Қазақстандық қоғамды демократияландыру аясындағы саяси жаңарту үрдісі
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 Жаңару теориясының дамуының түсінігі, өлшемдері және негізгі кезеңдері
2 Саяси ғылымдағы демократияландырудың заманауи тұжырымдамалары
3 Өркениетті демократиялық жаңару тәжірибесі мен сабақтарының Қазақстан үшін маңызы
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 Жаңару теориясының дамуының түсінігі, өлшемдері және негізгі кезеңдері
2 Саяси ғылымдағы демократияландырудың заманауи тұжырымдамалары
3 Өркениетті демократиялық жаңару тәжірибесі мен сабақтарының Қазақстан үшін маңызы
Диссертацияда Қазақстан қоғамын демократияландыру аясындағы саяси жаңарту үрдісі кешенді түрде зерттелген. Ғылыми сараптаулар арқылы осы күрделі саяси құбылыстың қалыптасуы, жағдайы және келешегі анықталады. Қоғамның саяси сферасының өркениет талаптарына жауап бере алуының елдегі демократияның дамуына тәуелділігі саяси жүйенің қызметі мысалдарында көрсетіледі. Себебі, қазіргі әлемдік дағдарыстар жағдайында мемлекеттің басқарушылық, реттеушілік рөлі арта түседі. Демократия үрдісі әлемдік өзгерістерге сәйкес өзінің жаңаша даму кезеңіне келеді. Мемлекеттік биліктің реттеушілік рөлінің күшейуі қоғамдық қатынастарды демократияландыруды жоққа шығармайды.
Дағдарыстық жағдайда саяси партиялар қоғамды демократияландырудағы шешуші факторға айналады. Сондықтан билік партиясы болсын, оппозициялық партиялар болсын жаңа экономикалық ахуалға сәйкес партиялық органдардың орталық аппаратының ғана емес, жергілікті жерлердегі ұйымдарының қызметтеріне жүйелі қайта құру шараларын жүргізуді көздейді. Партиялар дағдарыс кезеңінде қызмет етудің жаңа тұрпатты бағдарламаларды қабылдауда. Бұл бағытта биліктегі «Нұр Отан» ХДП атқарған істері басқа саяси партияларға үлгі боларлық дәрежеде. «Нұр Отан» партиясының аппараты Президентке, үкіметке, парламентке, жергілікті әкімдіктерге, түрлі мемлекеттік ведомстваларға дағдарыстан шығудың идеяларын, тәсілдері мен жолдарын ұсынып отыр. Партиялық бағдарламадағы негізгі ұсыныстар 2009 жылғы Қазақстан Республикасы Президентінің «Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға» атты Қазақстан халқына Жолдауында нақты көрініс тапқанын атап өткен жөн. Саяси күштер үкіметпен және жергілікті органдармен бірлесіп адамдардың нақты проблемаларын шешу, дағдарысқа қарсы шаралардың іске асырылуын, осы мақсаттарға бөлінген бюджеттік қаражаттың жұмсалуын айрықша бақылауға алуы керек.
Қоғам жаңаруға тиісті. Бірақ жаңару адамзат қол жеткізген фундаменттік құндылықтарды жоққа шығармайды. Демократиялық қоғам да сондай тағдырлық құндылық. Дағдарыстық ахуал қанша қиыншылықтар әкелгенімен қоғам оларды жеңе отыра нақты, толыққанды демократиялық мемлекет орнатуға жетісетіні даусыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының қазіргі даму ерекшелігімен, тәуелсіз елдердегі саяси үдерістерді ғылыми тұрғыдан талдау қажеттілігімен, демократия жолында ілгері жылжу үшін міндеттер мен тәсілдерді анықтау қажеттілігімен негізделеді.
Дағдарыстық жағдайда саяси партиялар қоғамды демократияландырудағы шешуші факторға айналады. Сондықтан билік партиясы болсын, оппозициялық партиялар болсын жаңа экономикалық ахуалға сәйкес партиялық органдардың орталық аппаратының ғана емес, жергілікті жерлердегі ұйымдарының қызметтеріне жүйелі қайта құру шараларын жүргізуді көздейді. Партиялар дағдарыс кезеңінде қызмет етудің жаңа тұрпатты бағдарламаларды қабылдауда. Бұл бағытта биліктегі «Нұр Отан» ХДП атқарған істері басқа саяси партияларға үлгі боларлық дәрежеде. «Нұр Отан» партиясының аппараты Президентке, үкіметке, парламентке, жергілікті әкімдіктерге, түрлі мемлекеттік ведомстваларға дағдарыстан шығудың идеяларын, тәсілдері мен жолдарын ұсынып отыр. Партиялық бағдарламадағы негізгі ұсыныстар 2009 жылғы Қазақстан Республикасы Президентінің «Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға» атты Қазақстан халқына Жолдауында нақты көрініс тапқанын атап өткен жөн. Саяси күштер үкіметпен және жергілікті органдармен бірлесіп адамдардың нақты проблемаларын шешу, дағдарысқа қарсы шаралардың іске асырылуын, осы мақсаттарға бөлінген бюджеттік қаражаттың жұмсалуын айрықша бақылауға алуы керек.
Қоғам жаңаруға тиісті. Бірақ жаңару адамзат қол жеткізген фундаменттік құндылықтарды жоққа шығармайды. Демократиялық қоғам да сондай тағдырлық құндылық. Дағдарыстық ахуал қанша қиыншылықтар әкелгенімен қоғам оларды жеңе отыра нақты, толыққанды демократиялық мемлекет орнатуға жетісетіні даусыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының қазіргі даму ерекшелігімен, тәуелсіз елдердегі саяси үдерістерді ғылыми тұрғыдан талдау қажеттілігімен, демократия жолында ілгері жылжу үшін міндеттер мен тәсілдерді анықтау қажеттілігімен негізделеді.
1 Назарбаев Н. Қазақстан жолы.- Астана, 2007 – 27 б.
2 Қазақстанды демократияландырудың жаңа кезеңі – еркін демократиялық қоғамды жедел дамыту. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан Республикасы Парламенті палаталарының бірлескен отырысында сөйлеген сөзі. - Астана, 2007.
3 Dahl R. Polyarchy: Participation and Opposition. - New Haven, 1971. - P.23.
4 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. Барлық қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. – Алматы: білім, 1997. – 256 б.
5 Нысанбаев Ә.Н. Қазақстан. Демократия. Рухани жаңару: Казахстан. Демократия. Духовное обновление.-Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1999. - 419 б.
6 Бижанов А.Х. Республика Казахстан: демократическая модернизация общества переходного периода. - Алматы: Өнер, 1997. - С.256.
7 Иренов Г.Н. Консолидация общества. – Павлодар, 2003.
8 Алияров Е.К. Информационный фактор модернизации на постиндустриальном этапе развития. // Казахстанская цивилизация: проблемы адаптации и социализации человека: Материалы международной научной конференции.- Алматы: КазНУ им. аль-Фараби, 2005.- С.136-141.
9 Основы политологии: Курс лекций / Под.ред. В.П. Пугачева. – М., 1992. - С. 231.
10 Rostow W. The stages of economic growth. - Cambrige, 1960.
11 Парсонс Т. Система современных обществ / Пер. с англ. Л.А. Седова и А.Д. Ковалева / Под ред. М.С. Ковалевский. – М.: Аспект Пресс, 1997.
12 Хантингтон С. Третья волна. Демократизация в конце ХХ века / Пер. с англ. – М.: «Российская политическая энциклопедия» (РОССПЭН), 2003. – 368 с.
13 Ильин М.В., Мельвиль А.Ю., Федоров Ю.Е. Демократия и демократизация // Полис. – 1996. - №5. – С.151.
14 Дегтярев А.А. Основы политической теории: Учебное пособие. – М.: Высшая школа, 1998. - С. 212.
15 Шейнис В. Политическая интерлюдия. Россия между 93-м и 96-м годом // Независимая газета. – 1994. – 13 июля.
16 Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында.- Алматы: Өнер, 1996. –178 с.
17 Хенкин С.М. Политика пакта: испанские иллюстрации // Полис. – 1996. - №5. – 129-135 б.
18 Основы имиджелогии на примере Первого Президента. - Усть-Каменогорск, 2007. - С.36.
19 Сартаев С.С. Выступление на утреннем заседании Верховного Совета Казахской ССР: Стенографический отчет, 16 окт. 1990 года. Д. № 15. – С. 73.
20 Российская модернизация: проблемы и перспективы: Материалы «круглого стола» // Вопросы философии. - 1993. - № 7. - С.14.
21 Гаджиев К.С. Введение в политическую науку: учебник для высших учебных заведений. – М.: Логос, 1999. – С.173.
22 Шварценберг Р. Политическая социология / Пер. с фр. – М., 1992. Ч. 3. – С.7-8.
23 Қазақстан Республикасының «Саяси партиялар туралы» Заңы // Егемен Қазақстан, 19 шілде, 2002 ж.
24 Назарбаев Н.А. Идейная консолидация общества – как условие прогресса Казахстана. – Алматы: ФПИ «Казахастан 21 в.», 1993. - С.27.
25 Санистебан Л.С. Основы политической науки. - М., 1992. - С.68-70.
26 Шварценберг Р.Ж. Политическая социология. - М., 1992. С. 27-28.
27 Евдокимов В.Б. Партии в политической системе буржуазного общества. – Свердловск, 1990. - С.16-17.
28 Бижанов А.Х. Сохранение и укрепление стабильности – главное достижение казахстанкого общества // Казахстанская правда. – 14 декабря, 1996.
29 Кунхожаева Г.Н. Теория разделения властей // Саясаи. - 1997. - №4.- С.58-63.
30 Указ Президента Репсублики Казахстан «О роспуске Мажилиса Парламента Республики Казахстан третьего созыва и назначении внеочередных выборов депутатов Мажилиса Парламента Республики Казахстан» // Выборы-2007 – новый этап в развитии политической системы Республики Казахстан. – Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2007. – С. 31.
31 Султанов Б. Премьера пропорциональной системы // Комсомольская правда Казахстан. – 10 августа, 2007.
2 Қазақстанды демократияландырудың жаңа кезеңі – еркін демократиялық қоғамды жедел дамыту. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан Республикасы Парламенті палаталарының бірлескен отырысында сөйлеген сөзі. - Астана, 2007.
3 Dahl R. Polyarchy: Participation and Opposition. - New Haven, 1971. - P.23.
4 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. Барлық қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. – Алматы: білім, 1997. – 256 б.
5 Нысанбаев Ә.Н. Қазақстан. Демократия. Рухани жаңару: Казахстан. Демократия. Духовное обновление.-Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1999. - 419 б.
6 Бижанов А.Х. Республика Казахстан: демократическая модернизация общества переходного периода. - Алматы: Өнер, 1997. - С.256.
7 Иренов Г.Н. Консолидация общества. – Павлодар, 2003.
8 Алияров Е.К. Информационный фактор модернизации на постиндустриальном этапе развития. // Казахстанская цивилизация: проблемы адаптации и социализации человека: Материалы международной научной конференции.- Алматы: КазНУ им. аль-Фараби, 2005.- С.136-141.
9 Основы политологии: Курс лекций / Под.ред. В.П. Пугачева. – М., 1992. - С. 231.
10 Rostow W. The stages of economic growth. - Cambrige, 1960.
11 Парсонс Т. Система современных обществ / Пер. с англ. Л.А. Седова и А.Д. Ковалева / Под ред. М.С. Ковалевский. – М.: Аспект Пресс, 1997.
12 Хантингтон С. Третья волна. Демократизация в конце ХХ века / Пер. с англ. – М.: «Российская политическая энциклопедия» (РОССПЭН), 2003. – 368 с.
13 Ильин М.В., Мельвиль А.Ю., Федоров Ю.Е. Демократия и демократизация // Полис. – 1996. - №5. – С.151.
14 Дегтярев А.А. Основы политической теории: Учебное пособие. – М.: Высшая школа, 1998. - С. 212.
15 Шейнис В. Политическая интерлюдия. Россия между 93-м и 96-м годом // Независимая газета. – 1994. – 13 июля.
16 Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында.- Алматы: Өнер, 1996. –178 с.
17 Хенкин С.М. Политика пакта: испанские иллюстрации // Полис. – 1996. - №5. – 129-135 б.
18 Основы имиджелогии на примере Первого Президента. - Усть-Каменогорск, 2007. - С.36.
19 Сартаев С.С. Выступление на утреннем заседании Верховного Совета Казахской ССР: Стенографический отчет, 16 окт. 1990 года. Д. № 15. – С. 73.
20 Российская модернизация: проблемы и перспективы: Материалы «круглого стола» // Вопросы философии. - 1993. - № 7. - С.14.
21 Гаджиев К.С. Введение в политическую науку: учебник для высших учебных заведений. – М.: Логос, 1999. – С.173.
22 Шварценберг Р. Политическая социология / Пер. с фр. – М., 1992. Ч. 3. – С.7-8.
23 Қазақстан Республикасының «Саяси партиялар туралы» Заңы // Егемен Қазақстан, 19 шілде, 2002 ж.
24 Назарбаев Н.А. Идейная консолидация общества – как условие прогресса Казахстана. – Алматы: ФПИ «Казахастан 21 в.», 1993. - С.27.
25 Санистебан Л.С. Основы политической науки. - М., 1992. - С.68-70.
26 Шварценберг Р.Ж. Политическая социология. - М., 1992. С. 27-28.
27 Евдокимов В.Б. Партии в политической системе буржуазного общества. – Свердловск, 1990. - С.16-17.
28 Бижанов А.Х. Сохранение и укрепление стабильности – главное достижение казахстанкого общества // Казахстанская правда. – 14 декабря, 1996.
29 Кунхожаева Г.Н. Теория разделения властей // Саясаи. - 1997. - №4.- С.58-63.
30 Указ Президента Репсублики Казахстан «О роспуске Мажилиса Парламента Республики Казахстан третьего созыва и назначении внеочередных выборов депутатов Мажилиса Парламента Республики Казахстан» // Выборы-2007 – новый этап в развитии политической системы Республики Казахстан. – Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2007. – С. 31.
31 Султанов Б. Премьера пропорциональной системы // Комсомольская правда Казахстан. – 10 августа, 2007.
ӘОЖ 321.7.02(574)
Қолжазба құқығында
ЖЕКСЕМБЕКОВА ВЕНЕРА АБЫХАНҚЫЗЫ
Қазақстандық қоғамды демократияландыру аясындағы саяси жаңарту үрдісі
23. 00.02 - Саяси институттар, этносаяси конфликтология, ұлттық және
саяси процестер мен технологиялар мамандығы бойынша
Саяси ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009
Жұмыс Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің
халықаралық қатынастар факультетінің теориялық және қолданбалы саясаттану
кафедрасында орындалды.
Ғылыми кеңесші: ҚР ҰҒА академигі
Ә.Н. Нысанбаев
Ресми оппоненттері: саяси ғылымдарының докторы,
профессор Ғ.Н.
Иренов
саяси ғылымдарының
докторы
А.Қ. Бижанов
саяси ғылымдарының
докторы
Е.Қ. Әлияров
Жетекші ұйым: Л.Н. Гумилев атындағы
Еуразиялық ұлттық
университетінің
саясаттану кафедрасы
Дисссертация 2009 жылы 6 қарашада сағат 14.00 Абай атындағы Қазақ ұлттық
педагогикалық университетіндегі (050010, Алматы қаласы, Достық даңғылы 13)
23.00.02.- Саяси институттар, этносаяси конфликтология, ұлттық және саяси
процестер мен технологиялар мамандығы бойынша саяси ғылымдар докторы ғылыми
дәрежесін беру жөніндегі Д 14.21.03. диссертациялық кеңесінің мәжілісінде
қорғалады.
Диссертациямен Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің
кітапханасында (050010, Алматы қаласы, Қазыбек би көшесі, 30) танысуға
болады.
Автореферат 2009 жылдың 6 қазанында таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, саяси
ғылымдарының докторы
Жабина Ж.Р.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. Диссертацияда Қазақстан қоғамын
демократияландыру аясындағы саяси жаңарту үрдісі кешенді түрде зерттелген.
Ғылыми сараптаулар арқылы осы күрделі саяси құбылыстың қалыптасуы, жағдайы
және келешегі анықталады. Қоғамның саяси сферасының өркениет талаптарына
жауап бере алуының елдегі демократияның дамуына тәуелділігі саяси жүйенің
қызметі мысалдарында көрсетіледі. Себебі, қазіргі әлемдік дағдарыстар
жағдайында мемлекеттің басқарушылық, реттеушілік рөлі арта түседі.
Демократия үрдісі әлемдік өзгерістерге сәйкес өзінің жаңаша даму кезеңіне
келеді. Мемлекеттік биліктің реттеушілік рөлінің күшейуі қоғамдық
қатынастарды демократияландыруды жоққа шығармайды.
Дағдарыстық жағдайда саяси партиялар қоғамды демократияландырудағы
шешуші факторға айналады. Сондықтан билік партиясы болсын, оппозициялық
партиялар болсын жаңа экономикалық ахуалға сәйкес партиялық органдардың
орталық аппаратының ғана емес, жергілікті жерлердегі ұйымдарының
қызметтеріне жүйелі қайта құру шараларын жүргізуді көздейді. Партиялар
дағдарыс кезеңінде қызмет етудің жаңа тұрпатты бағдарламаларды қабылдауда.
Бұл бағытта биліктегі Нұр Отан ХДП атқарған істері басқа саяси
партияларға үлгі боларлық дәрежеде. Нұр Отан партиясының аппараты
Президентке, үкіметке, парламентке, жергілікті әкімдіктерге, түрлі
мемлекеттік ведомстваларға дағдарыстан шығудың идеяларын, тәсілдері мен
жолдарын ұсынып отыр. Партиялық бағдарламадағы негізгі ұсыныстар 2009
жылғы Қазақстан Республикасы Президентінің Дағдарыс арқылы жаңару мен
дамуға атты Қазақстан халқына Жолдауында нақты көрініс тапқанын атап өткен
жөн. Саяси күштер үкіметпен және жергілікті органдармен бірлесіп адамдардың
нақты проблемаларын шешу, дағдарысқа қарсы шаралардың іске асырылуын, осы
мақсаттарға бөлінген бюджеттік қаражаттың жұмсалуын айрықша бақылауға алуы
керек.
Қоғам жаңаруға тиісті. Бірақ жаңару адамзат қол жеткізген фундаменттік
құндылықтарды жоққа шығармайды. Демократиялық қоғам да сондай тағдырлық
құндылық. Дағдарыстық ахуал қанша қиыншылықтар әкелгенімен қоғам оларды
жеңе отыра нақты, толыққанды демократиялық мемлекет орнатуға жетісетіні
даусыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының қазіргі даму
ерекшелігімен, тәуелсіз елдердегі саяси үдерістерді ғылыми тұрғыдан талдау
қажеттілігімен, демократия жолында ілгері жылжу үшін міндеттер мен
тәсілдерді анықтау қажеттілігімен негізделеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан
тәуелсіз егемен мемлекет ретінде орнықты дүниежүзінің саяси картасынан өз
орнын тапты. Мемлекеттілікті нығайту мен күшейту мәселелерін шеше отырып,
ұлтаралық келісімдер саяси тұрақтылыққа, демократиялық үрдістердің дамуына,
жаңа саяси иснтиуттардың қалыптасуына ерекше мән берілді. Сондай-ақ
елімізде азаматтық құқықтар мен адам бостандығына басымдылық берілген -
деп атап көрсеткен болатын [1].
Қазақстанның қазіргі дамуын саясаттану дискурсінде көбінесе
демократияландыру ұғымымен байланыстырады. Қазақстанның демократиялық
мемлекет ретіндегі сипаттамасы Қазақстан Республикасы Конституциясының
көптеген бөлімдерінің мазмұнынан айқындалады. Мемлекет құрудың негізгі
қағидаларының бірі – мемлекет басшысын, Парламент, жергілікті өкілеттік
органдар депутаттарын сайлау. Демократиялық мемлекеттің тағы бір негізгі
қағидаларының бірі – маңызды мемлекеттік мәселелерді демократиялық әдістер
арқылы шешу. Оған көбінесе референдум өткізу, парламентте дауыс беру
жатады. Қазақстанның демократиялығы Конституцияның демократиялық нормаларды
белгілеуінен көрінеді, ол азаматтарға өкілеттік органдарға тұтас бір
халықтың мүддесін, азшылдықтың әлеуметтік және ұлттық мүдделері мен жеке
азаматтардың заңды мүдделерін таныта алатын өз өкілдерін ұсыну мен сайлауға
мүмкіндік береді.
2007 жылдың 16 мамырында Қазақстан Республикасы Парламенті
палаталарының Қазақстанды демократияландырудың жаңа кезеңі – еркін
демократиялық қоғамның жеделдетілген дамуы атты бірлескен мәжілісінде
Президент Н.Ә. Назарбаев мемлекеттік басқару органдары мен қоғамдық ұйымдар
назарын қазақстандық қоғамды әрі қарай демократияландыру міндеттеріне
аударды [2].
Біздіңше, демократияландыру ұғымының мазмұнын ашуға Р.Дальдің
анықтамасы сәйкес келеді: Демократияландыру – еркін және ашық сайлаумен,
нақты саяси бәсекелестік және азаматтық құқықтарды қорғаумен, жиналыстар,
ақпараттар, коммуникация, сонымен бірге саяси қалауларды таңдау
бостандығымен сипатталатын, идеалды демократиялық режимге бағытталған
қозғалыс [3].
Қоғамның экономикасы мен саяси өміріндегі түбегейлі құрылымдық
жаңартулар кезеңіндегі әлеуметтік-саяси ғылымдардың басты міндеттерінің
бірі әлемдегі ауыспалы үлгідегі мемлекеттерді реформалау тәжірибесін
талдау және сыни тұрғыдан қайта қарау негізінде өтпелі саяси үдерістерді
әзірлеу болып табылады. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан –
2030 стратегиялық бағдарламасында әлеуметтік-саяси ғылымдар назарын осы
міндетке аударды: Енді жағдайды терең ойластыру біздің дамуымызды әлемдік
тәжірибе тұрғысынан талдау, біздің реформалардың жүзеге асуы мен жаңа
институттардың қалыптасуын үздік әлемдік тәжірибемен салыстыру маңызды
[4]. Осыған орай модернизация мен демократиялық жаңартулар мәселелеріне
деген зерттеушілер қызығушылығы арта түсті. 2008 жылы Қазақстан
мемлекеттік тәуелсіздіктің 17 жылдығын атап өтті. Мемлекет басшысының
сөзімен айтар болсақ, тарихи үдерістер жеделдетілген қарқын және өнімді
сипат алды. Қазақстан макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізді, бизнесті
табысты жүргізуге қажетті заңнама қалыптасты, елдің орта және ұзақ дамуына
мықты негіз салған құрылымдық реформалар жүргізілді. Республикада
динамикалық түрде даму үстіндегі жеке сектор пайда болды.
Қазақстан Республикасы қазіргі уақытта толыққанды демократиялық
мемлекет болып саналмағанымен, демократиялық үрдістердің даму болашағы
өркениетті елдерге тән демократияға негіз қалануда екендігін нақты
дәлелдейді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Саяси жүйені демократиялық модернизациялау
батыс ғылымында жарты ғасырлық бойына зерттеу объектісі болып келеді. АҚШ,
Еуропа және басқа елдердің қоғамдық саяси тәжірибесін сараптау нәтижесінде
пәнаралық тұжырымдамасындағы демократизация және модернизация, даму
теориясы пайда болды. Қазіргі демократиялық теориясы ауқымындағы
институционалдық, құрылымдық-қызметтік, салыстырмалы, мәдениеттілік,
әлеуметтік-психологиялық тұғырлардың қалыптасуына, қоғамдық институттар
қызметі және қоғамдық жүйелі сапалық белгілердің өзгеруіндегі түрлі
аспектілеріне көңіл аударады. Көптеген еңбектерді талдаудан батыс
әлеуметтік мәдениетіне бағдарлану шектелгендігі байқалады. Осыған қарамай,
батыс авторларының еңбектерінде басқа елдердің экономикалық, саяси және
мәдени өзгерістеріне байланысты демократиязациялау үдерісінің ерекшелігін
анықтауға тырысқаны байқалады. Демократиялық модернизациялау әлеуметтік
өзгеріснің типтері түрінде анықталып, Г.Спенсер, Э.Дюркгейм, М.Вебер,
О.Шпенглер, А.Тойнби саяси ойшалдар, философтар, әлеуметтанушылардың
еңбектерінде қарастырылған. Саяси жүйені модернизациялау теориясын
дайындауда саяси шындық туралы құнды еңбектерімен танымал Г.Амонд,
Т.Пауэлл, Д Истон, Т.Парсонс, Ж.Блондельдің тұжырымдарын айтуға болады.
Өтпелі кезеңдегі қоғамның саяси жүйесін трансформациялаудың сипаты мен
мазмұнының өзгеру аспектілерін талдау жасай келе, шетелдің көптеген
зерттеушілерінің зерттеулерін атауға болады. Өтпелі кезеңдегі
демократизациялау және модернизациялау теориясы мен тұжырымдамасының
дамуына ерекше үлес қосқан, сол сияқты саяси жүйесіне өзгеріс енгізген
батыс ғалымдары З.Бжезинский, Р.Даль, А.Лейпхарт, А.Пшеворский,
С.Хантингтон және т.б.
Саяси модернизациялаудың эмпирикалық тәжірибесінің жинақталуының
теориялық негізі ТМД елдерінің ғалымдарының еңбектері арналған. Ресей
саясаткерлері А.Гаджиев, А.Нерсесянц, Н.Никиенко, М.Ильин, А.Мельвил,
В.Красильщиков, Г.Купряшинаның еңбектері модернизация мәселесін ғылыми
сараптауымен ерекшеленеді.
Көптеген зерттеушілер демократиялық өтпелі жағдайда белгіленген
тәртіпті анықтап, олардың ішінде Ф.Закария либералдық емес, А.Шедлер
консолидарлық, Д.Стенберг процедуралық, Г.О.Донелл делегаттық
демократия деп бөліп қарастырып, дамушы елдердегі саяси жүйе өтпелі
кезеңдік сипаттарын талдайды.
Қазақстандық зерттеулерде және саяси әдебиетте Қазақ саяси
энциклопедиясы (Алматы, 1998), Қазіргі Қазақстан: экономика, саясат,
қоғам (Алматы, т.2, 1997); Қазақстан мемлекетінің эволюциясы
(Халықаралық конференция материалдары Алматы, 1996); Модернизация: қазіргі
қазақстан және әлемдік тәжірибе (Республикалық ғылыми-практикалық
конференция материалдары. Алматы, 1995); Восток-Запад: Дилог культур атты
ІІ халықаралық симпозиумы материалдары, І бөлім, Алматы 1996; Қазақстан
Республикасы: саясат және даму (Алматы, 1996); Қазақстан берік даму
жолында (Алматы, 1996); Весник КазГУ№ Серия политология №1 (Алматы 1998);
Политология Учебник для вузов под редакцией А.Нысанбаева (Алматы, 1999
год), Ұлттық энциклопедия 10 том (Алматы, 2007) және т.б. Қазақстандағы
демократияландыру процесі барысында саяси институттар қызметтерін жаңарту
мәселелері зерттелген. Саяси жаңару жолындағы мемлекеттік стратегиялық
міндеттер анықталған.
Қазақстандық қоғамды жаңартудың демократиялық негіздерін белгілі
ғалымдар Ә.Н. Нысанбаев[5], А.Қ. Бижанов[6] зерттеген. Сондай-ақ, қоғамды
демократияландырудағы саяси жаңарту үрдісінің саяси маңыздылығын және
кейбір қырлары отандық ғалымдарымыз Г.Н. Иренов[7], Е.К. Әлияров[8]
еңбектерінде де көрініс тапқан. Саяси жаңарудың этносаяси аспектілерін
кешенді зерттеуге Р.Б. Абсаттаровтың зерттеулері үлкен үлес қосты.
Аталған мәселе бойынша қазақстандық ғалымдар Л.А.Байдильдинов,
А.С.Балғымбаев, М.А.Биекенов, К.Н.Бурханов, С.М. Борбасов, Ж.Х.Жүнісова,
Р.К.Қадыржанов, М.С.Машан, Н.В.Романова, Т.С.Сарсенбаев, М.Б.Татимов, Г.Р.
Нұрымбетова, Т.Қ. Әуелғазина, С.Ш. Мұсатаев, Ж.Р. Жабина және тағы басқалар
трансформациялаудың үдерістің логикасын, Қазақстанның әлеуметтік мәдени
даму ерекшелігін, қоғамдық өмірдің басқарушы звеносын реформалау тетіктерін
жүйелеген. Жоғарыдағы аталған еңбектер өзгермелі қоғамдығы мәнді ғылыми
зерттеулер болып саналады. Бірақ та осы еңбектерде Қазақстан
Республикасының демократиялық модернизациялау үрдісінің динамикасына
арналған арнаулы зерттеулер жоқ. Бұл мәселені кешенді зерттеу саясаттану
ғылымы үшін зәрулік болып табылады.
Саяси жүйелер мен режимдердің демократиялық модернизациясы мәселесі
жарты ғасыр бұрын батыстық ғылымның зерттеу нысанына айналған. Даму,
демократияландыру және модернизация теориялары АҚШ, Еуропа және тағы да
басқа елдердегі қоғамдық-саяси жаңартулар тәжірибесін зерттеу нәтижесінде
ғылыми негізделген тұжырымдамаға айналды. Демократияландырудың қазіргі
теориясы шеңберінде бірнеше ғылыми тәсілдер қалыптасты: институциональды,
құрылымды-қызметтік, салыстырмалы, мәдениеттанушылық, әлеуметтік-
психологиялық және т.б. Осы тәсілдер қоғамның жүйелі құбылыстары мен
қоғамдық институттар қызметі өзгерістерінің әртүрлі қырларына назар
аударады. Кейбір зерттеушілердің еңбектерінің Қазақстандағы әлеуметтік-
саяси шындыққа қатыстылығы шектеулі екенін айта кету керек. Себебі, олар
батыстық әлеуметтік-мәдени дәстүрлерге бағытталған. Дегенмен, батыстық
авторлардың өзге елдердегі демократияландыру үдерісінің ерекшеліктерін
экономикалық, саяси және мәдени өзгерістер аясында анықтауға тырысқан
еңбектерінің біөздің зерттеулер үшін маңызы бар. Егер демократиялық
модернизацияны әлеуметтік өзгерістердің белгілі бір түрі ретінде ұғынсақ,
онда Г. Спенсер, Э. Дюркгейм, М. Вебер, О. Шпенглер, А. Тойнби сияқты
философтар, саясаттанушылар мен әлеуметтанушылар есімдерін ерекше атау
керек. Жүйелер теориясын құрастыруға Т. Парсонс, Д. Истон, Г. Алмонд, Т.
Пауэлл ерекше үлес қосты. Саяси модернизацияның эмпирикалық тәжірибесі
жинақталуына орай ТМД ғалымдарының еңбектерінде оны теориялық тұрғыдан
түсіндіре бастады. Модернизация мәселелеріне арналған ресейлік
саясаттанушылар В. Красильщиков, А. Гаджиев, Г. Купряшин, А. Мельвиль, М.
Ильян, Н. Никитченко еңбектері танымал бола бастады.
Өтпелі кезеңде қоғамның саяси жүйесін ауыстыру барысында болған
өзгерістердің мазмұны мен сипатының әртүрлі қырларын талдауға көптеген
шетелдік және қазақстандық авторлардың еңбектері арналды. Транзитологиялық
демократияландыру мен модернизациялау теориясы және тұжырымының дамуына
батыстық ғалымдар Г. Алмонд, Ж. Блондель, З. Бжезинский, Р. Даль, Д. Истон,
Х. Линц, А. Лейпхарт, С. Менгес, Р. Арон, Г. Пауэлл, А. Пшеворский, Л. Пай,
С. Хантингтон, П. Штомпка т.б. өз үлестерін қосты.
Көптеген зерттеушілер демократиялық ауысу кезеңінде қалыптасатын саяси
режимді анықтауға тырысады. Енгізілген анықтамалар: Ф. Закарийдің
либеральды емес, А. Шедлердің консолидациялы, Д. Стенбергтің
рәсімдеуші, Г.О Донеллдің делегативті демократиясы және өзгелері де
дамыған елдердің саяси жүйесі ауыспалы сипаттар бар екендігін көрсетеді.
Қазақстандағы демократияландыру үрдістері мен саяси жаңару үрдістері
әлемдік демократиялық белгілерді толықтай қайталамайтындығы белгілі.
Алайда, демократияның саяси режимдерге тән сипаттардың міндетті түрде
қалыптаса бастағанын көптеген зерттеулер дәлелдейді. Аттары аталған және
басқа да еңбектерде ауыспалы үдерістің жалпы логикасын, Қазақстанның
әлеуметтік-мәдени дамуының ерекшеліктерін, қоғамдық өмірдің маңызды
салаларын реформалау механизмдерін зерттеледі. Мұндай еңбектер болып жатқан
өзгерістер мәнін түсінуге үлес қосады және ғылыми зерттеулерді дамытуға
ықпал етеді.
Сонымен бірге Қазақстан Республикасының саяси ғылымында Қазақстандағы
демократиялық модернизация аясында болып жатқан саяси жаңару үдерісін
зерттеуге арналған арнайы еңбектер жоқ.
Зерттеу мақсаты:
1. Қазақстан Республикасындағы демократиялық модернизация мен саяси
жаңару үрдістерінің қозғалыстарының өзара сабақтастығын сараптау және
зерттеу;
2. Қазақстан Республикасында болып жатқан демократиялық сипаттағы
экономикалық, әлеуметтік-мәдени және саяси өзгерістерді түсіну үшін
әдіснамалық сызба жасау.
Қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін мынандай зерттеу міндеттері алға
қойылды:
- модернизация, демократияландыру, демократия, саяси жаңару
категорияларына талдау жүргізу;
- Қазақстан үшін шет елдердің демократиялық модернизация тәжірибелері
мен сабақтарын талдау және олардың әсер деігейін анықтау;
- демократиялық модернизацияның әлеуметтік-саяси мазмұнын ашу арқылы
саяси жүйеде және саяси санада болатын өзгерістер мәні мен мазмұнын
бағалау;
- модернизацияға ұшыраған қоғамның саяси жүйесін және қатынастарын
демократияландыру үдерістерін қоғамдық дамудың шынайы жағдайлар сәйкестігі
арқылы талдау;
- Қазақстан Республикасы демократиялық модернизацияның жүру бағыттар
мен ерекшеліктерін зерттеу;
- тиісті саяси институттар әрекетінің және қызметтерінің механизмін
және азаматтық қоғамды қалыптастыру ерекшеліктерін Қазақстан
Республикасындағы саяси демократия базасы ретінде анықтау;
- саяси партиялардың демократиялық модернизация әлеуметтік келісім,
азаматтық бейбітшілікті нығайту және қоғамды топтастыру үдерісіндегі рөлін
анықтау;
-партиялық-электоральдық демократия қозғалысының басталуын зерттеу;
- 2008 жылғы конституциялық реформаның қазақстандық қоғамды
демократиялық модернизациялауға әсерін көрсету және елдің демократияға
бетбұрыс жасау потенциалын анықтау;
- Қазақстан Республикасын әрі қарай демократиялық жолмен
модернизациялауды жүзеге асыру шарттарын анықтау және ғылыми болжам жасау.
Диссертациялық зерттеудің пәні ретінде демократиялық ауысу кезеңінде
дамыған Қазақстан Республикасындағы ішкі саяси модернизациялық үдеріс
таңдап алынды.
Диссертациялық зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі –
саясаттануда қолданылатын саяси модернизация мен демократиялық ауысулардың
әртүрлі классикалық және қазіргі кезеңдегі тұжырымдары болып табылады.
Диссертация тақырыбын ашуда Аристотель, Платон, Ш. Монтескье, А. Токвиль,
К. Маркс, М. Вебер, О. Шпенглер, А. Тойнби, Т. Парсонс, О. Тоффлер, С.
Эйзенштадт т.б. ғалымдардың еңбектері теориялық және әдіснамалық база
ретінде алынды. Тақырыпты ашу барысында диссертант институционалды, жүйелі,
кешенді, салыстырмалы, статистикалық, құрылымды-қызметтік және компаративті
талдаудың әдіснамалық тәсілдерін қолданды. Диссертациялық жұмыста ғылыми
зерттеуде кең қолданылатын әдістер пайдаланылған. Олар: салыстыру,
эмпирикалық, проблемалы-хронологиялық, ретроспективті және болжау
тәсілдері. Мәселенің саяси аспектісі Қазақстанның саяси жүйесінің дамуы
барысында қалыптасқан нақты мысалдар негізінде қарастырылды.
Диссертацияны жазу барысында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың Қазақстанның егемен мемлекет ретінде қалыптасу және даму
стратегиясы, Қоғамды идеялы топтастыру – Қазақстан дамуының шарты
ретінде, Ғасырлар тоғысында, Қазақстан – 2030 стратегиясы, Сындарлы
он жыл, Қазақстан жолы атты еңбектері және Қазақстан халықтары
Ассамблеясының отырыстарында сөйлеген сөздері, жыл сайынғы Қазақстан
халқына арналған жолдаулары маңызды әдіснамалық және теориялық негіз болды.
Диссертацияның дерек көздері мен эмпирикалық базасы ретінде танымал шет
елдік және қазақстандық саясаттанушылардың еңбектері, статистикалық
жинақтар, гуманитарлық сфераға қатысты халықаралық құжаттар, Қазақстан
саяси партияларының бағдарламалары мен құжаттары, Үкімет құжаттары,
Қазақстан Республикасының заңдары мен заңнамалық актілері, БАҚ материалдары
және әлеуметтік зерттеулер нәтижелері алынды.
Жұмыстың ғылыми-теориялық және практикалық маңызы. Жұмыстың теориялық
мәні демократиялық модернизация үрдісінің негізгі параметрлерін анықтауда
жатыр. Ізденушінің диссертация жазу барысында жүргізген теориялық-
әдіснамалық талдауы отандық саяси ғылымда саяси-әлеуметтік үрдістер
қалыптастыруда, бейбітшілікті нығайтуда, әлеуметтік зерттеулер жүргізу
барысында қолданылуы мүмкін. Сонымен қатар, демократиялық мемлекет
сегменттері болып табылатын саяси партиялар, БҮҰ және қоғамдық қозғалыстар
өздерінің саяси тәжірибелерін жетілдіру мақсатында зерттеу нәтижелерін
пайдалануына болады.
Диссертациялық зерттеудің практикалық мәні жұмысты жазу кезінде
анықталған ұсыныстар, қорытындылар мен ұстанымдарды үкіметтік құрылымдар
құжаттары мен нормативті актілерді дайындау барысында саяси партиялар мен
азаматтық қоғам институттары өз қызметтерін жетілдіру ісіне қолдануына
болады. Диссертацияның материалдарын сонымен бірге Қазақстан Республикасы
жоғары оқу орындарында саясаттану мен саяси әлеуметтану пәндері бойынша
арнайы курстар әзірлеу үшін пайдалануға болады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:
- модернизация, демократияландыру, азаматтық қоғам, саяси
жаңарту ұғымдары анықталынып, саяси үрдістің әртүрлі деңгейіндегі
демократиялық модернизация мәселесін зерттеу барысындағы саясаттану
тәсілдерінің бірлігі мен әртүрлілігі нақтыланды;
- Қазақстан үшін өркениетті елдердің демократиялық модернизация
тәжірибелері мен сабақтары талданды, олардың тәжірибесінің Қазақстан
Республикасы үшін тиімділігі анықталды. Сондай-ақ, Қазақстандағы қоғамды
демократияландыру аясындағы саяси жаңарту үрдісінің өзіндік даму
ерекшеліктері айқындалды;
- демократиялық модернизацияның әлеуметтік-саяси мазмұны ашылды және
бұл құбылыстың елдің нақты экономикалық даму үрдісінен өзара тәуелділігі
дәлелденіп, қоғамның негізгі салаларының жаңаруының біріне-бірі міндетті
түрде ықпалы болатындығы көрсетілді;
- демократиялық модернизацияның саяси және әлеуметтік-мәдени
алғышарттары анықталып, бұл үрдістің Қазақстан халқының саяси санасына,
саяси мәдениетіне және саяси тәжірибесіне тәуелді болатындығы дәлелденді;
- саяси партиялардың демократиялық модернизация, азаматтық
бейбітшілікті нығайту және қоғамды топтастыру үрдісіндегі рөлі ашып
көрсетіліп, бұл үрдістегі орын алып отырған олқылықтар мен кемшіліктердің
саяси партиялардың дамуындағы шешілмеген мәселелерге байланыстылығы
сарапталды;
- Қазақстанның көппартиялық үрдісі зерттеліп, оның дамуында орын алған
өрлеу – құлдырау – қайта өрлеу құбылыстарының себептері мен салдарлары
сарапталынған;
- Қазақстан Республикасындағы демократиялық модернизация үрдісінің
ерекшеліктері айқындалды (1991-2007 жж.) және бұл процестің дамуының
елдегі ерекшеліктеріне сәйкес әлемдік саяси тәжірибенің Қазақстандық
демократияның даму моделімен толыққандығы көрсетіледі;
- партиялық-электоралды демократия қозғалысы анықталды;
- 2008 жылғы конституциялық реформаның қазақстандық қоғамды
демократиялық модернизациялауға әсері көрсетіліп, оның елдегі саяси
партиялардың және үкіметтік емес ұйымдардың азаматтық қоғам құруға
арналған қызметтерінің және ұсыныстарының билік құрушы партияның өзара
түсіністігі мен демократиялық принциптегі қарым-қатынас арқасында екендігі
көрсетілді;
- Қазақстан Республикасын ары қарай демократиялық жолмен
модернизациялауды жүзеге асыру шарттары анықталды және болжам жасалды.
Саяси жүйенің дамуының болашағы қоғамдық қатынастарды демократияландыруды
тереңдете берумен тікелей байланысты екендігі дәлелденген.
Жұмыстың практикалық маңызы Қазақстан Республикасындағы демократиялық
модернизация қозғалысына әдіснамалық және эмпирикалық талдау жүргізумен
анықталады. Диссертациялық зерттеу барысында әзірленген тұжырымдар елдің
ішкі саяси жағдайына болжам жасау кезінде қолданылуы мүмкін. Жұмыс
нәтижелерін саяси партиялар, қоғамдық қозғалыстар мен ҮЕҰ өз қызметінде
пайдалана алады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Қазақстан Республикасының саяси ғылымы демократиялық модернизация
үрдісін зерттеу тиімділігін көтеру үшін теориялық-әдіснамалық базаны
кеңейтуді қажет етеді. Сондықтан ең бір тиімді бағыттардың бірі ретінде
қазақстандық қоғамды демократиялық модернизациялау шарттары, тенденциялары,
қозғалысы мен болашағын талдау мүмкіндігі болуы басты қажеттілік. Осы
ғылыми бағыт Қазақстанның саяси жүйесінің даму потенциалын ашуға мүмкіндік
береді.
2. Демократиялық модернизация шарттылығын саясаттану тұрғысынан
зерттеудің ерекшелігі экономикалық даму деңгейі, әлеуметтік-құрылымдық
параметрлері, білім мен мәдениет деңгейі, халықаралық факторлар, діни
айырмашылық және өзге де жағдайлар арқылы демократияны детерминациялаудың
жалпы теориялық болжамдарын растауға бағытталуында жатыр. Қазақстандағы
саяси шындық демократияның осы сапанық белгілерін дәлелдейді.
3. Демократиялық модернизацияның тиімді формалары мен тәсілдерін
іздестіру қалыптасқан, нақты бір елдің экономикалық, саяси-әлеуметтік,
мәдени дамуы жағдайларын ескеруді талап етеді. Тарихи мұра мен жаңа
әлеуметтік шындықтың күрделі байланысы әртүрлі бағыттағы тенденцияларды
тудырады, ал оны тек танымдық әдістер комбинациясы негізінде ғана танытуға
болады. Яғни, демократияның дамуына қоғамдағы барлық үрдістер өз ықпалын
тигізіп отырады.
4. Қазақстандық қоғамды демократияландыру аясындағы саяси жаңарту
үрдісі Қазақстан Республикасының тұрақты дамуының маңызды шарты болып
табылады. Қазақстан Республикасындағы демократиялық модернизация тәжірибесі
әлеуметтік-экономикалық жағдайларды (әл-ауқат, урбанизация,
индустрияландыру, білім) демократияның қалыптасуына әсер ететін, фактор
ретінде қарастырған орынды екенін растайды. Себебі, демократиялық мемлекет
негізінен дәстүрлі саяси мәдениетке негізделеді.
5. Модернизацияға ұшыраған елдердің, соның ішінде Қазақстанның да
қоғамдық даму тәжірибесі саяси жаңртудың әртүрлі нұсқаларын танытуда. Бұл
өзгешелік сыртқы және ішкі факторлар, оларды шешудің тәсілдері мен
қажеттіліктері, қоғамның дағдарысты жағдайының деңгейі және көшбасшылық
рөлге үміткер саяси күштердің ұйымдастырушылығы т.б. сияқты көптеген
жағдайларға байланысты болады. Экономикалық даму қарқыны, кейде тіпті оның
бағыты да модернизацияның дамуына үлкен әсер етеді. Демократиялық
модернизация үрдісін тұрақтандыруға саяси жүйенің тиімділігі мен
легитимділігі де ықпал етеді. Саяси жүйенің демократиялық жаңарту саясатын
жүргізуге мүдделілігі демократиялық мемлекетті жылдам қалыптастырады.
6. Саяси партиялар қоғамның саяси жүйесінің тұрақты түрде қызмет
етуіне, қоғамды топтастыруға, әлеуметтік, этникалық, діни және басқа да
топтардың мүдделері мен қажеттіліктерін білдіруге байланысты мәселелерді
шешуде маңызды рөл атқарады. Партиялардың өзара әрекеттестігі, одақтастар
іздеу қажеттілігі, сайлау кезінде сайлаушылардың қолдауына ие болу үшін
жүргізілетін күрес ірі әлеуметтік-экономикалық және саяси мәселелерді шешу
кезінде жалпы ұлттық келісімге келуге ықпал етіп, ұлтаралық келісім мен
азаматтық бейбітшілікті нығайтады, азаматтардың саяси санасын ұштап,
саяси мәдениетін баянды ете түседі.
7. Қазақстан партияларының ұлттық топтасуы бойынша қызметінің
тенденциялары осы бағыттағы жұмыстарды жақсартуға елдегі саяси қатынастарды
ары қарай демократияландыру, саяси партиялар мәртебесін көтеру, биліктің
заңнамалық органдарында партиялық өкілділікті көбейту шаралары әсер
ететіндігін растайды. Қазақстанның саяси өмірі партиялар қызметінің
белсенділігіне тәуелді бола түсуде.
8. Көптеген бұрынғы авторитарлы елдердегі демократиялық модернизация
сипаты батыстық демократия эталондарын батыстық емес ортада қалыптасқан
жаңа демократиялар игере алмайтындығын және қандай да бір қоғамды
демократияландыру нәтижелері оның өркениеттік ерекшеліктеріне байланысты
екендігін көрсетеді. Қазақстандық ауыспалы кезең тәжірибесі мен
қорытындылары – осы ақиқаттың бір дәлелі. Өтпелі кезеңге өтпелі
демократияның тән екендігін Қазақстандағы саяси шындық нақты дәлелдейді.
9. Саяси ғылымдағы зерттеудің негізгі объектісінде әлемдегі
демократиялық модернизацияны талдау міндеті бірінші кезекте тұр. Уақыт
кеңістігінде созылған және батыстық үлгінің классикалық модельдеріне сәйкес
саяси жүйені унификациялау үдерісінің азды-көпті қиындықтарына тап болған
модернизация ретінде емес, демократияның типологиялық әртүрлілігін кеңейту
үдерісі ретінде қарастырылады. Қазақстандық демократия моделі әлемдік
демократия үрдісіне демократиялық дамудың жаңа үлгісін әкелді деп есептеуге
болады.
10. Қазақстан демократиялық модернизацияның алғашқы кезеңін басынан
өткізіп отыр. Отандық демократияның даму тәжірибесі демократияна жаңа
таңдаған елдер үшін үлгі бола алады.
11. Қазақстандық демократиялық саяси жаңарудың дамуы осы бағыттағы
жұмыстарды жақсартуға, елдегі саяси қатынастарды ары қарай
демократияландыруға, биліктің өкілеттік органдарының мәртебесін көтеруге
әсер ететіндігін көрсетеді. Толыққанды партиялы және сайлау жүйелерін
қалыптастыру да Қазақстан саяси жүйесінің өзін өзі сақтау және ары қарай
жылжуының маңызды шарттарының бірі болып табылады, бір партиялық жүйе мен
сайлау жүйесі тұрақты демократиялық институттарға айналды.
12. Қазақстан Республикасының қоғамдық-саяси практикасы биліктің
авторитарлы формасынан бас тартып, ашық саяси жүйе құруға деген
талпынысымен сипатталады. Билікті жүргізу тәсілдерін өзгерту үрдісі, яғни
демократиялық модернизация қоғамның дамуын жеделдетеді. ХХ ғасыр соңы мен
ХХІ ғасыр басындағы саяси жағдайлар Қазақстан Республикасының одан ары
дамуының демократиялық бағытын ұстанатындығын растайды. ХХІ ғасыр басындағы
әлемдік экономикалық және қаржылық дағдарыс мемлекеттік биліктің
реттеушілік рөлін күшейте түседі.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен мақұлдануы. Диссертациялық жұмыс Абай
атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің теориялық және
қолданбалы саясаттану кафедрасының мәжілісінде талқыланып, қорғауға
ұсынылды.
Диссертациялық жұмыстың негізгі қағидалары мен қорытындылары Ресейде
өткен Проблемы национальной консолидации в казахстанском обществе
(Проблемы политической социологии. - Москва: ИСРАН, 2005 г.), Влияние
Конституционной реформы 2007 года на модернизацию партийной системы в
Казахстане (VIII Международная научно-практическая конференция -
Российская государственность и право: современное состояние и перспективы
развития. Московский Государственный университет экономики, статистики и
информатики. - Москва, 23 мая 2008 г.), Концептуальные основы воспитания
обучающихся в условиях модернизации казахстанского общества
(Воспитательная работа в ВУЗе: состояние, проблемы, перспективы развития
Материалы Международной научной конференции 2-3 апреля. – Москва, 2009), К
вопросу о предпосылках становления многопартийности в Казахстане (VІІІ
Международная научно-практическая конференция Российская государственность
и право: современное состояние и перспективы развития. - Москва, февраль-
май 2009 г.) халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда, Польшаның
Modernizacyjna w Kazachstanie: konsolidacyjna rola partii wtadzy
(Spoleczenstwo i politika, №3 (8) 2006, Pultusk Варшавский Университет,
Институт Политических наук, Польша, 2006), Реформа партийной системы –
важное направление политической модернизации в Республике Казахстан
(Spoleczenstwo i politika, Центральная Азия: проблемы истории и
современности, № 2-4 (11-13)2007, Польша 2007) ғылыми басылымдарында
жарияланған.
Қазақстанда өткен ғылыми-теориялық және саяси семинарлар мен
конференцияларда диссертацияның негізгі тұжырымдары мен қорытындылары
баяндалған: Жастардың кұндылық бағдарын қалыптастыру - саяси жаңарудың
негізгі тірегі (Казахстанская модель воспитательной работы в организациях
образования Республики Казахстан: актуальные проблемы и перспективы,
г.Алматы, 28-29 февраля 2008 г.), Методологические аспекты теории
политической модернизации (Методологические проблемы развития экономики,
социальных отношений и социальной политики в Республике Казахстан. 22
апреля 2008 г.), Президент және қазіргі заманғы жастар – қазақстандық
жолдың шекарасы ретінде тақырыбындағы ғылыми-практикалық конференцияның
қатысушыларына арналған құттықтау сөз (Президент и современная молодежь —
как грань казахстанского пути, Караганда, 2008 год, апрель), Партиялық
жүйені модернизациялау-ұлттық бірлікті нығайтудың негізгі жолы
(Современная цивилизация и национальные государства - Алматы 10-11 июля,
2008 г.), Жаңару парадигмасының ұғымдары мен теориялық негіздері
(Модернизация высшего образования и науки: пути и перспективы
инновационного развития 18 октября 2008 г.) Саяси жаңғыру жағдайындағы
ұлттық білім беруді дамыту мәселелері (Алтынсаринские чтения. Развитие
национальной системы образования в условиях глобализации, 20-21 октября
2008 г.), Саяси жаңғыру жағдайындағы балалар құқықтары қорғалудың саяси
аспектісі (Қ.Р заңдары және бала құқықтары Республикалық ғылыми-
практикалық конференциясы 17-18 қараша 2008ж.), Алаш қозғалысының
демократиялық қоғам орнату жолындағы күресі (Материалы международной
научно-практической конференции Алаш и независимый Казахстан:
преемственность идей и позиций, 21 ноября 2008 г.), Қазақстандық қоғамды
демократияландырудағы мәдени мұраның орны (Тарихи-мәдени мұраның
өркениеттер диалогындағы рөлі), Влияние конституционных реформ на
демократизацию казахстанского общества (Конституционные инициативы
Президента страны – фактор дальнейшего развития демократии 28 августа 2009
г.).
Сондай-ақ, зерттеудің теориялық мазмұны мен қағидалары Абай атындағы
Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің хабаршысында (әлеуметтану және
саяси ғылымдар сериясы), Еуразия гуманитарлық университетінің хабаршысында,
Қайнар университетінің хабаршысында (саяси ғылымдар сериясы), Саясат
(информационно аналитический журнал), Адам әлемі (философиялық және
қоғамдық-гуманитарлық журнал), Әл-Фараби (философиялық-саясаттанулық және
рухани-танымдық журнал.), Ізденіс (гуманитарлық ғылымдар сериясы),
Қазақстан жоғарғы мектебі (Халықаралық ғылыми-педагогикалық басылым),
Ақиқат ұлттық қоғамдық – саяси журналында жарияланды.
Сол сияқты диссертациялық зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары мен
ұстанымдары бойынша Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінде
Әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдар кафедрасында Саясаттану пәнінен дәріс
оқығанда кеңінен пайдаланылды.
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы. Диссертация тақырыбы бойынша автордың
58 мақаласы жарық көрген.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспеде диссертация тақырыбының өзектілігімен зерттелу деңгейі
қарастырылып, мақсаты мен міндеттері, пәні мен объектісі, ғылыми жаңалығы,
әдіснамалық және теориялық негіздері, хронологиялық ауқымы, қорғауға
ұсынылатын негізгі тұжырымдары, сонымен бірге зерттеу жұмысының сыннан өтуі
мен мақұлдануы және құрылымы айқындалады.
Диссертацияның бірінші бөлімі Өтпелі кезеңдегі саяси жаңару үрдісін
зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері деп аталып, онда Қазақстанның
саяси жүйесінде болып жатқан саяси реформаларды зерттеудің негізгі жолдары
мен бағыттары анықталады. Әлемдік және отандық саяси ғылым жетістіктері
негізінде қазіргі саяси шындықты зерттеу ерекшеліктері талданып
сарапталған.
Бірінші бөлімнің 1.1 Жаңару теориясының дамуының түсінігі, өлшемдері
және негізгі кезеңдері деп аталатын тақырыпшасында қазіргі әлемдік саяси ой
жетістіктеріне сүйене отырып, жаңару теориясының мәні мен мазмұнына талдау
жасаланып, оның Қазақстандағы саяси үрдістерді зерттеудегі қажеттілігі
айқындалған. Саяси модернизация дегеніміз саяси жүйенің әлеуметтік
мақсаттардың жаңа үлгілеріне бейімделу қабілетінің үнемі және табысты түрде
өсуі және тек қорларды ғана қадағалауға мүмкіндік беретін жаңа институттар
түрін ғана емес, сонымен бірге үкімет пен халық арасында тиімді байланыс
орнату үшін арналар құру[9]. Осылайша, әлеуметтік талаптарды
қанағаттандыру, орталықтандырылған мемлекет пен саяси қатысу – саяси
саладағы модернизацияның негізгі сипаттамасы.
Модернизация мақсаты – modernity, немесе қазіргі уақыт жағдайы ретінде
танылатын белгілі бір жетістікке жету. Бұл жағдайдың дамыған үлгісі ретінде
нарық пен азаматтық қоғам қағидаларына негізделген әлемдік экономика
танылады. Модернизация мен жаһандану үрдістерін байланыстырса, онда қарым-
қатынастардың капиталистік жүйесі тек модернизациялық қана емес, сонымен
бірге жаһандану үрдістердің де негізінде жатқаны анықталады.
Модернизация теориясы құрылған негіздеме ретінде саяси ғылымдар мен
әлеуметтанудың барлық дерлік классиктерінің еңбектерін көрсетуге болады,
өйткені олар белгілі бір дәрежеде осы мәселені көтерген: О. Конттың адамзат
дамуындағы үш кезең идеясы, К. Маркстің тарихи материализмі, М. Вебердің
рационализациясы (ұтымды ету), Г. Зиммелдің абстракциясы, Ф.Теннистің
қауымдастығы мен қоғамы, Э. Дюркгеймнің механикалықтан органикалық
ынтымақтастыққа өтуі, Т. Парсонстың әлеуметтік жіктеу рөлін талқылауы
т.б.
Модернизациялық үрдіс мәні мен оның аяқталу критерийлерін ашатын
модернизация теориясы ХХ ғасырдың 50-ші жылдарының соңы мен 60-шы
жылдарының басында қалыптасты. Жаңа теория әртүрлі ғылымдар тоғысында пайда
болды: модернизацияның айрықша тұжырымдамасының қалыптасуына экономистер
үлкен үлес қосты. 1960 жылы Ұлыбританияда жарық көрген У.Ростоудың
Экономикалық дамудың кезеңдері атты еңбегінің мәні зор, оның Коммунистік
емес манифест деген тарауы да ерекше [10]. Кәсіби саяси ғылымдар ортасында
модернизация теориясының жеке қағидаларын 1950 жылдары негізінен
американдық ғалымдар талқылады. Модернизация теориясының қалыптасуына Т.
Парсонстың қосқан үлесін ерекше атауға болады [11].
Модернизацияның классикалық теориясы негізінде дамыған және дамушы
әлемдік қоғамдардың экономикалық біркелкілігіне қол жеткізу ретінде
қарастыратын болжам бар.
Модернизация теориясының кейбір жақтаушылары, мысалы, Т. Парсонс
қазіргі индустриалды қоғам үшін демократия авторитаризмнен қарағанда
тиімдірек деп есептеді. Экономикалық даму мен демократия арасындағы өзара
байланысқа талдауды С. Хантингтон жасады, ол дамушы елдердегі демократиялық
режимнің тұрақтылығы осы қоғамда нарықтық экономиканың қаншалықты тамыр
жайғанына байланысты деп көрсетті [12].
Бірінші тараудың 1.2 Саяси ғылымдағы демократияландырудың заманауи
тұжырымдамалары деп аталатын тақырыпшасында саяси ғылымда
демократияландырусыз модернизацияны жүзеге асыру мүмкін емес деген
көзқарас негізге алынады [13].
Демократияның шынайы тұжырымдамалары мейлінше күрделі және көп қырлы.
Сондықтан зерттеушілер барлық теориялар мен үлгілерді бір жүйеге келтіру
үшін оларды белгілі бір өлшемдер бойынша жіктейді. Кең тараған жіктеліс
бойынша демократияның барлық тұжырымдамалары билік жүргізуде басымдылықты
кімге беретіне, яғни тұлғаға ма, әлеуметтік топқа ма, әлде халыққа
беретініне байланысты шартты түрде үш үлкен топқа бөлінеді:
1) ұжымдық тоталитарлық теориялар;
2) индивидуалды (либералды);
3) плюралистік (топтар теориясы).
Бүгінгі күні демократиялық дамудың тәжірибесі жинақталып, өкілеттік
және тікелей (тура) демократия сияқты формаларын қолдану практикасы
болғандықтан, плебисцитарлы және партиципаторлы демократия (қатысу
демократиясы) теориялары кең тарады.
Демократияның негізгі тұжырымдамаларын талдаудан байқалғандай, олардың
ешқайсысы әмбебап емес. Сонымен бірге демократиялық теориялардың ешқайсысы
кемшіліктерден кенде емес. Дегенмен, бүгінгі күнде демократия – басқарудың
ең бір танымал формасы, ал оның идеалына ұмтылу – адамзаттың игі мақсаты.
У. Черчил айтқандай, демократияның кемшілігі көп, бірақ оның бір жетістігі
бар, ол – әлі күнге дейін ешкім одан жақсы ештеңе ойлап тапқан жоқ. Біздің
пікірімізше, демократия мәңгілікке қалыптасқан дайын ақиқат, рецептер
жиынтығынан тұрмайды. Демократия – тетік (механизм), оның көмегімен
адамдар, олардың топтары, институттар идеялар қайшылығы мен ымыраға келу
арқылы бірлікте өмір сүріп, ақиқатты тани алады.
Демократияландыру үдерісі барысындағы саяси өзгерістерді зерттеп,
сипаттауға саяси даму мен транзитологияның әртүрлі тұжырымдамалары бар.
Мысалы, саяси теорияның мынандай ғылыми бағыттарын бөліп көрсетуге болады:
1) модернизация; 2) даму; 3) артқа қалу (немесе субдаму) және 4)
тәуелділік [14]. Транзитологиялық тәсілдер аясында 70-ші жылдардың
ортасынан бастап бірқатар елдер мен аймақтарда болған,
демократияландырудың үшінші толқыны атауын алған өзгерістер
тұжырымдамасын бөліп алуға болады.
Демократияландырудың үшінші толқынын зерттеушілердің маңызды
интеллектуалды мақсаты – оптимизм, әртүрлі елдердің демократияға бағыт
алатынына деген мықты сенім. Осыған байланысты адамның демократиялық
табиғаты туралы идея негізделеді. Демократия бағыты мен әлемдегі мәдени
шиеленіс, мәдени гетерономияның қарқын алып келе жатқан тенденциясын қалай
біріктіруге болады және қалай бірігеді деген мәселе екінші орынға шығады.
Осы орайда Н. Назарбаевтың Қазақстан халықтары ассамблеясының VІІ
сессиясында айтылған демократияландыру – Қазақстандағы ұлтаралық
татулықтың шарты, тек шарты, кепілі емес деген сөзі қазіргі Қазақстанның
тұрақты дамуы үшін өзекті болып табылады.
Демократияландыру авторитарлы басқарудан босану және демократиялық
институттарды өз бетінше құру шараларына бөлінуі мүмкін. Шын мәнінде бұл
кезеңдер бір-біріне сәйкес келеді, алайда аналитикалық тұрғыдан оларды
ажырату керек.
Билікке жаңадан келген топ алдынан шығатын басты таңдаулардың бірі
жүйенің ашықтығы мен оның демократияландырылуы саяси тұрақтылыққа әсер
етеді ме деген мәселеге байланысты. Бұл мәселеге байланысты
саясаттанушылардың пікірі әрқилы. Негізінен демократияландыру тұрықтылыққа
аз қауіп төндіреді және ол саяси элиталар арасында бәсеке институты тамыр
жайған жерлерде сәтті өтеді деген пікір кең етек алған. Сонымен қатар
демократияландыруды біртіндеп жүргізбеу керек деген де пікір бар:
демократиялық ойынның ережелері тезірек белгіленсе, оларды негізгі саяси
авторлардың қабылдау мүмкіндігі де жоғары болады.
Демократияға өту үдерісі сызықты немесе бір бағытты емес. З. Бжезинский
бұрынғы коммунистік елдердегі демократияға өтудің үш негізгі сатысын бөліп
көрсетті. Бір жылдан бес жылға дейінгі мерзімді қамтитын бірінші сатыда
саяси жүйе ауысып, экономикалық жүйе тұрықтанады. Бұл – негізгі
демократиялық институттарды орнату кезеңі, яғни баспасөздің партиялық
бақылаудан арылуы, полициялық мемлекет жүйесінің тоқтатылуы, демократиялық
өзгерістерді қолдайтын коалицияның пайда болуы. Екінші кезеңде (3-10 жыл)
енді экономикалық жүйе ауысады да, саяси тұрғыдан тұрақтану, жаңа
конституция мен сайлау туралы заң қабылдау, демократиялық сайлау жүргізу,
мемлекеттік басқару жүйесін орталықсыздандыру мен көп билікті аймақтарға
беру мақсаты шешілсе, үшінші 5-15 жылдарда қамтитын кезеңде саяси жүйе
шоғырланып, демократиялық моделіне түседі, экономика да өзіндік даму
қарқыны күшейеді.
Сондай-ақ, демократиялық өту үдерісінің қызықты да бөлшекті жіктелісін
американдық зерттеуші К. Менгес ұсынды. Ол он сатыны бөліп көрсетті, ол
үшін алты негізгі елдің дамуын мысалға алды.
Сипаты жағынан циклдік болатын кезеңдер жіктелісін В. Шейнис ұсынды:
Біріншісі – дағдарыс пен бұрынғы режимнің моральды-саяси оңашалануы;
Екіншісі – осы коалициялардың жеңісі немесе жартылай жеңісі;
Үшінші фаза – бұрынғы режиммен гендік жағынан байланысы бар, бұқара
көңілін қайта өзіне аудара алған көшбасшылар мен ұйымдардың билікке қайта
оралуы [15].
Осылайша, қазіргі көптеген әлемдік тұжырымдамаларға сәйкес, егер саяси
демократияландыру экономикалық реформаның мақсаты болып табылатын
әлеуметтік-экономикалық дамуға бағыт бере алса, ал соңғысы саяси реформасыз
сәтті алға жылжымаса, онда демократиялық үдеріс екі реформаға да негіз
болуы керек. Қоғам мүшелерінің мемлекет басқаруға қатысуы қоғамның
әлеуметтік-экономикалық дамуы шаралары бойынша демократиялық үдерісті талап
етеді. Әлеуметтік-саяси ойдың озық жетістіктеріне сүйене отыра,
демократияландырудың өзіндік, қазақстандық жолын Елбасы Н.Ә. Назарбаев
ұсынды: Халықтың көпшілігі қолдаған қазақстандық жол – сызбаны көз жұма
көшіре салу емес, өзіндік жолды іздеуге ұмтылу. Мұнда біз басшылыққа алатын
басты қағида – қан мен хаосқа толы демократия бізге керек емес. Біздің
демократиямыздың негізі – саяси, әлеуметтік және халықаралық тұрақтылық
[16].
Бірінші тараудың 1.3 Өркениетті демократиялық жаңару тәжірибесі мен
сабақтарының Қазақстан үшін маңызы атты тақырыпшасында классикалық
спонтанды модернизация үлгісі (Батыс Еуропа елдері, АҚШ, Австралия)
феодалдық қоғамның әртүрлі құрылымының модернизациясының жүйелілігі қазіргі
қоғамның негізгі құрылымдарының пайда болуына түрткі болғандығы айтылады.
Модернизацияның екінші үлгісін әлемдік ғылыми әдебиетте кешіккен және
негізгі емес үлгі ретінде таниды. Ең алдымен, бұл жіктелісті қабылдасақ,
онда жаңартуға деген ұмтылыс көп елдерде (Жапония, Бразилия, Аргентина,
Пиреней түбегі) кейінірек басталды дегенді білдіреді. Модернизациялық
үдерістің бұл елдердегі дамуы модернизацияның бірқатар алғышарттарының
(соның ішінде дамыған нарық, азаматтық қоғам, құқықтық мемлекет т.б.)
болмауымен ерекшеленді, бұл жайт өзгерістің синхронды емес, авторитарлы
сипатын негіздеді.
Кешігу модернизациясын өткерген елдер үшін, мысалы, Испания, Португалия
үшін өркениетті қоғамға өту негізгі саяси мәселелерді шешуден; мемлекеттік
институттарды құрудан, конституция даярлаудан, ұлттық-мемлекеттік
құрылымның жалпы қағидаларын анықтаудан басталды. Экономикалық модернизация
мәселелері кейінге қалдырылды, оған тек саяси мәселелер шешімін тапқан соң
қайта оралды. Модернизацияны жүзеге асырудағы қозғалыс авторитарлы саяси
режиммен қамтамасыз етілді. Кешігу модернизациясы әртүрлі тарихи
кезеңдерден мұраға қалған, мысалы ақпараттық технологияларға өту мәселесі
мен парламенттік демократия, құқықтық мемлекетті құру міндеттері
мәселелерін бір мезгілде шешуді көздеді.
Қарастырылған үлгілер арасынан скандинавтік үлгінің алар орны ерекше.
Оның ерекшелігі мынада: басқа елдерден қарағанда мұнда нарық пен
демократияға өту қатар жүрді, оған тек құқықтық (конституцияның болуы) пен
мәдени орта ғана емес, сонымен бірге әртүрлі таптар мен әлеуметтік топтар
арасындағы макроконсенсус та әсер етті. Ал Испания тәжірибесінің ерекшелігі
– модернизацияның экономикалық емес, саяси жағдайының басым болуы.
Батыс Еуропада үлкен бір дәуір - феодалдық формациядан капитализмге
өту. Модернизация осы дәуірлік алгоритм бойынша жүрген болатын. Екінші
жағынан, тек капиталистік жол ғана нақты таңдалған жол болып табылмайды.
Болашақ қоғамдық дамудың жаңа баламаларын ұсынуы әбден мүмкін.
Модернизацияны вестернизация ретінде түсіндіретін қоғамның өтпелі дамуының
тұжырымдамасы жиырмасыншы ғасырдың соңына дейін өмір сүрді, тіпті қазір де
өз өміршеңдігін жойған жоқ.
Диссертацияның Қазақстандағы демократиялық модернизацияның әлеуметтік-
мәдени өлшемдері атты екінші тарауында демократиялық жаңарудың саяси-
әлеуметтік мазмұны және мәдени өлшемдері, қарастырылған.
Осы тараудың 2.1 Демократиялық жаңарудың саяси-әлеуметтік мазмұны деп
аталатын тақырыпшасында саяси өтпелі кезеңді қоғамның бір күйден екінші
күйге өтуі мәселесі талданады. Басқарудың демократиялық нысандарына қарай
жылжуын анықтау өзіндік маңызы бар, әрқайсысы жеке қарастыруды қажет ететін
бірқатар өлшемдерді айқындауды көздейді.
Кез келген зерттеу демократиялық өтпелі кезең себептерін анықтаудан
басталады. Себептер ретінде экономикалық дағдарыстар, әлеуметтік-мәдени
қайшылықтар, биліктің жоғарғы эшалонындағы келіспеушіліктер, идеологиялық
легитимизацияның әлсіреуі және т.б. танылуы мүмкін. Бұл факторлар өзара
сәйкеспеуі мүмкін, алайда олардың әсер ету нәтижелері көбіне ұқсас келеді
немесе режимге қатты қысым көрсетеді, соның ықпалынан ол өзгерістерді
ерікті түрде қабылдайды, не күштеп оны алып тастауға тырысады [17].
Тоталитаризмнен демократияға өту барысында биліктің саяси құрылымдары
легитимділігінің өзгерісі тек бір ғана фактордың ықпалымен анықталмайды.
Әрбір нақты елде тоталитаризмнен саяси демократияға өтуді тарихи ұзақтығы
мен қозғалыс сипаты әртүрлі факторлар жиынтығы негіздейді, онда жаһандық
және нақты тарихи мәнді факторлар өзара тығыз байланысты.
Коммунистік құрылыстан бас тартқан елдердегі саяси жүйені реформалау
үрдісі ескеруі тиіс тенденциялар – адамдар қызметінің алуандығы және
қоғамның әлеуметтік құрылымының заңы ретінде танылатын әлеуметтік
күрделілік. Қоғамдағы бөлшектену, адамдардың әлеуметтік қажеттілігінен
туады. Демократиялық жаңару барысында түрлі әлеуметтік мүдделердің
ескерілуі мен орындалуы күшейе түседі.
Осы тараудың 2.2 Демократиялық жаңарудың саяси алғышарттары атты
тақырыпшасында бұрынғы КСРО-ның әлеуметтік-саяси өмірін түп тамырымен
өзгерткен қайта құрудың себептері мен алғышарттары қарастырылған.
1991 жылдың желтоқсанында Қазақстан өзінің жаңа тарихында егемендік
алды, осылайша қазақ ұлты мен республикада тұратын басқа да ұлт өкілдерінің
өзіндік ерекшеліктерін жаңғырту мақсатында жүзеге асырылып жатқан өзіндік
дамуға жан-жақты нақты жағдай жасалынды. Бірақ бұл еркіндік бізге тар жол,
тайғақ кешумен келді.
Елбасы егемендіктің алғашқы күндерінен бастап қоғамды
демократияландырудың негізін қалады. Қазақстанда азаматтық қоғам
институттарының дамуына қолайлы жағдайлар қалыптасып, еркін демократиялық
сайлаулардың саяси аренадағы орнына көңіл бөлді. Сот жүйелерінің негіздері
қаланып, сөз бостандығы қамтамасыз ететін бұқаралық ақпарат құралдары ашық
жұмыс істеуде. Сонымен қатар, Қазақстанда адам құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз ету саласында маңызды қадамдар жасалды.
Президенттің биылғы жылы Қазақстан халқына Жолдауының демократияландыру
үрдісі жаңа белеске қадам басқалы отырғандығын байқауға болады. Болашақта
ол президенттік басқару формасын сақтай отырып, Парламенттің өкілеттік
қызметін кеңейтуді негізгі мақсат ретінде айқындап отыр. Сонымен қатар,
партиялық фракциялардың заңды өкілеттігін кеңейту, партияларды
республикалық бюджет арқылы қаржыландыру мәселесін ұсынуы алда болар
демократиялық өзгерістердің басы болмақшы[18].
Егер бұл жолды республикалық басқару формасын ауыстыру тұрғысынан
қарастырсақ, Қазақстан саяси жүйелер формасының бірнеше кезеңдерінен өтті.
Олар: парламенттік, президенттік, президенттік-парламенттік республика
формалары. Саяси жүйе формасының әр кезеңіне елдің демократияландыру
қарқынының әртүрлі болуы сай келеді.
Қоғамдық өмірді тоталитаризмнен демократияландыруға өткізу қажеттілігі
анықталған соң, Қазақстан халқының алдына демократиялық жеңістерді қорғау
тетіктерін құру міндеті қойылды. 1992 жылдың мамырында Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстанның егемен мемлекет
ретінде құрылуы мен дамуы стратегиясын ұсынды. Бұл еңбекте елдің
мемлекеттілігін күшейтк мәселесінің шешілуі тиімді, күшті биліктің болуымен
байланыстырылды. Саяси жүйені жаңарту шараларының біртіндеп жүргізілуі елде
авторитарлық билік тәсілдерінің сақталуын, сонымен қатар оның шектелуінің
күшейе беруін әкелді.
Өткен ғасырдың 80-ші жылдарының ортасы мен соңында болған, КСРО, соның
ішінде республикадағы қоғамдық өмірдің барлық салаларын қамтыған
демократиялық қайта құрулар барысында және соның әсерінен халықтың көп
бөлігінің санасы мемлекеттік егемендік идеясына дайын еді, ол Қазақстанның
саяси-құқықтық тарихында жаңа парақ ашатын саяси-құқықтық құжат қабылдауды
қажет етті. С.С. Сартаев 1990 жылғы 16 қазандағы сөзінде Егемендіксіз
толыққанды мемлекет болмайды. Бұны біздің тарихшылар, халықаралық саланың
мамандары және заң ғылымының заңгерлері анықтап отыр. Осы тұрғыдан айта
кету керек, өзге одақтас республикаларда қабылданған, біз қазір қабылдағалы
жатқан осы мемлекеттік егемендік туралы декларация біздің мемлекет, біздің
республиканың ұлттық, саяси және халықтық сипатын танытатын болады [19].
Қазақстан қоғамын демократияландыруға 1993 жылғы және 1995 жылғы
Конституциялардың қабылдануы зор ықпалын тигізді. Демократияландыру үрдісі
елде Кеңес Одағы күйреуінен кейінгі басталған экономикалық дағдарыстан
құтылу шараларымен қабаттасуға мәжбүр болды. Осы жағдайда басқарушы элита
алдымен экономика, одан кейін саясат формуласына жүгінді.
Осы тараудың 2.3 Әлеуметтік-мәдени даму ағымындағы модернизация және
демократия үрдістері атты тақырыпшасында саяси жаңарту мен демократиялық
үрдістердің әлеуметтік-мәдени дамуымен тығыз байланыстылығы қарастырылған.
Трансформациялық өзгерістер теориясы бойынша модернизацияның ауқымды
әлеуметтік топтардың дәстүрлі (құнды) сенімдерінің өзгеруі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қолжазба құқығында
ЖЕКСЕМБЕКОВА ВЕНЕРА АБЫХАНҚЫЗЫ
Қазақстандық қоғамды демократияландыру аясындағы саяси жаңарту үрдісі
23. 00.02 - Саяси институттар, этносаяси конфликтология, ұлттық және
саяси процестер мен технологиялар мамандығы бойынша
Саяси ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009
Жұмыс Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің
халықаралық қатынастар факультетінің теориялық және қолданбалы саясаттану
кафедрасында орындалды.
Ғылыми кеңесші: ҚР ҰҒА академигі
Ә.Н. Нысанбаев
Ресми оппоненттері: саяси ғылымдарының докторы,
профессор Ғ.Н.
Иренов
саяси ғылымдарының
докторы
А.Қ. Бижанов
саяси ғылымдарының
докторы
Е.Қ. Әлияров
Жетекші ұйым: Л.Н. Гумилев атындағы
Еуразиялық ұлттық
университетінің
саясаттану кафедрасы
Дисссертация 2009 жылы 6 қарашада сағат 14.00 Абай атындағы Қазақ ұлттық
педагогикалық университетіндегі (050010, Алматы қаласы, Достық даңғылы 13)
23.00.02.- Саяси институттар, этносаяси конфликтология, ұлттық және саяси
процестер мен технологиялар мамандығы бойынша саяси ғылымдар докторы ғылыми
дәрежесін беру жөніндегі Д 14.21.03. диссертациялық кеңесінің мәжілісінде
қорғалады.
Диссертациямен Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің
кітапханасында (050010, Алматы қаласы, Қазыбек би көшесі, 30) танысуға
болады.
Автореферат 2009 жылдың 6 қазанында таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, саяси
ғылымдарының докторы
Жабина Ж.Р.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. Диссертацияда Қазақстан қоғамын
демократияландыру аясындағы саяси жаңарту үрдісі кешенді түрде зерттелген.
Ғылыми сараптаулар арқылы осы күрделі саяси құбылыстың қалыптасуы, жағдайы
және келешегі анықталады. Қоғамның саяси сферасының өркениет талаптарына
жауап бере алуының елдегі демократияның дамуына тәуелділігі саяси жүйенің
қызметі мысалдарында көрсетіледі. Себебі, қазіргі әлемдік дағдарыстар
жағдайында мемлекеттің басқарушылық, реттеушілік рөлі арта түседі.
Демократия үрдісі әлемдік өзгерістерге сәйкес өзінің жаңаша даму кезеңіне
келеді. Мемлекеттік биліктің реттеушілік рөлінің күшейуі қоғамдық
қатынастарды демократияландыруды жоққа шығармайды.
Дағдарыстық жағдайда саяси партиялар қоғамды демократияландырудағы
шешуші факторға айналады. Сондықтан билік партиясы болсын, оппозициялық
партиялар болсын жаңа экономикалық ахуалға сәйкес партиялық органдардың
орталық аппаратының ғана емес, жергілікті жерлердегі ұйымдарының
қызметтеріне жүйелі қайта құру шараларын жүргізуді көздейді. Партиялар
дағдарыс кезеңінде қызмет етудің жаңа тұрпатты бағдарламаларды қабылдауда.
Бұл бағытта биліктегі Нұр Отан ХДП атқарған істері басқа саяси
партияларға үлгі боларлық дәрежеде. Нұр Отан партиясының аппараты
Президентке, үкіметке, парламентке, жергілікті әкімдіктерге, түрлі
мемлекеттік ведомстваларға дағдарыстан шығудың идеяларын, тәсілдері мен
жолдарын ұсынып отыр. Партиялық бағдарламадағы негізгі ұсыныстар 2009
жылғы Қазақстан Республикасы Президентінің Дағдарыс арқылы жаңару мен
дамуға атты Қазақстан халқына Жолдауында нақты көрініс тапқанын атап өткен
жөн. Саяси күштер үкіметпен және жергілікті органдармен бірлесіп адамдардың
нақты проблемаларын шешу, дағдарысқа қарсы шаралардың іске асырылуын, осы
мақсаттарға бөлінген бюджеттік қаражаттың жұмсалуын айрықша бақылауға алуы
керек.
Қоғам жаңаруға тиісті. Бірақ жаңару адамзат қол жеткізген фундаменттік
құндылықтарды жоққа шығармайды. Демократиялық қоғам да сондай тағдырлық
құндылық. Дағдарыстық ахуал қанша қиыншылықтар әкелгенімен қоғам оларды
жеңе отыра нақты, толыққанды демократиялық мемлекет орнатуға жетісетіні
даусыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының қазіргі даму
ерекшелігімен, тәуелсіз елдердегі саяси үдерістерді ғылыми тұрғыдан талдау
қажеттілігімен, демократия жолында ілгері жылжу үшін міндеттер мен
тәсілдерді анықтау қажеттілігімен негізделеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан
тәуелсіз егемен мемлекет ретінде орнықты дүниежүзінің саяси картасынан өз
орнын тапты. Мемлекеттілікті нығайту мен күшейту мәселелерін шеше отырып,
ұлтаралық келісімдер саяси тұрақтылыққа, демократиялық үрдістердің дамуына,
жаңа саяси иснтиуттардың қалыптасуына ерекше мән берілді. Сондай-ақ
елімізде азаматтық құқықтар мен адам бостандығына басымдылық берілген -
деп атап көрсеткен болатын [1].
Қазақстанның қазіргі дамуын саясаттану дискурсінде көбінесе
демократияландыру ұғымымен байланыстырады. Қазақстанның демократиялық
мемлекет ретіндегі сипаттамасы Қазақстан Республикасы Конституциясының
көптеген бөлімдерінің мазмұнынан айқындалады. Мемлекет құрудың негізгі
қағидаларының бірі – мемлекет басшысын, Парламент, жергілікті өкілеттік
органдар депутаттарын сайлау. Демократиялық мемлекеттің тағы бір негізгі
қағидаларының бірі – маңызды мемлекеттік мәселелерді демократиялық әдістер
арқылы шешу. Оған көбінесе референдум өткізу, парламентте дауыс беру
жатады. Қазақстанның демократиялығы Конституцияның демократиялық нормаларды
белгілеуінен көрінеді, ол азаматтарға өкілеттік органдарға тұтас бір
халықтың мүддесін, азшылдықтың әлеуметтік және ұлттық мүдделері мен жеке
азаматтардың заңды мүдделерін таныта алатын өз өкілдерін ұсыну мен сайлауға
мүмкіндік береді.
2007 жылдың 16 мамырында Қазақстан Республикасы Парламенті
палаталарының Қазақстанды демократияландырудың жаңа кезеңі – еркін
демократиялық қоғамның жеделдетілген дамуы атты бірлескен мәжілісінде
Президент Н.Ә. Назарбаев мемлекеттік басқару органдары мен қоғамдық ұйымдар
назарын қазақстандық қоғамды әрі қарай демократияландыру міндеттеріне
аударды [2].
Біздіңше, демократияландыру ұғымының мазмұнын ашуға Р.Дальдің
анықтамасы сәйкес келеді: Демократияландыру – еркін және ашық сайлаумен,
нақты саяси бәсекелестік және азаматтық құқықтарды қорғаумен, жиналыстар,
ақпараттар, коммуникация, сонымен бірге саяси қалауларды таңдау
бостандығымен сипатталатын, идеалды демократиялық режимге бағытталған
қозғалыс [3].
Қоғамның экономикасы мен саяси өміріндегі түбегейлі құрылымдық
жаңартулар кезеңіндегі әлеуметтік-саяси ғылымдардың басты міндеттерінің
бірі әлемдегі ауыспалы үлгідегі мемлекеттерді реформалау тәжірибесін
талдау және сыни тұрғыдан қайта қарау негізінде өтпелі саяси үдерістерді
әзірлеу болып табылады. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан –
2030 стратегиялық бағдарламасында әлеуметтік-саяси ғылымдар назарын осы
міндетке аударды: Енді жағдайды терең ойластыру біздің дамуымызды әлемдік
тәжірибе тұрғысынан талдау, біздің реформалардың жүзеге асуы мен жаңа
институттардың қалыптасуын үздік әлемдік тәжірибемен салыстыру маңызды
[4]. Осыған орай модернизация мен демократиялық жаңартулар мәселелеріне
деген зерттеушілер қызығушылығы арта түсті. 2008 жылы Қазақстан
мемлекеттік тәуелсіздіктің 17 жылдығын атап өтті. Мемлекет басшысының
сөзімен айтар болсақ, тарихи үдерістер жеделдетілген қарқын және өнімді
сипат алды. Қазақстан макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізді, бизнесті
табысты жүргізуге қажетті заңнама қалыптасты, елдің орта және ұзақ дамуына
мықты негіз салған құрылымдық реформалар жүргізілді. Республикада
динамикалық түрде даму үстіндегі жеке сектор пайда болды.
Қазақстан Республикасы қазіргі уақытта толыққанды демократиялық
мемлекет болып саналмағанымен, демократиялық үрдістердің даму болашағы
өркениетті елдерге тән демократияға негіз қалануда екендігін нақты
дәлелдейді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Саяси жүйені демократиялық модернизациялау
батыс ғылымында жарты ғасырлық бойына зерттеу объектісі болып келеді. АҚШ,
Еуропа және басқа елдердің қоғамдық саяси тәжірибесін сараптау нәтижесінде
пәнаралық тұжырымдамасындағы демократизация және модернизация, даму
теориясы пайда болды. Қазіргі демократиялық теориясы ауқымындағы
институционалдық, құрылымдық-қызметтік, салыстырмалы, мәдениеттілік,
әлеуметтік-психологиялық тұғырлардың қалыптасуына, қоғамдық институттар
қызметі және қоғамдық жүйелі сапалық белгілердің өзгеруіндегі түрлі
аспектілеріне көңіл аударады. Көптеген еңбектерді талдаудан батыс
әлеуметтік мәдениетіне бағдарлану шектелгендігі байқалады. Осыған қарамай,
батыс авторларының еңбектерінде басқа елдердің экономикалық, саяси және
мәдени өзгерістеріне байланысты демократиязациялау үдерісінің ерекшелігін
анықтауға тырысқаны байқалады. Демократиялық модернизациялау әлеуметтік
өзгеріснің типтері түрінде анықталып, Г.Спенсер, Э.Дюркгейм, М.Вебер,
О.Шпенглер, А.Тойнби саяси ойшалдар, философтар, әлеуметтанушылардың
еңбектерінде қарастырылған. Саяси жүйені модернизациялау теориясын
дайындауда саяси шындық туралы құнды еңбектерімен танымал Г.Амонд,
Т.Пауэлл, Д Истон, Т.Парсонс, Ж.Блондельдің тұжырымдарын айтуға болады.
Өтпелі кезеңдегі қоғамның саяси жүйесін трансформациялаудың сипаты мен
мазмұнының өзгеру аспектілерін талдау жасай келе, шетелдің көптеген
зерттеушілерінің зерттеулерін атауға болады. Өтпелі кезеңдегі
демократизациялау және модернизациялау теориясы мен тұжырымдамасының
дамуына ерекше үлес қосқан, сол сияқты саяси жүйесіне өзгеріс енгізген
батыс ғалымдары З.Бжезинский, Р.Даль, А.Лейпхарт, А.Пшеворский,
С.Хантингтон және т.б.
Саяси модернизациялаудың эмпирикалық тәжірибесінің жинақталуының
теориялық негізі ТМД елдерінің ғалымдарының еңбектері арналған. Ресей
саясаткерлері А.Гаджиев, А.Нерсесянц, Н.Никиенко, М.Ильин, А.Мельвил,
В.Красильщиков, Г.Купряшинаның еңбектері модернизация мәселесін ғылыми
сараптауымен ерекшеленеді.
Көптеген зерттеушілер демократиялық өтпелі жағдайда белгіленген
тәртіпті анықтап, олардың ішінде Ф.Закария либералдық емес, А.Шедлер
консолидарлық, Д.Стенберг процедуралық, Г.О.Донелл делегаттық
демократия деп бөліп қарастырып, дамушы елдердегі саяси жүйе өтпелі
кезеңдік сипаттарын талдайды.
Қазақстандық зерттеулерде және саяси әдебиетте Қазақ саяси
энциклопедиясы (Алматы, 1998), Қазіргі Қазақстан: экономика, саясат,
қоғам (Алматы, т.2, 1997); Қазақстан мемлекетінің эволюциясы
(Халықаралық конференция материалдары Алматы, 1996); Модернизация: қазіргі
қазақстан және әлемдік тәжірибе (Республикалық ғылыми-практикалық
конференция материалдары. Алматы, 1995); Восток-Запад: Дилог культур атты
ІІ халықаралық симпозиумы материалдары, І бөлім, Алматы 1996; Қазақстан
Республикасы: саясат және даму (Алматы, 1996); Қазақстан берік даму
жолында (Алматы, 1996); Весник КазГУ№ Серия политология №1 (Алматы 1998);
Политология Учебник для вузов под редакцией А.Нысанбаева (Алматы, 1999
год), Ұлттық энциклопедия 10 том (Алматы, 2007) және т.б. Қазақстандағы
демократияландыру процесі барысында саяси институттар қызметтерін жаңарту
мәселелері зерттелген. Саяси жаңару жолындағы мемлекеттік стратегиялық
міндеттер анықталған.
Қазақстандық қоғамды жаңартудың демократиялық негіздерін белгілі
ғалымдар Ә.Н. Нысанбаев[5], А.Қ. Бижанов[6] зерттеген. Сондай-ақ, қоғамды
демократияландырудағы саяси жаңарту үрдісінің саяси маңыздылығын және
кейбір қырлары отандық ғалымдарымыз Г.Н. Иренов[7], Е.К. Әлияров[8]
еңбектерінде де көрініс тапқан. Саяси жаңарудың этносаяси аспектілерін
кешенді зерттеуге Р.Б. Абсаттаровтың зерттеулері үлкен үлес қосты.
Аталған мәселе бойынша қазақстандық ғалымдар Л.А.Байдильдинов,
А.С.Балғымбаев, М.А.Биекенов, К.Н.Бурханов, С.М. Борбасов, Ж.Х.Жүнісова,
Р.К.Қадыржанов, М.С.Машан, Н.В.Романова, Т.С.Сарсенбаев, М.Б.Татимов, Г.Р.
Нұрымбетова, Т.Қ. Әуелғазина, С.Ш. Мұсатаев, Ж.Р. Жабина және тағы басқалар
трансформациялаудың үдерістің логикасын, Қазақстанның әлеуметтік мәдени
даму ерекшелігін, қоғамдық өмірдің басқарушы звеносын реформалау тетіктерін
жүйелеген. Жоғарыдағы аталған еңбектер өзгермелі қоғамдығы мәнді ғылыми
зерттеулер болып саналады. Бірақ та осы еңбектерде Қазақстан
Республикасының демократиялық модернизациялау үрдісінің динамикасына
арналған арнаулы зерттеулер жоқ. Бұл мәселені кешенді зерттеу саясаттану
ғылымы үшін зәрулік болып табылады.
Саяси жүйелер мен режимдердің демократиялық модернизациясы мәселесі
жарты ғасыр бұрын батыстық ғылымның зерттеу нысанына айналған. Даму,
демократияландыру және модернизация теориялары АҚШ, Еуропа және тағы да
басқа елдердегі қоғамдық-саяси жаңартулар тәжірибесін зерттеу нәтижесінде
ғылыми негізделген тұжырымдамаға айналды. Демократияландырудың қазіргі
теориясы шеңберінде бірнеше ғылыми тәсілдер қалыптасты: институциональды,
құрылымды-қызметтік, салыстырмалы, мәдениеттанушылық, әлеуметтік-
психологиялық және т.б. Осы тәсілдер қоғамның жүйелі құбылыстары мен
қоғамдық институттар қызметі өзгерістерінің әртүрлі қырларына назар
аударады. Кейбір зерттеушілердің еңбектерінің Қазақстандағы әлеуметтік-
саяси шындыққа қатыстылығы шектеулі екенін айта кету керек. Себебі, олар
батыстық әлеуметтік-мәдени дәстүрлерге бағытталған. Дегенмен, батыстық
авторлардың өзге елдердегі демократияландыру үдерісінің ерекшеліктерін
экономикалық, саяси және мәдени өзгерістер аясында анықтауға тырысқан
еңбектерінің біөздің зерттеулер үшін маңызы бар. Егер демократиялық
модернизацияны әлеуметтік өзгерістердің белгілі бір түрі ретінде ұғынсақ,
онда Г. Спенсер, Э. Дюркгейм, М. Вебер, О. Шпенглер, А. Тойнби сияқты
философтар, саясаттанушылар мен әлеуметтанушылар есімдерін ерекше атау
керек. Жүйелер теориясын құрастыруға Т. Парсонс, Д. Истон, Г. Алмонд, Т.
Пауэлл ерекше үлес қосты. Саяси модернизацияның эмпирикалық тәжірибесі
жинақталуына орай ТМД ғалымдарының еңбектерінде оны теориялық тұрғыдан
түсіндіре бастады. Модернизация мәселелеріне арналған ресейлік
саясаттанушылар В. Красильщиков, А. Гаджиев, Г. Купряшин, А. Мельвиль, М.
Ильян, Н. Никитченко еңбектері танымал бола бастады.
Өтпелі кезеңде қоғамның саяси жүйесін ауыстыру барысында болған
өзгерістердің мазмұны мен сипатының әртүрлі қырларын талдауға көптеген
шетелдік және қазақстандық авторлардың еңбектері арналды. Транзитологиялық
демократияландыру мен модернизациялау теориясы және тұжырымының дамуына
батыстық ғалымдар Г. Алмонд, Ж. Блондель, З. Бжезинский, Р. Даль, Д. Истон,
Х. Линц, А. Лейпхарт, С. Менгес, Р. Арон, Г. Пауэлл, А. Пшеворский, Л. Пай,
С. Хантингтон, П. Штомпка т.б. өз үлестерін қосты.
Көптеген зерттеушілер демократиялық ауысу кезеңінде қалыптасатын саяси
режимді анықтауға тырысады. Енгізілген анықтамалар: Ф. Закарийдің
либеральды емес, А. Шедлердің консолидациялы, Д. Стенбергтің
рәсімдеуші, Г.О Донеллдің делегативті демократиясы және өзгелері де
дамыған елдердің саяси жүйесі ауыспалы сипаттар бар екендігін көрсетеді.
Қазақстандағы демократияландыру үрдістері мен саяси жаңару үрдістері
әлемдік демократиялық белгілерді толықтай қайталамайтындығы белгілі.
Алайда, демократияның саяси режимдерге тән сипаттардың міндетті түрде
қалыптаса бастағанын көптеген зерттеулер дәлелдейді. Аттары аталған және
басқа да еңбектерде ауыспалы үдерістің жалпы логикасын, Қазақстанның
әлеуметтік-мәдени дамуының ерекшеліктерін, қоғамдық өмірдің маңызды
салаларын реформалау механизмдерін зерттеледі. Мұндай еңбектер болып жатқан
өзгерістер мәнін түсінуге үлес қосады және ғылыми зерттеулерді дамытуға
ықпал етеді.
Сонымен бірге Қазақстан Республикасының саяси ғылымында Қазақстандағы
демократиялық модернизация аясында болып жатқан саяси жаңару үдерісін
зерттеуге арналған арнайы еңбектер жоқ.
Зерттеу мақсаты:
1. Қазақстан Республикасындағы демократиялық модернизация мен саяси
жаңару үрдістерінің қозғалыстарының өзара сабақтастығын сараптау және
зерттеу;
2. Қазақстан Республикасында болып жатқан демократиялық сипаттағы
экономикалық, әлеуметтік-мәдени және саяси өзгерістерді түсіну үшін
әдіснамалық сызба жасау.
Қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін мынандай зерттеу міндеттері алға
қойылды:
- модернизация, демократияландыру, демократия, саяси жаңару
категорияларына талдау жүргізу;
- Қазақстан үшін шет елдердің демократиялық модернизация тәжірибелері
мен сабақтарын талдау және олардың әсер деігейін анықтау;
- демократиялық модернизацияның әлеуметтік-саяси мазмұнын ашу арқылы
саяси жүйеде және саяси санада болатын өзгерістер мәні мен мазмұнын
бағалау;
- модернизацияға ұшыраған қоғамның саяси жүйесін және қатынастарын
демократияландыру үдерістерін қоғамдық дамудың шынайы жағдайлар сәйкестігі
арқылы талдау;
- Қазақстан Республикасы демократиялық модернизацияның жүру бағыттар
мен ерекшеліктерін зерттеу;
- тиісті саяси институттар әрекетінің және қызметтерінің механизмін
және азаматтық қоғамды қалыптастыру ерекшеліктерін Қазақстан
Республикасындағы саяси демократия базасы ретінде анықтау;
- саяси партиялардың демократиялық модернизация әлеуметтік келісім,
азаматтық бейбітшілікті нығайту және қоғамды топтастыру үдерісіндегі рөлін
анықтау;
-партиялық-электоральдық демократия қозғалысының басталуын зерттеу;
- 2008 жылғы конституциялық реформаның қазақстандық қоғамды
демократиялық модернизациялауға әсерін көрсету және елдің демократияға
бетбұрыс жасау потенциалын анықтау;
- Қазақстан Республикасын әрі қарай демократиялық жолмен
модернизациялауды жүзеге асыру шарттарын анықтау және ғылыми болжам жасау.
Диссертациялық зерттеудің пәні ретінде демократиялық ауысу кезеңінде
дамыған Қазақстан Республикасындағы ішкі саяси модернизациялық үдеріс
таңдап алынды.
Диссертациялық зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі –
саясаттануда қолданылатын саяси модернизация мен демократиялық ауысулардың
әртүрлі классикалық және қазіргі кезеңдегі тұжырымдары болып табылады.
Диссертация тақырыбын ашуда Аристотель, Платон, Ш. Монтескье, А. Токвиль,
К. Маркс, М. Вебер, О. Шпенглер, А. Тойнби, Т. Парсонс, О. Тоффлер, С.
Эйзенштадт т.б. ғалымдардың еңбектері теориялық және әдіснамалық база
ретінде алынды. Тақырыпты ашу барысында диссертант институционалды, жүйелі,
кешенді, салыстырмалы, статистикалық, құрылымды-қызметтік және компаративті
талдаудың әдіснамалық тәсілдерін қолданды. Диссертациялық жұмыста ғылыми
зерттеуде кең қолданылатын әдістер пайдаланылған. Олар: салыстыру,
эмпирикалық, проблемалы-хронологиялық, ретроспективті және болжау
тәсілдері. Мәселенің саяси аспектісі Қазақстанның саяси жүйесінің дамуы
барысында қалыптасқан нақты мысалдар негізінде қарастырылды.
Диссертацияны жазу барысында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың Қазақстанның егемен мемлекет ретінде қалыптасу және даму
стратегиясы, Қоғамды идеялы топтастыру – Қазақстан дамуының шарты
ретінде, Ғасырлар тоғысында, Қазақстан – 2030 стратегиясы, Сындарлы
он жыл, Қазақстан жолы атты еңбектері және Қазақстан халықтары
Ассамблеясының отырыстарында сөйлеген сөздері, жыл сайынғы Қазақстан
халқына арналған жолдаулары маңызды әдіснамалық және теориялық негіз болды.
Диссертацияның дерек көздері мен эмпирикалық базасы ретінде танымал шет
елдік және қазақстандық саясаттанушылардың еңбектері, статистикалық
жинақтар, гуманитарлық сфераға қатысты халықаралық құжаттар, Қазақстан
саяси партияларының бағдарламалары мен құжаттары, Үкімет құжаттары,
Қазақстан Республикасының заңдары мен заңнамалық актілері, БАҚ материалдары
және әлеуметтік зерттеулер нәтижелері алынды.
Жұмыстың ғылыми-теориялық және практикалық маңызы. Жұмыстың теориялық
мәні демократиялық модернизация үрдісінің негізгі параметрлерін анықтауда
жатыр. Ізденушінің диссертация жазу барысында жүргізген теориялық-
әдіснамалық талдауы отандық саяси ғылымда саяси-әлеуметтік үрдістер
қалыптастыруда, бейбітшілікті нығайтуда, әлеуметтік зерттеулер жүргізу
барысында қолданылуы мүмкін. Сонымен қатар, демократиялық мемлекет
сегменттері болып табылатын саяси партиялар, БҮҰ және қоғамдық қозғалыстар
өздерінің саяси тәжірибелерін жетілдіру мақсатында зерттеу нәтижелерін
пайдалануына болады.
Диссертациялық зерттеудің практикалық мәні жұмысты жазу кезінде
анықталған ұсыныстар, қорытындылар мен ұстанымдарды үкіметтік құрылымдар
құжаттары мен нормативті актілерді дайындау барысында саяси партиялар мен
азаматтық қоғам институттары өз қызметтерін жетілдіру ісіне қолдануына
болады. Диссертацияның материалдарын сонымен бірге Қазақстан Республикасы
жоғары оқу орындарында саясаттану мен саяси әлеуметтану пәндері бойынша
арнайы курстар әзірлеу үшін пайдалануға болады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:
- модернизация, демократияландыру, азаматтық қоғам, саяси
жаңарту ұғымдары анықталынып, саяси үрдістің әртүрлі деңгейіндегі
демократиялық модернизация мәселесін зерттеу барысындағы саясаттану
тәсілдерінің бірлігі мен әртүрлілігі нақтыланды;
- Қазақстан үшін өркениетті елдердің демократиялық модернизация
тәжірибелері мен сабақтары талданды, олардың тәжірибесінің Қазақстан
Республикасы үшін тиімділігі анықталды. Сондай-ақ, Қазақстандағы қоғамды
демократияландыру аясындағы саяси жаңарту үрдісінің өзіндік даму
ерекшеліктері айқындалды;
- демократиялық модернизацияның әлеуметтік-саяси мазмұны ашылды және
бұл құбылыстың елдің нақты экономикалық даму үрдісінен өзара тәуелділігі
дәлелденіп, қоғамның негізгі салаларының жаңаруының біріне-бірі міндетті
түрде ықпалы болатындығы көрсетілді;
- демократиялық модернизацияның саяси және әлеуметтік-мәдени
алғышарттары анықталып, бұл үрдістің Қазақстан халқының саяси санасына,
саяси мәдениетіне және саяси тәжірибесіне тәуелді болатындығы дәлелденді;
- саяси партиялардың демократиялық модернизация, азаматтық
бейбітшілікті нығайту және қоғамды топтастыру үрдісіндегі рөлі ашып
көрсетіліп, бұл үрдістегі орын алып отырған олқылықтар мен кемшіліктердің
саяси партиялардың дамуындағы шешілмеген мәселелерге байланыстылығы
сарапталды;
- Қазақстанның көппартиялық үрдісі зерттеліп, оның дамуында орын алған
өрлеу – құлдырау – қайта өрлеу құбылыстарының себептері мен салдарлары
сарапталынған;
- Қазақстан Республикасындағы демократиялық модернизация үрдісінің
ерекшеліктері айқындалды (1991-2007 жж.) және бұл процестің дамуының
елдегі ерекшеліктеріне сәйкес әлемдік саяси тәжірибенің Қазақстандық
демократияның даму моделімен толыққандығы көрсетіледі;
- партиялық-электоралды демократия қозғалысы анықталды;
- 2008 жылғы конституциялық реформаның қазақстандық қоғамды
демократиялық модернизациялауға әсері көрсетіліп, оның елдегі саяси
партиялардың және үкіметтік емес ұйымдардың азаматтық қоғам құруға
арналған қызметтерінің және ұсыныстарының билік құрушы партияның өзара
түсіністігі мен демократиялық принциптегі қарым-қатынас арқасында екендігі
көрсетілді;
- Қазақстан Республикасын ары қарай демократиялық жолмен
модернизациялауды жүзеге асыру шарттары анықталды және болжам жасалды.
Саяси жүйенің дамуының болашағы қоғамдық қатынастарды демократияландыруды
тереңдете берумен тікелей байланысты екендігі дәлелденген.
Жұмыстың практикалық маңызы Қазақстан Республикасындағы демократиялық
модернизация қозғалысына әдіснамалық және эмпирикалық талдау жүргізумен
анықталады. Диссертациялық зерттеу барысында әзірленген тұжырымдар елдің
ішкі саяси жағдайына болжам жасау кезінде қолданылуы мүмкін. Жұмыс
нәтижелерін саяси партиялар, қоғамдық қозғалыстар мен ҮЕҰ өз қызметінде
пайдалана алады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Қазақстан Республикасының саяси ғылымы демократиялық модернизация
үрдісін зерттеу тиімділігін көтеру үшін теориялық-әдіснамалық базаны
кеңейтуді қажет етеді. Сондықтан ең бір тиімді бағыттардың бірі ретінде
қазақстандық қоғамды демократиялық модернизациялау шарттары, тенденциялары,
қозғалысы мен болашағын талдау мүмкіндігі болуы басты қажеттілік. Осы
ғылыми бағыт Қазақстанның саяси жүйесінің даму потенциалын ашуға мүмкіндік
береді.
2. Демократиялық модернизация шарттылығын саясаттану тұрғысынан
зерттеудің ерекшелігі экономикалық даму деңгейі, әлеуметтік-құрылымдық
параметрлері, білім мен мәдениет деңгейі, халықаралық факторлар, діни
айырмашылық және өзге де жағдайлар арқылы демократияны детерминациялаудың
жалпы теориялық болжамдарын растауға бағытталуында жатыр. Қазақстандағы
саяси шындық демократияның осы сапанық белгілерін дәлелдейді.
3. Демократиялық модернизацияның тиімді формалары мен тәсілдерін
іздестіру қалыптасқан, нақты бір елдің экономикалық, саяси-әлеуметтік,
мәдени дамуы жағдайларын ескеруді талап етеді. Тарихи мұра мен жаңа
әлеуметтік шындықтың күрделі байланысы әртүрлі бағыттағы тенденцияларды
тудырады, ал оны тек танымдық әдістер комбинациясы негізінде ғана танытуға
болады. Яғни, демократияның дамуына қоғамдағы барлық үрдістер өз ықпалын
тигізіп отырады.
4. Қазақстандық қоғамды демократияландыру аясындағы саяси жаңарту
үрдісі Қазақстан Республикасының тұрақты дамуының маңызды шарты болып
табылады. Қазақстан Республикасындағы демократиялық модернизация тәжірибесі
әлеуметтік-экономикалық жағдайларды (әл-ауқат, урбанизация,
индустрияландыру, білім) демократияның қалыптасуына әсер ететін, фактор
ретінде қарастырған орынды екенін растайды. Себебі, демократиялық мемлекет
негізінен дәстүрлі саяси мәдениетке негізделеді.
5. Модернизацияға ұшыраған елдердің, соның ішінде Қазақстанның да
қоғамдық даму тәжірибесі саяси жаңртудың әртүрлі нұсқаларын танытуда. Бұл
өзгешелік сыртқы және ішкі факторлар, оларды шешудің тәсілдері мен
қажеттіліктері, қоғамның дағдарысты жағдайының деңгейі және көшбасшылық
рөлге үміткер саяси күштердің ұйымдастырушылығы т.б. сияқты көптеген
жағдайларға байланысты болады. Экономикалық даму қарқыны, кейде тіпті оның
бағыты да модернизацияның дамуына үлкен әсер етеді. Демократиялық
модернизация үрдісін тұрақтандыруға саяси жүйенің тиімділігі мен
легитимділігі де ықпал етеді. Саяси жүйенің демократиялық жаңарту саясатын
жүргізуге мүдделілігі демократиялық мемлекетті жылдам қалыптастырады.
6. Саяси партиялар қоғамның саяси жүйесінің тұрақты түрде қызмет
етуіне, қоғамды топтастыруға, әлеуметтік, этникалық, діни және басқа да
топтардың мүдделері мен қажеттіліктерін білдіруге байланысты мәселелерді
шешуде маңызды рөл атқарады. Партиялардың өзара әрекеттестігі, одақтастар
іздеу қажеттілігі, сайлау кезінде сайлаушылардың қолдауына ие болу үшін
жүргізілетін күрес ірі әлеуметтік-экономикалық және саяси мәселелерді шешу
кезінде жалпы ұлттық келісімге келуге ықпал етіп, ұлтаралық келісім мен
азаматтық бейбітшілікті нығайтады, азаматтардың саяси санасын ұштап,
саяси мәдениетін баянды ете түседі.
7. Қазақстан партияларының ұлттық топтасуы бойынша қызметінің
тенденциялары осы бағыттағы жұмыстарды жақсартуға елдегі саяси қатынастарды
ары қарай демократияландыру, саяси партиялар мәртебесін көтеру, биліктің
заңнамалық органдарында партиялық өкілділікті көбейту шаралары әсер
ететіндігін растайды. Қазақстанның саяси өмірі партиялар қызметінің
белсенділігіне тәуелді бола түсуде.
8. Көптеген бұрынғы авторитарлы елдердегі демократиялық модернизация
сипаты батыстық демократия эталондарын батыстық емес ортада қалыптасқан
жаңа демократиялар игере алмайтындығын және қандай да бір қоғамды
демократияландыру нәтижелері оның өркениеттік ерекшеліктеріне байланысты
екендігін көрсетеді. Қазақстандық ауыспалы кезең тәжірибесі мен
қорытындылары – осы ақиқаттың бір дәлелі. Өтпелі кезеңге өтпелі
демократияның тән екендігін Қазақстандағы саяси шындық нақты дәлелдейді.
9. Саяси ғылымдағы зерттеудің негізгі объектісінде әлемдегі
демократиялық модернизацияны талдау міндеті бірінші кезекте тұр. Уақыт
кеңістігінде созылған және батыстық үлгінің классикалық модельдеріне сәйкес
саяси жүйені унификациялау үдерісінің азды-көпті қиындықтарына тап болған
модернизация ретінде емес, демократияның типологиялық әртүрлілігін кеңейту
үдерісі ретінде қарастырылады. Қазақстандық демократия моделі әлемдік
демократия үрдісіне демократиялық дамудың жаңа үлгісін әкелді деп есептеуге
болады.
10. Қазақстан демократиялық модернизацияның алғашқы кезеңін басынан
өткізіп отыр. Отандық демократияның даму тәжірибесі демократияна жаңа
таңдаған елдер үшін үлгі бола алады.
11. Қазақстандық демократиялық саяси жаңарудың дамуы осы бағыттағы
жұмыстарды жақсартуға, елдегі саяси қатынастарды ары қарай
демократияландыруға, биліктің өкілеттік органдарының мәртебесін көтеруге
әсер ететіндігін көрсетеді. Толыққанды партиялы және сайлау жүйелерін
қалыптастыру да Қазақстан саяси жүйесінің өзін өзі сақтау және ары қарай
жылжуының маңызды шарттарының бірі болып табылады, бір партиялық жүйе мен
сайлау жүйесі тұрақты демократиялық институттарға айналды.
12. Қазақстан Республикасының қоғамдық-саяси практикасы биліктің
авторитарлы формасынан бас тартып, ашық саяси жүйе құруға деген
талпынысымен сипатталады. Билікті жүргізу тәсілдерін өзгерту үрдісі, яғни
демократиялық модернизация қоғамның дамуын жеделдетеді. ХХ ғасыр соңы мен
ХХІ ғасыр басындағы саяси жағдайлар Қазақстан Республикасының одан ары
дамуының демократиялық бағытын ұстанатындығын растайды. ХХІ ғасыр басындағы
әлемдік экономикалық және қаржылық дағдарыс мемлекеттік биліктің
реттеушілік рөлін күшейте түседі.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен мақұлдануы. Диссертациялық жұмыс Абай
атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің теориялық және
қолданбалы саясаттану кафедрасының мәжілісінде талқыланып, қорғауға
ұсынылды.
Диссертациялық жұмыстың негізгі қағидалары мен қорытындылары Ресейде
өткен Проблемы национальной консолидации в казахстанском обществе
(Проблемы политической социологии. - Москва: ИСРАН, 2005 г.), Влияние
Конституционной реформы 2007 года на модернизацию партийной системы в
Казахстане (VIII Международная научно-практическая конференция -
Российская государственность и право: современное состояние и перспективы
развития. Московский Государственный университет экономики, статистики и
информатики. - Москва, 23 мая 2008 г.), Концептуальные основы воспитания
обучающихся в условиях модернизации казахстанского общества
(Воспитательная работа в ВУЗе: состояние, проблемы, перспективы развития
Материалы Международной научной конференции 2-3 апреля. – Москва, 2009), К
вопросу о предпосылках становления многопартийности в Казахстане (VІІІ
Международная научно-практическая конференция Российская государственность
и право: современное состояние и перспективы развития. - Москва, февраль-
май 2009 г.) халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда, Польшаның
Modernizacyjna w Kazachstanie: konsolidacyjna rola partii wtadzy
(Spoleczenstwo i politika, №3 (8) 2006, Pultusk Варшавский Университет,
Институт Политических наук, Польша, 2006), Реформа партийной системы –
важное направление политической модернизации в Республике Казахстан
(Spoleczenstwo i politika, Центральная Азия: проблемы истории и
современности, № 2-4 (11-13)2007, Польша 2007) ғылыми басылымдарында
жарияланған.
Қазақстанда өткен ғылыми-теориялық және саяси семинарлар мен
конференцияларда диссертацияның негізгі тұжырымдары мен қорытындылары
баяндалған: Жастардың кұндылық бағдарын қалыптастыру - саяси жаңарудың
негізгі тірегі (Казахстанская модель воспитательной работы в организациях
образования Республики Казахстан: актуальные проблемы и перспективы,
г.Алматы, 28-29 февраля 2008 г.), Методологические аспекты теории
политической модернизации (Методологические проблемы развития экономики,
социальных отношений и социальной политики в Республике Казахстан. 22
апреля 2008 г.), Президент және қазіргі заманғы жастар – қазақстандық
жолдың шекарасы ретінде тақырыбындағы ғылыми-практикалық конференцияның
қатысушыларына арналған құттықтау сөз (Президент и современная молодежь —
как грань казахстанского пути, Караганда, 2008 год, апрель), Партиялық
жүйені модернизациялау-ұлттық бірлікті нығайтудың негізгі жолы
(Современная цивилизация и национальные государства - Алматы 10-11 июля,
2008 г.), Жаңару парадигмасының ұғымдары мен теориялық негіздері
(Модернизация высшего образования и науки: пути и перспективы
инновационного развития 18 октября 2008 г.) Саяси жаңғыру жағдайындағы
ұлттық білім беруді дамыту мәселелері (Алтынсаринские чтения. Развитие
национальной системы образования в условиях глобализации, 20-21 октября
2008 г.), Саяси жаңғыру жағдайындағы балалар құқықтары қорғалудың саяси
аспектісі (Қ.Р заңдары және бала құқықтары Республикалық ғылыми-
практикалық конференциясы 17-18 қараша 2008ж.), Алаш қозғалысының
демократиялық қоғам орнату жолындағы күресі (Материалы международной
научно-практической конференции Алаш и независимый Казахстан:
преемственность идей и позиций, 21 ноября 2008 г.), Қазақстандық қоғамды
демократияландырудағы мәдени мұраның орны (Тарихи-мәдени мұраның
өркениеттер диалогындағы рөлі), Влияние конституционных реформ на
демократизацию казахстанского общества (Конституционные инициативы
Президента страны – фактор дальнейшего развития демократии 28 августа 2009
г.).
Сондай-ақ, зерттеудің теориялық мазмұны мен қағидалары Абай атындағы
Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің хабаршысында (әлеуметтану және
саяси ғылымдар сериясы), Еуразия гуманитарлық университетінің хабаршысында,
Қайнар университетінің хабаршысында (саяси ғылымдар сериясы), Саясат
(информационно аналитический журнал), Адам әлемі (философиялық және
қоғамдық-гуманитарлық журнал), Әл-Фараби (философиялық-саясаттанулық және
рухани-танымдық журнал.), Ізденіс (гуманитарлық ғылымдар сериясы),
Қазақстан жоғарғы мектебі (Халықаралық ғылыми-педагогикалық басылым),
Ақиқат ұлттық қоғамдық – саяси журналында жарияланды.
Сол сияқты диссертациялық зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары мен
ұстанымдары бойынша Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінде
Әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдар кафедрасында Саясаттану пәнінен дәріс
оқығанда кеңінен пайдаланылды.
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы. Диссертация тақырыбы бойынша автордың
58 мақаласы жарық көрген.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспеде диссертация тақырыбының өзектілігімен зерттелу деңгейі
қарастырылып, мақсаты мен міндеттері, пәні мен объектісі, ғылыми жаңалығы,
әдіснамалық және теориялық негіздері, хронологиялық ауқымы, қорғауға
ұсынылатын негізгі тұжырымдары, сонымен бірге зерттеу жұмысының сыннан өтуі
мен мақұлдануы және құрылымы айқындалады.
Диссертацияның бірінші бөлімі Өтпелі кезеңдегі саяси жаңару үрдісін
зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері деп аталып, онда Қазақстанның
саяси жүйесінде болып жатқан саяси реформаларды зерттеудің негізгі жолдары
мен бағыттары анықталады. Әлемдік және отандық саяси ғылым жетістіктері
негізінде қазіргі саяси шындықты зерттеу ерекшеліктері талданып
сарапталған.
Бірінші бөлімнің 1.1 Жаңару теориясының дамуының түсінігі, өлшемдері
және негізгі кезеңдері деп аталатын тақырыпшасында қазіргі әлемдік саяси ой
жетістіктеріне сүйене отырып, жаңару теориясының мәні мен мазмұнына талдау
жасаланып, оның Қазақстандағы саяси үрдістерді зерттеудегі қажеттілігі
айқындалған. Саяси модернизация дегеніміз саяси жүйенің әлеуметтік
мақсаттардың жаңа үлгілеріне бейімделу қабілетінің үнемі және табысты түрде
өсуі және тек қорларды ғана қадағалауға мүмкіндік беретін жаңа институттар
түрін ғана емес, сонымен бірге үкімет пен халық арасында тиімді байланыс
орнату үшін арналар құру[9]. Осылайша, әлеуметтік талаптарды
қанағаттандыру, орталықтандырылған мемлекет пен саяси қатысу – саяси
саладағы модернизацияның негізгі сипаттамасы.
Модернизация мақсаты – modernity, немесе қазіргі уақыт жағдайы ретінде
танылатын белгілі бір жетістікке жету. Бұл жағдайдың дамыған үлгісі ретінде
нарық пен азаматтық қоғам қағидаларына негізделген әлемдік экономика
танылады. Модернизация мен жаһандану үрдістерін байланыстырса, онда қарым-
қатынастардың капиталистік жүйесі тек модернизациялық қана емес, сонымен
бірге жаһандану үрдістердің де негізінде жатқаны анықталады.
Модернизация теориясы құрылған негіздеме ретінде саяси ғылымдар мен
әлеуметтанудың барлық дерлік классиктерінің еңбектерін көрсетуге болады,
өйткені олар белгілі бір дәрежеде осы мәселені көтерген: О. Конттың адамзат
дамуындағы үш кезең идеясы, К. Маркстің тарихи материализмі, М. Вебердің
рационализациясы (ұтымды ету), Г. Зиммелдің абстракциясы, Ф.Теннистің
қауымдастығы мен қоғамы, Э. Дюркгеймнің механикалықтан органикалық
ынтымақтастыққа өтуі, Т. Парсонстың әлеуметтік жіктеу рөлін талқылауы
т.б.
Модернизациялық үрдіс мәні мен оның аяқталу критерийлерін ашатын
модернизация теориясы ХХ ғасырдың 50-ші жылдарының соңы мен 60-шы
жылдарының басында қалыптасты. Жаңа теория әртүрлі ғылымдар тоғысында пайда
болды: модернизацияның айрықша тұжырымдамасының қалыптасуына экономистер
үлкен үлес қосты. 1960 жылы Ұлыбританияда жарық көрген У.Ростоудың
Экономикалық дамудың кезеңдері атты еңбегінің мәні зор, оның Коммунистік
емес манифест деген тарауы да ерекше [10]. Кәсіби саяси ғылымдар ортасында
модернизация теориясының жеке қағидаларын 1950 жылдары негізінен
американдық ғалымдар талқылады. Модернизация теориясының қалыптасуына Т.
Парсонстың қосқан үлесін ерекше атауға болады [11].
Модернизацияның классикалық теориясы негізінде дамыған және дамушы
әлемдік қоғамдардың экономикалық біркелкілігіне қол жеткізу ретінде
қарастыратын болжам бар.
Модернизация теориясының кейбір жақтаушылары, мысалы, Т. Парсонс
қазіргі индустриалды қоғам үшін демократия авторитаризмнен қарағанда
тиімдірек деп есептеді. Экономикалық даму мен демократия арасындағы өзара
байланысқа талдауды С. Хантингтон жасады, ол дамушы елдердегі демократиялық
режимнің тұрақтылығы осы қоғамда нарықтық экономиканың қаншалықты тамыр
жайғанына байланысты деп көрсетті [12].
Бірінші тараудың 1.2 Саяси ғылымдағы демократияландырудың заманауи
тұжырымдамалары деп аталатын тақырыпшасында саяси ғылымда
демократияландырусыз модернизацияны жүзеге асыру мүмкін емес деген
көзқарас негізге алынады [13].
Демократияның шынайы тұжырымдамалары мейлінше күрделі және көп қырлы.
Сондықтан зерттеушілер барлық теориялар мен үлгілерді бір жүйеге келтіру
үшін оларды белгілі бір өлшемдер бойынша жіктейді. Кең тараған жіктеліс
бойынша демократияның барлық тұжырымдамалары билік жүргізуде басымдылықты
кімге беретіне, яғни тұлғаға ма, әлеуметтік топқа ма, әлде халыққа
беретініне байланысты шартты түрде үш үлкен топқа бөлінеді:
1) ұжымдық тоталитарлық теориялар;
2) индивидуалды (либералды);
3) плюралистік (топтар теориясы).
Бүгінгі күні демократиялық дамудың тәжірибесі жинақталып, өкілеттік
және тікелей (тура) демократия сияқты формаларын қолдану практикасы
болғандықтан, плебисцитарлы және партиципаторлы демократия (қатысу
демократиясы) теориялары кең тарады.
Демократияның негізгі тұжырымдамаларын талдаудан байқалғандай, олардың
ешқайсысы әмбебап емес. Сонымен бірге демократиялық теориялардың ешқайсысы
кемшіліктерден кенде емес. Дегенмен, бүгінгі күнде демократия – басқарудың
ең бір танымал формасы, ал оның идеалына ұмтылу – адамзаттың игі мақсаты.
У. Черчил айтқандай, демократияның кемшілігі көп, бірақ оның бір жетістігі
бар, ол – әлі күнге дейін ешкім одан жақсы ештеңе ойлап тапқан жоқ. Біздің
пікірімізше, демократия мәңгілікке қалыптасқан дайын ақиқат, рецептер
жиынтығынан тұрмайды. Демократия – тетік (механизм), оның көмегімен
адамдар, олардың топтары, институттар идеялар қайшылығы мен ымыраға келу
арқылы бірлікте өмір сүріп, ақиқатты тани алады.
Демократияландыру үдерісі барысындағы саяси өзгерістерді зерттеп,
сипаттауға саяси даму мен транзитологияның әртүрлі тұжырымдамалары бар.
Мысалы, саяси теорияның мынандай ғылыми бағыттарын бөліп көрсетуге болады:
1) модернизация; 2) даму; 3) артқа қалу (немесе субдаму) және 4)
тәуелділік [14]. Транзитологиялық тәсілдер аясында 70-ші жылдардың
ортасынан бастап бірқатар елдер мен аймақтарда болған,
демократияландырудың үшінші толқыны атауын алған өзгерістер
тұжырымдамасын бөліп алуға болады.
Демократияландырудың үшінші толқынын зерттеушілердің маңызды
интеллектуалды мақсаты – оптимизм, әртүрлі елдердің демократияға бағыт
алатынына деген мықты сенім. Осыған байланысты адамның демократиялық
табиғаты туралы идея негізделеді. Демократия бағыты мен әлемдегі мәдени
шиеленіс, мәдени гетерономияның қарқын алып келе жатқан тенденциясын қалай
біріктіруге болады және қалай бірігеді деген мәселе екінші орынға шығады.
Осы орайда Н. Назарбаевтың Қазақстан халықтары ассамблеясының VІІ
сессиясында айтылған демократияландыру – Қазақстандағы ұлтаралық
татулықтың шарты, тек шарты, кепілі емес деген сөзі қазіргі Қазақстанның
тұрақты дамуы үшін өзекті болып табылады.
Демократияландыру авторитарлы басқарудан босану және демократиялық
институттарды өз бетінше құру шараларына бөлінуі мүмкін. Шын мәнінде бұл
кезеңдер бір-біріне сәйкес келеді, алайда аналитикалық тұрғыдан оларды
ажырату керек.
Билікке жаңадан келген топ алдынан шығатын басты таңдаулардың бірі
жүйенің ашықтығы мен оның демократияландырылуы саяси тұрақтылыққа әсер
етеді ме деген мәселеге байланысты. Бұл мәселеге байланысты
саясаттанушылардың пікірі әрқилы. Негізінен демократияландыру тұрықтылыққа
аз қауіп төндіреді және ол саяси элиталар арасында бәсеке институты тамыр
жайған жерлерде сәтті өтеді деген пікір кең етек алған. Сонымен қатар
демократияландыруды біртіндеп жүргізбеу керек деген де пікір бар:
демократиялық ойынның ережелері тезірек белгіленсе, оларды негізгі саяси
авторлардың қабылдау мүмкіндігі де жоғары болады.
Демократияға өту үдерісі сызықты немесе бір бағытты емес. З. Бжезинский
бұрынғы коммунистік елдердегі демократияға өтудің үш негізгі сатысын бөліп
көрсетті. Бір жылдан бес жылға дейінгі мерзімді қамтитын бірінші сатыда
саяси жүйе ауысып, экономикалық жүйе тұрықтанады. Бұл – негізгі
демократиялық институттарды орнату кезеңі, яғни баспасөздің партиялық
бақылаудан арылуы, полициялық мемлекет жүйесінің тоқтатылуы, демократиялық
өзгерістерді қолдайтын коалицияның пайда болуы. Екінші кезеңде (3-10 жыл)
енді экономикалық жүйе ауысады да, саяси тұрғыдан тұрақтану, жаңа
конституция мен сайлау туралы заң қабылдау, демократиялық сайлау жүргізу,
мемлекеттік басқару жүйесін орталықсыздандыру мен көп билікті аймақтарға
беру мақсаты шешілсе, үшінші 5-15 жылдарда қамтитын кезеңде саяси жүйе
шоғырланып, демократиялық моделіне түседі, экономика да өзіндік даму
қарқыны күшейеді.
Сондай-ақ, демократиялық өту үдерісінің қызықты да бөлшекті жіктелісін
американдық зерттеуші К. Менгес ұсынды. Ол он сатыны бөліп көрсетті, ол
үшін алты негізгі елдің дамуын мысалға алды.
Сипаты жағынан циклдік болатын кезеңдер жіктелісін В. Шейнис ұсынды:
Біріншісі – дағдарыс пен бұрынғы режимнің моральды-саяси оңашалануы;
Екіншісі – осы коалициялардың жеңісі немесе жартылай жеңісі;
Үшінші фаза – бұрынғы режиммен гендік жағынан байланысы бар, бұқара
көңілін қайта өзіне аудара алған көшбасшылар мен ұйымдардың билікке қайта
оралуы [15].
Осылайша, қазіргі көптеген әлемдік тұжырымдамаларға сәйкес, егер саяси
демократияландыру экономикалық реформаның мақсаты болып табылатын
әлеуметтік-экономикалық дамуға бағыт бере алса, ал соңғысы саяси реформасыз
сәтті алға жылжымаса, онда демократиялық үдеріс екі реформаға да негіз
болуы керек. Қоғам мүшелерінің мемлекет басқаруға қатысуы қоғамның
әлеуметтік-экономикалық дамуы шаралары бойынша демократиялық үдерісті талап
етеді. Әлеуметтік-саяси ойдың озық жетістіктеріне сүйене отыра,
демократияландырудың өзіндік, қазақстандық жолын Елбасы Н.Ә. Назарбаев
ұсынды: Халықтың көпшілігі қолдаған қазақстандық жол – сызбаны көз жұма
көшіре салу емес, өзіндік жолды іздеуге ұмтылу. Мұнда біз басшылыққа алатын
басты қағида – қан мен хаосқа толы демократия бізге керек емес. Біздің
демократиямыздың негізі – саяси, әлеуметтік және халықаралық тұрақтылық
[16].
Бірінші тараудың 1.3 Өркениетті демократиялық жаңару тәжірибесі мен
сабақтарының Қазақстан үшін маңызы атты тақырыпшасында классикалық
спонтанды модернизация үлгісі (Батыс Еуропа елдері, АҚШ, Австралия)
феодалдық қоғамның әртүрлі құрылымының модернизациясының жүйелілігі қазіргі
қоғамның негізгі құрылымдарының пайда болуына түрткі болғандығы айтылады.
Модернизацияның екінші үлгісін әлемдік ғылыми әдебиетте кешіккен және
негізгі емес үлгі ретінде таниды. Ең алдымен, бұл жіктелісті қабылдасақ,
онда жаңартуға деген ұмтылыс көп елдерде (Жапония, Бразилия, Аргентина,
Пиреней түбегі) кейінірек басталды дегенді білдіреді. Модернизациялық
үдерістің бұл елдердегі дамуы модернизацияның бірқатар алғышарттарының
(соның ішінде дамыған нарық, азаматтық қоғам, құқықтық мемлекет т.б.)
болмауымен ерекшеленді, бұл жайт өзгерістің синхронды емес, авторитарлы
сипатын негіздеді.
Кешігу модернизациясын өткерген елдер үшін, мысалы, Испания, Португалия
үшін өркениетті қоғамға өту негізгі саяси мәселелерді шешуден; мемлекеттік
институттарды құрудан, конституция даярлаудан, ұлттық-мемлекеттік
құрылымның жалпы қағидаларын анықтаудан басталды. Экономикалық модернизация
мәселелері кейінге қалдырылды, оған тек саяси мәселелер шешімін тапқан соң
қайта оралды. Модернизацияны жүзеге асырудағы қозғалыс авторитарлы саяси
режиммен қамтамасыз етілді. Кешігу модернизациясы әртүрлі тарихи
кезеңдерден мұраға қалған, мысалы ақпараттық технологияларға өту мәселесі
мен парламенттік демократия, құқықтық мемлекетті құру міндеттері
мәселелерін бір мезгілде шешуді көздеді.
Қарастырылған үлгілер арасынан скандинавтік үлгінің алар орны ерекше.
Оның ерекшелігі мынада: басқа елдерден қарағанда мұнда нарық пен
демократияға өту қатар жүрді, оған тек құқықтық (конституцияның болуы) пен
мәдени орта ғана емес, сонымен бірге әртүрлі таптар мен әлеуметтік топтар
арасындағы макроконсенсус та әсер етті. Ал Испания тәжірибесінің ерекшелігі
– модернизацияның экономикалық емес, саяси жағдайының басым болуы.
Батыс Еуропада үлкен бір дәуір - феодалдық формациядан капитализмге
өту. Модернизация осы дәуірлік алгоритм бойынша жүрген болатын. Екінші
жағынан, тек капиталистік жол ғана нақты таңдалған жол болып табылмайды.
Болашақ қоғамдық дамудың жаңа баламаларын ұсынуы әбден мүмкін.
Модернизацияны вестернизация ретінде түсіндіретін қоғамның өтпелі дамуының
тұжырымдамасы жиырмасыншы ғасырдың соңына дейін өмір сүрді, тіпті қазір де
өз өміршеңдігін жойған жоқ.
Диссертацияның Қазақстандағы демократиялық модернизацияның әлеуметтік-
мәдени өлшемдері атты екінші тарауында демократиялық жаңарудың саяси-
әлеуметтік мазмұны және мәдени өлшемдері, қарастырылған.
Осы тараудың 2.1 Демократиялық жаңарудың саяси-әлеуметтік мазмұны деп
аталатын тақырыпшасында саяси өтпелі кезеңді қоғамның бір күйден екінші
күйге өтуі мәселесі талданады. Басқарудың демократиялық нысандарына қарай
жылжуын анықтау өзіндік маңызы бар, әрқайсысы жеке қарастыруды қажет ететін
бірқатар өлшемдерді айқындауды көздейді.
Кез келген зерттеу демократиялық өтпелі кезең себептерін анықтаудан
басталады. Себептер ретінде экономикалық дағдарыстар, әлеуметтік-мәдени
қайшылықтар, биліктің жоғарғы эшалонындағы келіспеушіліктер, идеологиялық
легитимизацияның әлсіреуі және т.б. танылуы мүмкін. Бұл факторлар өзара
сәйкеспеуі мүмкін, алайда олардың әсер ету нәтижелері көбіне ұқсас келеді
немесе режимге қатты қысым көрсетеді, соның ықпалынан ол өзгерістерді
ерікті түрде қабылдайды, не күштеп оны алып тастауға тырысады [17].
Тоталитаризмнен демократияға өту барысында биліктің саяси құрылымдары
легитимділігінің өзгерісі тек бір ғана фактордың ықпалымен анықталмайды.
Әрбір нақты елде тоталитаризмнен саяси демократияға өтуді тарихи ұзақтығы
мен қозғалыс сипаты әртүрлі факторлар жиынтығы негіздейді, онда жаһандық
және нақты тарихи мәнді факторлар өзара тығыз байланысты.
Коммунистік құрылыстан бас тартқан елдердегі саяси жүйені реформалау
үрдісі ескеруі тиіс тенденциялар – адамдар қызметінің алуандығы және
қоғамның әлеуметтік құрылымының заңы ретінде танылатын әлеуметтік
күрделілік. Қоғамдағы бөлшектену, адамдардың әлеуметтік қажеттілігінен
туады. Демократиялық жаңару барысында түрлі әлеуметтік мүдделердің
ескерілуі мен орындалуы күшейе түседі.
Осы тараудың 2.2 Демократиялық жаңарудың саяси алғышарттары атты
тақырыпшасында бұрынғы КСРО-ның әлеуметтік-саяси өмірін түп тамырымен
өзгерткен қайта құрудың себептері мен алғышарттары қарастырылған.
1991 жылдың желтоқсанында Қазақстан өзінің жаңа тарихында егемендік
алды, осылайша қазақ ұлты мен республикада тұратын басқа да ұлт өкілдерінің
өзіндік ерекшеліктерін жаңғырту мақсатында жүзеге асырылып жатқан өзіндік
дамуға жан-жақты нақты жағдай жасалынды. Бірақ бұл еркіндік бізге тар жол,
тайғақ кешумен келді.
Елбасы егемендіктің алғашқы күндерінен бастап қоғамды
демократияландырудың негізін қалады. Қазақстанда азаматтық қоғам
институттарының дамуына қолайлы жағдайлар қалыптасып, еркін демократиялық
сайлаулардың саяси аренадағы орнына көңіл бөлді. Сот жүйелерінің негіздері
қаланып, сөз бостандығы қамтамасыз ететін бұқаралық ақпарат құралдары ашық
жұмыс істеуде. Сонымен қатар, Қазақстанда адам құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз ету саласында маңызды қадамдар жасалды.
Президенттің биылғы жылы Қазақстан халқына Жолдауының демократияландыру
үрдісі жаңа белеске қадам басқалы отырғандығын байқауға болады. Болашақта
ол президенттік басқару формасын сақтай отырып, Парламенттің өкілеттік
қызметін кеңейтуді негізгі мақсат ретінде айқындап отыр. Сонымен қатар,
партиялық фракциялардың заңды өкілеттігін кеңейту, партияларды
республикалық бюджет арқылы қаржыландыру мәселесін ұсынуы алда болар
демократиялық өзгерістердің басы болмақшы[18].
Егер бұл жолды республикалық басқару формасын ауыстыру тұрғысынан
қарастырсақ, Қазақстан саяси жүйелер формасының бірнеше кезеңдерінен өтті.
Олар: парламенттік, президенттік, президенттік-парламенттік республика
формалары. Саяси жүйе формасының әр кезеңіне елдің демократияландыру
қарқынының әртүрлі болуы сай келеді.
Қоғамдық өмірді тоталитаризмнен демократияландыруға өткізу қажеттілігі
анықталған соң, Қазақстан халқының алдына демократиялық жеңістерді қорғау
тетіктерін құру міндеті қойылды. 1992 жылдың мамырында Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстанның егемен мемлекет
ретінде құрылуы мен дамуы стратегиясын ұсынды. Бұл еңбекте елдің
мемлекеттілігін күшейтк мәселесінің шешілуі тиімді, күшті биліктің болуымен
байланыстырылды. Саяси жүйені жаңарту шараларының біртіндеп жүргізілуі елде
авторитарлық билік тәсілдерінің сақталуын, сонымен қатар оның шектелуінің
күшейе беруін әкелді.
Өткен ғасырдың 80-ші жылдарының ортасы мен соңында болған, КСРО, соның
ішінде республикадағы қоғамдық өмірдің барлық салаларын қамтыған
демократиялық қайта құрулар барысында және соның әсерінен халықтың көп
бөлігінің санасы мемлекеттік егемендік идеясына дайын еді, ол Қазақстанның
саяси-құқықтық тарихында жаңа парақ ашатын саяси-құқықтық құжат қабылдауды
қажет етті. С.С. Сартаев 1990 жылғы 16 қазандағы сөзінде Егемендіксіз
толыққанды мемлекет болмайды. Бұны біздің тарихшылар, халықаралық саланың
мамандары және заң ғылымының заңгерлері анықтап отыр. Осы тұрғыдан айта
кету керек, өзге одақтас республикаларда қабылданған, біз қазір қабылдағалы
жатқан осы мемлекеттік егемендік туралы декларация біздің мемлекет, біздің
республиканың ұлттық, саяси және халықтық сипатын танытатын болады [19].
Қазақстан қоғамын демократияландыруға 1993 жылғы және 1995 жылғы
Конституциялардың қабылдануы зор ықпалын тигізді. Демократияландыру үрдісі
елде Кеңес Одағы күйреуінен кейінгі басталған экономикалық дағдарыстан
құтылу шараларымен қабаттасуға мәжбүр болды. Осы жағдайда басқарушы элита
алдымен экономика, одан кейін саясат формуласына жүгінді.
Осы тараудың 2.3 Әлеуметтік-мәдени даму ағымындағы модернизация және
демократия үрдістері атты тақырыпшасында саяси жаңарту мен демократиялық
үрдістердің әлеуметтік-мәдени дамуымен тығыз байланыстылығы қарастырылған.
Трансформациялық өзгерістер теориясы бойынша модернизацияның ауқымды
әлеуметтік топтардың дәстүрлі (құнды) сенімдерінің өзгеруі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz