Бастауыш мектепте оқыту үрдісін гумагитарландыру
Кіріспе
1. Оқу.тәрбие процесінің біртұтастығы . оқушыларды жан.жақты дамытудың негізгі қозғаушы күші 8
Оқыту мен тәрбиенің бірлігі мен ерекшеліктері
Гуманистік педагогикалық концепция және олардың оларға сипаттама
2. Бастауыш мектепте оқыту үрдісін гуманитарландыру мазмұны
2.1 Оқу.тәрбие процесін гуманитарландырудың мазмұндық құрылымы 26
2.2 Білім мазмұнын рухани құндылықтармен қамтамасыз ету
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Оқу.тәрбие процесінің біртұтастығы . оқушыларды жан.жақты дамытудың негізгі қозғаушы күші 8
Оқыту мен тәрбиенің бірлігі мен ерекшеліктері
Гуманистік педагогикалық концепция және олардың оларға сипаттама
2. Бастауыш мектепте оқыту үрдісін гуманитарландыру мазмұны
2.1 Оқу.тәрбие процесін гуманитарландырудың мазмұндық құрылымы 26
2.2 Білім мазмұнын рухани құндылықтармен қамтамасыз ету
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қазіргі жағдайда,елімізде күрделі қоғамдық өзгерістер мен түрленулер кезеңінде білім беру саласын реформалау,оның ішінде жоғары оқу орындарында болашақ мамандарды даярлау мәселесі ерекше өзекті болып отыр. Елімізде жаңа ғасырдың білімдік және өркениеттік кеңістігіне ену мүмкіндігін қамтамасыз ету барысында жоғары мектептің білім және тәрбие мазмұнын реформалаудың жаңа парадигмасы қалыптасты. Оның негізгі элементтері білім саласындағы мемлекет саясатының концепциясында,Үкіметтің, Білім және ғылым министрлігінің жоғары мектеп саласына қатысты қабылданған қаулы-қарарлары мен шешімдерінде, «Қазақстан-2030» стратегиялық бағдарламасының білім,ғылым және мәдениет туралы басты ұстанымдарында көрсетілген. Мемлекеттік құжаттарда аталған ұстанымдарды жүзеге асырудың факторлары ретінде: жоғары білім беру парадигасын жаңа типті маман даярлауға бағыттау; шығармашылықпен қызмет етуге қабілетті жан-жақты жетілген тұлға тәрбиелеу; кәсіби мамандықтар бойынша терең берік білім беру алынған.
Қазақстанда қалыптасып отырған қоғамдық және әлеуметтік саясатқа қатысты жоғары оқу орындарында маман даярлау мен азамат даярлау сапалары арасында үлкен алшақтықтар байқалуда. Елімізде қабілетті мамандар жоғары сауаттылықпен және білімділікпен қатар азамат тұлғасын қалыптастыру өзекті мәселелердің бірі. Түрлі оқу орындарында сапалы кәсіби даярлау процесі нақты пәндер бойынша кәсіби білімдер,біліктілік пен дағдылар жинау ғана емес, сонымен бірге білімгерлердің азаматтық, тұлғалық дүниетанымын, көзқарасын қалыптастыру арқылы жүргізілуі дұрыс деп табылады.
Қазақстанда қалыптасып отырған қоғамдық және әлеуметтік саясатқа қатысты жоғары оқу орындарында маман даярлау мен азамат даярлау сапалары арасында үлкен алшақтықтар байқалуда. Елімізде қабілетті мамандар жоғары сауаттылықпен және білімділікпен қатар азамат тұлғасын қалыптастыру өзекті мәселелердің бірі. Түрлі оқу орындарында сапалы кәсіби даярлау процесі нақты пәндер бойынша кәсіби білімдер,біліктілік пен дағдылар жинау ғана емес, сонымен бірге білімгерлердің азаматтық, тұлғалық дүниетанымын, көзқарасын қалыптастыру арқылы жүргізілуі дұрыс деп табылады.
1. Назарбасв Н.Ә. К.азакстан-2030. - Алматы: Білім, 1997. - 256 б.
2. Ка.;акРеспубл;ікасъіныіг БілімтуральГ заны//Егсмсн Юізакстан. 1999
ж.. 11 маусым.
3. Комснский Я.А. Великая дидактика. Избр. псд. соч. -М.: Учпсдпіз, 1955. -662с.
4. Пестолоцци И.Г. Избранныс; педагопічсскиссочинсния. Т. 2. -М.: АПН
РСФСР, 1963.-540 с.
5. Днстервег Ф.А. Руководство к образоваиию нсмецкпх учителеіі. Избр.
пед. соч. - М.: Учпедгиз, 1959. - 371 с.
6. Ушинский К.Д. Псдагогическис сочинсния: В 6 т. Т. 2. / Сосі авитель
С.Ф.Егоров. - М.: Педагогика, 1988. - 416 с.
7. Гесссн С.И. Основы педагогики. - М: Школа просс, 1У95. -448 с.
8. Псдагогика. №3, 1996 ж.: N'1, 1997 ж.
9. Байтұрсынов А. Шығармілары. - Л.імлты: Жазушы. 1989. - 32(1 б.
10. Байтурсыьіж А. Тіл таелымы. •■ Алм.п ы: Ана тілі, 1992. - 448 б.
11. Байтүреынов Л. Әдсбиеттаньпкыш. - Ллматы: Анатілі,1992.-169 6.
12. Байтұрсынүлы А. Оліб-бій. - Алмагы: Рауан, 1998. - 1206.
13. Жұмабаев М. Шығармалары. - Алматы. Жазушы. 1989. - 448 б.
14. Жүмабаоі М. 1 іслагоі нка. - Алматы: Ана тілі, 1992. - 106 б.
15. Жұмабасв М. Тандамалы. - Алматы: Ғылым. 1992. - 272 б.
16. Аймауытоь Ж. Псиколоғия. - Алматы: Саиат, 1995. - 312 б.
17. Аймауытов Ж. Тәрбиегс жегскші. - Кыз< ілордл, 1924. - 105 б.
18. АймауытовЖ. Комплсксті окыту жолдары.-К,ыз;.:лорд;і, 1929.-1 !(І 0
19. Аіімауытов Ж. Жан жүйссі жоис онертандлу / ■Тісихо іогия" атіы
оқулыкта. - Алматы: Рауан, 1995. - 251-304 6.
20. Аймауытов Ж. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989. - 560 б.
21. Дулатов М. Шыгармалары. - Ал^ аты: Жазуиіы, 1991. -381 б.
22. Дулатұлы М Оян, казак ! - Длматы: Алть:н Орла, 1991. - 121 6.
23. Досмухамечов X. Аламан. - Алматы: ^матілі. !99',.- 17оГ\
24. Досмүхамедов X. К,азакхалыкодсбиеті.-Ллматы:Жазу!ііы.19УЗ -165 ч.
25. К.азакстаи Рсспубликасы Білім Минчстр іп інін " Гәлім-тәрОік-
гүжырымдамасы'" // Казакстан мүғалімі, !''93 ж. 5 акгми.
26. Ьабанскпй Ю.К. идр. Псдагоінка. - лі.: Пріл•В^.ИСЬІІС !9УЛ.-553 С.
27. Хардамов И.Ф. Педагогика. - М.: Пысп,. ? шк-.м !'">91). - 5!2е.
28. Ли\ачі.і: Г>. Псдагогпка. К\рс ЛСКІІИІ;. - М.1 'РОУСІСҢ. І9°Ь. - Кі4 ^.
29. СаиинП.М. ІІСІЫГОПІК.І - .' '.: ііросн'. ■ стх. !994. - 34'ІІ..
"0. Қоянбасв Ж.Б. Педагошка. - Алматы: Рауап, І992. - 240 6.
31. Абдуллина О.А. Общоі"іодаі'опічсска1' поді отоі;ка уішелч і; ін^-,;мс
І;ЫСШСГС ііслагоі І;ІІ..Ч..ОГО ..ібр.ічОіі.іи; \. - М.. 1 ірсхгсшсччс. !4л4. -..' '■> ^.
32. Кузьмии-: і І,Г>. Ч ихомиромС.А. Метоііо юі пчсскпе проблсмы вузовскоіі
модаіопіки. -Л.: ЛГУ. 1972.- 183 с.
33. Сласгснин В.Л. Формированис личности учитсля советскоіі школы ч
ироцсссс про(|)ссспоналыноіі полготовки. - М.: Ііросвешснис, 197С. - 158 с.
34. Бабанскііи Ю.К., Жантскесва 3. Псдагогика высшеіі школы. - Алма-
Ата: Мсктеп, 1989.- 175 с.
35 ХМСЛІ. ІІ.Д. 'ГсорСТПЧССКИС ОСНОВЫ ПрО(1)ССС1Юі!:' ',';о: ПОДГОТОВКИ
учптсля. -Ллмагы: Гылым, 1998.
2. Ка.;акРеспубл;ікасъіныіг БілімтуральГ заны//Егсмсн Юізакстан. 1999
ж.. 11 маусым.
3. Комснский Я.А. Великая дидактика. Избр. псд. соч. -М.: Учпсдпіз, 1955. -662с.
4. Пестолоцци И.Г. Избранныс; педагопічсскиссочинсния. Т. 2. -М.: АПН
РСФСР, 1963.-540 с.
5. Днстервег Ф.А. Руководство к образоваиию нсмецкпх учителеіі. Избр.
пед. соч. - М.: Учпедгиз, 1959. - 371 с.
6. Ушинский К.Д. Псдагогическис сочинсния: В 6 т. Т. 2. / Сосі авитель
С.Ф.Егоров. - М.: Педагогика, 1988. - 416 с.
7. Гесссн С.И. Основы педагогики. - М: Школа просс, 1У95. -448 с.
8. Псдагогика. №3, 1996 ж.: N'1, 1997 ж.
9. Байтұрсынов А. Шығармілары. - Л.імлты: Жазушы. 1989. - 32(1 б.
10. Байтурсыьіж А. Тіл таелымы. •■ Алм.п ы: Ана тілі, 1992. - 448 б.
11. Байтүреынов Л. Әдсбиеттаньпкыш. - Ллматы: Анатілі,1992.-169 6.
12. Байтұрсынүлы А. Оліб-бій. - Алмагы: Рауан, 1998. - 1206.
13. Жұмабаев М. Шығармалары. - Алматы. Жазушы. 1989. - 448 б.
14. Жүмабаоі М. 1 іслагоі нка. - Алматы: Ана тілі, 1992. - 106 б.
15. Жұмабасв М. Тандамалы. - Алматы: Ғылым. 1992. - 272 б.
16. Аймауытоь Ж. Псиколоғия. - Алматы: Саиат, 1995. - 312 б.
17. Аймауытов Ж. Тәрбиегс жегскші. - Кыз< ілордл, 1924. - 105 б.
18. АймауытовЖ. Комплсксті окыту жолдары.-К,ыз;.:лорд;і, 1929.-1 !(І 0
19. Аіімауытов Ж. Жан жүйссі жоис онертандлу / ■Тісихо іогия" атіы
оқулыкта. - Алматы: Рауан, 1995. - 251-304 6.
20. Аймауытов Ж. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989. - 560 б.
21. Дулатов М. Шыгармалары. - Ал^ аты: Жазуиіы, 1991. -381 б.
22. Дулатұлы М Оян, казак ! - Длматы: Алть:н Орла, 1991. - 121 6.
23. Досмухамечов X. Аламан. - Алматы: ^матілі. !99',.- 17оГ\
24. Досмүхамедов X. К,азакхалыкодсбиеті.-Ллматы:Жазу!ііы.19УЗ -165 ч.
25. К.азакстаи Рсспубликасы Білім Минчстр іп інін " Гәлім-тәрОік-
гүжырымдамасы'" // Казакстан мүғалімі, !''93 ж. 5 акгми.
26. Ьабанскпй Ю.К. идр. Псдагоінка. - лі.: Пріл•В^.ИСЬІІС !9УЛ.-553 С.
27. Хардамов И.Ф. Педагогика. - М.: Пысп,. ? шк-.м !'">91). - 5!2е.
28. Ли\ачі.і: Г>. Псдагогпка. К\рс ЛСКІІИІ;. - М.1 'РОУСІСҢ. І9°Ь. - Кі4 ^.
29. СаиинП.М. ІІСІЫГОПІК.І - .' '.: ііросн'. ■ стх. !994. - 34'ІІ..
"0. Қоянбасв Ж.Б. Педагошка. - Алматы: Рауап, І992. - 240 6.
31. Абдуллина О.А. Общоі"іодаі'опічсска1' поді отоі;ка уішелч і; ін^-,;мс
І;ЫСШСГС ііслагоі І;ІІ..Ч..ОГО ..ібр.ічОіі.іи; \. - М.. 1 ірсхгсшсччс. !4л4. -..' '■> ^.
32. Кузьмии-: і І,Г>. Ч ихомиромС.А. Метоііо юі пчсскпе проблсмы вузовскоіі
модаіопіки. -Л.: ЛГУ. 1972.- 183 с.
33. Сласгснин В.Л. Формированис личности учитсля советскоіі школы ч
ироцсссс про(|)ссспоналыноіі полготовки. - М.: Ііросвешснис, 197С. - 158 с.
34. Бабанскііи Ю.К., Жантскесва 3. Псдагогика высшеіі школы. - Алма-
Ата: Мсктеп, 1989.- 175 с.
35 ХМСЛІ. ІІ.Д. 'ГсорСТПЧССКИС ОСНОВЫ ПрО(1)ССС1Юі!:' ',';о: ПОДГОТОВКИ
учптсля. -Ллмагы: Гылым, 1998.
Біртұтас педагогикалық процесте білімгерлердің топтық және ұжымдық
жұмыстарын ұйымдастыру
Мазмұны
Кіріспе
3
1. Оқу-тәрбие процесінің біртұтастығы – оқушыларды жан-жақты дамытудың
негізгі қозғаушы күші
8
Оқыту мен тәрбиенің бірлігі мен ерекшеліктері
8
Гуманистік педагогикалық концепция және олардың оларға сипаттама
2. Бастауыш мектепте оқыту үрдісін гуманитарландыру мазмұны
2.1 Оқу-тәрбие процесін гуманитарландырудың мазмұндық құрылымы 26
2.2 Білім мазмұнын рухани құндылықтармен қамтамасыз ету
43
Қорытынды
58
Пайдаланылған әдебиеттер
59
Кіріспе
Қазіргі жағдайда,елімізде күрделі қоғамдық өзгерістер мен түрленулер
кезеңінде білім беру саласын реформалау,оның ішінде жоғары оқу орындарында
болашақ мамандарды даярлау мәселесі ерекше өзекті болып отыр. Елімізде жаңа
ғасырдың білімдік және өркениеттік кеңістігіне ену мүмкіндігін қамтамасыз
ету барысында жоғары мектептің білім және тәрбие мазмұнын реформалаудың
жаңа парадигмасы қалыптасты. Оның негізгі элементтері білім саласындағы
мемлекет саясатының концепциясында,Үкіметтің, Білім және ғылым
министрлігінің жоғары мектеп саласына қатысты қабылданған қаулы-қарарлары
мен шешімдерінде, Қазақстан-2030 стратегиялық бағдарламасының білім,ғылым
және мәдениет туралы басты ұстанымдарында көрсетілген. Мемлекеттік
құжаттарда аталған ұстанымдарды жүзеге асырудың факторлары ретінде: жоғары
білім беру парадигасын жаңа типті маман даярлауға бағыттау; шығармашылықпен
қызмет етуге қабілетті жан-жақты жетілген тұлға тәрбиелеу; кәсіби
мамандықтар бойынша терең берік білім беру алынған.
Қазақстанда қалыптасып отырған қоғамдық және әлеуметтік саясатқа
қатысты жоғары оқу орындарында маман даярлау мен азамат даярлау сапалары
арасында үлкен алшақтықтар байқалуда. Елімізде қабілетті мамандар жоғары
сауаттылықпен және білімділікпен қатар азамат тұлғасын қалыптастыру өзекті
мәселелердің бірі. Түрлі оқу орындарында сапалы кәсіби даярлау процесі
нақты пәндер бойынша кәсіби білімдер,біліктілік пен дағдылар жинау ғана
емес, сонымен бірге білімгерлердің азаматтық, тұлғалық дүниетанымын,
көзқарасын қалыптастыру арқылы жүргізілуі дұрыс деп табылады.
Қазақстан тәуелсіздігін алғалы білім беру саясатының өзгеруіне сәйкес
жастар тәрбиесінің мазмұны да өзгеріп, оған өз Отанын сүйетін патриот
тәрбиелеу қажеттілігі басты міндет ретінде енгізілді. Әлемдік мәдениеттің
түрлі ағымдары тоғысып, бүкіладамзаттық құндылықтардың өлшемдері мен мән-
мағынасы туралы түрлі жағымсыз түсініктер мен ұғымдар қалыптаса бастады.
Дәл осындай кезеңде әрбір ұлт,ел өз болашағын жастар тәрбиесін дұрыс жолға
қою арқылы қамтамасыз етуде деп тауып,оларды жүзеге асырудың тиімді мазмұны
мен формаларын айқындауды міндет етті. Қазіргі маман – шебер
ұйымдастырушы,еңбекті ғылыми тұрғыдан ұйымдастыру принциптерін практикада
қолдануға қабілетті болуы тиіс.
Сондықтан білімгерлердің даму және қалыптасу процесін басқару үшін
олардың әрқайсысының ерекшеліктерін дұрыс анықтау қажет, олардың өмірі мен
әрекеттерін, жақсы қасиеттерінің даму мүмкіндіктері мен перспективаларын
мұқият талдап, зерттеген жөн. Оқушылардың оқу процесі мен тұрмысын терең,
жүйелі зерттеу олардың тәрбиесіне деген көзқарастың басты шарты болып
табылады. Тәрбиешілердің психологиялық, педагогикалық бақылаулары немесе
жүйелілігі білімгерлердің жас және дара ерекшеліктерін, әлеуметтік-
психологиялық және дара ерекшеліктерін, әлеуметтік-психологиялық және де
басқада ерекшеліктерін зерттей алуы, олардың әрекеттерін басқара алуы оқу-
тәрбие процесін жоспарлы және бағдарлы етуге мүмкіндік береді. Оқу-тәрбие
прцесін басқаруда психологиялық, педагогикалық білімдерсіз жан-жақты
дайындалған ғылыми дүниетанымды, маман даярлау және білімгерлерді кәсіби
қызметке дайындау мүмкін еместігі айқындалып отыр.
Оқушылардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыруда гуманистік көзқарас
басты орын алғанда ғана тәрбие жүйесінде ізгіліктік ниеттер мен қасиеттер
басым болатыны белгілі. Осы тұрғыда, мектептегі тәрбие жұмыстарының
мазмұны осы принципке сәйкес құрылуы тиіс. Сол себепті білімгерлердің
гуманистік көзқарастарын қалыптастыруда ұлттық мәдениеттің жетістіктерін
пайдаланудың педагогикалық шарттарын анықтау қажеттігі туындап отыр.
Болашақ азаматтың азаматтық, тұлғалық қасиеттерінің гуманистік
дүниетанымға сәйкес дамуы мен қалыптасуы педагогикалық проблемаларға
жатады.
Жоғары оқу орындарында оқушыларға гуманистік тәрби бере алатын
мамандарды дайындау мәселелері ғалым-педагогтарды әрқашан толғандырған және
олар өз жұмыстарында аталған мәселелердің зерттелу дәрежесі мен
перспективалары туралы түрлі нәтижелер көрсетеді. Жоғарғы мектептегі оқу-
тәрбие процесін жетілдіру,жоғары деңгейлі маман даярлау мәселелеріне
арналған (О.А.Абдулина, С.И.Архангельский, М.Агилов, В.П.Беспалько,
Ю.К.Бабанский, А.А.Вербицский, В.Н.Вергасов, Ю.К.Васильев, В.С.Грибова,
Ф.Н.Гоноболин, В.А.Кан-Калик, Р.Н.Низамов, Н.В.Кузьмина, А.Я.Лернер,
А.С.Маслов, В.Е.Краевский, А.И.Пискунов, В.А.Сластенин, Н.Г.Хмель,
Ф.Янушкевич және басқалар).
Жоғары білім беруді гуманитаризациялау мен гуманизациялауға арналған
ғылыми еңбектер (А.Г.Асмолов, А.Абдульханова-Славская, В.Г.Афанасьев,
Ш.А.Амонашвили, А.А.Бодалев, В.И.Бакштановский, Д.Бок, А.П.Валицкая,
Г.С.Георгиева, К.Геллерт, В.Е.Давидович, А.Ю.Закгейм, А.А.Леонтьев,
А.Ф.Лосев, А.А.Мелик-Пашаев, Е.Н.Степанов, О.В.Медведева, Г.К.Нұрғалиева,
М.Раджаев, С.М.Разин, А.И.Субетто, А.С.Сластенин, В.Е.Шукшинов,
Е.А.Шиянов,Т.М.Шамова және басқалар) жеке тұлғаныәлеметтендіруге,
гуманистік көзқарастар қалыптастыруға назар аударған.
Жоғары оқу орындарында болашақ маман даярлау мәселесіне арналған
әдебиеттерді шолу, оның психологиялық-педагогикалық аспектілерін анықтап
берді (Б.Б.Бюриков, П.Я.Гальперин, Е.С.Геллер, Ю.Б.Гиппенрейтер,
М.С.Дмитриева, В.Г.Иоффе, Б.М.Кедров, А.М.Матюшкин, Е.И.Мащбиц, А.И.Раев,
С.Я.Рубинштейн, А.М.Сохор, Н.Ф.Талызина, Л.И.Холина, В.А.Якунин,
И.А.Колесникова, Г.Б.Корнетов, Е.Н.Степанов, Л.М.Лузина және басқалар).
Қазақстан Республикасы жоғары мектеп педагогикасы саласында болашақ
мамандарды кәсіби даярлаудың түрлі аспектілері бойынша зерттеу жұмыстары
(А.П.Сейтешов, М.М.Құлдыбаев, А.Е.Әбілқасымова, В.Н.Косов, А.А.Бейсенбаева,
Т.К.Кенжебаев, А.А.Құдайқұлов, Л.Х,Мажитова, Э.М.Мамбетакунов, Н.Д.Хмель
және т.б.) ұлттық кадрларды қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздерін
анықтап берсе,жас маманның гуманистік көзқарасын қалыптастырудың ұлттық
мазмұндағы құралы қазақ этнопедагогикасының тәлім-тәрбиелік потенциалын
пайдалану мүмкіндіктері туралы (Ж.Наурызбай, Қ.Жарықбаев, Ә.Табылдиев,
С.Қалиев, Қ.Бөлеев, С.Ұзақбаева, К.Қожахметова, Ә.Қамақ, Ы.Өршыбеков,
Қ.Болатбаев, А.С.Мағауова, т.б.) көптеген еңбектер жарық көрді.Жоғары
келтірілген зерттеу жұмыстарында соңғы 10 мерзім ішінде қазақ
этнопедагогикасы тиімді тәрбие құралы ретінде Қазақстанның барлық
мекемелерінде қолданылып жүрілгенін, оның ұлтымыздың салт-дәстүрі мен әдет-
ғұрыптарының гуманистік идеяларын насихаттау мүмкіндіктерінің мол екендігі
дәлелденген.
Алайда жоғары оқу орындарында білім алушы жастардың гуманистік
көзқарастарының қалыптасу дәрежесінің төмен,әрі біркелкі емес екенігі
анықталып отыр. Осы мәселенің басты себебі негізгі мәселе педагогика пәнін
оқытудың мазмұны мен оқытуды ұйымдастыру формаларына келіп тіреледі.
.Аталған қарама-қайшылықтарды шешуге оқушылардың гуманистік
көзқарастарын қалыптастырудың педагогикалық шарттарын анықтауды және оларды
ғылыми-теориялық тұрғыдан негіздеу арқылы қол жеткізуге болады.
Сол себепті, жаңа тәлім-тәрбие концепцияларына психологиялық-
педагогикалық талдау жасау арқылы олардың оқушылардың тәрбие жүйесіндегі
орындарын анықтау өзекті педагогикалық мәселе болып отыр. Аталған
мәселені педагогикалық аспект тұрғысынан зерттеу мақсатында диплом
жұмысының тақырыбын Бастауыш мектепте оқыту үрдісін гумагитарландыру деп
алдық.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш мектепте оқыту үрдісін гуманитарландыру мазмұнын
анықтау
Зерттеу нысанасы: Бастауыш мектептің оқу-тәрбие процесі
Зерттеу пәні: Басиауыш мектептің оқу бағдарламаларына, оқу материалдарына
гуманистік мазмұн беру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: оқушылардың гуманистік көзқарастарын
қалыптастырудың педагогикалық шарттары айқындалса, онда оқушы тұлғасы мен
дүниетанымы дұрыс қалыптасады, олардың ізгіліктік ниеттері мен сезімдері
тұрақталады. Гуманистік көзқарастың рухани құндылықтардың жетекші күші
екендігі анықталынып, оны қалыптастырудың мазмұндық және әрекеттік
жүйелерін дайындау мүмкіндігі туындайды.
Зерттеу міндеттері:
1. Жеке тұлғаны тәрбиелеу туралы негізгі ой-пікірлерге әдіснамалық талдау
жасау арқылы басты ұстанымдарды анықтау;
2. Оқыту процесінде оқушыларда гуманистік көзқарас қалыптастыру жүйесіне
ұғымдық-түсініктік талдау жасау, негізгі ұғымдарды айқындау;
3. Бастауыш мектепте білім мазмұнын гуманитарландырудың құрылымдық-
логикалық мазмұнын анықтау;
5. Таңдап алынған теориялық ұстанымдар мен тәжірибелік жұмыстар негізінде
қазақ этнопедагогикасының материалдарын оқушылардың гуманистік
көзқарастарын қалыптастырудың тиімді құралдары екенін тұжырымдау және
қорытындылау.
1. Оқу-тәрбие процесінің біртұтастығы – оқушыларды жан-жақты дамытудың
негізгі қозғаушы күші
1.1 Оқыту мен тәрбиенің бірлігі мен ерекшеліктері
Тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің ұйымдастырылған түрде өзара
әрекеттесетін мектеп, техникалык және кәсіптік білім беру мекемелері, орта
білімнен кейінгі кәсіптік білім беру мекемелері, жоғары білім беру
мекемелері, қосымша білім беру мекемелері және т.б. типтері педагогикалық
жүйелер деп аталады. Осы жүйелерде білім беру мен тәрбиелеу мақсаттарының
жүзеге асырылуы оқу-тәрбие барысы - бірыңғай жоспармен жүргізілетін
сабақтар, сыныптан және мектептен тыс жұмыстар жиынтығы2.
Оқу-тәрбиенің барысында тәрбие объектісі мен тәрбие субьектісінің
белсенді қарым-қатынасының мәні зор. Бұл қарым-катынастың мағынасы
педагогикалык өзара әрекет деген ұғыммен толық түсіндіріледі. Педагогика
ғылымының даму генезисін зерттеуде педагогикалық процестің біртұтастығының
аса маңызды жүйе екендігіне ерекше назар аударылып келгені байқалып отыр.
ХУІІ ғасырдан бері классикалық педагогиканың негізін салушылар:
Я.А.Коменский, Дистервег, Песталоцци, К.Д.Ушинский, т.б. және Кеңестік
пелагогиканың көрнекті өкілдері: А.С.Макаренко, Н.Крупская, Н.Луначарский,
В.Сухомлинский, т.б., Ы.Алтынсариннен бері қазақ халқының ағартушылары мен
зиялылары А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, т.б. оқыту мен
тәрбие жүйесі нақты бір педагогикалық тұтастықты қамтамасыз етуі тиіс деп
тұжырымдаған болатын12.
Қазақстанда ХХ ғасырдың екінші жартысында Қ.Бержанов, И.Мадин,
Т.Сабыров, Ж. Қоянбаев, Н.Хмель, Г.Уманов, Қ.Жарықбаев, т.б. педагог-
ғалымдар кеңестік педагогика сарынымен педагогикалық процестің
біртұтастығын сақтау идеясын қолдады және сол негізде оқыту мен тәрбие
процестерінің бірлігін қамтамасыз етуді талап етті15.
Оқыту мен тәрбие категорияларының бірлігін ұғымдық түсініктік аппаратын
ашуда олардың бірін-бірі үздіксіз толықтырып отыратына басты көңіл бөлінді.
Н.Хмельдің педагогикалық процесс туралы монографиялық жұмысында оқу-тәрбие
процесінің бірлігін қамтамасыз ету арқылы білімгерлердің және оқушылардың
іс-әрекетін ұйымдастырудың тиімді формаларын анықтау барынша шындыққа жақын
болатындығы айқындалған болатын38. Сондықтан біздің зерттеу жұмысымызда
педагогикалық процестің біртұтастығын қамтамасыз ету ЖОО білімгерлермен оқу-
тәрбие процесін ұйымдастыруды дифференциациялауға және интеграциялауға
мүмкіндік береді, сол арқылы студент жастардың топтық және ұжымдық іс-
әрекеттерін ұйымдастыру барынша қолайлы болады деп саналып отыр.
Тәрбие объектісі мен субъектісі арасында хабар алмасу (тәрбиешілер мен
тәрбиеленушілер арасында) байланысы, үйымдық іс-әрекеттік байланыстар
(бірлескен іс-әрекет), коммуникативтік байланыс (қарым-қатынас), тағы басқа
сол сияқты басқару және өзін-өзі басқару байланысы пайда болады.
Жеке тұлғаның топтық және ұжымдық дамуы мен қалыптасу кезеңдері мен
ерекшеліктері туралы А.С.Макаренко мен В.Сухомлинскийдің еңбектерінде
ғылыми теориялық тұжырымдар тағайындалған болатын. Онда жеке тұлғаның іс-
әрекетін қалыптастыруда сыртқы ықпал немесе педагогикалық әсер ету
қаншалықты тиімді болғанымен, олардың ұжымдық немесе топтық әсер ету
ықпалынан әсері аз екендігі расталған болатын24,39.
Алайда, ұжымның қалыптасуы мен дамуының психологиялық сипаттамасы басты
үш кезеңге назар аударуды қажет деп санайды. Бұл жерде ұжымның жеке адамның
жас ерекшеліктеріне тәуелсіз қандай да бір даму кезеңдерінен өту қажеттігі
заңдылығын есепке алу керек деп есептейді. Л.Кулагина және Н. Зимняяның
еңбектерінде ұжымның дамуы мен қалыптасуы үш кезеңді бастан кешіреді және
көптеген жағдайда әлеуметтік сипатта болады, сондықтан олардың:
диффузиялық, корпоративті және ассоциативті сипатта өту механизміне ерекше
назар аударған жөн деп санайды33,41.
Олай болса біртұтас педагогикалық процесс әрекет белгілі бір әлеуметтік,
географиялық, оқу-материалдық, моральдық-психологиялық және т.б. нақты
жағдайларда өтеді. Бұл жағдайларды есепке міндетті алу және мүмкіндігінше
жетілдіру керек. ЖОО білімгерлердің топтары мен ұжымдары белгілі бір
мақсатқа және көзқарастар мен қызығушылықтарды жүзеге асыруға бағдарланып
дамиды әрі қалыптасады.
Кез келген іс-әрекеттің мақсаты, құралы және нәтижесі болады.
Педагогикалық әрекеттің құралдары оның мазмүны, түрі мен әдістері болып
табылады. Осыдан келіп оқу-тәрбие барысының құрамалары, оның мақсаты,
мазмұны, оқыту мен тәрбиелеу түрлері, әдістері, сонымен қатар, нәтижесі
болып табылады. Мұның біреуінін болмауы оқу-тәрбие барысының біртұтастығын,
оның ілгері жылжуын бұзады.
Тәрбие мен оқыту барысы бірте-бірте өзін-өзі тәрбиелеу және өз бетімен
білім алу барысына ұласады. Оқу-тәрбие барысында объективтік,
әлеуметтік, тұлғаның дамуын камтамасыз ететін субъективтікке, адамның-
жеке психикалык байлығына өтеді. Сондықтан да оқу-тәрбие барысы оқыту,
тәрбиелеу, білім беру және дамыту барысының органикалык бірлігі болып
табылады. Оқу-тәрбие барысының қозғаушы күші оқушыларға талап пен
тәрбиеленушілердің оны орындау мүмкіндігінің арасындағы қарама-
кайшылық. Қойылған талаптың орындау мүмкіндігінен алшақ тұруы оқу-тәрбие
барысының дамуына кері ықпал жасайды. Сондыктан мұғалімнің
міндеті ұжымның және тұлғаның жақын, орта, өте алыс болашақтағы дамуын
жобалау, оқушылар және педагогикалық ұжымдарды зерттеу билігін игеруі
керек.
.
Оқыту мен тәрбиелеу барыстарының кызметтері, міндеттері және
мазмұндарының ерекшеліктері. Оқыту мен тәрбиелеу барыстарының бірлігі
олардың өзіне тән арнайы ерекшеліктері болмайды деген сөз емес. оқыту мен
тәрбиенің бұл айырмашылықтарын сипаттау оңай емес, оқу-тәрбие барысында, ең
алдымен, көзге олардың бірлігі түседі. Себебі, оқыту барысы тәрбиелеу
қызметін жүзеге асырады, ал тәрбиелеу барысының нәтижеге жетуі
тәрбиелеушілерді оқытпау мүмкін емес. Бұл барыстарды салыстырғанда
құбылыстардың даму диалектикасын негізге алу керек. Оқыту мен тәрбиенің
жетекшілік қызметін бөліп қараудың әдіснамалық принципі олардың
диалектикалық бірлігін айкындай түседі.
Окыту және тәрбиелеу барыстарының негізгі міндеттерін салыстырсақ, бұл
екеуінің білім беру, тәрбиелеу және дамыту сияқты үш негізгі қызметті
жүзеге асыратынын көреміз. Оқыту және тәрбиелеу барысы оқытудың дамыту
қызметін жүзеге асырудың алғы шарты болып табылады.
Оқыту дамытудың алдын алады деген тұжырымды кеңейте отырып, дамыту
оқыту-тәрбие барысының келесі кезеңдерінде нәтижелі окыту мен тәрбиелеудің
қолайлы алғышартын жасайды деуге болады. Осыған орай: бүл барыстардың
міндеттері мен мазмұндарының өздеріне тән жетекшілік сипатгамалары бар.
Мысалы, оқыту мазмұнында ғылыми ұғымдарды, түсініктерді, заңдарды,
теорияларды оқудың арнайы және жалпы бірліктері мен дағдыларын қалыптастыру
басым болады.
Ал тәрбиелеудің мазмұнында сенімдерді, ережелерді, мүраттарды,
әлеуметгік маңызды қатынастарды, белгіленген шарттарды, себептерді,
қоғамдық құнды тәртіп тәсілдері мен ережелерді қалыптастыру басым болады.
Сонымен, бүл екі барыс тұлғаның санасына, іс-әрекетіне, қатынастарына,
еркі мен көңіл-күй сезімдеріне бір мезгілде ықпал етіп, оның жалпы дамуына
алып келді. Бірақ алғашқысы көбінесе зиялылық шеңберіне, ал екіншісі,
себептік және әрекеттік сезім шеңберіне ықпал жасайды. Осының арқасында
тәрбиелеу барысы оқытудың қарқынын туғызушы себептік қозғаушы күш қызметін
атқарады.
Біртұтас оқу-тәрбие барысында оқыту мен тәрбиелеу түрлерінің
ерекшеліктері айқындала түседі. Оқытуда көбіне сабақ, семинар, тәжірибелік
және лабораториялық жұмыстар, оқудың еңбектік тапсырмалары т.б. қолданылса,
ал тәрбие барысына ұжымдық сипаттағы тәрбиелік іс-шаралар, әртүрлі қоғамдық
пайдалы еңбек, жеке тәрбиелік ықпалдар тән.
Оқу барысында жетекші орын мұғалімдікі: Ол өз жұмысында оқушылар ұжымына
сүйенеді, оқуда жауапкершілікке, тәртіптілікке қызығуды дамыта-тын өзара
біріккен әрекетке тартады. Тәрбиелеуде мұғалімдер мен тәрбиеші-лер
көмектесетін окушылар ұжымы және оның белсенді кұрамы жетекші орын алады.
Оқу барысы ресми анықталған оқушылар тобымен, сыныппен, оқу жоспарымен,
бағдарламалармен жүргізіледі. Тәрбиенің барысы былай қатаң шектелмеген, ол
тек басшылыққа алуға ұсынылған үлгі бағдарламамен жүреді. Бұл қоғамдық,
саяси, мәдени-көпшілік, көркемөнер, еңбектік түрлі іс-әрекет барысында
жүреді.
Оқыту мен тәрбиелеу әдістерінің ерекшеліктері мен өзара байланыстары.
Оқу-тәрбие барысының біртұтастығынан оқыту және тәрбиелеу әдістерінің
бірлігі ретінде педагогикалық әдістер жайында айту заңды деп есептейміз.
Бұл тұрғыда қараудың негізі - дамытылатын адам іс-әрекеті қағидасы болып
табылады. Осы қағидаға сәйкес кез келген іс-әрекетте ұйымдастыру,
ынталандыру, бақылау болады. Оқыту және тәрбиелеу әдістері тұлғаны жан-
жақты және үйлесімді дамытуға бағытталған тәрбиеші мен тәрбиеленушілердің
өзара байланысты іс-әрекеттерінің тәсілдері болғандықтан, әдістерді
ұстаздар мен тәрбиеленушілер іс-әрекетін ұйымдастыру, ынталандыру мен іс-
әрекеттің себептерін туғызу, бақылау және өзін-өзі бақылау әдістері деп үш
топқа бөлген жөн.
Сондықтан ЖОО білімгерлердің топтық және ұжымдық іс-әрекеттерін
ұйымдастыру нақты әдіс-тәсілдер мен ұйымдастыру формаларына тәуелде
болдады.
Тәрбиелеу және оқыту әдістерінің өзін топқа бөлу жағдайларына
тоқталайық.
Тәрбиелеу әдістері:
1. Тұлға санасын қалыптастыру әдістері (көзқарастарды, сенімдерді,
мұраттарды). Бүлар лекция, әңгіме, баяндау, баяндама, пікір таластыру,
конференциялар және т.б.
2. Іс-әрекет және қоғамдық тәртіп тәжірибесін қалыптастыру
әдістері. Бұлар педагогикалық талап, тапсырмалар беру, тәрбиелік
күйлерді туғызу.
3. Іс-әрекетке және тәртіпке ынталандыру әдістері. Бұлар мадақтау,
жарыс, жазалау. Осылайша үш топқа бөлінеді.
Оқыту әдістері төмендегідей үш топқа бөлінеді:
Оқуға байланысты танымдық іс-әрекет ұйымдастыру
әдістері. Бүлар сөздік, көрнекілік, тәжірибелік, репродуктивік
және шешімі табылуға тиісті мәселе бағытында ізденіс,
индуктивтік және дедуктивтік әдістер.
Оқуға байланысты іс-әрекетке ынталандыру және оның
себебін туғызу әдістері. Бүлар танымдық ойындар, оқу пікір
таластары және басқалар.
3. Оқыту барысындағы бақылау (ауызша, жазбаша,
лабораториялық) және өзін-өзі бақылау әдістері.
Сонымен тәрбиелеу және оқыту әдістерінің салыстырылған топтарының көп
жерде бірлігі бар екенін байкаймыз. Қайсысында болмасын негізгі ретінде іс-
әрекетті және карым-қатынасты ұйымдастыру алынып отыр. Айырмашылығы тек
оқытуда оқуға байланысты танымдық іс-әрекеттерге, тәрбиелеуде қоғамдық іс-
әрекеттер түрлеріне баса назар аударылады.
Осылай талдау оқу-тәрбие барысының әдістерін төмендегідей етіп жалпы
топтауға мүмкіндік береді. Педагогикалық әдістердің бірінші тобы: тұлға
санасын қалыптастыру әдістері (түсініктерді, заңдарды, теорияларды,
көзқарастарды, сенімдерді, мүраттарды және т.б.
калыптастыру).
Бұларға сөздік және көрнекілік әдістері жатады. Педагогикалық әдістердің
екінші тобы: іс-әрекет, қарым-қатынастарды ұйымдастыру және қоғамдық тәртіп
тәжірибесін қальштастыру әдістері. Бұларға оку-танымдық, оқу-тәжірибелік,
еңбектік, саяси-қоғамдык, көркем-жасампаздық, спорттық, ойындық және басқа
іс-әрекет түрлерін ұйымдастыру әдістері, әрекетті және тәртіпті реттеу,
түзету әдістері жатады.
Педагогикалық әдістердің үшінші тобы: іс-әрекет пен тәртіпке ынталандыру
және олардың туу себептері әдістері. Бұларға мадақтау, жазалау, ойындағы
көтеріңкі көңіл-күй жағдайлары, қоғамдық пікір, үлгі және басқа әдістер
жатады.
Педагогикалык әдістердің төртінші тобы: іс-әрекет пен тәртіпті бақылау
және өзін-өзі бақылау мен бағалау әдістері. Бұларға оқытудағы ауызша,
лабораториялык бақылау әдістері, тәрбиелеудегі тәртіпті байқау, бага беру
және өзін-өзі бағалау әдістері жатады.
Тәрбие әдістері оқыту әдістерімен тығыз байланыста болады. Шындығына
келгенде оқыту әдістерінің бәрі тәрбие әдістері болып табылады. Осының бәрі
бұл әдістерді біртұтас қарау керек екендігін дәлелдейді. Оқыту әдістерінің
ерекшелігі оларды пайдаланудағы жетекші ететін мақсатында. Мысалы, мақсат
оқу байланысты танымдық іс-әрекетке карасты білім, білік, дағдыларды
қалыптастыру. Ал тәрбие әдістерінің жетекші мақсаты тәртіптің қоғамдық
бағыттағы тәжірибесін қалыптастыру. Осы тұста оқыту және тәрбиелеу әдістері
білім беру, тәрбиелеу дамыту қызметін бірлесе жүзеге асырады.
Оқу-тәрбие барысы жиынтық ретінде біртұтастыққа тән кейбір қасиеттермен
сипатталады. Оқу-тәрбие барысының мақсаты тек білім беру және тәрбиелеу
міндеттерімен шектелмей, ұстаздарды әрбір окушы тұлғасын жан-жақты,
үйлесімді дамытуға бағыттайды. Оқу-тәрбие барысы өзіне енетін барыстарды
өзара күшейтеді. Мысалы, білімділіктің өсуі тәрбиеліктің өсуіне,
тәрбиеліктің арта түсуі оқу-тәрбие барысын қаркындатады т.б.
Оқу-тәрбие барысы ұстаздар мен оқушылар ұжымын жалпы мектептік біртұтас
ұжымға біріктіріп, оны оқушыларды жан-жақты дамытатын пәрменді субъектіге
айналдырады.
Оқу-тәрбие барысы оқыту және тәрбиелеу әдістерінің өзара бірігуіне
мүмкіндік жасайды.
Оқу-тәрбие барысы мектеп жұмысын түпкілікті нәтижеге, тұлғаны жан-жақты,
үйлесімді дамытуға бағыттап, мақсатты бағдарлама түрғысынан жоспарлап
жүзеге асыруға толық мүмкіндік береді.
Оқу-тәрбие барысының өзінің біртұтастығын бейнелейтін өзіне тән
заңдылықтар бар. Философияда заңдылықтар деп құбылыстар мен барыстардын
арасындағы, олардың дамуын сипаттайтын, шындығында бар, берік,
қайталанатын, қажетті және мәні бар байланыстарды атайды. Біртұтас оқу-
тәрбие барысына тән заңдылық байланысын анықтауға жүйелі-құрылымдылық
талдау көмектеседі.
Ол байланыстардың қайсысының мәні барын, қажеттілігін, онсыз бүл
барыстың мәнін және оның дамуын сипаттауға болмайтынын анықтауға мүмкіндік
береді.
Оқу-тәрбиенің біртұтас барысын зерттеуде бізге, ең алдымен, оны
әлеуметтік ортаның ауқымды барыстарымен байланыстырып, осыдан кейін осы
барыстың қүрамаларына тән ішкі байланыстарын сипаттаған жөн.
Тәрбие педагогиканың тану саласы ретінде әлеуметтік барыстармен тығыз
байланыста жүреді. Ол қоғамдағы өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар
даму деңгейімен, адамдардың өмір салтымен, пайда болатын коғамдық жаңа
қажеттіліктермен, саяси жүйемен, үстемдік етуші идеологиямен, әлеуметтік
қүрылыммен тікелей, елеулі және түрақты тәуелділікте болады. Осыларға
байланысты тәрбие мақсаты, мазмұны, түрлері мен әдістері де өзгереді.
Сонымен, қоғам қажеттігі және оны қанағаттандырудағы қоғам мүмкіндігіне
байланысты төмендегідей екі заңдылықты тұжырымдауға болады.
1. Оқу-тәрбиенің біртұтас барысы, оны мақсаты, міндеттері,
мазмұны, түрлері және әдістері коғамның әлеуметтік-экономикалық
қажеттіктеріне, идеологиясы мен саясатына байланысты болады.
2. Оқу-тәрбие барысының міндеттері, мазмұны, әдістері мен түрлері
осы окқ-тәрбие барысының жүріп отырған жағдайына тәуелді болады. Бүл екі
заңдылық оқу-тәрбие барысының сыртқы байланыстарына сай анықталады. Енді
оқу-тәрбие барысының ішкі байланыстарын, яғни оның негізгі құрамалары
(компоненттері) арасындағы заңды байланыстарын қарастырайық.
Тәрбиелеу, оқыту, білім беру және дамытудың өзара заңды байланысы.
Психологиялык және педагогикалық зерттеулер нәтижесінде окушы тұлғасын
дамытудағы тәрбиелеу мен оқытудың шешуші рөлі бар екендігі айқындалған.
Тәрбиелеу мен оқыту дамытудың алдында жүреді және оның қандай болатынын
анықтайды. Осы заңды байланыс оқыту мен тәрбиелеу арасында да бар. Оқытусыз
тәрбиелеуді жүзеге асыру мүмкін емес. Себебі, оқушының қоғамдағы әрекеті ол
оқып зерттейтін заңдылықтар мен білімдерге негізделеді. Сонымен қатар оқушы
белгілі дәрежеде тәрбиелі болмаса: оқытуды жақсы деңгейде жүргізу мүмкін
емес. Осыдан оқу-тәрбиенің біртұтас барысындағы барлық сабақтар мен
тәрбиелік іс-шаралар дамытудың жоғары және жан-жақты нәтижесіне бағытталып,
оқытудың тәрбиелеу және дамыту сипаты болуы керек екендігі шығады.
Тәрбиелеу мен өзін-өзі тәрбиелеу, оқыту мен оқу бірлігі. Оку-тәрбие
барысындағы тәрбиелеу мен оқыту тиімділігі мүғалімнің өз әрекетін оқушы
әрекетімен қаншалықты тығыз біріктіре алғанына, педагогикалык ыкпалдар
ырғағы мен одан туған тәрбиеленушілер белсенділігі ырғақтарының бірлігіне
заңды түрде тәуелді болады. Тәрбие субъектілері мен объектілер
белсенділіктерінің сәйкес келуімен оқу-тәрбие барысының нәтижелері күрт
өседі. Сонымен, тәрбиелеу мен оқыту оқушылардың белсенділігі мен
өзбетінділігін, ал педагогикалық әсер олардың өзін-өзі тәрбиелеу, өз
бетімен білім алу ынтасын, жасампаздық жан дүниесін туғызса, тәрбиелеу мен
оқытудың тиімді болғаны.
Іс-әрекет пен қарым-қатынастың тәрбиелеу мен оқытудағы шешуші рөлі.
Тәрбиелеу, оқыту және білім беру оқушылардың араласатын іс-әрекеттері мен
қарым-катынастарының сипатына белгілі бір дәрежеде тәуелді болады.
Белсенді әрекет барысында ғана адам түлғасы әрекет тәсілдерін және
заттардың нағыз қасиеттерін меңгереді. Мектепке дейінгі және бастауыш
мектеп жасы кездерінде ойын іс-әрекеті жетекші болып табылады. Дегенмен,
орта және жоғары сыныптарда да ойын өзінің оқушылардың оқуға мүдделі
болуының құралы ретіндегі ықпалын сақтайды. Ол үшін танымдық, рөлдік,
пайдалы іс ойындарын қолданған жөн. Бүл жерде компьютерлік ойындардың да
маңызы зор.
Оқу-танымдық іс-әрекет оқушылар іс-әрекетінің негізгі түрі. Мүнсыз
оқытуды қамтамасыз ету мүмкін емес. Үздіксіз білім алудың жағдайында
окушыларды оқуға қосумен қатар, оқуды үйрету, олардың оқу еңбегі
дағдыларын, өз бетімен білім алу біліктерін қалыптастыру керек.
Еңбек оқушы тұлғасын тәрбиелеудегі және дамытудағы ең маңызды құрал.
Мұның маңызы мектептің білім беру мазмұнына қоғамдық пайдалы, өнімді еңбек
енгізілген сайын күшейе түсті.
Қоғамдық-саяси іс-әрекет адам өмірінің құрамды бөлігіне айналып отыр.
Мектеп өмірінде ол балалардың окушылар үйымдары істеріне қатысуынан айқын
көрінеді. Бұл тұста мәселе - әрбір оқушыға жаны сүйетін іс тауып беру.
Тәрбиелеуде және оқытуда мүғалімдер мен тәрбиеленушілердің, сонымен
қатар окушылар арасындағы қарым-қатынастың маңызы зор. Ғылыми әдебиеттерде
кейде қарым-қатынасты іс-әрекеттің түрі деп те қарайды. Ал көптеген ғылыми
жүмыстарда қарым-катынас өз алдына ұғым ретінде қаралады. Бұл жағдайда
қарым-қатынасты адам тұлғасына өзіне тән ерекше ықпалы тұрғысынан таниды.
Сондықтан біз тәрбиелеудегі және оқытудағы тұлға аралық қарым-қатынастың
маңызына аса зер сала қараймыз.
Қарым-қатынас адамның өзі сияқты адамдар арасындағы адамға тән ерекше
қажеттігін бейнелейді. Қарым-қатынас барысында адам басқаны және өзін
таниды. Осының нәтижесінде окушы әлеуметтік тәжірибе, қоғамдық құндылықтар
иесіне айналып, өзін тұлға ретінде ұғынады.
Оқу-тәрбие барысында тәрбиеленушілердің жас және жеке ерекшеліктерін
есепке алу. Оқу-тәрбие барысының нәтижелілігі ұстаздардын
тәрбиеленушілердің жас және жеке ерекшеліктерін есепке ала білу біліктеріне
заңды тәуелді болады.
Оқушылардын әрбір жас кезеңінде өзіне тән арнайы сипаты болады. Осыны
білу негізінде соған оқыту және тәрбиелеу мазмұнын, түрлерін, әдістерін
таңдап алады.
Мысалы, бастауыш мектеп жасындағы оқушыларда зейіннің берік еместігі,
албырттығы, тез шаршағыштығы көзге туседі. Осымен бірге оларға көпшілік,
ашықтық, балалық өзінділік (қулық-сұмдықтың жоқтығы) тән. Олар мұғалімге
өте қатты сенеді. Оның әрбір сөзін, бағалауын құрмет тұтады, барлық
жағдайда оған ұқсап бағуға ұмтылады. Осының бәрі оқу-тәрбие барысында
танымдык ойындарды, танымдық іс-әрекеттерді үұымдастырудың түрлі әдістерін,
жолдарын қолдануды, оқу тапсырмаларын білікті бөлуді, оқуды, еңбектік және
қоғамдык тапсырмаларды орындауда дер кезінде көмек көрсетуді талап етеді.
Бірінші сыныпта оқушылардың өмірін кызықты құруға көмектесу керек. Бұл
жұмыста мұғалім ол үшін ақылшы ұстаз, кеңесші, жасы үлкен жолдас болып
табылады.
Оқу-тәрбие барысында ұжым мен оқушының өзара байланысы. Біздің қоғам
адамының тұлғасын калыптастыруда ұжым шешуші рөл атқарады. Осыған
байланысты әрбір оқушы ұжымның ортақ ісіне белгілі бір рөлдерден өтуі
қажет.
Оқу-тәрбие барысында міндеттердің, мазмұнның, онын түрлері және
әдістерінің өзара заңды байланысы. Оқу-тәрбиенің біртұтас барысын басқару
үшін оның мақсаттары мен міндеттері жобаланады. Ол жоба қоғамнын жалпы
мақсаттары мен міндеттеріне сүйенеді. Мақсаттары мен міндеттер заңды түрде
оқу-тәрбие барысының басқа құрамалары: мазмұнын, түрлерін, әдістерін
анықтайды. Мақсатқа байланысты анықталған мазмұн өз кезегінде оқу мен
тәрбиелеу әдістерін, түрлерін, техникалық құралдарын таңдап алуға заңды
ықпалын тигізеді.
Егер оқыту мен тәрбиелеу әдістері, түрлері және құралдары ең тиімді
жолымен әр оқушының санасына мазмұнның мәнін жеткізсе, олардың біліктері
мен дағдыларын және сенімдерін қалыптастырса, онда қарастырылатын заңды
байланыс қажетті нәтижеге жеткізеді.
Жоғарыда сипатталған оқу-тәрбиенің біртұтас барысынын заңдылықтары
жүйелі есепке алынуы керек. Бұл заңдылықтардың біріне сүйеніп, біріне
немқұрайлы қарап нәтижеге жетуді тіпті ойлауға болмайды.
Оқу-тәрбие барысының қолайлылығын педагогикалық тәжірибеде оның барлық
заңдылықтарын жүйелі жүзеге асыру арқылы қамтамасыз етуге болады.
Оқу-тәрбие барысы педагогикалық еңбекті ғылыми ұйымдастыру талаптарын
сактай құрылады. Маңызды талаптар қатарына ғылыми дәлелденген жоспарлауды,
іс-әрекет ұйымдастыруды, қатынасушылардың күш-қуатын үйлестіруді, іс-әрекет
себебін туғызды, жедел бақылау мен есепке алуды жатқызады.
Оқу-тәрбие барысын жоспарлау кезеңінде жалпы педагогикалық мақсат пен
ұжым және оның мүшелерінің нақты мүмкіндіктері мен талаптарының арасындағы
қарама-қайшылықтар анықталады, осы қарама-қайшылықтарды шешудің жақын, орта
және алыс болашақтағы үміт жолдары белгіленеді.
Оқу-тәрбие барысын ғылыми құру онан әрі қажетті мазмұн, оқыту мен
тәрбиенің әдістерін, түрлерін және құралдарын таңдап алуды көздейді. Бұлар
кейінірек ұжымның нақты іс-шараларын, сабақтарды, қоғамдық еңбектің және
басқа істерді өткізу жоспарларына енеді.
Жоспарлауда уақыт айрықша есепке алынады. Себебі, оқу және сыныптан тыс
жұмыстарға белгіленген уақытты анықтайтын құжаттар бар.
Оқу-тәрбие барысын ғылыми ұйымдастыру оның тиімді қызмет атқаруына
қажетті жағдай жасамайынша, мүмкін емес. Мектепте белгіленген құрал-
жабдықтар тізіміне сәйкес, осы заманғы әсемдік талғамы және мектеп
гигиенасы талаптарын орындай отырып кабинеггер, шеберханалар, асхана,
спорттық база, кітапхана, қоғамдық пайдалы өнімді еңбек, қызықтауларына сай
сыныптан тыс жұмыстар жүйесі жасалып, жабдықталуы қажет. Оқу-тәрбие
барысының шешуші күші барлық бастамаларда демократия, сенім,өзара кұрмет,
қолдау, іс барысындағы бірлік негізінде құрылған
ұжымындағы қажетті моральдық-психологиялық жағдайлардың дамуы болып
табылады. Мұны ескермеу мектеп ұжымы өмірінің өзіндік өрнегіне үлкен нұқсан
келтіреді.
Оқу-тәрбие барысында іс-әрекет ұйымдастыру сынып ұжымдарында, топтарда
оқушыларға іс-әрекет мақсаттары мен міндеттерін анықтау және түсіндіруден,
талқылаудан басталады. Іс-әрекеттің онан әрі дамуы оқушылардың оның
мақсаттары мен міндеттерін қабылдауына, таңдалған оқыту мен тәрбие
әдістері, түрлері және құралдары калай жүзеге асуына, ұстаздар мен окушылар
тарапынан іс-әрекеттің басқарылуы және өзін-өзі басқарудың бірлігі сақталу
не сақталмауына тәуелді болады.
Қоғамдық еңбек және оқу тапсырмаларын орындаудың реті мен тәсілдері
жөнінде оқушыларға әдепкі кезеңде нақты ақыл-кеңес беру керек, себебі, бұл
жерде оқушылар дұрыс әрекет тәсілдерін үйрену үстінде болады. Бұл
кезеңдердегі үстаздардың жедел көмегі оқушылардың ынта-жігерін, өзіндік іс-
әрекеті мен жауапкершілігін тежемейтіндей орынды сипатта жүруі жөн.
Оку-тәрбие барысында еңбекті ғылыми ұйымдастыру (ЕҒ¥) оған қатынасатын
мұғалімдер, тәрбиешілер, оқушылар белсенді тобының, еңбек ұжымдары
өкілдерінің, жанұяның, ата-аналардың белсенді құрамының күш-жігерін білікті
үйлестіруді талап етеді. Бұлардың әрекеттері мен талаптары бірлігі оқу-
тәрбиенің біртұтас барысын құрайтын барлық оқу-тәрбие іс-шараларының
тиімділігін шексіз күшейтеді.
ЕҒҰ орта білім беретін мектептің ресми күжаттарында жан-жақты
көрсетілген оқушылар мен мұғалімдерді іс-әрекетке ынталандырудың көп
түрлерін қамтиды. ЕҒҰ маңызды бөлігі жақсы калыптасқан байланыс, оқу-тәрбие
барысы жайлы жедел мағлұмат алу болып табылады. Осы мақсатта оку барысында
жеке және жаппай сұрау, жазбаша және лабораториялық бақылау жүмыстары,
сынақ және емтихандар жүргізу колданылады. Жақын болашақта оқу-тәрбие
барысындағы кері байланыстың қуатты кұралы компьютерлік бақылау және өзін-
өзі бақылау болмақ.
Оқу-тәрбие барысы оның нәтижесін талдаумен тұйықталады. Мұғалім өзінің
қолы жетерлік байкаудың, оқушылар жұмысын, сыныптағы тәрбие жұмысының
сапасын талдау әдістері мен белгіленген міндеттердің шешілу дәрежесін
зерттейді. Бұл жерде тәрбиеліктің жетімсіздігі мен оқуда артта қалуға
талдау жасаудың ерекше маңызы бар. Мұның басым себептерін анықтамай, оқу-
тәрбие барысының келесі шеңберін белгілеуге болмайды. Оқыту мен тәрбиелеу
нәтижесін есепке алуда қағазға түскен мәліметтер мен жазба есептерді
мейлінше аз пайдалану керек.
Адам іс-әрекетін ғылыми үйымдастырудың жалпы теориясында қазіргі кезеңде
оны күшейту мен қолайлы етуге көп зер салынуда. Мүның оқу-тәрбие барысына,
ондағы мүғалімдер мен окушылардың іс-әрекеттеріне тікелей қатынасы бар.
Оқу-тәрбие барысын күшейту дегеніміз әрбір уақыт бірлігінде оку-тәрбие
барысының нәтижелігін арттыру деген сөз. Мұғалімнің еңбекті күшейтуі
жоғарыда сипатталған окыту мен тәрбиелеу барыстарына қойылатын барлык
талаптарды жүзеге асырумен тығыз байланысты. Дегенмен, педагогикалық іс-
әрекет күшейтуге тікелей бағытталған қозғаушы күштер бар. Солардың ішіндегі
тәжірибелік мәні бар маңыздылары:
Оқу-тәрбие барысының мақсатқа бағытталған күшейту, берілген сынып,
оқушылар ұжымы, еңбек тобының қол жетерлігін ескеріп, оку мен тәрбие іс-
шараларын міндеттерін мүмкіндігі болғанша күшейту шегіне дейін көтеру;
Оқушылардың оқу, қоғамдық, еңбектік және басқа да іс- әрекеттің
себебін тереңдету, алда тұрған іс-әрекетке мүдделігін, анық
нәтижелігін орындалуына борыштылығын және жауапкершілігін арттыру;
белгілі бір жасқа және окушылар даярлығына сай қол жетерлігін ескеріп,
қажетті хабардың ең жоғарғы шамасын, көлемін және күрделілігін сақтай
отырып әрбір сабақтың және тәрбиелік іс-шаралардың берілетін хабар
тұрғысынан қарағандағы сиымдылығын арттыру;
табысқа шабыттандыратын, күш-жігерін туғызатын оқушылардың оқу,
қсгамдық, еңбектік іс-әрекет қарқынын шамадан тыс салмақ сезбейтіндей,
бірдей уақыт ішінде елеулі іс орындалатындай етіп үдету;
оқушылардың танымдық және қоғамдық пайдалы іс- әрекет жандандыратын
тәрбиелеу және оқыту әдістерін енгізу;
оқу мен тәрбие іс-әрекетінің әрбірі оқушының ынтасын,
өзіндік іс-әрекетін дамытатын ұйымдастыру түрлерін енгізу;
оқушылардың оқу-танымдық және сыныптан тыс іс- әрекеттерінің нәтижесін
арттыратын, компьютерлерді қоса алғанда, техникалық құралдарды пайдалану;
оқушылардың өз бетімен білім алу, өзін-өзі тәрбиелеу дағдылары мен
біліктерін мүмкіндігінше дамыту.
Оқу-тәрбие барысын күшейтетін осы қозғаушы күштерді жеке-жеке
қарастырайық. Оқу-тәрбие барысы әр сабақтың және тәрбие іс-шараларының
мақсатқа бағыттылығы артқан сайын күшейе түседі. Мақсат адам әрекетінің
сипатын және тәсілдерін заң сияқты аныктайды. Саналы ұғынылған мақсатқа
тезірек жетуге болады. Мұғалімнің мақсаты - әрбір сабақтан және тәрбие іс-
шараларында жүзеге асырылатын білім беру, тәрбиелеу және дамыту мақсаттарын
өте дәл ойластыру. Егер мақсат оқушыны еліктіретін болса, онда оқушының өзі-
ақ алдына қысқа және ұзақ мерзімді мақсаттар қояды. Ең бастысы - бүл
мақсаттардың қол жетерлік болуы. Мәселенің негізі оқушыға мұғалімнің
білікті көмек көрсетуінде. Тәрбиеленушінің еркіне қысым және өктемдік
көрсетпей, оның қызығуын жұмылдырып, мұғалім өз зейінін алға қойылған
міндетті қалай орынды шешуге аударады. Оқу-тәрбие барысын кушейтуде жәй
міндет қою ғана емес, оған қол жетерлік бола тұрса да, оны орындауда оқушы
оқудан және сыныптан тыс жұмыстан өз бетімен қол үзіп қалмайтындай ету
керек. Сабақ немесе түрлі іс-шаралар соңында міндетті орындау
қорытындылануы қажет.
Мақсатты міндеттерді іс-әрекет барысында жүзеге асыру оқушылардың сонғы
нәтижеге қатынасына байланысты. Оқу мен қоғамдык пайдалы іс-әрекет себебін
тереңдете түсу іске кызыға катынасуды қалыптастыруға көмектеседі. Оқылатын
тақырыптарға көкейкесті мәселені айқьшдау, ғылым мен техниканың осы заманғы
нәтижесін көрсететін мысалдар, оқу материалы мен қоғамдык даму байланысын
көрсететін салыстырулар мен үқсастықтар оқытудың мәнін көтере түседі.
Оқу-тәрбие барысының карқынын әрбір сабак пен тәрбие іс-шараларының
хабар мазмұнын ауқымын кеңейту арқылы көтеруге болады. Осы мақсатта
педагогикалық еңбек шеберлері сабақта теориялық материалдарды ірі-ірі
бөліктермен брріп, онан әрі оның әрқайсысынан мұқият практикалық жұмыс
жүргізеді. Көптеген мұғалімдер ғылыми-педагогикалық әдебиеттен жаңа
деректерді, мысалдарды, бейнеленген құбылыстарды тауып, орынды пайдаланады.
Мазмұнның өсе түскен ауқымы оқушыларға киындык туғызбас үшін мазмұндағы ең
басты, мәнді мәселені үздіксіз ерекше айқындаған жөн. Сондықтан да жаңа
бағдарламаларда оқылатын тақырыптардағы негізгі ұғымдар, жетекші кағидалар,
ең маңызды біліктер мен дағдылар арнайы бөлініп беріліп отыр.
Тәрбиенің мазмұнына келетін болсақ, оны күшейту мақсатында оның оқушы
тұлғасының барлык жағына, яғни зиялылығына, еркіне, сезіміне, іс-әрекет пен
қарым-қатынас сипатына ықпал жасау керек. Тәрбие барысының мазмұны хабарлы,
дәлелді, анық, сезімді, ерікті жүмылдыратын, жанды әрекет пен колайлы қарым-
қатынасқа бағыттайтыны болуы шарт.
Іс-әрекет қарқынын күшейту оқушыларға тезірек нәтижеге жетуге
көмектеседі. Бұл бағыттағы жұмыстың маңызды тәсілдері сабақтағы оқу, жазу,
есептеу қарқынын дамыту болып табылады. Мысалы, 1 сынып оқушылары I жарты
жылдықта минутына 15-20 сөз және белгілер, II жарты жылдықта минутына 20-25
сөз және белгілер оқу қарқыны шектері осы шамамен анықталады, 2 сыныпта I
жарты жылдықтың соңына 35-45, II жарты жылдықтың соңына 45-55, 3 сыныптың I
жарты жылдығында 55-65, II жарты жылдығында 65-75, 4 сыныптың I жарты
жылдықтың соңында 75-85, II жарты жылдыктың соңында минутына 85-95 сөздер
мен тыныс белгілері оқылуы керек. Тез жаза білу үшін қолдың қоспасын
(білезігін), саусақтарын дамытатын жаттығулар жүргізіледі.
Сыныптан тыс жұмыстарда іс-әрекет қарқынын еңбек өнімділігі мөлшерін,
тапсырманың орындалу мерзімін белгілеу, жарыс ұйымдастыру және тағы басқа
тәсілдермен қамтамасыз етіледі.
Оқу-тәрбиені қарқынды ету оқушылардың оқуы мен қоғамдық пайдалы іс-
әрекетін жандандыратын әдістердің көмегімен жүзеге асырылады. Мұны шешімін
табуға тиісті мәселелер көтере отырып әнгіме, зерттеу мақсатындағы
тәжірибелер, сабақтағы оқушылардың кітапты қызықтай отырып өз бетімен жұмыс
жасау сияқты әдістер арқылы жүзеге асырады. Оқушылардын ойлау қабілетін
оқуға байланысты пікір таластырулар елеулі кеңейтеді. Сабақтан алгоритмдер
және информатиканы білікті пайдалану, лабораториялық және демонстрациялык
тәжірибелер жүргізу де оку жұмысын күшейтеді. Оқушылардың ынтасы мен
өзіндік іс-әрекетін дамытатын әдістер тәрбие жұмысын күшейтеді. Бұлар
қоғамдық-саяси және өнегелік тақырыптардағы пікір таластырулар, спорттык,
сахналандырылған ойындар, олимпиадалар және т.б. өкінішке орай, тәрбие
жұмысының тәжірибесінде мұғалім түрлі іс-шараларды оған үнемі қатынасатын
оқушылар тобымен ұйымдастырылып, көпшілік оқушы көрермен және тыңдаушы
ретінде қала береді. Тіпті кейбір мұғалімдер іс-шаралар жоспарын жасап, көп
істерді нәтижелі жақсы болады деген оймен өзі орындайды. Бұл - үлкен қате.
Мұны түзетудің жолы кез келген іс-шараларды ортақ талқылап, тапсырмаларды
оқушыларға бөліп беріп, әркайсысының іске икемдігін анықтап, білмейтіндерге
үйрету болып табылады.
Тәрбиелеу мен оқытуды күшейту окушылардың танымдық және қоғамдық
белсенділігін арттыратын оку-тәрбие жүмысын ұйымдастыру және оның түрлері
сапасына тәуелді болады. Тәрбие жұмысын күшейтудің түрлеріне байқаулар,
конкурстар, олимпиадалар, кәсіп иесі шеберлерінің жарысы т.б. жатады. Оқыту
мен тәрбиелеуде окушылардын оқу-танымдық іс-әрекетін жандандырудың жаңа
жолдарын компьютерлер мен техникалық қүралдар қолдану ашып береді. Жеке
бекітілген компьютер оқушыны самарқау тыңдаушыдан білімді игеру барысының
субъектісіне айналдырады. Бұл жағдайдағы оқушы күйінің өзі іс-әрекет
барысын күшейтеді. Оқушылардың бос уақытын орынды пайдалануға сыныптан тыс
жұмыстарда компьютерлер осы кезде кең пайдалануда. Әдеттегі окытудын
техникалық құралдарын түрліше және ұқыпты пайдалану да олардың тиімділігін
арттырады.
Оқыту мен сыныптан тыс жұмыстарды күшейту мақсатында мектепте оқытуға
үйрету бағытында арнайы жұмыс жүргізіледі. Оқушылардың оқу білігі мен
дағдыларын қалыптастыру мектепте және үйде олардың өз бетімен кітаппен
жұмыс істеуге, еңбекпен демалысты ұқыпты ұйымдастыру дағдысын дамытады,
тапсырмаларды орындауға уақытты іскерлікпен бөлуге, оларды орындаудың
ыңғайлы ретін таңдап алуына даярлайды. Үй жұмысын орындау, жоспар, тезис,
конспект жасау, жаңа хабарлармен жұмыс жасау жөнінде нұсқаулар жасалған.
Осы нұсқауларды қолдану оқу еңбегін жандандыруға жәрдемдеседі.
Өз бетімен білім алу және өзін-өзі тәрбиелеу барысы окыту мен
тәрбиелеуді күшейту нәтижесі ретінде керінеді. Тәрбиелеу мен оқыту өз
бетімен білім алу меы өзіп-өзі тәрбиелеу деңгейіне көтерілгенде тәрбиешілер
мен тәрбиеленушілер күші біртұтастыққа ие болып, соның есебінен тәрбиелік
ықпалдар елеулі күшейеді. Оқу-тәрбие барысының мақсаты, мазмұны, түрлері,
әдістері мен құралдары сияқты құрамаларына қатынасы бар тәрбиелеу мен
окытуды күшейтудің кейбір тәсілдері, міне, осылар. Орайына қарай осылардың
ішінен қажетті тәсілдерді таңдап алу, нақты жағдайға карай пайдалану
белгілі уақыт ішінде алға қойылған міндеттерді шешуге мүмкіндік береді.
Қолайлы ету дегеніміздің өзі (оптималандыру) оқу-тәрбие барысының нақты
жағдайлары мен міндеттерге ең жоғарғы сәйкес келуі деген сөз. Немесе
берілген жағдайда кез келген міндетті шешудің ең ыңғайлы жағдайын таңдап
алу. Оқу-тәрбие барысын қолайлы ету деп айқындалған шарттар тұрғысынан
қарағанда оқыту мен тәрбиелеудің берілген жағдайда міндеттерін, мазмұнын,
түрлерін, әдістерін ғылыми негізде таңдап алып, ең жақсы жүзеге асыруды
айтамыз.
Қолайлы етудің теориясы мен әдістемесі педагогикалық еңбекті ғылыми
ұйымдастырудың құрамды бөлігі болып табылады. Мақсатқа сәйкес іс-әрекеттің
негізі ретінде ыңғайлы шешімді таңдап алуға жағдай жасайды.
Педагогикалық шешімдерді колайлы таңдап алу теориясының әдіснамалық
негізі диалектикалық-материалистік тұрғыдан қарау болып табылады. Шешім
қабылдауда жүйенің құрамаларының өзара заңдылықты байланысы ескерілсе ғана
қолайлы жағдай тандалып алынды деп есептеуге болады.
Қолайлы етуге ақиқаттың нақтылығы жайлы диалектикалык-материалистік
тұжырымның барлық жағдайларға елеулі әдіснамалық мәні бар. Бұл тұжырымнан
барлық жағдайларға да жауап беретін ортақ шешім табудың мүмкін еместігі
шығады. Оқыту мен тәрбиелеудің әдістерін дамыту туралы сөз болғанда қолдану
шарттары мен шеңберін көрсетпей, әдістемелік нұсқау беруге болмайтынын баса
айту керек.
Қолайлы ету іс-әрекеттегі басты буынды айыру қажеттігі женіндегі
әдіснамалық тұжырымға сүйенеді. Оқу-тәрбие барысында ең басты, мәнді
нәрсеге сүйенбей, оны күшейтудің колайлы жолын тауып алу мүмкін емес.
Кезінде өте тұлғалы кеңес педагогы Ф.Ф.Королев былай деп жазған болатын:
Болашақ дамыту барыстарын қолайлы басқару идеясы іс-әрекеттің барлық
шеңберіне тән сипатқа ие болуына, жетекші болуына алып келеді.
Қолайлы ету барысы колайлы шешім қабылдауды психологиялық негіздеуге
сүйенеді. Қолайлы ету психологиялық түрғыдан қарағанда белгілі бір міндетті
тиімді шешуде зиялылық-еріктік тоқтамға келу больш табылады. Бастапқы
жағдайдан шешім қабылдауға дейін мынадай кезеңдер болады:
- алға қойылған міндетті шешудің мүмкін боларлық бірнеше жолдарын
ойластыру;
- олардың ішінен берілген жағдайға сай ең қолайлысын таңдап алудың
қажеттілігіне жету;
осыған ұксас міндеттерді шешу тәсілдерінің салыстырмалы
тиімділігі жөніндегі берілгендермен танысу;
- мүмкін боларлық жолдардың санын екіге дейін қысқарту;
- осы екеуінің тиімділігін салыстыру және шешімін табуға
кететін уақытты есептеу;
- қолайлы етуге ең сай келетін бір жолды таңдап алу.
Қолайлы жолды таңдап алу педагогикалық ойлаудың шешімін табылуға тиісті
мәселені көтере отырып, ізденудің өзіндік өрнегін талап етеді.
Оқыту мен тәрбиелеудің қолайлығының шарттары (критерийлері) болды. Бұл
жерде біз қолайлы ету теориясы мектептің алдына жаңа міндеттер қоймайтынын,
тек қоғам дамуының әрбір тарихи кезеңіне сәйкес алға койылатын міндеттерді
шешудің ең тәуір жолдарын табуды үйрететінін есте ұстауымыз керек.
Қазіргі кезде оқу барысын колайлы етіп құрғанда сыныптағы әрбір окушы ең
жоғарғы мүмкіндіктің деңгейіне қарай оқы материалын игеріп, өзінің
тәрбиелігі мен дамуында ілгері жылжиды. Сондықтан оқытуды қолайлы ету
оқушылардың шын оқу мүмкіндіктерін міндетті түрде алдын ала зерттеуді кажет
етеді.
Шын оқу мүмкіндігі - қолайлы ету теориясына енгізілген жаңа ұғым. Шын
оку мүмкіндігі өзінде ішкі (денсаулык, білім деңгейі, ойлаудың дамуы, оқуға
қатынасы, жауапкершілік) және тұлғаға енетін сыртқы шарттардың (жанүя,
қатарларының ықпалы) бірлігін бейнелейді. Мұғалім оқушының тек бүгінгі шын
оқу мүмкіндігін ғана емес, оның жарқын болашақтағы даму шеңберін де білуі,
яғни өзінің бағытты көмегі және басшылығы арқасында окушылар қандай
тапсырманы орындап, қандай деңгейдегі қиындыкты жеңе алатынын білуі керек.
Сонымен, оқытуды колайлы етудің бірінші шарты әрбір оқушыны үлгерімі
дамудың жарқын болашағы шеңберіндегі оның шын оқу мүмкіндігіне сай келетін
деңгейіне жету болып табылады.
Оқытуды қолайлы етудің екінші шарты мұгалімдер мен окушылар үшін
мемлекеттік стандартта анықталған сабаққа және үй жұмысына қаралған уақытты
басшылыққа алып орындау болады.
Осыған сәйкес тәрбиелеуді қолайлы етудің бірінші шарты алға қойылған
мақсаттар мен міндеттер деңгейіне сай келетін тәрбие нәтижесіне жету болып
табылады. Өткізген тәрбиелік іс-шараларды талдай отырып, мұғалім тұлғаны
жан-жақты және үйлесімді дамыту міндетіне жете алады ма, әлде, жоқ на, ол
міндеттерді шешуде қолда бар шаралар көздеген мақсатқа жеткізсе, онда
қолайлы нәтиженің болғаны.
Тәрбиелеуді қолайлы етудің екінші шарты сыныптан тыс тәрбие жұмысына
бөлінген уақыт ережелерін орындау болады. Тәрбиелеу үшін көп уақыт керегі
жоқ, аз уақыттың өзін орынды пайдалану керек, - деген А.С.Макаренконың
тұжырымы мұғалімнің тәрбиелік ісінде жетекші орын алуы керек.
Оқу-тәрбие барысын қолайлы ету тәсілдері бар. Бүл тәсілдердің жүйесі
төмендегідей:
1. Мұғалім нақты сабаққа немесе тәрбиелік іс-шараға оқушыларға білім
берудің, тәрбиелеудің және дамытудың біртутас міндеттерін лайықты таңдап
алады.
Міндеттерді белгілі бір сыныптың ерекшеліктерін еске ала нақтылайды.
Алға қойылған міндеттерді нәтижелі шешуге кажетті мазмүнды тандап
алып, ондағы басты, елеулі мәселені айқындайды.
4. Оқыту мен тәрбиелеу әдістерінің, түрлерінің және құралдарының ішінен
қажеттісін таңдайды.
Қажетіне қарай оқу-тәрбие барысына шұғыл түзетулер енгізеді. Бүл -
мұғалімдер мен тәрбиешілер шеберлігінің өте маңызды белгісі.
Оқыту-тәрбие барысын қолайлы етудін жинақтаушы тәсілі қолайлы ету
шарттары тұрғысынан нәтижелі және жұмсалған уақытты талдау болып
табылады.Қолайлы ету-әдістемелік жасампаздықтың, оқыту мен тәрбие-
леудегі сіңірілген мазмұнынан өту, мүғалімдердің педагогикалык ойлауын
дамыту жолы.
Біртұтас педагогикалық процестегі білімгерлердің топтық және ұжымжық
іс-әрекеттерін ұйымдастыру ең алдымен оқу-тәрбие жұмыстарының мазмұнына
байланысты болады. Қазақстанда ХХІ ғасырдың басында жаңа педагогикалық
парадигмалардың оқу-тәрбие процесіне енгізілу мүмкіндіктері қарастырыла
бастады. Осы тұрғыдан елімізде білім беру реформаларының ең өзекті мәселесі
білім беру философиясын айқындау, сол арқылы әлемдік білім беру
кеңістігінің ортақ мазмұнына жақындау мәселесі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
жұмыстарын ұйымдастыру
Мазмұны
Кіріспе
3
1. Оқу-тәрбие процесінің біртұтастығы – оқушыларды жан-жақты дамытудың
негізгі қозғаушы күші
8
Оқыту мен тәрбиенің бірлігі мен ерекшеліктері
8
Гуманистік педагогикалық концепция және олардың оларға сипаттама
2. Бастауыш мектепте оқыту үрдісін гуманитарландыру мазмұны
2.1 Оқу-тәрбие процесін гуманитарландырудың мазмұндық құрылымы 26
2.2 Білім мазмұнын рухани құндылықтармен қамтамасыз ету
43
Қорытынды
58
Пайдаланылған әдебиеттер
59
Кіріспе
Қазіргі жағдайда,елімізде күрделі қоғамдық өзгерістер мен түрленулер
кезеңінде білім беру саласын реформалау,оның ішінде жоғары оқу орындарында
болашақ мамандарды даярлау мәселесі ерекше өзекті болып отыр. Елімізде жаңа
ғасырдың білімдік және өркениеттік кеңістігіне ену мүмкіндігін қамтамасыз
ету барысында жоғары мектептің білім және тәрбие мазмұнын реформалаудың
жаңа парадигмасы қалыптасты. Оның негізгі элементтері білім саласындағы
мемлекет саясатының концепциясында,Үкіметтің, Білім және ғылым
министрлігінің жоғары мектеп саласына қатысты қабылданған қаулы-қарарлары
мен шешімдерінде, Қазақстан-2030 стратегиялық бағдарламасының білім,ғылым
және мәдениет туралы басты ұстанымдарында көрсетілген. Мемлекеттік
құжаттарда аталған ұстанымдарды жүзеге асырудың факторлары ретінде: жоғары
білім беру парадигасын жаңа типті маман даярлауға бағыттау; шығармашылықпен
қызмет етуге қабілетті жан-жақты жетілген тұлға тәрбиелеу; кәсіби
мамандықтар бойынша терең берік білім беру алынған.
Қазақстанда қалыптасып отырған қоғамдық және әлеуметтік саясатқа
қатысты жоғары оқу орындарында маман даярлау мен азамат даярлау сапалары
арасында үлкен алшақтықтар байқалуда. Елімізде қабілетті мамандар жоғары
сауаттылықпен және білімділікпен қатар азамат тұлғасын қалыптастыру өзекті
мәселелердің бірі. Түрлі оқу орындарында сапалы кәсіби даярлау процесі
нақты пәндер бойынша кәсіби білімдер,біліктілік пен дағдылар жинау ғана
емес, сонымен бірге білімгерлердің азаматтық, тұлғалық дүниетанымын,
көзқарасын қалыптастыру арқылы жүргізілуі дұрыс деп табылады.
Қазақстан тәуелсіздігін алғалы білім беру саясатының өзгеруіне сәйкес
жастар тәрбиесінің мазмұны да өзгеріп, оған өз Отанын сүйетін патриот
тәрбиелеу қажеттілігі басты міндет ретінде енгізілді. Әлемдік мәдениеттің
түрлі ағымдары тоғысып, бүкіладамзаттық құндылықтардың өлшемдері мен мән-
мағынасы туралы түрлі жағымсыз түсініктер мен ұғымдар қалыптаса бастады.
Дәл осындай кезеңде әрбір ұлт,ел өз болашағын жастар тәрбиесін дұрыс жолға
қою арқылы қамтамасыз етуде деп тауып,оларды жүзеге асырудың тиімді мазмұны
мен формаларын айқындауды міндет етті. Қазіргі маман – шебер
ұйымдастырушы,еңбекті ғылыми тұрғыдан ұйымдастыру принциптерін практикада
қолдануға қабілетті болуы тиіс.
Сондықтан білімгерлердің даму және қалыптасу процесін басқару үшін
олардың әрқайсысының ерекшеліктерін дұрыс анықтау қажет, олардың өмірі мен
әрекеттерін, жақсы қасиеттерінің даму мүмкіндіктері мен перспективаларын
мұқият талдап, зерттеген жөн. Оқушылардың оқу процесі мен тұрмысын терең,
жүйелі зерттеу олардың тәрбиесіне деген көзқарастың басты шарты болып
табылады. Тәрбиешілердің психологиялық, педагогикалық бақылаулары немесе
жүйелілігі білімгерлердің жас және дара ерекшеліктерін, әлеуметтік-
психологиялық және дара ерекшеліктерін, әлеуметтік-психологиялық және де
басқада ерекшеліктерін зерттей алуы, олардың әрекеттерін басқара алуы оқу-
тәрбие процесін жоспарлы және бағдарлы етуге мүмкіндік береді. Оқу-тәрбие
прцесін басқаруда психологиялық, педагогикалық білімдерсіз жан-жақты
дайындалған ғылыми дүниетанымды, маман даярлау және білімгерлерді кәсіби
қызметке дайындау мүмкін еместігі айқындалып отыр.
Оқушылардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыруда гуманистік көзқарас
басты орын алғанда ғана тәрбие жүйесінде ізгіліктік ниеттер мен қасиеттер
басым болатыны белгілі. Осы тұрғыда, мектептегі тәрбие жұмыстарының
мазмұны осы принципке сәйкес құрылуы тиіс. Сол себепті білімгерлердің
гуманистік көзқарастарын қалыптастыруда ұлттық мәдениеттің жетістіктерін
пайдаланудың педагогикалық шарттарын анықтау қажеттігі туындап отыр.
Болашақ азаматтың азаматтық, тұлғалық қасиеттерінің гуманистік
дүниетанымға сәйкес дамуы мен қалыптасуы педагогикалық проблемаларға
жатады.
Жоғары оқу орындарында оқушыларға гуманистік тәрби бере алатын
мамандарды дайындау мәселелері ғалым-педагогтарды әрқашан толғандырған және
олар өз жұмыстарында аталған мәселелердің зерттелу дәрежесі мен
перспективалары туралы түрлі нәтижелер көрсетеді. Жоғарғы мектептегі оқу-
тәрбие процесін жетілдіру,жоғары деңгейлі маман даярлау мәселелеріне
арналған (О.А.Абдулина, С.И.Архангельский, М.Агилов, В.П.Беспалько,
Ю.К.Бабанский, А.А.Вербицский, В.Н.Вергасов, Ю.К.Васильев, В.С.Грибова,
Ф.Н.Гоноболин, В.А.Кан-Калик, Р.Н.Низамов, Н.В.Кузьмина, А.Я.Лернер,
А.С.Маслов, В.Е.Краевский, А.И.Пискунов, В.А.Сластенин, Н.Г.Хмель,
Ф.Янушкевич және басқалар).
Жоғары білім беруді гуманитаризациялау мен гуманизациялауға арналған
ғылыми еңбектер (А.Г.Асмолов, А.Абдульханова-Славская, В.Г.Афанасьев,
Ш.А.Амонашвили, А.А.Бодалев, В.И.Бакштановский, Д.Бок, А.П.Валицкая,
Г.С.Георгиева, К.Геллерт, В.Е.Давидович, А.Ю.Закгейм, А.А.Леонтьев,
А.Ф.Лосев, А.А.Мелик-Пашаев, Е.Н.Степанов, О.В.Медведева, Г.К.Нұрғалиева,
М.Раджаев, С.М.Разин, А.И.Субетто, А.С.Сластенин, В.Е.Шукшинов,
Е.А.Шиянов,Т.М.Шамова және басқалар) жеке тұлғаныәлеметтендіруге,
гуманистік көзқарастар қалыптастыруға назар аударған.
Жоғары оқу орындарында болашақ маман даярлау мәселесіне арналған
әдебиеттерді шолу, оның психологиялық-педагогикалық аспектілерін анықтап
берді (Б.Б.Бюриков, П.Я.Гальперин, Е.С.Геллер, Ю.Б.Гиппенрейтер,
М.С.Дмитриева, В.Г.Иоффе, Б.М.Кедров, А.М.Матюшкин, Е.И.Мащбиц, А.И.Раев,
С.Я.Рубинштейн, А.М.Сохор, Н.Ф.Талызина, Л.И.Холина, В.А.Якунин,
И.А.Колесникова, Г.Б.Корнетов, Е.Н.Степанов, Л.М.Лузина және басқалар).
Қазақстан Республикасы жоғары мектеп педагогикасы саласында болашақ
мамандарды кәсіби даярлаудың түрлі аспектілері бойынша зерттеу жұмыстары
(А.П.Сейтешов, М.М.Құлдыбаев, А.Е.Әбілқасымова, В.Н.Косов, А.А.Бейсенбаева,
Т.К.Кенжебаев, А.А.Құдайқұлов, Л.Х,Мажитова, Э.М.Мамбетакунов, Н.Д.Хмель
және т.б.) ұлттық кадрларды қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздерін
анықтап берсе,жас маманның гуманистік көзқарасын қалыптастырудың ұлттық
мазмұндағы құралы қазақ этнопедагогикасының тәлім-тәрбиелік потенциалын
пайдалану мүмкіндіктері туралы (Ж.Наурызбай, Қ.Жарықбаев, Ә.Табылдиев,
С.Қалиев, Қ.Бөлеев, С.Ұзақбаева, К.Қожахметова, Ә.Қамақ, Ы.Өршыбеков,
Қ.Болатбаев, А.С.Мағауова, т.б.) көптеген еңбектер жарық көрді.Жоғары
келтірілген зерттеу жұмыстарында соңғы 10 мерзім ішінде қазақ
этнопедагогикасы тиімді тәрбие құралы ретінде Қазақстанның барлық
мекемелерінде қолданылып жүрілгенін, оның ұлтымыздың салт-дәстүрі мен әдет-
ғұрыптарының гуманистік идеяларын насихаттау мүмкіндіктерінің мол екендігі
дәлелденген.
Алайда жоғары оқу орындарында білім алушы жастардың гуманистік
көзқарастарының қалыптасу дәрежесінің төмен,әрі біркелкі емес екенігі
анықталып отыр. Осы мәселенің басты себебі негізгі мәселе педагогика пәнін
оқытудың мазмұны мен оқытуды ұйымдастыру формаларына келіп тіреледі.
.Аталған қарама-қайшылықтарды шешуге оқушылардың гуманистік
көзқарастарын қалыптастырудың педагогикалық шарттарын анықтауды және оларды
ғылыми-теориялық тұрғыдан негіздеу арқылы қол жеткізуге болады.
Сол себепті, жаңа тәлім-тәрбие концепцияларына психологиялық-
педагогикалық талдау жасау арқылы олардың оқушылардың тәрбие жүйесіндегі
орындарын анықтау өзекті педагогикалық мәселе болып отыр. Аталған
мәселені педагогикалық аспект тұрғысынан зерттеу мақсатында диплом
жұмысының тақырыбын Бастауыш мектепте оқыту үрдісін гумагитарландыру деп
алдық.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш мектепте оқыту үрдісін гуманитарландыру мазмұнын
анықтау
Зерттеу нысанасы: Бастауыш мектептің оқу-тәрбие процесі
Зерттеу пәні: Басиауыш мектептің оқу бағдарламаларына, оқу материалдарына
гуманистік мазмұн беру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: оқушылардың гуманистік көзқарастарын
қалыптастырудың педагогикалық шарттары айқындалса, онда оқушы тұлғасы мен
дүниетанымы дұрыс қалыптасады, олардың ізгіліктік ниеттері мен сезімдері
тұрақталады. Гуманистік көзқарастың рухани құндылықтардың жетекші күші
екендігі анықталынып, оны қалыптастырудың мазмұндық және әрекеттік
жүйелерін дайындау мүмкіндігі туындайды.
Зерттеу міндеттері:
1. Жеке тұлғаны тәрбиелеу туралы негізгі ой-пікірлерге әдіснамалық талдау
жасау арқылы басты ұстанымдарды анықтау;
2. Оқыту процесінде оқушыларда гуманистік көзқарас қалыптастыру жүйесіне
ұғымдық-түсініктік талдау жасау, негізгі ұғымдарды айқындау;
3. Бастауыш мектепте білім мазмұнын гуманитарландырудың құрылымдық-
логикалық мазмұнын анықтау;
5. Таңдап алынған теориялық ұстанымдар мен тәжірибелік жұмыстар негізінде
қазақ этнопедагогикасының материалдарын оқушылардың гуманистік
көзқарастарын қалыптастырудың тиімді құралдары екенін тұжырымдау және
қорытындылау.
1. Оқу-тәрбие процесінің біртұтастығы – оқушыларды жан-жақты дамытудың
негізгі қозғаушы күші
1.1 Оқыту мен тәрбиенің бірлігі мен ерекшеліктері
Тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің ұйымдастырылған түрде өзара
әрекеттесетін мектеп, техникалык және кәсіптік білім беру мекемелері, орта
білімнен кейінгі кәсіптік білім беру мекемелері, жоғары білім беру
мекемелері, қосымша білім беру мекемелері және т.б. типтері педагогикалық
жүйелер деп аталады. Осы жүйелерде білім беру мен тәрбиелеу мақсаттарының
жүзеге асырылуы оқу-тәрбие барысы - бірыңғай жоспармен жүргізілетін
сабақтар, сыныптан және мектептен тыс жұмыстар жиынтығы2.
Оқу-тәрбиенің барысында тәрбие объектісі мен тәрбие субьектісінің
белсенді қарым-қатынасының мәні зор. Бұл қарым-катынастың мағынасы
педагогикалык өзара әрекет деген ұғыммен толық түсіндіріледі. Педагогика
ғылымының даму генезисін зерттеуде педагогикалық процестің біртұтастығының
аса маңызды жүйе екендігіне ерекше назар аударылып келгені байқалып отыр.
ХУІІ ғасырдан бері классикалық педагогиканың негізін салушылар:
Я.А.Коменский, Дистервег, Песталоцци, К.Д.Ушинский, т.б. және Кеңестік
пелагогиканың көрнекті өкілдері: А.С.Макаренко, Н.Крупская, Н.Луначарский,
В.Сухомлинский, т.б., Ы.Алтынсариннен бері қазақ халқының ағартушылары мен
зиялылары А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, т.б. оқыту мен
тәрбие жүйесі нақты бір педагогикалық тұтастықты қамтамасыз етуі тиіс деп
тұжырымдаған болатын12.
Қазақстанда ХХ ғасырдың екінші жартысында Қ.Бержанов, И.Мадин,
Т.Сабыров, Ж. Қоянбаев, Н.Хмель, Г.Уманов, Қ.Жарықбаев, т.б. педагог-
ғалымдар кеңестік педагогика сарынымен педагогикалық процестің
біртұтастығын сақтау идеясын қолдады және сол негізде оқыту мен тәрбие
процестерінің бірлігін қамтамасыз етуді талап етті15.
Оқыту мен тәрбие категорияларының бірлігін ұғымдық түсініктік аппаратын
ашуда олардың бірін-бірі үздіксіз толықтырып отыратына басты көңіл бөлінді.
Н.Хмельдің педагогикалық процесс туралы монографиялық жұмысында оқу-тәрбие
процесінің бірлігін қамтамасыз ету арқылы білімгерлердің және оқушылардың
іс-әрекетін ұйымдастырудың тиімді формаларын анықтау барынша шындыққа жақын
болатындығы айқындалған болатын38. Сондықтан біздің зерттеу жұмысымызда
педагогикалық процестің біртұтастығын қамтамасыз ету ЖОО білімгерлермен оқу-
тәрбие процесін ұйымдастыруды дифференциациялауға және интеграциялауға
мүмкіндік береді, сол арқылы студент жастардың топтық және ұжымдық іс-
әрекеттерін ұйымдастыру барынша қолайлы болады деп саналып отыр.
Тәрбие объектісі мен субъектісі арасында хабар алмасу (тәрбиешілер мен
тәрбиеленушілер арасында) байланысы, үйымдық іс-әрекеттік байланыстар
(бірлескен іс-әрекет), коммуникативтік байланыс (қарым-қатынас), тағы басқа
сол сияқты басқару және өзін-өзі басқару байланысы пайда болады.
Жеке тұлғаның топтық және ұжымдық дамуы мен қалыптасу кезеңдері мен
ерекшеліктері туралы А.С.Макаренко мен В.Сухомлинскийдің еңбектерінде
ғылыми теориялық тұжырымдар тағайындалған болатын. Онда жеке тұлғаның іс-
әрекетін қалыптастыруда сыртқы ықпал немесе педагогикалық әсер ету
қаншалықты тиімді болғанымен, олардың ұжымдық немесе топтық әсер ету
ықпалынан әсері аз екендігі расталған болатын24,39.
Алайда, ұжымның қалыптасуы мен дамуының психологиялық сипаттамасы басты
үш кезеңге назар аударуды қажет деп санайды. Бұл жерде ұжымның жеке адамның
жас ерекшеліктеріне тәуелсіз қандай да бір даму кезеңдерінен өту қажеттігі
заңдылығын есепке алу керек деп есептейді. Л.Кулагина және Н. Зимняяның
еңбектерінде ұжымның дамуы мен қалыптасуы үш кезеңді бастан кешіреді және
көптеген жағдайда әлеуметтік сипатта болады, сондықтан олардың:
диффузиялық, корпоративті және ассоциативті сипатта өту механизміне ерекше
назар аударған жөн деп санайды33,41.
Олай болса біртұтас педагогикалық процесс әрекет белгілі бір әлеуметтік,
географиялық, оқу-материалдық, моральдық-психологиялық және т.б. нақты
жағдайларда өтеді. Бұл жағдайларды есепке міндетті алу және мүмкіндігінше
жетілдіру керек. ЖОО білімгерлердің топтары мен ұжымдары белгілі бір
мақсатқа және көзқарастар мен қызығушылықтарды жүзеге асыруға бағдарланып
дамиды әрі қалыптасады.
Кез келген іс-әрекеттің мақсаты, құралы және нәтижесі болады.
Педагогикалық әрекеттің құралдары оның мазмүны, түрі мен әдістері болып
табылады. Осыдан келіп оқу-тәрбие барысының құрамалары, оның мақсаты,
мазмұны, оқыту мен тәрбиелеу түрлері, әдістері, сонымен қатар, нәтижесі
болып табылады. Мұның біреуінін болмауы оқу-тәрбие барысының біртұтастығын,
оның ілгері жылжуын бұзады.
Тәрбие мен оқыту барысы бірте-бірте өзін-өзі тәрбиелеу және өз бетімен
білім алу барысына ұласады. Оқу-тәрбие барысында объективтік,
әлеуметтік, тұлғаның дамуын камтамасыз ететін субъективтікке, адамның-
жеке психикалык байлығына өтеді. Сондықтан да оқу-тәрбие барысы оқыту,
тәрбиелеу, білім беру және дамыту барысының органикалык бірлігі болып
табылады. Оқу-тәрбие барысының қозғаушы күші оқушыларға талап пен
тәрбиеленушілердің оны орындау мүмкіндігінің арасындағы қарама-
кайшылық. Қойылған талаптың орындау мүмкіндігінен алшақ тұруы оқу-тәрбие
барысының дамуына кері ықпал жасайды. Сондыктан мұғалімнің
міндеті ұжымның және тұлғаның жақын, орта, өте алыс болашақтағы дамуын
жобалау, оқушылар және педагогикалық ұжымдарды зерттеу билігін игеруі
керек.
.
Оқыту мен тәрбиелеу барыстарының кызметтері, міндеттері және
мазмұндарының ерекшеліктері. Оқыту мен тәрбиелеу барыстарының бірлігі
олардың өзіне тән арнайы ерекшеліктері болмайды деген сөз емес. оқыту мен
тәрбиенің бұл айырмашылықтарын сипаттау оңай емес, оқу-тәрбие барысында, ең
алдымен, көзге олардың бірлігі түседі. Себебі, оқыту барысы тәрбиелеу
қызметін жүзеге асырады, ал тәрбиелеу барысының нәтижеге жетуі
тәрбиелеушілерді оқытпау мүмкін емес. Бұл барыстарды салыстырғанда
құбылыстардың даму диалектикасын негізге алу керек. Оқыту мен тәрбиенің
жетекшілік қызметін бөліп қараудың әдіснамалық принципі олардың
диалектикалық бірлігін айкындай түседі.
Окыту және тәрбиелеу барыстарының негізгі міндеттерін салыстырсақ, бұл
екеуінің білім беру, тәрбиелеу және дамыту сияқты үш негізгі қызметті
жүзеге асыратынын көреміз. Оқыту және тәрбиелеу барысы оқытудың дамыту
қызметін жүзеге асырудың алғы шарты болып табылады.
Оқыту дамытудың алдын алады деген тұжырымды кеңейте отырып, дамыту
оқыту-тәрбие барысының келесі кезеңдерінде нәтижелі окыту мен тәрбиелеудің
қолайлы алғышартын жасайды деуге болады. Осыған орай: бүл барыстардың
міндеттері мен мазмұндарының өздеріне тән жетекшілік сипатгамалары бар.
Мысалы, оқыту мазмұнында ғылыми ұғымдарды, түсініктерді, заңдарды,
теорияларды оқудың арнайы және жалпы бірліктері мен дағдыларын қалыптастыру
басым болады.
Ал тәрбиелеудің мазмұнында сенімдерді, ережелерді, мүраттарды,
әлеуметгік маңызды қатынастарды, белгіленген шарттарды, себептерді,
қоғамдық құнды тәртіп тәсілдері мен ережелерді қалыптастыру басым болады.
Сонымен, бүл екі барыс тұлғаның санасына, іс-әрекетіне, қатынастарына,
еркі мен көңіл-күй сезімдеріне бір мезгілде ықпал етіп, оның жалпы дамуына
алып келді. Бірақ алғашқысы көбінесе зиялылық шеңберіне, ал екіншісі,
себептік және әрекеттік сезім шеңберіне ықпал жасайды. Осының арқасында
тәрбиелеу барысы оқытудың қарқынын туғызушы себептік қозғаушы күш қызметін
атқарады.
Біртұтас оқу-тәрбие барысында оқыту мен тәрбиелеу түрлерінің
ерекшеліктері айқындала түседі. Оқытуда көбіне сабақ, семинар, тәжірибелік
және лабораториялық жұмыстар, оқудың еңбектік тапсырмалары т.б. қолданылса,
ал тәрбие барысына ұжымдық сипаттағы тәрбиелік іс-шаралар, әртүрлі қоғамдық
пайдалы еңбек, жеке тәрбиелік ықпалдар тән.
Оқу барысында жетекші орын мұғалімдікі: Ол өз жұмысында оқушылар ұжымына
сүйенеді, оқуда жауапкершілікке, тәртіптілікке қызығуды дамыта-тын өзара
біріккен әрекетке тартады. Тәрбиелеуде мұғалімдер мен тәрбиеші-лер
көмектесетін окушылар ұжымы және оның белсенді кұрамы жетекші орын алады.
Оқу барысы ресми анықталған оқушылар тобымен, сыныппен, оқу жоспарымен,
бағдарламалармен жүргізіледі. Тәрбиенің барысы былай қатаң шектелмеген, ол
тек басшылыққа алуға ұсынылған үлгі бағдарламамен жүреді. Бұл қоғамдық,
саяси, мәдени-көпшілік, көркемөнер, еңбектік түрлі іс-әрекет барысында
жүреді.
Оқыту мен тәрбиелеу әдістерінің ерекшеліктері мен өзара байланыстары.
Оқу-тәрбие барысының біртұтастығынан оқыту және тәрбиелеу әдістерінің
бірлігі ретінде педагогикалық әдістер жайында айту заңды деп есептейміз.
Бұл тұрғыда қараудың негізі - дамытылатын адам іс-әрекеті қағидасы болып
табылады. Осы қағидаға сәйкес кез келген іс-әрекетте ұйымдастыру,
ынталандыру, бақылау болады. Оқыту және тәрбиелеу әдістері тұлғаны жан-
жақты және үйлесімді дамытуға бағытталған тәрбиеші мен тәрбиеленушілердің
өзара байланысты іс-әрекеттерінің тәсілдері болғандықтан, әдістерді
ұстаздар мен тәрбиеленушілер іс-әрекетін ұйымдастыру, ынталандыру мен іс-
әрекеттің себептерін туғызу, бақылау және өзін-өзі бақылау әдістері деп үш
топқа бөлген жөн.
Сондықтан ЖОО білімгерлердің топтық және ұжымдық іс-әрекеттерін
ұйымдастыру нақты әдіс-тәсілдер мен ұйымдастыру формаларына тәуелде
болдады.
Тәрбиелеу және оқыту әдістерінің өзін топқа бөлу жағдайларына
тоқталайық.
Тәрбиелеу әдістері:
1. Тұлға санасын қалыптастыру әдістері (көзқарастарды, сенімдерді,
мұраттарды). Бүлар лекция, әңгіме, баяндау, баяндама, пікір таластыру,
конференциялар және т.б.
2. Іс-әрекет және қоғамдық тәртіп тәжірибесін қалыптастыру
әдістері. Бұлар педагогикалық талап, тапсырмалар беру, тәрбиелік
күйлерді туғызу.
3. Іс-әрекетке және тәртіпке ынталандыру әдістері. Бұлар мадақтау,
жарыс, жазалау. Осылайша үш топқа бөлінеді.
Оқыту әдістері төмендегідей үш топқа бөлінеді:
Оқуға байланысты танымдық іс-әрекет ұйымдастыру
әдістері. Бүлар сөздік, көрнекілік, тәжірибелік, репродуктивік
және шешімі табылуға тиісті мәселе бағытында ізденіс,
индуктивтік және дедуктивтік әдістер.
Оқуға байланысты іс-әрекетке ынталандыру және оның
себебін туғызу әдістері. Бүлар танымдық ойындар, оқу пікір
таластары және басқалар.
3. Оқыту барысындағы бақылау (ауызша, жазбаша,
лабораториялық) және өзін-өзі бақылау әдістері.
Сонымен тәрбиелеу және оқыту әдістерінің салыстырылған топтарының көп
жерде бірлігі бар екенін байкаймыз. Қайсысында болмасын негізгі ретінде іс-
әрекетті және карым-қатынасты ұйымдастыру алынып отыр. Айырмашылығы тек
оқытуда оқуға байланысты танымдық іс-әрекеттерге, тәрбиелеуде қоғамдық іс-
әрекеттер түрлеріне баса назар аударылады.
Осылай талдау оқу-тәрбие барысының әдістерін төмендегідей етіп жалпы
топтауға мүмкіндік береді. Педагогикалық әдістердің бірінші тобы: тұлға
санасын қалыптастыру әдістері (түсініктерді, заңдарды, теорияларды,
көзқарастарды, сенімдерді, мүраттарды және т.б.
калыптастыру).
Бұларға сөздік және көрнекілік әдістері жатады. Педагогикалық әдістердің
екінші тобы: іс-әрекет, қарым-қатынастарды ұйымдастыру және қоғамдық тәртіп
тәжірибесін қальштастыру әдістері. Бұларға оку-танымдық, оқу-тәжірибелік,
еңбектік, саяси-қоғамдык, көркем-жасампаздық, спорттық, ойындық және басқа
іс-әрекет түрлерін ұйымдастыру әдістері, әрекетті және тәртіпті реттеу,
түзету әдістері жатады.
Педагогикалық әдістердің үшінші тобы: іс-әрекет пен тәртіпке ынталандыру
және олардың туу себептері әдістері. Бұларға мадақтау, жазалау, ойындағы
көтеріңкі көңіл-күй жағдайлары, қоғамдық пікір, үлгі және басқа әдістер
жатады.
Педагогикалык әдістердің төртінші тобы: іс-әрекет пен тәртіпті бақылау
және өзін-өзі бақылау мен бағалау әдістері. Бұларға оқытудағы ауызша,
лабораториялык бақылау әдістері, тәрбиелеудегі тәртіпті байқау, бага беру
және өзін-өзі бағалау әдістері жатады.
Тәрбие әдістері оқыту әдістерімен тығыз байланыста болады. Шындығына
келгенде оқыту әдістерінің бәрі тәрбие әдістері болып табылады. Осының бәрі
бұл әдістерді біртұтас қарау керек екендігін дәлелдейді. Оқыту әдістерінің
ерекшелігі оларды пайдаланудағы жетекші ететін мақсатында. Мысалы, мақсат
оқу байланысты танымдық іс-әрекетке карасты білім, білік, дағдыларды
қалыптастыру. Ал тәрбие әдістерінің жетекші мақсаты тәртіптің қоғамдық
бағыттағы тәжірибесін қалыптастыру. Осы тұста оқыту және тәрбиелеу әдістері
білім беру, тәрбиелеу дамыту қызметін бірлесе жүзеге асырады.
Оқу-тәрбие барысы жиынтық ретінде біртұтастыққа тән кейбір қасиеттермен
сипатталады. Оқу-тәрбие барысының мақсаты тек білім беру және тәрбиелеу
міндеттерімен шектелмей, ұстаздарды әрбір окушы тұлғасын жан-жақты,
үйлесімді дамытуға бағыттайды. Оқу-тәрбие барысы өзіне енетін барыстарды
өзара күшейтеді. Мысалы, білімділіктің өсуі тәрбиеліктің өсуіне,
тәрбиеліктің арта түсуі оқу-тәрбие барысын қаркындатады т.б.
Оқу-тәрбие барысы ұстаздар мен оқушылар ұжымын жалпы мектептік біртұтас
ұжымға біріктіріп, оны оқушыларды жан-жақты дамытатын пәрменді субъектіге
айналдырады.
Оқу-тәрбие барысы оқыту және тәрбиелеу әдістерінің өзара бірігуіне
мүмкіндік жасайды.
Оқу-тәрбие барысы мектеп жұмысын түпкілікті нәтижеге, тұлғаны жан-жақты,
үйлесімді дамытуға бағыттап, мақсатты бағдарлама түрғысынан жоспарлап
жүзеге асыруға толық мүмкіндік береді.
Оқу-тәрбие барысының өзінің біртұтастығын бейнелейтін өзіне тән
заңдылықтар бар. Философияда заңдылықтар деп құбылыстар мен барыстардын
арасындағы, олардың дамуын сипаттайтын, шындығында бар, берік,
қайталанатын, қажетті және мәні бар байланыстарды атайды. Біртұтас оқу-
тәрбие барысына тән заңдылық байланысын анықтауға жүйелі-құрылымдылық
талдау көмектеседі.
Ол байланыстардың қайсысының мәні барын, қажеттілігін, онсыз бүл
барыстың мәнін және оның дамуын сипаттауға болмайтынын анықтауға мүмкіндік
береді.
Оқу-тәрбиенің біртұтас барысын зерттеуде бізге, ең алдымен, оны
әлеуметтік ортаның ауқымды барыстарымен байланыстырып, осыдан кейін осы
барыстың қүрамаларына тән ішкі байланыстарын сипаттаған жөн.
Тәрбие педагогиканың тану саласы ретінде әлеуметтік барыстармен тығыз
байланыста жүреді. Ол қоғамдағы өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар
даму деңгейімен, адамдардың өмір салтымен, пайда болатын коғамдық жаңа
қажеттіліктермен, саяси жүйемен, үстемдік етуші идеологиямен, әлеуметтік
қүрылыммен тікелей, елеулі және түрақты тәуелділікте болады. Осыларға
байланысты тәрбие мақсаты, мазмұны, түрлері мен әдістері де өзгереді.
Сонымен, қоғам қажеттігі және оны қанағаттандырудағы қоғам мүмкіндігіне
байланысты төмендегідей екі заңдылықты тұжырымдауға болады.
1. Оқу-тәрбиенің біртұтас барысы, оны мақсаты, міндеттері,
мазмұны, түрлері және әдістері коғамның әлеуметтік-экономикалық
қажеттіктеріне, идеологиясы мен саясатына байланысты болады.
2. Оқу-тәрбие барысының міндеттері, мазмұны, әдістері мен түрлері
осы окқ-тәрбие барысының жүріп отырған жағдайына тәуелді болады. Бүл екі
заңдылық оқу-тәрбие барысының сыртқы байланыстарына сай анықталады. Енді
оқу-тәрбие барысының ішкі байланыстарын, яғни оның негізгі құрамалары
(компоненттері) арасындағы заңды байланыстарын қарастырайық.
Тәрбиелеу, оқыту, білім беру және дамытудың өзара заңды байланысы.
Психологиялык және педагогикалық зерттеулер нәтижесінде окушы тұлғасын
дамытудағы тәрбиелеу мен оқытудың шешуші рөлі бар екендігі айқындалған.
Тәрбиелеу мен оқыту дамытудың алдында жүреді және оның қандай болатынын
анықтайды. Осы заңды байланыс оқыту мен тәрбиелеу арасында да бар. Оқытусыз
тәрбиелеуді жүзеге асыру мүмкін емес. Себебі, оқушының қоғамдағы әрекеті ол
оқып зерттейтін заңдылықтар мен білімдерге негізделеді. Сонымен қатар оқушы
белгілі дәрежеде тәрбиелі болмаса: оқытуды жақсы деңгейде жүргізу мүмкін
емес. Осыдан оқу-тәрбиенің біртұтас барысындағы барлық сабақтар мен
тәрбиелік іс-шаралар дамытудың жоғары және жан-жақты нәтижесіне бағытталып,
оқытудың тәрбиелеу және дамыту сипаты болуы керек екендігі шығады.
Тәрбиелеу мен өзін-өзі тәрбиелеу, оқыту мен оқу бірлігі. Оку-тәрбие
барысындағы тәрбиелеу мен оқыту тиімділігі мүғалімнің өз әрекетін оқушы
әрекетімен қаншалықты тығыз біріктіре алғанына, педагогикалык ыкпалдар
ырғағы мен одан туған тәрбиеленушілер белсенділігі ырғақтарының бірлігіне
заңды түрде тәуелді болады. Тәрбие субъектілері мен объектілер
белсенділіктерінің сәйкес келуімен оқу-тәрбие барысының нәтижелері күрт
өседі. Сонымен, тәрбиелеу мен оқыту оқушылардың белсенділігі мен
өзбетінділігін, ал педагогикалық әсер олардың өзін-өзі тәрбиелеу, өз
бетімен білім алу ынтасын, жасампаздық жан дүниесін туғызса, тәрбиелеу мен
оқытудың тиімді болғаны.
Іс-әрекет пен қарым-қатынастың тәрбиелеу мен оқытудағы шешуші рөлі.
Тәрбиелеу, оқыту және білім беру оқушылардың араласатын іс-әрекеттері мен
қарым-катынастарының сипатына белгілі бір дәрежеде тәуелді болады.
Белсенді әрекет барысында ғана адам түлғасы әрекет тәсілдерін және
заттардың нағыз қасиеттерін меңгереді. Мектепке дейінгі және бастауыш
мектеп жасы кездерінде ойын іс-әрекеті жетекші болып табылады. Дегенмен,
орта және жоғары сыныптарда да ойын өзінің оқушылардың оқуға мүдделі
болуының құралы ретіндегі ықпалын сақтайды. Ол үшін танымдық, рөлдік,
пайдалы іс ойындарын қолданған жөн. Бүл жерде компьютерлік ойындардың да
маңызы зор.
Оқу-танымдық іс-әрекет оқушылар іс-әрекетінің негізгі түрі. Мүнсыз
оқытуды қамтамасыз ету мүмкін емес. Үздіксіз білім алудың жағдайында
окушыларды оқуға қосумен қатар, оқуды үйрету, олардың оқу еңбегі
дағдыларын, өз бетімен білім алу біліктерін қалыптастыру керек.
Еңбек оқушы тұлғасын тәрбиелеудегі және дамытудағы ең маңызды құрал.
Мұның маңызы мектептің білім беру мазмұнына қоғамдық пайдалы, өнімді еңбек
енгізілген сайын күшейе түсті.
Қоғамдық-саяси іс-әрекет адам өмірінің құрамды бөлігіне айналып отыр.
Мектеп өмірінде ол балалардың окушылар үйымдары істеріне қатысуынан айқын
көрінеді. Бұл тұста мәселе - әрбір оқушыға жаны сүйетін іс тауып беру.
Тәрбиелеуде және оқытуда мүғалімдер мен тәрбиеленушілердің, сонымен
қатар окушылар арасындағы қарым-қатынастың маңызы зор. Ғылыми әдебиеттерде
кейде қарым-қатынасты іс-әрекеттің түрі деп те қарайды. Ал көптеген ғылыми
жүмыстарда қарым-катынас өз алдына ұғым ретінде қаралады. Бұл жағдайда
қарым-қатынасты адам тұлғасына өзіне тән ерекше ықпалы тұрғысынан таниды.
Сондықтан біз тәрбиелеудегі және оқытудағы тұлға аралық қарым-қатынастың
маңызына аса зер сала қараймыз.
Қарым-қатынас адамның өзі сияқты адамдар арасындағы адамға тән ерекше
қажеттігін бейнелейді. Қарым-қатынас барысында адам басқаны және өзін
таниды. Осының нәтижесінде окушы әлеуметтік тәжірибе, қоғамдық құндылықтар
иесіне айналып, өзін тұлға ретінде ұғынады.
Оқу-тәрбие барысында тәрбиеленушілердің жас және жеке ерекшеліктерін
есепке алу. Оқу-тәрбие барысының нәтижелілігі ұстаздардын
тәрбиеленушілердің жас және жеке ерекшеліктерін есепке ала білу біліктеріне
заңды тәуелді болады.
Оқушылардын әрбір жас кезеңінде өзіне тән арнайы сипаты болады. Осыны
білу негізінде соған оқыту және тәрбиелеу мазмұнын, түрлерін, әдістерін
таңдап алады.
Мысалы, бастауыш мектеп жасындағы оқушыларда зейіннің берік еместігі,
албырттығы, тез шаршағыштығы көзге туседі. Осымен бірге оларға көпшілік,
ашықтық, балалық өзінділік (қулық-сұмдықтың жоқтығы) тән. Олар мұғалімге
өте қатты сенеді. Оның әрбір сөзін, бағалауын құрмет тұтады, барлық
жағдайда оған ұқсап бағуға ұмтылады. Осының бәрі оқу-тәрбие барысында
танымдык ойындарды, танымдық іс-әрекеттерді үұымдастырудың түрлі әдістерін,
жолдарын қолдануды, оқу тапсырмаларын білікті бөлуді, оқуды, еңбектік және
қоғамдык тапсырмаларды орындауда дер кезінде көмек көрсетуді талап етеді.
Бірінші сыныпта оқушылардың өмірін кызықты құруға көмектесу керек. Бұл
жұмыста мұғалім ол үшін ақылшы ұстаз, кеңесші, жасы үлкен жолдас болып
табылады.
Оқу-тәрбие барысында ұжым мен оқушының өзара байланысы. Біздің қоғам
адамының тұлғасын калыптастыруда ұжым шешуші рөл атқарады. Осыған
байланысты әрбір оқушы ұжымның ортақ ісіне белгілі бір рөлдерден өтуі
қажет.
Оқу-тәрбие барысында міндеттердің, мазмұнның, онын түрлері және
әдістерінің өзара заңды байланысы. Оқу-тәрбиенің біртұтас барысын басқару
үшін оның мақсаттары мен міндеттері жобаланады. Ол жоба қоғамнын жалпы
мақсаттары мен міндеттеріне сүйенеді. Мақсаттары мен міндеттер заңды түрде
оқу-тәрбие барысының басқа құрамалары: мазмұнын, түрлерін, әдістерін
анықтайды. Мақсатқа байланысты анықталған мазмұн өз кезегінде оқу мен
тәрбиелеу әдістерін, түрлерін, техникалық құралдарын таңдап алуға заңды
ықпалын тигізеді.
Егер оқыту мен тәрбиелеу әдістері, түрлері және құралдары ең тиімді
жолымен әр оқушының санасына мазмұнның мәнін жеткізсе, олардың біліктері
мен дағдыларын және сенімдерін қалыптастырса, онда қарастырылатын заңды
байланыс қажетті нәтижеге жеткізеді.
Жоғарыда сипатталған оқу-тәрбиенің біртұтас барысынын заңдылықтары
жүйелі есепке алынуы керек. Бұл заңдылықтардың біріне сүйеніп, біріне
немқұрайлы қарап нәтижеге жетуді тіпті ойлауға болмайды.
Оқу-тәрбие барысының қолайлылығын педагогикалық тәжірибеде оның барлық
заңдылықтарын жүйелі жүзеге асыру арқылы қамтамасыз етуге болады.
Оқу-тәрбие барысы педагогикалық еңбекті ғылыми ұйымдастыру талаптарын
сактай құрылады. Маңызды талаптар қатарына ғылыми дәлелденген жоспарлауды,
іс-әрекет ұйымдастыруды, қатынасушылардың күш-қуатын үйлестіруді, іс-әрекет
себебін туғызды, жедел бақылау мен есепке алуды жатқызады.
Оқу-тәрбие барысын жоспарлау кезеңінде жалпы педагогикалық мақсат пен
ұжым және оның мүшелерінің нақты мүмкіндіктері мен талаптарының арасындағы
қарама-қайшылықтар анықталады, осы қарама-қайшылықтарды шешудің жақын, орта
және алыс болашақтағы үміт жолдары белгіленеді.
Оқу-тәрбие барысын ғылыми құру онан әрі қажетті мазмұн, оқыту мен
тәрбиенің әдістерін, түрлерін және құралдарын таңдап алуды көздейді. Бұлар
кейінірек ұжымның нақты іс-шараларын, сабақтарды, қоғамдық еңбектің және
басқа істерді өткізу жоспарларына енеді.
Жоспарлауда уақыт айрықша есепке алынады. Себебі, оқу және сыныптан тыс
жұмыстарға белгіленген уақытты анықтайтын құжаттар бар.
Оқу-тәрбие барысын ғылыми ұйымдастыру оның тиімді қызмет атқаруына
қажетті жағдай жасамайынша, мүмкін емес. Мектепте белгіленген құрал-
жабдықтар тізіміне сәйкес, осы заманғы әсемдік талғамы және мектеп
гигиенасы талаптарын орындай отырып кабинеггер, шеберханалар, асхана,
спорттық база, кітапхана, қоғамдық пайдалы өнімді еңбек, қызықтауларына сай
сыныптан тыс жұмыстар жүйесі жасалып, жабдықталуы қажет. Оқу-тәрбие
барысының шешуші күші барлық бастамаларда демократия, сенім,өзара кұрмет,
қолдау, іс барысындағы бірлік негізінде құрылған
ұжымындағы қажетті моральдық-психологиялық жағдайлардың дамуы болып
табылады. Мұны ескермеу мектеп ұжымы өмірінің өзіндік өрнегіне үлкен нұқсан
келтіреді.
Оқу-тәрбие барысында іс-әрекет ұйымдастыру сынып ұжымдарында, топтарда
оқушыларға іс-әрекет мақсаттары мен міндеттерін анықтау және түсіндіруден,
талқылаудан басталады. Іс-әрекеттің онан әрі дамуы оқушылардың оның
мақсаттары мен міндеттерін қабылдауына, таңдалған оқыту мен тәрбие
әдістері, түрлері және құралдары калай жүзеге асуына, ұстаздар мен окушылар
тарапынан іс-әрекеттің басқарылуы және өзін-өзі басқарудың бірлігі сақталу
не сақталмауына тәуелді болады.
Қоғамдық еңбек және оқу тапсырмаларын орындаудың реті мен тәсілдері
жөнінде оқушыларға әдепкі кезеңде нақты ақыл-кеңес беру керек, себебі, бұл
жерде оқушылар дұрыс әрекет тәсілдерін үйрену үстінде болады. Бұл
кезеңдердегі үстаздардың жедел көмегі оқушылардың ынта-жігерін, өзіндік іс-
әрекеті мен жауапкершілігін тежемейтіндей орынды сипатта жүруі жөн.
Оку-тәрбие барысында еңбекті ғылыми ұйымдастыру (ЕҒ¥) оған қатынасатын
мұғалімдер, тәрбиешілер, оқушылар белсенді тобының, еңбек ұжымдары
өкілдерінің, жанұяның, ата-аналардың белсенді құрамының күш-жігерін білікті
үйлестіруді талап етеді. Бұлардың әрекеттері мен талаптары бірлігі оқу-
тәрбиенің біртұтас барысын құрайтын барлық оқу-тәрбие іс-шараларының
тиімділігін шексіз күшейтеді.
ЕҒҰ орта білім беретін мектептің ресми күжаттарында жан-жақты
көрсетілген оқушылар мен мұғалімдерді іс-әрекетке ынталандырудың көп
түрлерін қамтиды. ЕҒҰ маңызды бөлігі жақсы калыптасқан байланыс, оқу-тәрбие
барысы жайлы жедел мағлұмат алу болып табылады. Осы мақсатта оку барысында
жеке және жаппай сұрау, жазбаша және лабораториялық бақылау жүмыстары,
сынақ және емтихандар жүргізу колданылады. Жақын болашақта оқу-тәрбие
барысындағы кері байланыстың қуатты кұралы компьютерлік бақылау және өзін-
өзі бақылау болмақ.
Оқу-тәрбие барысы оның нәтижесін талдаумен тұйықталады. Мұғалім өзінің
қолы жетерлік байкаудың, оқушылар жұмысын, сыныптағы тәрбие жұмысының
сапасын талдау әдістері мен белгіленген міндеттердің шешілу дәрежесін
зерттейді. Бұл жерде тәрбиеліктің жетімсіздігі мен оқуда артта қалуға
талдау жасаудың ерекше маңызы бар. Мұның басым себептерін анықтамай, оқу-
тәрбие барысының келесі шеңберін белгілеуге болмайды. Оқыту мен тәрбиелеу
нәтижесін есепке алуда қағазға түскен мәліметтер мен жазба есептерді
мейлінше аз пайдалану керек.
Адам іс-әрекетін ғылыми үйымдастырудың жалпы теориясында қазіргі кезеңде
оны күшейту мен қолайлы етуге көп зер салынуда. Мүның оқу-тәрбие барысына,
ондағы мүғалімдер мен окушылардың іс-әрекеттеріне тікелей қатынасы бар.
Оқу-тәрбие барысын күшейту дегеніміз әрбір уақыт бірлігінде оку-тәрбие
барысының нәтижелігін арттыру деген сөз. Мұғалімнің еңбекті күшейтуі
жоғарыда сипатталған окыту мен тәрбиелеу барыстарына қойылатын барлык
талаптарды жүзеге асырумен тығыз байланысты. Дегенмен, педагогикалық іс-
әрекет күшейтуге тікелей бағытталған қозғаушы күштер бар. Солардың ішіндегі
тәжірибелік мәні бар маңыздылары:
Оқу-тәрбие барысының мақсатқа бағытталған күшейту, берілген сынып,
оқушылар ұжымы, еңбек тобының қол жетерлігін ескеріп, оку мен тәрбие іс-
шараларын міндеттерін мүмкіндігі болғанша күшейту шегіне дейін көтеру;
Оқушылардың оқу, қоғамдық, еңбектік және басқа да іс- әрекеттің
себебін тереңдету, алда тұрған іс-әрекетке мүдделігін, анық
нәтижелігін орындалуына борыштылығын және жауапкершілігін арттыру;
белгілі бір жасқа және окушылар даярлығына сай қол жетерлігін ескеріп,
қажетті хабардың ең жоғарғы шамасын, көлемін және күрделілігін сақтай
отырып әрбір сабақтың және тәрбиелік іс-шаралардың берілетін хабар
тұрғысынан қарағандағы сиымдылығын арттыру;
табысқа шабыттандыратын, күш-жігерін туғызатын оқушылардың оқу,
қсгамдық, еңбектік іс-әрекет қарқынын шамадан тыс салмақ сезбейтіндей,
бірдей уақыт ішінде елеулі іс орындалатындай етіп үдету;
оқушылардың танымдық және қоғамдық пайдалы іс- әрекет жандандыратын
тәрбиелеу және оқыту әдістерін енгізу;
оқу мен тәрбие іс-әрекетінің әрбірі оқушының ынтасын,
өзіндік іс-әрекетін дамытатын ұйымдастыру түрлерін енгізу;
оқушылардың оқу-танымдық және сыныптан тыс іс- әрекеттерінің нәтижесін
арттыратын, компьютерлерді қоса алғанда, техникалық құралдарды пайдалану;
оқушылардың өз бетімен білім алу, өзін-өзі тәрбиелеу дағдылары мен
біліктерін мүмкіндігінше дамыту.
Оқу-тәрбие барысын күшейтетін осы қозғаушы күштерді жеке-жеке
қарастырайық. Оқу-тәрбие барысы әр сабақтың және тәрбие іс-шараларының
мақсатқа бағыттылығы артқан сайын күшейе түседі. Мақсат адам әрекетінің
сипатын және тәсілдерін заң сияқты аныктайды. Саналы ұғынылған мақсатқа
тезірек жетуге болады. Мұғалімнің мақсаты - әрбір сабақтан және тәрбие іс-
шараларында жүзеге асырылатын білім беру, тәрбиелеу және дамыту мақсаттарын
өте дәл ойластыру. Егер мақсат оқушыны еліктіретін болса, онда оқушының өзі-
ақ алдына қысқа және ұзақ мерзімді мақсаттар қояды. Ең бастысы - бүл
мақсаттардың қол жетерлік болуы. Мәселенің негізі оқушыға мұғалімнің
білікті көмек көрсетуінде. Тәрбиеленушінің еркіне қысым және өктемдік
көрсетпей, оның қызығуын жұмылдырып, мұғалім өз зейінін алға қойылған
міндетті қалай орынды шешуге аударады. Оқу-тәрбие барысын кушейтуде жәй
міндет қою ғана емес, оған қол жетерлік бола тұрса да, оны орындауда оқушы
оқудан және сыныптан тыс жұмыстан өз бетімен қол үзіп қалмайтындай ету
керек. Сабақ немесе түрлі іс-шаралар соңында міндетті орындау
қорытындылануы қажет.
Мақсатты міндеттерді іс-әрекет барысында жүзеге асыру оқушылардың сонғы
нәтижеге қатынасына байланысты. Оқу мен қоғамдык пайдалы іс-әрекет себебін
тереңдете түсу іске кызыға катынасуды қалыптастыруға көмектеседі. Оқылатын
тақырыптарға көкейкесті мәселені айқьшдау, ғылым мен техниканың осы заманғы
нәтижесін көрсететін мысалдар, оқу материалы мен қоғамдык даму байланысын
көрсететін салыстырулар мен үқсастықтар оқытудың мәнін көтере түседі.
Оқу-тәрбие барысының карқынын әрбір сабак пен тәрбие іс-шараларының
хабар мазмұнын ауқымын кеңейту арқылы көтеруге болады. Осы мақсатта
педагогикалық еңбек шеберлері сабақта теориялық материалдарды ірі-ірі
бөліктермен брріп, онан әрі оның әрқайсысынан мұқият практикалық жұмыс
жүргізеді. Көптеген мұғалімдер ғылыми-педагогикалық әдебиеттен жаңа
деректерді, мысалдарды, бейнеленген құбылыстарды тауып, орынды пайдаланады.
Мазмұнның өсе түскен ауқымы оқушыларға киындык туғызбас үшін мазмұндағы ең
басты, мәнді мәселені үздіксіз ерекше айқындаған жөн. Сондықтан да жаңа
бағдарламаларда оқылатын тақырыптардағы негізгі ұғымдар, жетекші кағидалар,
ең маңызды біліктер мен дағдылар арнайы бөлініп беріліп отыр.
Тәрбиенің мазмұнына келетін болсақ, оны күшейту мақсатында оның оқушы
тұлғасының барлык жағына, яғни зиялылығына, еркіне, сезіміне, іс-әрекет пен
қарым-қатынас сипатына ықпал жасау керек. Тәрбие барысының мазмұны хабарлы,
дәлелді, анық, сезімді, ерікті жүмылдыратын, жанды әрекет пен колайлы қарым-
қатынасқа бағыттайтыны болуы шарт.
Іс-әрекет қарқынын күшейту оқушыларға тезірек нәтижеге жетуге
көмектеседі. Бұл бағыттағы жұмыстың маңызды тәсілдері сабақтағы оқу, жазу,
есептеу қарқынын дамыту болып табылады. Мысалы, 1 сынып оқушылары I жарты
жылдықта минутына 15-20 сөз және белгілер, II жарты жылдықта минутына 20-25
сөз және белгілер оқу қарқыны шектері осы шамамен анықталады, 2 сыныпта I
жарты жылдықтың соңына 35-45, II жарты жылдықтың соңына 45-55, 3 сыныптың I
жарты жылдығында 55-65, II жарты жылдығында 65-75, 4 сыныптың I жарты
жылдықтың соңында 75-85, II жарты жылдыктың соңында минутына 85-95 сөздер
мен тыныс белгілері оқылуы керек. Тез жаза білу үшін қолдың қоспасын
(білезігін), саусақтарын дамытатын жаттығулар жүргізіледі.
Сыныптан тыс жұмыстарда іс-әрекет қарқынын еңбек өнімділігі мөлшерін,
тапсырманың орындалу мерзімін белгілеу, жарыс ұйымдастыру және тағы басқа
тәсілдермен қамтамасыз етіледі.
Оқу-тәрбиені қарқынды ету оқушылардың оқуы мен қоғамдық пайдалы іс-
әрекетін жандандыратын әдістердің көмегімен жүзеге асырылады. Мұны шешімін
табуға тиісті мәселелер көтере отырып әнгіме, зерттеу мақсатындағы
тәжірибелер, сабақтағы оқушылардың кітапты қызықтай отырып өз бетімен жұмыс
жасау сияқты әдістер арқылы жүзеге асырады. Оқушылардын ойлау қабілетін
оқуға байланысты пікір таластырулар елеулі кеңейтеді. Сабақтан алгоритмдер
және информатиканы білікті пайдалану, лабораториялық және демонстрациялык
тәжірибелер жүргізу де оку жұмысын күшейтеді. Оқушылардың ынтасы мен
өзіндік іс-әрекетін дамытатын әдістер тәрбие жұмысын күшейтеді. Бұлар
қоғамдық-саяси және өнегелік тақырыптардағы пікір таластырулар, спорттык,
сахналандырылған ойындар, олимпиадалар және т.б. өкінішке орай, тәрбие
жұмысының тәжірибесінде мұғалім түрлі іс-шараларды оған үнемі қатынасатын
оқушылар тобымен ұйымдастырылып, көпшілік оқушы көрермен және тыңдаушы
ретінде қала береді. Тіпті кейбір мұғалімдер іс-шаралар жоспарын жасап, көп
істерді нәтижелі жақсы болады деген оймен өзі орындайды. Бұл - үлкен қате.
Мұны түзетудің жолы кез келген іс-шараларды ортақ талқылап, тапсырмаларды
оқушыларға бөліп беріп, әркайсысының іске икемдігін анықтап, білмейтіндерге
үйрету болып табылады.
Тәрбиелеу мен оқытуды күшейту окушылардың танымдық және қоғамдық
белсенділігін арттыратын оку-тәрбие жүмысын ұйымдастыру және оның түрлері
сапасына тәуелді болады. Тәрбие жұмысын күшейтудің түрлеріне байқаулар,
конкурстар, олимпиадалар, кәсіп иесі шеберлерінің жарысы т.б. жатады. Оқыту
мен тәрбиелеуде окушылардын оқу-танымдық іс-әрекетін жандандырудың жаңа
жолдарын компьютерлер мен техникалық қүралдар қолдану ашып береді. Жеке
бекітілген компьютер оқушыны самарқау тыңдаушыдан білімді игеру барысының
субъектісіне айналдырады. Бұл жағдайдағы оқушы күйінің өзі іс-әрекет
барысын күшейтеді. Оқушылардың бос уақытын орынды пайдалануға сыныптан тыс
жұмыстарда компьютерлер осы кезде кең пайдалануда. Әдеттегі окытудын
техникалық құралдарын түрліше және ұқыпты пайдалану да олардың тиімділігін
арттырады.
Оқыту мен сыныптан тыс жұмыстарды күшейту мақсатында мектепте оқытуға
үйрету бағытында арнайы жұмыс жүргізіледі. Оқушылардың оқу білігі мен
дағдыларын қалыптастыру мектепте және үйде олардың өз бетімен кітаппен
жұмыс істеуге, еңбекпен демалысты ұқыпты ұйымдастыру дағдысын дамытады,
тапсырмаларды орындауға уақытты іскерлікпен бөлуге, оларды орындаудың
ыңғайлы ретін таңдап алуына даярлайды. Үй жұмысын орындау, жоспар, тезис,
конспект жасау, жаңа хабарлармен жұмыс жасау жөнінде нұсқаулар жасалған.
Осы нұсқауларды қолдану оқу еңбегін жандандыруға жәрдемдеседі.
Өз бетімен білім алу және өзін-өзі тәрбиелеу барысы окыту мен
тәрбиелеуді күшейту нәтижесі ретінде керінеді. Тәрбиелеу мен оқыту өз
бетімен білім алу меы өзіп-өзі тәрбиелеу деңгейіне көтерілгенде тәрбиешілер
мен тәрбиеленушілер күші біртұтастыққа ие болып, соның есебінен тәрбиелік
ықпалдар елеулі күшейеді. Оқу-тәрбие барысының мақсаты, мазмұны, түрлері,
әдістері мен құралдары сияқты құрамаларына қатынасы бар тәрбиелеу мен
окытуды күшейтудің кейбір тәсілдері, міне, осылар. Орайына қарай осылардың
ішінен қажетті тәсілдерді таңдап алу, нақты жағдайға карай пайдалану
белгілі уақыт ішінде алға қойылған міндеттерді шешуге мүмкіндік береді.
Қолайлы ету дегеніміздің өзі (оптималандыру) оқу-тәрбие барысының нақты
жағдайлары мен міндеттерге ең жоғарғы сәйкес келуі деген сөз. Немесе
берілген жағдайда кез келген міндетті шешудің ең ыңғайлы жағдайын таңдап
алу. Оқу-тәрбие барысын қолайлы ету деп айқындалған шарттар тұрғысынан
қарағанда оқыту мен тәрбиелеудің берілген жағдайда міндеттерін, мазмұнын,
түрлерін, әдістерін ғылыми негізде таңдап алып, ең жақсы жүзеге асыруды
айтамыз.
Қолайлы етудің теориясы мен әдістемесі педагогикалық еңбекті ғылыми
ұйымдастырудың құрамды бөлігі болып табылады. Мақсатқа сәйкес іс-әрекеттің
негізі ретінде ыңғайлы шешімді таңдап алуға жағдай жасайды.
Педагогикалық шешімдерді колайлы таңдап алу теориясының әдіснамалық
негізі диалектикалық-материалистік тұрғыдан қарау болып табылады. Шешім
қабылдауда жүйенің құрамаларының өзара заңдылықты байланысы ескерілсе ғана
қолайлы жағдай тандалып алынды деп есептеуге болады.
Қолайлы етуге ақиқаттың нақтылығы жайлы диалектикалык-материалистік
тұжырымның барлық жағдайларға елеулі әдіснамалық мәні бар. Бұл тұжырымнан
барлық жағдайларға да жауап беретін ортақ шешім табудың мүмкін еместігі
шығады. Оқыту мен тәрбиелеудің әдістерін дамыту туралы сөз болғанда қолдану
шарттары мен шеңберін көрсетпей, әдістемелік нұсқау беруге болмайтынын баса
айту керек.
Қолайлы ету іс-әрекеттегі басты буынды айыру қажеттігі женіндегі
әдіснамалық тұжырымға сүйенеді. Оқу-тәрбие барысында ең басты, мәнді
нәрсеге сүйенбей, оны күшейтудің колайлы жолын тауып алу мүмкін емес.
Кезінде өте тұлғалы кеңес педагогы Ф.Ф.Королев былай деп жазған болатын:
Болашақ дамыту барыстарын қолайлы басқару идеясы іс-әрекеттің барлық
шеңберіне тән сипатқа ие болуына, жетекші болуына алып келеді.
Қолайлы ету барысы колайлы шешім қабылдауды психологиялық негіздеуге
сүйенеді. Қолайлы ету психологиялық түрғыдан қарағанда белгілі бір міндетті
тиімді шешуде зиялылық-еріктік тоқтамға келу больш табылады. Бастапқы
жағдайдан шешім қабылдауға дейін мынадай кезеңдер болады:
- алға қойылған міндетті шешудің мүмкін боларлық бірнеше жолдарын
ойластыру;
- олардың ішінен берілген жағдайға сай ең қолайлысын таңдап алудың
қажеттілігіне жету;
осыған ұксас міндеттерді шешу тәсілдерінің салыстырмалы
тиімділігі жөніндегі берілгендермен танысу;
- мүмкін боларлық жолдардың санын екіге дейін қысқарту;
- осы екеуінің тиімділігін салыстыру және шешімін табуға
кететін уақытты есептеу;
- қолайлы етуге ең сай келетін бір жолды таңдап алу.
Қолайлы жолды таңдап алу педагогикалық ойлаудың шешімін табылуға тиісті
мәселені көтере отырып, ізденудің өзіндік өрнегін талап етеді.
Оқыту мен тәрбиелеудің қолайлығының шарттары (критерийлері) болды. Бұл
жерде біз қолайлы ету теориясы мектептің алдына жаңа міндеттер қоймайтынын,
тек қоғам дамуының әрбір тарихи кезеңіне сәйкес алға койылатын міндеттерді
шешудің ең тәуір жолдарын табуды үйрететінін есте ұстауымыз керек.
Қазіргі кезде оқу барысын колайлы етіп құрғанда сыныптағы әрбір окушы ең
жоғарғы мүмкіндіктің деңгейіне қарай оқы материалын игеріп, өзінің
тәрбиелігі мен дамуында ілгері жылжиды. Сондықтан оқытуды қолайлы ету
оқушылардың шын оқу мүмкіндіктерін міндетті түрде алдын ала зерттеуді кажет
етеді.
Шын оқу мүмкіндігі - қолайлы ету теориясына енгізілген жаңа ұғым. Шын
оку мүмкіндігі өзінде ішкі (денсаулык, білім деңгейі, ойлаудың дамуы, оқуға
қатынасы, жауапкершілік) және тұлғаға енетін сыртқы шарттардың (жанүя,
қатарларының ықпалы) бірлігін бейнелейді. Мұғалім оқушының тек бүгінгі шын
оқу мүмкіндігін ғана емес, оның жарқын болашақтағы даму шеңберін де білуі,
яғни өзінің бағытты көмегі және басшылығы арқасында окушылар қандай
тапсырманы орындап, қандай деңгейдегі қиындыкты жеңе алатынын білуі керек.
Сонымен, оқытуды колайлы етудің бірінші шарты әрбір оқушыны үлгерімі
дамудың жарқын болашағы шеңберіндегі оның шын оқу мүмкіндігіне сай келетін
деңгейіне жету болып табылады.
Оқытуды қолайлы етудің екінші шарты мұгалімдер мен окушылар үшін
мемлекеттік стандартта анықталған сабаққа және үй жұмысына қаралған уақытты
басшылыққа алып орындау болады.
Осыған сәйкес тәрбиелеуді қолайлы етудің бірінші шарты алға қойылған
мақсаттар мен міндеттер деңгейіне сай келетін тәрбие нәтижесіне жету болып
табылады. Өткізген тәрбиелік іс-шараларды талдай отырып, мұғалім тұлғаны
жан-жақты және үйлесімді дамыту міндетіне жете алады ма, әлде, жоқ на, ол
міндеттерді шешуде қолда бар шаралар көздеген мақсатқа жеткізсе, онда
қолайлы нәтиженің болғаны.
Тәрбиелеуді қолайлы етудің екінші шарты сыныптан тыс тәрбие жұмысына
бөлінген уақыт ережелерін орындау болады. Тәрбиелеу үшін көп уақыт керегі
жоқ, аз уақыттың өзін орынды пайдалану керек, - деген А.С.Макаренконың
тұжырымы мұғалімнің тәрбиелік ісінде жетекші орын алуы керек.
Оқу-тәрбие барысын қолайлы ету тәсілдері бар. Бүл тәсілдердің жүйесі
төмендегідей:
1. Мұғалім нақты сабаққа немесе тәрбиелік іс-шараға оқушыларға білім
берудің, тәрбиелеудің және дамытудың біртутас міндеттерін лайықты таңдап
алады.
Міндеттерді белгілі бір сыныптың ерекшеліктерін еске ала нақтылайды.
Алға қойылған міндеттерді нәтижелі шешуге кажетті мазмүнды тандап
алып, ондағы басты, елеулі мәселені айқындайды.
4. Оқыту мен тәрбиелеу әдістерінің, түрлерінің және құралдарының ішінен
қажеттісін таңдайды.
Қажетіне қарай оқу-тәрбие барысына шұғыл түзетулер енгізеді. Бүл -
мұғалімдер мен тәрбиешілер шеберлігінің өте маңызды белгісі.
Оқыту-тәрбие барысын қолайлы етудін жинақтаушы тәсілі қолайлы ету
шарттары тұрғысынан нәтижелі және жұмсалған уақытты талдау болып
табылады.Қолайлы ету-әдістемелік жасампаздықтың, оқыту мен тәрбие-
леудегі сіңірілген мазмұнынан өту, мүғалімдердің педагогикалык ойлауын
дамыту жолы.
Біртұтас педагогикалық процестегі білімгерлердің топтық және ұжымжық
іс-әрекеттерін ұйымдастыру ең алдымен оқу-тәрбие жұмыстарының мазмұнына
байланысты болады. Қазақстанда ХХІ ғасырдың басында жаңа педагогикалық
парадигмалардың оқу-тәрбие процесіне енгізілу мүмкіндіктері қарастырыла
бастады. Осы тұрғыдан елімізде білім беру реформаларының ең өзекті мәселесі
білім беру философиясын айқындау, сол арқылы әлемдік білім беру
кеңістігінің ортақ мазмұнына жақындау мәселесі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz