қабылдады (Бұл хижраның 100 жылдығы тұсы болатын). Бірақ арабтар кетісімен
қабылдаған діннен айнып кетіп отырды. Құтайба оларды үш рет мүсылмандыққа
ендірді, сонда да болса олар одан қайтадан қол үзіп, кәпірге айналып
отырды. Ақырында Құтайба төртінші рет қатты соғыспен қаланы алады. Тағы да
исламды күштеп уағыздау ісін жүргізеді. Сөйтіп, түрғындардың жүрегін
мұсылмандыққа иландырды. Құтайба оларды бұған барынша мәжбүр етіп келді.
Сондықтан бәрі де ашықтан ашық исламды ұстаған түр танытып, ал жүрегінде
пүтқа табынушы болып қала берді. Ақырында Қүтайба шешім қабылдап, Бұхара
тұрғындарының өз үйлерінің жартысын арабтарға беруіне, сөйтіп арабтардың
олармен аралас-құралас тұрып және олардың өмірін білуіне, сөйтіп бірте-
бірте бүкіл халықты мұсылманға айналдыруға бұйырды.
Содан кейін мешіттер салынып, пұтқа табынушылардың, герберлердің (зәрәш
діні) кітаптары мен пұттарын өртетіп жіберді. Олардың салт-дөстүрлерін
шектеді. Шариғат бұзғандардың әрбірін аяусыз жазалап отырды. (История
Бухары, авторы — М.Наршахи). Бірақ бұл саясат тегін кетпеді, кейінгі бір
қақтығыста Күтайбаның басын Талиб деген жергілікті батыр шауып түсірді. Бүл
715 жыл болатын. Бүдан кейін араб әскерлеріне Мұхаммед Пайғамбардың күйеу
баласы Ғазірет Ғалидің екінші әйелінен туған Мұхаммед-Ханафияның шөбересі
Абд-Ар-Рахман имам басшылық етеді. Бұл кейбір жазбагерлердің деректерінде
Тараз қаласына келген Ас-Садыр (әділетті) бап еді деп айтылып жүр. Ал інісі
Әбдірахым бап бүкіл Жетісу жерін көктей өтіп, шығыс Түркістанға жетіп,
Богра хан атанады. Бұл кісі соғыстан гөрі дін негіздерін насихаттауға
көбірек көңіл бөлетін, мәмілегер адам болған деседі.
Қарамағында көптеген жақсы қаруланған, соғыс тәжірибесі мол сахабалары
бола тұра, соғыс қимылдарына көп бармаған. Бәлкім, Құтайбаның қала
тұрғындарына жасаған қаталдығынан секем алған далалық түріктер байырғы
жауынгерлік рухына қайта мініп, шамданар деп қауіптенген де болар. Бұл
кезең туралы академик В.В.Бартольд Түркістанның мәдени өмірінің тарихы
деген мақаласында алғаш рет араб әскербасыларының жаулаушылық әрекеттен
қайтып, басқа жолға, иландыру жолына көшкендігі жөнінде айтады. Түріктерге
келгенде ислам енді құранда айтылған, кәпірлер қашан жеңілгендігін
мойындап, мойынсұну алымын төлегенге дейін қайтпай соғыса беру жөніндегі
қағиданы бұзуға мәжбүр болды. Ислам түріктер шекарасына келгенде бұрынғы
қарқынды шабуылын бесеңсітіп, қорғанысқа көшті. Пайғамбар айтқан еді деп,
(ал, оның түріктерді білуі екіталайды) түріктерге өздері тиіспесе
тиіспеңдер деген сөзін басшылыққа алды (Аударған өзіміз). Турки были
одним из первых народов, среди которых ислам, отказавшись от пропаганды
оружием, имел успех путем убеждения (В.В.Бартольд, соч. т. 2, стр. 244).
Бірте-бірте ислам да жергілікті жердің әдет-ғұрпын қадірлеп, сақталуына
жағдай жасайтын болды. Халықтардың әдет-ғұрпы, егер ол шариғат заңдарын
өрескел бұзбайтын, тым қайшы келмейтін болса, дін иелері тарапынан
қадірленіп, қайта ыңғайына қарай исламға қызмет ететін жағы қарастырылды.
Әсіресе ел көсемдері мен жабғылары ерекше ілтифатта болды. Бүл жөнінде Әбу
Райхан Бируни: Әрбір халықтың ел арқа сүйер ақсүйектері болады және оның
артынан ерген қарашысы болады. Зиялылар қауымына табиғатынан зеректік істің
мән-мағынасына ендей алу қабілеті бұйырған. Олар саралап ақылға салып, әр
нәрсенің мәнін ұға алады. Ал, тобыр қарашылар көзбен көріп, сезгенін ғана
қанағат түтады деп жазған. (Бируни шығ. 1 т. Ташкент, 1957 ж.).
Міне, бұл айтқандардан ислам діні алдымен ел тұтқасын үстаған
адамдардың (жабғы, шад, қаған, ру басы, тегін-білгілердің) өзара біліктілік
танытатын, парасат, ақылдылық, зеректілікті салыстыратын (бәсеке десе де
болар) орталығына айналды. Бұл көбіне жаңа салынған мешіттерде өтетін дін
тақырыбындағы әңгімелер, сұхбат, кеңестер түрінде өтетін болған. Кімнің
білімді екені, зиялырақ екені оның ислам қағидаларын қаншалықты жақсы
білетіндігімен анықталатын. Содан барып, бұл көсемдер араб сахабалары-
қожалармен бірге өз елін дінге кіргізу ісімен айналысқан сияқты. Бұл шын
мәнінде тек дін қабылдап қою ғана емес, бұрынғы ұғымдарға мүлде ұқсамайтын
жаңа дүниетанымның есігі ашылғандай жағдай еді. Өткеннен гөрі анағұрлым
көкірек аясын кеңейте түсуді көздейтін ислам мәдениетінің нақты жемісі осы.
Халықтың бай, бейнелі тілдік қорына жаңадан сөздер келіп қосылып, жаңа
атаулар, жаңа түсінік-пайымдаулар пайда бола бастады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. ИСЛАМ ДІНІНІҢ ТҮРКІЛЕР АРАСЫНА ТАРАЛУЫ
2. ИСЛАМҒА ДЕЙІНГІ ТҮРІК ЖҰРТЫНЫҢ РУХАНИ ИДЕАЛЫ
3. ДАЛА ТҮРІКТЕРІНІҢ ИСЛАМДЫ ҚАБЫЛДАУЫ
4. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ИСЛАМ ДІНІНІҢ ТҮРКІЛЕР АРАСЫНА ТАРАЛУЫ
Түрік тектес халықтардың қалыптасуына негіз болған тайпалардың тәңірді
танып білгеніне үш мың жылдың көлемі боп қалды деп жүр ғалымдар. Ал, өз жыл
санауымыздың қазір жиырма ғасырын артқа салсақ, оның XII ғасыры түрік
халықтары үшін ислам дініне байланысты екені тағы бар. Тарихи сана-сезім
мен үлттық мүдденің қайта оянуы еліміз егемендік алып, ес жия бастаған
бүгінгі кезеңнің рухани өміріндегі айтулы оқиға. Соған қарамай ел тарихын,
оның әдебиет, мәдени даму жолдары мен тарихын қайта жазу — бүгінгі таңда
аса күрделі қажеттіліктен кезек күттірмес зәрулікке жеткені ақиқат.
Әркімнің өз тарихын білуі рухани кемелдіктің негізгі белгісі екені даусыз.
Бір кездері тарихи көркем шығармалар көбейіп бара жатыр деп, оны
әдебиетіміздің бетіне шіркеу ретінде басқан түстар да болған. Ал,
шынтуайтына келгенде сол көп болып саналған тарихи романдар шын мөнінде
ел-жүртымыздың бір сілкінбей қоймайтын тарихи санасының түлей бастауының
белгісі ғана еді. Қай елдің тарихын назар салсаңыз да сол халықтардың сенім-
нанымы сөз болған, діни оқиғалар қамтылған жазба жөдігерліктері сан алуан.
Көбіне, бөрі де дінге, діни соғыстар, шіркеу-храмдардың айналасындағы
оқиғалар, сол елдің тарихының жазылуына негіз болып келген.
Әлгінде айтқандай, еліміздің тарихы қайта жазылар түста бүкіл түрік
әлемімен бірге біздің дала түріктеріне исламның енуі, оның бұдан былайғы
бүкіл түрмыс, тіршілікке еткен ықпалы (өзімізді өзіміз қанша аса діншіл
халық емеспіз деп айтқанымызбен) тағдырлас, тілдес, туыстас тайпаларды үлт
қылып біріктірудегі ролі ескеріл-мей қалмау керек. Бүл өз алдына. Ендігі
әңгіме, исламның шығысқа, оның ішінде түз түріктеріне таралуы жөнінде
болмақ. Ислам діні о бастан-ақ бірлікті аңсаған. Ол белгілі бір ұлттың,
тайпаның (рудың), немесе нәсілдің, немесе бүған дейін айтылып келгендей
таптың, немесе билеушінің, партияның (топтың) мүддесі үшін қызмет етпейтін
дін екені белгілі. Ол кім болса да, тек мүсылмандықтың жолын адал орындауды
талап етеді. Адамдардың ақыл-ойын билеп, ұйымдастыру қабілеті зор екендігін
ескеріп, әр кезден-ақ оны өз мақсаттарына пайдаланып қалу қүралына
айналдырудан ешбір патша (не билеуші) қашқан емес. Бүған дейінгі
зерттеулердің өзінде де исламның әлемге таралуы жөніндегі пікірлерде өр
зерттеушінің өз заманының ынта-аңсары неге ауып түрғанын қанша
бүркемелегенін аңғаруға болады. Мөселен, кейінгі советтік түстағы
әдебиеттерде дінге таптық тұрғыда, саяси тұрғыда қарау басым болса, оған
дейінгі өткен ғасырдағы батыс зерттеушілерінде аздап болса да Еуро-
центристік іштарту (былайша айтқанда христиандыққа бүйрек бұрушылық) болмай
қалған жоқ. Ал, араб, парсы зерттеушілерінің өзінде де байрығы заман сызы,
сол кезеңнің үстем көзқарастары белгі беріп отыратыны аңғарылады.
Түрік дүниесінде арабтар жайлы алғашқы деректер сонау Орхон-Енесай
жазбаларында көріне бастаған. Онда арабтарды таздар, тазкирлер деп
атаған. Ескі парсы іс қағаздарының арасында Тазкир насабнамасы деген
жазбалар кездеседі. Бүл деректерді кезінде В.Бартольд те пайдаланған.
Байырғы Жібек жолы тек сауда жолы болып қана қойған жоқ, ол сонымен бірге
халықтардың, түрлі елдердің бірін-бірі танып білуінің жолы болды.
Керуендерге ілесіп шыққан не түрлі жиһангездер мен тыңшылар көрген
білгендерін айтып, жазып отырған. Сондай елші кезбелердің ең алғашқылары
өкелі-балалы Хашимдер арабтар тарапынан келген алғашқы жиһангез болатын.
VIII— IX ғасырда өмір сүрген тарихшы Хишам ибн Фадланның Пұттар туралы
кітап (китап аль-аснам) атты іргелі еңбегінде исламға дейінгі арабтар,
оның ішінде Құрайштардың құдайлары ғана емес, сондай-ақ, сол кезде жаңадан
жаулап алынған жерлердегі діни нанымдар туралы жазылған. Бүл жөніндегі
деректер Әбу Райхан Бирунидің еңбектерінде көбірек кездеседі. Ал, Каспий
(Хазар) теңізінен шығысқа қарай жатқан дала түр-ғындарының сенім-нанымдары
өрине Веда, Авеста кітаптарында, онан соң Көк Төңірін танып білген
Заратуштра (немесе Зор Ата деп те жүр) жазбаларымен жалғасып жатыр. Бүл
сөздердің төркінінен түркілік үғымдарды аңғару қиын емес. Зор, Үлкен-сенім
аталығын, Үлы баба дегенді білдірсе, Ас сөзі о бастан адам (инсан)
дегенді білдіретіні белгілі. (Мүны жазушы А.Сейдімбеков Ата деп жүр).
Мейлі, қалай аталса да зороастра діні біздің жыл санауымыздан екі жарым мың
жыл бүрын түрікке дейінгі аталардың үстаған діні екені сөзсіз.
Ал, түркі жұрты әу бастан Тәңірі Құтынан медет сұраған. Соны мадақ
етіп, оның көрінісі күнді, айды, жерді, суды пір түтқан.
Далалықтар таңертең күн шығып келе жатқанда:
Мәңгілік нүры сөнбейтін,
Еш нәрсе тең келмейтін,
Шұғыла шашып жылжыған
Ұлы күнге бұл дұғам.
Күн қызуын төккенде,
Жер ынтыға өпкенде
Жүз мың құдірет секілді
Ғажабы бар не түрлі
Ұлы күн бақыт береді
Оған ғалам сенеді — деп қол жайып тәу ететін.
Ал енді мүнан да үлкен, мүнан да құдіретті күш, сол күн мен айдың өзін
жаратушы күш бар екенін түйсікпен сезіп, оны тәңірі деп танып келген дала
түріктері Алла сөзін естігенде одан өзіне бұрыннан етене таныс тылсым күші
бар екенін сезінбей қалған жоқ. Қабүснамада айтылғандай Алланың бар
екендігі зайырда, жасырында (Алла көзге көрінбейді). Оның ұлылығын көзге
көрінген затқа теңеуге болмайды. Оны тану үшін әуелі өзіңді өзің танып білу
керек. Өз жан жүрегіңе үңілу керек деген ол кез үшін мүлде тың, жаңа үғым
еді.
ИСЛАМҒА ДЕЙІНГІ ТҮРІК ЖҰРТЫНЫҢ РУХАНИ ИДЕАЛЫ
Замандар өте келе діндер де ақиқатқа қарай біртіндеп жақындай
бастағаны, ескі нанымның орнына кітаби дінге бет бұру орын алды. Сол
байырғы діндердің бір тармағы ретінде болып дала түріктері тәңірлік сенімді
ұстап қалды. Ал, мүның өзі ислам дініне өзгелерден көрі үндес, тек бірлікті
ғана, Жаратқан Иенің біреу ғана екенін мойындайды. Осыдан келіп ислам
қағидаларының біздің арғы бабаларымызға анау айтқандай жат көрінбегені таң
қаларлық жағдай емес. Ислам діні пайғамбарымыздың өсиетіне лайық
сахабалардың жанкешті соғыс қаракеттері арқылы тарағанымен, жаңа жерлерде
мейлінше тамыр жайып, тез сіңіп кетуіне сол жердің өзінен де табан тірерлік
моральдық, түрмыс-салттық немесе аз-кем болса да рухани үндестіктердің
табылуына байланысты.
Бүл жөнінде белгілі шығыстанушы П.Грязневич былай деп жазған: ...ислам
дінінің бас кітабы Құран — шығыс халықтарының рухани және қоғамдық дамуына
ықпал ету ауқымы жөнінен бүкіл адамзаттық мұра болып табылады. Осы
айтқандай, кез келген дін сияқты ислам діні де өзі жеткен аймақтарда үстем
болып отырған моральдық, этикалық ғұрыптарға табан тіреген. Бәлкім сол
табан тіреген ортаның рухани әлемінің сұранысына жуықгаған, ішкі үндестігі
де алшақ болмаған шығар. Содан барып ислам дала халықтарының тек наным-
сенімі, діні ғана емес, сонымен бірге сол аймақтың жеке мәдениеті, бүдан
былайғы бүкіл рухани өміріне қатты ықпал ететін үлкен бетбұрыстың бастауы
болып саналады. Бүдан былай кез келген шығыс халықгарының өміріндегі барлық
ұқсастықтар исламнан нәр алып отыруында екендігі жокқа шығарылмайды. Қазір
дүние жүзі халқының үштен бірінен астамына (бір жарым миллиардтан астам
делініп жүр) мәдени негіз болған мөлдір бастаудан біздің байырғы
бабаларымыз — дала түріктерінің де ерте кезде-ақ сусындағаны белгілі.
Қазақты дінге онша берік емес деп қанша айтқанмен, оның жүрек түкпірінде
өйтеуір бір жаратушы бар екендігіне деген нанымы, ізгі сезімі ешқашан суып
көрген емес. Рас, өмір сүру, тұрмыс ыңғайына қарай алдымен малдың жағдайын
ойлағаны, жиі көшіп қонғаны, ірі қалалардың аз болуы ислам қағидаларын
мейлінше қатаң сақтап, қалт еткізбей орындауына оңтайлы болмаған. Ең
бастысы, көп жерлерде үздіксіз болып өткендей, дін негізіндегі азамат
соғысы болған емес. Елді бірлікке, ынтымаққа шақырған әрі тұрмыс дәстүріне
пәлендей қиянат жасамаған, оның үстіне өз билігі, бостандығына еш нұқсан
келтірмей жан дүниеңе тереңірек үңілуге, байырғы тәңіріңмен тілдесуге
кітаби жол салған дін қайтсе де далалық түрік ұрпағына жаттық еткен жоқ деп
айтуға негіз бар.
Батыста Пиреней тауларынан асып өткен ислам қаруы сол елдің бүрынғы
ұсақ корольдіктерінен бөлек өз алдына Кордова халифатын, одан бергі Кіші
Азия мен Парсы түбегіндегі елдерде ғүмыр кешудің үрдіс, салтын түгелдей дін
ықпалымен араб халифатына бейімдеп кетті. Ал, дала түріктерінде мүның
біреуі де болған жоқ. Табиғатында өзгенің билігін мойындамайтын Түркілер
елін ел болып, азат күйінде қалуын қалады, тек Алланың иманын қабыл етіңдер
деген уағызды қабыл алғандай болуының сыры да сол. Бірақ, бүл процесс
өзгелерге қарағанда қазақ даласында мейлінше үзақ, мейлінше еркін, бірнеше
жүз жылдарға созылған уақытты қамтыды. Исламға бірте-бірте іш тартып,
бүйрек бұруы түз Түріктері үшін тарихи өте бір қиын кезеңмен түспа-түс
келеді.
Бұл шақта, яғни байырғы Көк Түрік бірлестігі бұрынғы айбарынан айырылып
(VII—X ғ.), әуелі Батыс жөне Шығыс Түрік болып бөлінгені, кейін бүл
ұсақталу одан әрі жалғасып, баяғы Ашин қаған құрған тұтас түрік қағанаты
ыдырап кеткені тарихтан аян. Түрік қағанаты (603—704) орнына Түркеш
(704—746) қағанаты дүниеге келді. Қағанаттың екінші атауы құрамына кірген
рулар мен ұлыстардың санына байланысты Он оқ деп те аталған. Арабтар
қазақ даласына міне осы кезде жеткен болатын. Бүған дейін олар Мауренахрды,
Тохарыстанды бағындырып, Құтайба әскерлері Түргеш қағанатының астанасы Суяб
пен ірі сауда орталығы Таразды да иемденді.
Бүкіл Батыс Түрік мемлекеті әлгі айтқандай ыдырап, оңтүстік шығыста
(Жетісу, Іле бойы, Тянь-Шань алабы) Түркеш хандығы құрылса, Сырдарияның
төменгі сағасында, Арал жағалауында Оғыздар мемлекеті, Ертіс бойы, Сарыарқа
төсінде Қимақ (қыпшақ), ал, батыста Хазар мемлекеттері пайда болды. Бұл
ыдырауға көзін алмай мұқият тігіп отырған шығыстағы көрші Қытай империясы
атам заманнан келе жатқан түпкі мақсаты — осы ұлан ғайыр даланы иемдену
саясатынан әлі де тайған еместін. Бүл жөніне сына руна жазумен қашалған
Йоллығ тегін жазуында: бізге соншама көп алтынды, күмісті, есірткі, ішкіні
және жібекті шектеусіз беретін Табғаш халқының сөздері тәтті, ал, асыл
заттары жұмсақ болады, тәтті сөздерімен және сәнді асыл заттарымен
қызықтырып, олар шалғайда өмір сүрген халықтарды аса күшті еліктірушілікпен
өздеріне тарта білді деп жазуы бүкіл түрік: жұртын қытай бодауына түсіп
қалу қаупінен сақтандыру еді.
Сонымен исламға дейінгі түрік жұртының рухани идеалы жөнінде шығыстың
керемет жанашыры, тамаша ғалым Лев Гумилев жақсы айтқан. Осы тұсының
(Тоныкөк жазуындағы ... — мен қытайларға барған едім, бірақ кетіп қалдым —
деген пікірді айтып отыр) төтенше маңызды болатын себебі: мұнда тек
мемлекеттердің тайталас күресі ғана емес, сонымен бірге мәдениеттердің
күресі, екі дүниетаным мен дүниетану мөніндегі түсініктердің күресі бар.
Ұлы дала өз манифесімен қытай болмау, ол тек өзінше болу құқын мөлімдеді.
(Л.Гумилев Көне Түріктер кітабы, 339-бет). Дала түріктерінің осындай
асқақ та, еркіндік сүйгіш қасиеті сансыз мемлекеттерге бөлініп кетсе де,
оның әрқайсысында сақталып, бәріне ортақ тіліндей, бәріне ортақ жеріндей,
аса қымбат жан түкпірінде сақталатын бабалар аманатындай қастерлі болатын.
Сондықтан да, Түркі жасақтары Араб жауынгерлерімен бірігіп, 756 жылы қытай
қолына қарсы ойсырата соққы беруінің түпкі мәні де Қытайдан мүлде ірге бөлу
саясаты болатын.
Қалай болғанмен, жат жерліктің аты жат жерлік! Қытайдан есе ала отырып,
енді араб сахабаларының тым астамшылығына да жол бермеу керек болды. Бүл
кезге дейін еш жерде анау айтқан күшті қарсылық көрмеген, оның үстіне
Мұхаммед Пайғамбардың Алла сөзін бар әлемге таратыңдар деген өсиетін ту
еткен араб әскерлерінің қарқыны да, өжеттілігі де ерекше еді. Сол тау
суындай күшті екпінге алғашқы тосқауыл болған да осы түрік жасақтары
болатын. Бүған дейін барлық басып алған жерлерінде, әсіресе жазуы жете
дамыған парсы жерінде Құтайба қолы адам айтқысыз қатігездік жасап, қарсы
келгендерді қырғынға ұшыратты. Бұл туралы Бирунидің жазбаларында егжей-
тегжейлі айтылады.
Сондай бір жазбалардың ішінен әсіресе араб тарихшысы Әбу-Бәкір Мұхаммед
ибн Жаффар Наршахидің болған оқиғаларды іле-шала, ізін суытпай жазған
тауарихы мүны айқындай түседі: ... әр жолы Бұхара тұрғындары исламды
қабылдады (Бұл хижраның 100 жылдығы тұсы болатын). Бірақ арабтар кетісімен
қабылдаған діннен айнып кетіп отырды. Құтайба оларды үш рет мүсылмандыққа
ендірді, сонда да болса олар одан қайтадан қол үзіп, кәпірге айналып
отырды. Ақырында Құтайба төртінші рет қатты соғыспен қаланы алады. Тағы да
исламды күштеп уағыздау ісін жүргізеді. Сөйтіп, түрғындардың жүрегін
мұсылмандыққа иландырды. Құтайба оларды бұған барынша мәжбүр етіп келді.
Сондықтан бәрі де ашықтан ашық исламды ұстаған түр танытып, ал жүрегінде
пүтқа табынушы болып қала берді. Ақырында Қүтайба шешім қабылдап, Бұхара
тұрғындарының өз үйлерінің жартысын арабтарға беруіне, сөйтіп арабтардың
олармен аралас-құралас тұрып және олардың өмірін білуіне, сөйтіп бірте-
бірте бүкіл халықты мұсылманға айналдыруға бұйырды.
Содан кейін мешіттер салынып, пұтқа табынушылардың, герберлердің (зәрәш
діні) кітаптары мен пұттарын өртетіп жіберді. Олардың салт-дөстүрлерін
шектеді. Шариғат бұзғандардың әрбірін аяусыз жазалап отырды. (История
Бухары, авторы — М.Наршахи). Бірақ бұл саясат тегін кетпеді, кейінгі бір
қақтығыста Күтайбаның басын Талиб деген жергілікті батыр шауып түсірді. Бүл
715 жыл болатын. Бүдан кейін араб әскерлеріне Мұхаммед Пайғамбардың күйеу
баласы Ғазірет Ғалидің екінші әйелінен туған Мұхаммед-Ханафияның шөбересі
Абд-Ар-Рахман имам басшылық етеді. Бұл кейбір жазбагерлердің деректерінде
Тараз қаласына келген Ас-Садыр (әділетті) бап еді деп айтылып жүр. Ал інісі
Әбдірахым бап бүкіл Жетісу жерін көктей өтіп, шығыс Түркістанға жетіп,
Богра хан атанады. Бұл кісі соғыстан гөрі дін негіздерін насихаттауға
көбірек көңіл бөлетін, мәмілегер адам болған деседі.
Қарамағында көптеген жақсы қаруланған, соғыс тәжірибесі мол сахабалары
бола тұра, соғыс қимылдарына көп бармаған. Бәлкім, Құтайбаның қала
тұрғындарына жасаған қаталдығынан секем алған далалық түріктер байырғы
жауынгерлік рухына қайта мініп, шамданар деп қауіптенген де болар. Бұл
кезең туралы академик В.В.Бартольд Түркістанның мәдени өмірінің тарихы
деген мақаласында алғаш рет араб әскербасыларының жаулаушылық әрекеттен
қайтып, басқа жолға, иландыру жолына көшкендігі жөнінде айтады. Түріктерге
келгенде ислам енді құранда айтылған, кәпірлер қашан жеңілгендігін
мойындап, мойынсұну алымын төлегенге дейін қайтпай соғыса беру жөніндегі
қағиданы бұзуға мәжбүр болды. Ислам түріктер шекарасына келгенде бұрынғы
қарқынды шабуылын бесеңсітіп, қорғанысқа көшті. Пайғамбар айтқан еді деп,
(ал, оның түріктерді білуі екіталайды) түріктерге өздері тиіспесе
тиіспеңдер деген сөзін басшылыққа алды (Аударған өзіміз). Турки были
одним из первых народов, среди которых ислам, отказавшись от пропаганды
оружием, имел успех путем убеждения (В.В.Бартольд, соч. т. 2, стр. 244).
Бірте-бірте ислам да жергілікті жердің әдет-ғұрпын қадірлеп, сақталуына
жағдай жасайтын болды. Халықтардың әдет-ғұрпы, егер ол шариғат заңдарын
өрескел бұзбайтын, тым қайшы келмейтін болса, дін иелері тарапынан
қадірленіп, қайта ыңғайына қарай исламға қызмет ететін жағы қарастырылды.
Әсіресе ел көсемдері мен жабғылары ерекше ілтифатта болды. Бүл жөнінде Әбу
Райхан Бируни: Әрбір халықтың ел арқа сүйер ақсүйектері болады және оның
артынан ерген қарашысы болады. Зиялылар қауымына табиғатынан зеректік істің
мән-мағынасына ендей алу қабілеті бұйырған. Олар саралап ақылға салып, әр
нәрсенің мәнін ұға алады. Ал, тобыр қарашылар көзбен көріп, сезгенін ғана
қанағат түтады деп жазған. (Бируни шығ. 1 т. Ташкент, 1957 ж.).
Міне, бұл айтқандардан ислам діні алдымен ел тұтқасын үстаған
адамдардың (жабғы, шад, қаған, ру басы, тегін-білгілердің) өзара біліктілік
танытатын, парасат, ақылдылық, зеректілікті салыстыратын (бәсеке десе де
болар) орталығына айналды. Бұл көбіне жаңа салынған мешіттерде өтетін дін
тақырыбындағы әңгімелер, сұхбат, кеңестер түрінде өтетін болған. Кімнің
білімді екені, зиялырақ екені оның ислам қағидаларын қаншалықты жақсы
білетіндігімен анықталатын. Содан барып, бұл көсемдер араб сахабалары-
қожалармен бірге өз елін дінге кіргізу ісімен айналысқан сияқты. Бұл шын
мәнінде тек дін қабылдап қою ғана емес, бұрынғы ұғымдарға мүлде ұқсамайтын
жаңа дүниетанымның есігі ашылғандай жағдай еді. Өткеннен гөрі анағұрлым
көкірек аясын кеңейте түсуді көздейтін ислам мәдениетінің нақты жемісі осы.
Халықтың бай, бейнелі тілдік қорына жаңадан сөздер келіп қосылып, жаңа
атаулар, жаңа түсінік-пайымдаулар пайда бола бастады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz