ЗАЙДИЯ МАЗХАБЫ

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

4. ЗАЙДИЯ МАЗХАБЫ

Шииттік тармақтардың ішінде сунннизмге жақын, бейтараптық жолды ұстанған зайдия мазхабы болып табылады. Олар имамдарын пайғамбарлық деңгейде дәріптемейді, тіпті, имам пайғамбарлыққа жақын орында да емес. Жерге тән сипатпен қуатталған имам қатардағы адамдардан жоғары дәрежеде.

Зайдия мазхабы иелері пайғамбар сахабаларының ешбірін кәпір деп кінә тақпаған. Дегенмен Алиге биат етіп, халыифалығын таныған сахабаларға ерекше құрмет көрсетеді. Аталған шиттік тармақтың имамы - Зайд бин Али Зайналабидин.

Зайд Куфада сол замандағы халифа Хишам бин Абдулмаликке қарсы бас көтерді де соңында өлтірілді. Ол Куфада соңына ергендермен бірге соғысқа кірісті. Алайда шайқас басталарда жанындағылары оны тастап қашты да қасында қалған аз ғана әскермен кескілескен шайқаста қаза тапты. Зайдтың өлімінен соң оның әрекеті аяқсыз қалды.

Қолда бар мәліметтерге қарағанда Имам Зайд мұсылман жамағатынан ала бөтен жаңа ой тудырмаған. Оның исламдық ілімдерден бәліметі мол, білімді жан болғандығы қуатталады. Замандас ғұламалармен ол тығыз байланыс орнатқан. Уасыл бин Ата мен Имам Әбу Ханифа Зайдпен тығыз байланыс жасап, одан ілім үйренгендігі баяндалады. Әбу Ханифа Зайдты қолдаған және Зайд омайядтар армиясына қарсы соғысқа аттанғанда былай деп өз ойын білдірген: «Зайдтың аттануы Расулуллаһтың Бәдір шайқасына аттанғанына ұқсайды».

Зайд фиқһ ілімі мен калам ілімінің нағыз маманы болған. Оның фиқһ іліміне қатысты «Китабу-л-Маджму» атты еңбегі бар.

Зайдтың кейбір көзқарастары:

А) Зайдия мазхабын жақтаушылар имамның кім болатынын нақты атын атап пайғамбар өсиет етпегендегін, тек оның сипаттарына тоқталғандығын қуаттайды. Оның тұспалдаған сипаттарына қарағанда Али ибн Әбу Талиб имамдықа лайықты. Себебі, мұндай сипаттар Алиден басқа ешкімде кездеспейді. Имамдыққа тән сипаттар ретінде Хашимит әуетінен болуды, тақуа иесі, ғалым, жомарт және өзін биат етуге ұсынуды атауға болады. Алиден соң имамдық Фатимадан туған ұрпақтарға ғана тән.

Ә) Имам Зайд халыифалық орынға құқықты, жоғары деңгейдегі адам бола тұра, одан төменгі құқық пен қабілетке ие адамның халифалығын мойындаған.

Осы принцип бойынша Зайд Әбу Бәкір мен Омардың халифалығын мойындаған, Сахабалардың ешбірін кәпір деп кінәламаған. Бұл кейбір шииттердің Задқа қарсы шығуына себепші болған. Бағдадидің «әлФарқ байна-л-Фирақ» атты еңбегінде былай баяндалады: «Зайд пен Юсуф бин Амр ас-Сақафи арасындағы шайғас қызған кезде, жақтастары Зайдке былай дескен: Біз саған атаң Али бин Әбу Талибке зұлымдық жасаған Әбу Бәкір мен Омар жайлы көзқарасыңды бізге мәлімдегеннен соң көмектесеміз». Бұған Зайд: «Мен Әбу Бәкір мен Омар жайлы жақсылықтан басқа еш нәрсе айта алмаймын. Мен омайядтарға қарсы шықтым. Өйткені олар атам Хусейнді өлтірді, Харра шайқасында Мединені тонады, одан қала берді, Бәйтуллаһты (Қағба) тас атқыштармен атқылап, отқа орады», деп жауап берген. Мұны естіген үзеңгілестері Зайдтан аулақ кетті».

Б) Зайдия мазхабына қарағанда бір кезеңде екі аймақта екі имамға биат ету - жайыз. Екі имам да жариялаған жерде өзін имам ретінде қала алады.

В) Зайдилер үлкен күнә істеген адамның шынайы ниетпен тәубеге келіп, күнәларынан бас тартқанға дейін мәңгілік тозақта қалатынына сенеді. Осы мәселеде Зайдилер Мутазила жолын қуаттайды. Себебі, Зайд Мутазилиттердің лидері - Уасыл бин Атамен тығыз байланыста болған.

Зайд өлтірілгеннен соң оның орнына ұлы Яхя отырды. Ол да омайядтардың соңғы кезеңдерінде өлтірілді. Оның орнына зайдия мазхабының лидері ретінде Әбу Ханифаның ұстазы Абдуллаһ бин Хасанның ұлдары - Мухаммад әл-Имам мен Ибраһим әл-Имам басшлықты өз қолдарына алды.

Ибраһимнің Иракта, Мухаммадтың Мединеде бас көтеруі Ирактағы Әбу Ханифаның, Мединедегі Имам Маликтің қиыншылыққа тап болуына себепкер болды. Өйткені Әбу Ханифа Иракта көтеріліске шыққан Ибраһимге көмектесті, оның жағында болды.

Кейінгі кещеңдерде зайдия мазхабы әлсірей бастады. Өзге шииттік тармақтар одан үстем келді және оны жұтып жіберді яки алғашқы зайдия мазхабына тән принциптерді өзгеріске ұшыратты. Осыған байланысты кейінгі зайдилер жоғары қабілетке ие тұлға бола тұра одан төменді дәрежедегі қабілетке ие адамның халифалығын дұрыс деп есептемеді, осыған орай, Әбу Бәкір мен Омардың халифалығын мойындамайтын Рафызилерге айналды. Осы жолмен Зайдия мазхабының ең басты ерекшелігі жоғалды. Осы себепті Зайдилерді екіге бөліп қарастыруға болады:

Әбу Бәкір мен Омардың халифалығын мойындайтын және рафызилерге жатпайтын бастапқы зейдилер;
Аталған екі сахабаның халифалығын мойындамайтын және рафызи тектес кейінгі зайдилер

Бүгінде зайдия мазхабын қолдаушылар Иеменде орналасқан. Олардың көзқарастары алғашқы зайдия теологиясына жақын келеді.

5. ИМАМИЯ

Бүгінде Иран, Ирак, Пакистан және өзге де ислам елдерінде таралған шииттік мазхабтағылардың көпшілігі «имамдық-шиит» деп аталатын тармақты құрайды. Имамдық шиит тармағында исламдық әмірлермен үйлесетін де үйлесе бермейтін де ағымдар кездеседі. Аталған ағымның тоқталған басты мәселесі - мұсылман үмметін басқаратын имамдық мәселесі. Аталған мазхаб иелерінің барлығы Зайд бин Алидің қуаттағанындай, имам сипат арқылы емес, жеке индивидтік тұрғыда тағайындалуы тиіс деп есептейді.

Али ибн Әбу Талиб пайғамбар тарапынан имамдыққа тағайындалған. Ол да пайғамбардың өсиеті бойынша өзінен кейін келетін имамдарды белгілейді. Имамия мазхабының иелері Алидің пайғамбардан келген айқын дәлелмен имам ретінде тағайындалғандығын, имамдықтың сипаттар арқылы белгіленбегендігін қуаттайды.

«Дүниеде халифа тағайындаудан маңызды іс жоқ, сондықтан Расулуллаһ ислам үмметінің аталған маңызды ісін ішіне бүгіп қалай жан тапсырсын. Расулуллаһ адамдар арасындағы түсініспестікті жою және адамдарды келістіру үшін жіберілген. Бір-бірімен ырың-жырың күйде адамдарды тастап, Расулуллаһтың қайтыс болуы жайыз емес. Ал адамдардың бой ұсынатын бір адамды халифалыққа тағайындауы, сенім артқан бір адамның ашық түрде имамдыққа ұсынуы пайғамбарға уажіп. Міне, Расулуллаһтың имамдыққа тағайындаған адамы - Али ибн Әбу Талиб».

Имамилер пайғамбар тарапынан Алидің халифа ретінде тағайндалғандығына дәлел ретінде сахих екендігі қуатталған кебір хадистерді ұсынады: «мен кімнің досы болсам, Али е оның досы. Ей Аллаһым! Сен оған дос болғанмен дос бол, дұшпан болғанға дұшпан бол». «Сендердің ең дұрыс үкім шығаратындарың - Али». Шииттердің ілімдерін мойындамайтындар аталған типтегі хадистердің пайғамбардан келгендігіне күмәнмен қарайды.

Имамия мазхабын жақтаушылар пайғамбар заманында орын алған оқиғалардан да Алидің пайғамбар тарапынан халифалыққа ұсынылғандығына қатысты дәлел табуға тырысады:

«Расулуллаһ ешбір сахабаны Алиге басшы етіп тағайындамаған. Али Расулуллаһ болмаған шайқастарда үнемі басшылық жұмысты атқарған. Ал Әбу Бәкір, Омар және басқа сахабалар ондай болмады. Олар кейде басшылық жұмыты атқарса, кейде біреудің басшылығына бағынған. Мұның айқын мысалы Әбу Бәкір мен Омар болған кезде Расулуллаһ бас қолбасы ретінде Усаманы тағайындады».

Шииттердің сеніміне қарағанда пайғамбар Әбу Бәкір мен Омарды Алиге мұра ретінде қалдырған халифат мәселесінде Алиге қарсы келмеулері үшін Усаманың қол астында оларды әскер қатарына қосқан.

Имамилер Алидің насс жолымен пайғамбардың халифасы екендігін қуаттағаны сияқты Алидің Фатимадан туған Хасан мен Хусайнның Алиден кейін қатарымен халифалыққа өтуін жақтағанмен, одан кейінгі халифалар жайында алауыздыққа тап болған. Тіпті осы мәселеде жетпістен артық тармаққа бөлінгендігі баяндалады. Олардың арасында ең ірісі ретінде Иснаашара мен Исмаилияны ерекше атауға болады.

А) ИСНА АШАРИА

Олар халифалықтомендегі тізімде аталған әһли бәйт иелеріне тән деп есептейді:

Али ибн Әбу Талиб;
Хасан бин Али;
Хусайн бин Али;
Али Зайналабидин бин Хусайн;
Мухаммад әл-Бақыр бин Али;
Джафар ас-Садық бин Мухаммад әл-Бақыр;
Муса әл-Қасым;
Али Риза;
Мухаммад әл-Джауад;
Али әл-Хадия;
Хасан әл-Аскари;
Мухаммад (Махди Мунтазар)

Иснашарилер он екінші имам - Мухаммадтың әкесінің үйінде «Сирдаб» деп аталатын бір пана жерге кіріп, жасырынғандығына және қайта оралатынына сенеді. Исна ашарилер жасырынған он екінші имамның жасы тақырыбында алауыздыққа тап болған, кейбірі жасырынған кезде, жасы төртте болғандығын, ал кейбірі сегізде болғандығын қуаттайды. Сонымен қатар аталмыш мазхаб иелері жасырынған он екінші имамның шығаратын үкімі жайлы бір шешімге келе алмаған: кейбірі жоғалған жаста болғанда халифаның білуі тиіс мәліметтерді білгендігін және оған бой ұсыну уәжіп екендігін қуаттаса, енді бірі үкім шығару жасырынған имамның мазхабына сенетін ғалымдарға тән екендігін алға тартқан.

Бүгінгі исна ашария мазхабының жақтастары соңғы көзқарасты қолдайы. Ирак халқының жартысына дерлігі - исна ашария мазхабына сенетін шииттер. Иран халқының көпшілігі шиизмнің осы тармағын ұстанады. Аталған мазхабқа сенетіндер Сирияда да, Ливанда да және басқа да мұсылман елдерінде кездеседі. Олар көршілес қоныстанған сунниттермен бейтараптық бағытты ұстанады.

Имамияның исна ашария тармағы өзге де имамилер сияқты имамда пайғамбардың мұрасы арқылы алған қасиетті авторитеттіктің кездесетінін қуаттайды. Имамның бүкіл әрекеттері мұра иесі болып табылатын Мұхаммед пайғамбардан бастау алады.

Имамияға қарағанда халифаның орны :

Имамия мазхабын жақтаушылар имамның шариғат үкімдері мен заңдар тұрғысынан авторитетінің бүтін екендігін, сөйлеген әрбір сөзі шариғат үкімі болып тбылатынын және имамнан шариғатқа қайшы келетін кезкелген әрекеттің туындамайтынын ұсынады. Бұл турасында атақты ғұлама Мухаммад Хусайн Али Кашиф әл-Ғита былай дейді: «Имамия мазхабына сенетіндер туындаған әрбір оқиға турасында Алла Тағаланың бір үкімі орын алғандығына, мукаллаф болған құлдардың жүзеге асырған әрбір амал жайында Алла Тағаланың мына бес үкімінен бірінің бар екендігіне сенеді: жүзеге асқан іс уажіп болады немесе харам болады немесе макрух немесе мандуб немесе мубах болады. Алла Тағала бүл үкімдерді пайғамбарлардың соңғысы - Мұхаммедке жіберген. Мұхаммед пайғамбар аталған үкімдерді Алланың уахиі арқылы немесе илхам арқылы үйренген. Мұхамед пайғамбар аталған үкімдердің көпшілігін, әсіресе, маңайындағы сахабаларға түсіндіріп кеткен. Атта Тағала Құран Кәрімде былай дейді: Осылайша сендер адамдарға куәгер болсыңдар, пайғамбар да сендерге куәгер болсын . . . (Бақара сүресі/143)

Алайда кейбір үкімдер орындалуы тиіс себептер жүзеге аспағандықтан түсіндірілмей қалған. Сонымен қатар, діннің шар тарапқа жайылуына байланысты кейбір үкімдердің түсіндірілуі, ал кейбірінің жасырын қалуы қажет болды. Алайда, Мұхаммед пайғамбар аталмыш айқын үкімдерді өкілдеріне үйреткен және әрбір өкіл өзінен кейінгілерге жеткізген. ”

Мухаммад Хусайн Али Кашиф әл-Ғитаның мәлімдеуінен имамияның шариғат үкімдері жайындағы көзқарастарына қатысты мынандай қорытынды шығаруға болады:

Олардың көзқарасы бойынша имамдар - пайғамбардың шариғаттың сырларын мұра етіп қалдырған өкілдер. Пайғамбар шариғаттың кейбір үкімдерін баяндаған да кейбірін уақыты келмегендіктен түсіндіруді кейінгі имамдарына қалдырған.
Пайғамбар өкілдерінің айтқан әрбір сөзі - ислам шариғаты. Өйткені олар өз сөздерімен пайғамбарлықты толықтыра түседі. Олардың сөздері пайғамбардың сөзімен бірдей. Олардың айтқандары пайғамбардан мұра болып қалған діни сырлар. Олар айтқан кезде, пайғамдардан алғандарын баяндайды.
Имамдар дінның жалпылық жерлерінен жеке мәселелерге өте алады. Абсолюттік үкімерді шектей алады.

Үкім шығару тұрғысынан имамдардың осындай мәртебеге көтерген имамилер имамдардың қателікке бой алдырудан, ұмытудан, күнә істеуден пәк екендігіне, имамның ешбір күмән тудырмайтын таза және тазалаушы зат екендігіне сенеді.

Имамилер имамдардың сырттай және іштей имам болғанға дейін де кейін де күнәсіз екендігіне (масум) сенеді. Сондай-ақ, имамның имамдығын сипаттау үшін кейбір санадын тыс әрекеттер көрсете алатынына сенеді. Имамдардың көрететін ғажайып әрекеттерін пайғамбарлар көрететін «мужиза» деп атайды.

Ииамилердің пікірі бойынша имамның ілімі дінге қатысты барлық нәрсені және өздеріне берілген үкімдерді қамтиды. Барлық нәрсені қамтитын аталған ілім - ладунни ілім. Ол Алла тарапынан берілген. Бұл ілім әрекетпен бар болады. Иджтихат пен мумкинат арқылы қол жеткізілетін ілім емес. Мұндай ілім түрі имам емес ғалымдарға ғана тән.

Имамилердің пікірі бойынша жер бетінде Алланың үкімдеріне дем беретін - «уаси» деп аталатын өкілдер. Өкілге бой ұсынуды жән оның жолымен жүруді қажет ететін «исмет» (масумият) сипаты аясында дін қияметке дейін сақталады.

Аталғандар - имамияның исна ашария тармағына қарағанда имамдық мәртебеге қысқаша нұсқау. Басқа имамия тармақтары да мұны қолдайды. Имамдық мәртебенің пайғамбарлық мәртебеге жақындығы турасында имамия тармағы келіспеушілікке тап болмаған. Олар имамның пайғамбардан тек бір сипатпен ғана ерекшеленетінін қуаттаған: имамға уахи келмейді.

Ә) ИСМАИЛИЯ

Исмаилия мазхабы - имамияның бір тармағы болып табылады. Бұл тармақ әртүрлі ислам өлкелеріне таралған. Оның бір бөлігі Африканың оңтүстігі мен орталығында, енді бірі - Сирияда, ал көпшілігі Үндістан мен Пакистанда орналасқан.

Тарихта исмаилилер Мысыр мен Сирияда билік жүргізген Фатимиттер және ислам әлемінің біршама аймақтарына билігін жүргізген карматтар мемлекеттерін құрған.

Аталған мазхаб Исмаил бин Джафар ас-Садықты имам ретінде тануымен өзге имамия мазхабтарынан ерекшеленеді. Аталған мазхабты жақтаушылар имамдардын Джафар ас-Садыққа дейін Исна ашария атты шиттік тармақпен бірге саналған. Исна ашариялықтар имамдықтың Джафар ас-Садықтан соң Джафардың ұлы Муса Қасымға өткендігін қуаттаған кезде, исмаилиттер Джафар ас-садықтың өзге бір ұлы Исмаилге өткендігін алға тартады. Исмаилия мазхабын жақтаушылар Исмаилдің имам болғандығына әкесі Джафар ас-Садықтың сөзімен жүзеге асқандығын, алайда, әкесінен бұрын дүние салғандғын алға тартады.

Исмаилдің әкесі Джафар ас-Садықтан бұрын өлгеніне қарамастан исмаилия мазхабында болғандар Джафардан соң ұлы Исмаилдің имам болғанына қатысты Джафардың нассын дұрыс деп санайды. Себебі, оларға қарағанда имамның айтқан нассты дұрыс деп санау дұрыс емес деп санаудан анағұрлым жақсы.

Исмаилилердің пікірі бойынша имамдық Джафардың ұлы Исмаилден соң Исмаилдің ұлы Мухаммад Мақтумға өткен. Мухаммад Мақтум - жасырын имамдар мағынасына сәйкес келетін мақтум имамдардың алғашқысы . Исмаилилер имамның жасырын бола беретінін, оған қарамастан имамдарға бағыну қажеттігін қуаттайды. Имамның жасырын болуы имам болуына нұқсандық етпейді. Исмаилилердің пікірі бойынша имамдық Мухаммад Мақтумнан соң ұлы Джафар Мусаддыққа, одан соң Мусаддықтың ұлы Мухаммад әл-Хабибке, одан соң Солтүстік Африкада және Фас (Марокко) өлкесіне патша болған Абдуллаһәл-Махди ибн Хабибке, одан соң Мысырда Фатими мемлекетін құрған өзге имамдарға өткен.

Өзге шииттік мазхабтар сияқты аталған мазхаб та Иракта пайда болған және өзге мазхабжақтаушыларының көрген азаптарын бұлар дабасынан өткізген. Азап пен қысымдық нәтижесінде исмаилилер Иранға, Хорасанға және олармен көршілес жатқан Үндістан мен Түркістанға бас сауғалаған. Исмаилилердің идеяларына ежелгі парсы сенімдері мен үнді көзқарастары енгендіктен, көпшілігі исламдық дәстүрлі жолдан айнып кеткен. Осы және басқа да себептерге байланысты исмаилилер бірнеше тармақтарға бөлінеді. Олардың кейбірі исламның шеңбері ішінде орын алса, енді бірі исламдық қағидаларға қайшы кеетін идеялар мен сенімдерді қолдайды.

Исмаилия мазхабын жақтаушылар Үндістандағы брахмандық сенімді, Пифагор философиясын қолдайтын ишракилерді, буддизм философиясын, парсылық сенімдерді қолдады.

Аталған мазхабиелерінің кейбірі исламға жат сенімдердің барлығын қолдаған және шектен асқан. Аталған мазхабжақтаушаларының кейбірі исламға жат сенімдердің кейбірін ғана қабылдаған да исламдық құндылықтардан толықтай алыстамаған. Исмаили мазхабын жақтаушалыр өздерінің принциптері ретінде қуаттаған жасырындық олардың исламдық қауымнан алыстауына себепші болған. Олардың жасырындық принципі күрделенгендігі соншалық кітап, трактат авторларын, авторларының аттарын жасырын сақтайды, атамайды. Мысалы, біршама ілімдер мен күрделі философиялық идеяларды қамтитын «ихуаны сафа» трактаттары исмаилия мазхабы жақтаушылары тарапнан жазылған, бірақ, ғалымдар бұларды жазғандардың аттарын біле алмаған.

Исмаили мазхабын жақтаушалыр «батынилер» деп те аталады. Олардың былай аталу себептерінің бірі - сенімдерін жасырын ұстаулары. Сенімдерін жасырын ұстауларының себебі - бастапқыда зұлымдық пен қыспаққа үнемі тап болулары болатын. Дегенмен, кейінгі кезеңдерде сенімдерін жасыру олардың кейбір топтарында психологиялық дертке айналды. Олардың бір тобын «хашшашин»деп атайды. Олардың әрекеттері мен іскі ниеттері крестшілдер мен татарлардың шапқыншылығы кезінде дүниеге келді. Олардың кейбірі мұсылман қауымының басына үлкен бәлекет әкелген.

Олардың батынилер деп аталуының бір себебі «имамды жасырын» деп есептеуіне байланысты. Олардың көзқарастары бойынша марокко жерінде құрылып, одан соғң Мысырда күшейген мемлекеттері пайдаболғанға дейін имамдары жасырын сақталған.

Олардың батынилер деп аталу себебінің бірі - «шариғаттың сырты (захир) мен іші (батын) бар, адамдар тек оның сыртқы мәнін ғана білуге қаілетті, ал имамдар оның ішкі мәнін де түсінеді. Тіпті имам шариғаттың батынының батынын дабіледі деп есептейді. Осы принцип бойынша олар Құран жүйесіне қайшы түсініктермен тәуил жасауға датырысады.

Исмилия көзқарастарының ерекшеліктері:

илаһи фейз: Бұл Алланың имамдарға сыйлаған білімі. Алла имамдарды имамдыққа лайықты деңгейде ілімі жағынан адамдардан жоғары қабілетті етіп жаратқан. Имамдарда басқаларда кездеспейтін ілім бар. Имамдарға қатардағы адамдардың түсіне алмайтын шариғат ілімдері берілген.
Имамның анық, белгілі адам болуы маңызды емес. Имам құпия және танылмайтын адам бола алады. Осыған қарамастан оған бағыну - уәжіп. Ол - адамдарға тура жолды көрсететін махди. Олар алдыңғы буында ортаға шықпағанмен, бір күні міндетті түрде ортаға шығады. Ол қиямет болмай тұрып, зұлымдық пен әділетсіздік жайлаған жер бетіне әділет орнатады.
Имам ешбір адамның алдында жауапты емес. Имам не істесе де ешкім оның қатесін таба алмайды. Алайда барлығы оған иман келтіруге міндетті. Оның жасағынының барлығы жақсылыққа жатады. Одан жамандық туындамайды.

Осы негіз бойынша исмаилилер имамдарының күнәсіз (масум) екендігіне сенеді.

ХАКИМИЯ

Батыния тармағының жолы және оның аясында дамытылған жасырындық «хакимия» деп аталатын тармақтың дүниеге келуіне себепші болды. Бұл тармақ исламдық шектеуден тым тысқары асқан тармақ болып есептеледі. Хакимия тармағын жақтаушылардың кейбірі Алла нұрының жер бетін нұрландыру мәселесінде шектен асқан. Олар алланың имамға енгендігін қуаттаған және имамға құлшылық жасауға шақырған.

Аталған тармақтың көсемі Алланың өзіне енгендігін қуаттаған және адамдарды өзіне құлшылық жасауға шақырған Фатимит мемлкеті басшыларының бірі - әл-Хаким би-Әмриллаһ. Әлгі адам бастапқыда өзін жасырын ұстады. Кейінгі уақттарда кебір мәліметтер бойынша өлді, ал кейбір мәліметтер бойынша өлтірілді. Қуатты деген мәліметке қарағанда ол жақындары тарапынан өлтірілген.

әл-Хаким би-Әмриллаһтың шәкірттері мен кейінгі аталған мазхабжақтастары хакимнің өлгендігін мойындамайды. Оның жасырын өмір сүріп жатқандығын, бір күні қайта оралатынын қуаттайды.

ДУРЗИЛЕР

Сирияда өмір сүретін дурзилердің хакимилермен байланысы бар. Тіпті кейбір тарихшыларға қарағанда әл-Хаким би-Әмриллаһ аталған өзінің идеясын насихаттау мақсатында Хамза ад-Дурзи атты адамды халыққа жолдаған және оны көндірген. Дурзилер осы адаммен байланысты аталуымен мүмкін.

Бұлардың қандай сенімде, нені қолдайтыны бүгінгі күні беймәлім. Олар сенімдері мен әрекеттерін көршілерінен жасырын ұстайды.

НУСАЙРИЯ

Сириядағы хакимилермен қатар исламнан тысқары шыққан тағы бір шииттік тармақ - нусайрилер өздерін исмаилия бағытына жатқызбағанмен, исламға қарсы келіп, исмалилердің кейбір принциптерін қолдайды.