Қазақ тілінің негізгі салалары

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 86 бет
Таңдаулыға:

АЛҒЫ СӨЗ

1999 жылдан бастап еліміздегі жоғары оқу орындарына қабылдау бірыңғай тесгілеу жүйесі бойынша жүргізіле бастады. Қабылдау емтихандары білім беру мен тестілеудің мемлекеттік стандарттарының ұлттық орталығы дайындаған тест тапсырмалары негізінде өтуде. Осыған орай республикамызда барлық мамандықгар бойынша жоғары оқу орнына түсу үшін тапсыратын міндетті үш пәннің бірі - өзіміздің ана тіліміз, қазақ тілі болып отыр. Бұл ана тілімізге деген құрмет болса, сонымен бірге оның мәртебесінің күн санап өсіп келе жатқанын байқатады. Жоғары оқу орнына түсушілердің барлығы қазақ тіліиен емтихан тапсыратын болғандықтан, қазақ тілі негізгі пән болып есептеледі.

Орта мектепте казақ тілі 5-11 сыныптарда жүргізілгенімен, қазақ тілінің негізгі салалары 5-9-сыныптарда оқытылады да, жоғарғы 10-11 сыныптарда шешендік сөз мәдениеті, пікірталас, қарым-қатынас мәдениеті мен іс қағаздарының түрлері жүргізіледі. Сөйтіп оқуға түсуші талапкер қазақ тілінің негізгі салаларын ұмытыңқырап қалады да, азғантай уақытта қазақ тілінің бүкіл курсын кайталап, жаттығуы оңайға түспейді. Қазақ тілінің салалары бойынша барлық материалдар жинақталып берілген бұл оқу құралы талапкерлердің емтиханға өз бетінше ізденіп, өтілген материалдарды қайталап, жүйелі түрде дайындалуына септігін тигізері анық. Атап айтқанда, қазақ тілінің негізгі салалары фонетика, лексика, морфология, синтаксис және орфография, пунктуация, стилистикаға байланысты ережелер мен заңдылықтар, негізгі теориялық материалдар ірікгеліп, мысалдармен дәйектеліп, тұжырымдалып берілген.

Бұл оқу құралы жоғары сынып оқушылары мен оқуға түсуші талапкерлерге, қазақ тілін оқып-үйренгісі келген көпшілікке, оқытушы-мұғалімдерге арнатады.

ФОНЕТИКА

Фонетика - бүкіл тілдегі дыбыстар жүйесін зерттейтін ғылым. Ол гректің фоне - дыбыс деген сөзінің мағынасына сай келеді. Таратып айтар болсақ, фонетика тілдің дыбыстар жүйесінің заңдылықтарын дыбыстың пайда болуын, жасалуын, жіктелуін, жазылу емлесін, үндесуін, сондай-ақ буын және оның түрлерін, орфография, орфоэпия ережелері мен екпін, тасымал заңдылықтарын қарастырады.

Сөз мағынасын ажыратуға себі бар дыбысты фонема дейміз. Мысалы, бай, сай сөздеріндегі б, с дыбыстары сөз мағынасын ажыратып тұр, сондықтан олар фонема болады.

Дыбыс пен әріп

Адам баласының әрбір дыбысы дыбыстау мүшелері, яғни ауыз, мұрын қуысындағы сөйлеу мүшелері арқьшы жасалады. Сондықтан тіл дыбыстары айтылады, құлаққа естіледі. Ал әріп - тіл дыбыстарын жазуда белгілейтін таңба.

Қазақ тілшде 42 әріп бар. Әріптердің белгілі ретпен тізілген жиынтығы алфавит деп аталады. Алфавитпен тізілген әріптердін орын тәртібі:

1) Аа 11) Зз 21) Өө 31) Һһ 41) Юю

2) Әә 12) Ии 22) Пп 32) Цц 42) Яя

3) Бб 13) Йй 23) Рр 33) Чч

4) Вв 14) Кк 24) Сс 34) Шш

5) Гг 15) Ққ 25) Тт 35) Щщ

6) Ғғ 16) Лл 26) Уу 36) ь

7) Дд 17) Мм 27) Үұ 37) Ыы

8) Ее 18) Нн 28) Үү 38) Іі

9) Ёё 19) Ңң 29) Фф 39) ъ

10) Жж 20) Оо 30) Хх 40) Ээ,

Бұл әріптердің 38-і дыбыс. Олар мыналар: а, ә, б, в, г, ғ, д, е, ж, з, и, й, к, қ, л, м, н, ң, о, ө, п, р, с, т, у (дауысты) у дауыссыз, ү, ү, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ, ы, і, э. Алфавит бойынша берілген әріптер дыбыстардан көбірек, мысалы, ё, ю, я, щ әріптерінің таңбалары білдіретін дыбыстар қосарлы дыбыстар (дифтонг) болын келеді. Олар жеке-жеке саналатын дыбыстардың ё=й+о; ю=й+у; я= й+а; щ=ш+ш қосындысы болғандықтан жеке дыбыс болып есептеледі. Ал щ қазақтілінде ащы, түщы, кеще деген үш сөзде ғана кездеседі.

Дыбыстардың жіктелуі

Тіл дыбыстарын жасауға қатысатын мүшелер: өкпе, кеңірдек, дауыс шымылдығы, көмей ауыз қуысы, мұрын қуысы, тіл, кішкене тіл, тіс, жақ, кеңірдек, ерін т. б. болса, осылардың ішінде дауыс шымылдығы мен еріннің қызметі айрықша. Міне осы дауыс шымылдығының жиырыпып немесе керілуінен дыбыс шығады. Олар дауысты, дауыссыз дыбыстар болып жүйеленеді.

Дауысты дыбыстар

Дауысты дыбыстарды айтқанда дауыс шымылдығы керіліп, ол ауыз қуысынан кедергісіз, еркін шығады. Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстар мыналар: а, ә, о, ө, е, э, ұ, ү, ы, і, и, у. Дауысты дыбыс буын құрайды. жалпы саны 12.

Дауысты дыбыстар дыбыстау мүшелерінің қатысы мен түрлі ерекшеліктеріне қарай жұптасып, үш топқа бөлінеді.

1. Тілдің қатысына карай жуан (а, о, ү, ы), жіңішке (ә, е, ө, ү, і, э) және бірде жуан, бірде жіңішке (и, у) болып келеді. Мысалы, жиын, суық сөздеріндегі и, у дыбыстары жуан дауысты болса, киік, келу сөздеріндегі и, у дыбыстары жіңішке дауысты дыбыс болып түр. Жуан дауыстыны айтқанда тілдің ұшы кейін тартылып, үсті көтерілсе, жіңішке дауыстыны айтқанда, тілдің ұшы сәл ілгері созылып, үсті төмендейді.

2. Жақтың қатысына қарай ашық (я, ә, е, о, ө, э), қысаң(ы, і, и, ұ, ү, у) болып бөлінеді. Ашық дауысты дыбыстарды айтқанда жақ кең ашылып, ауа еркін шықса, қысаң дауысты дыбыстарды айтқанда жақ тар ашылып, ауа қысылып шығады.

3. Ерін мен езудің қатысына қарай еріндік (о, ө, ү, ү, у), езулік (а, ә, е, ы, і, и, э) болып бөлінеді. Еріндік дауыстыны айтқанда ерін алға қарай созылып, сүйірленсе, езулік дауыстыны айтқанда езу кейін карай тартылып, жиырылады.

Дауысты дыбыс әріптерінің жазылу емлесі

Дауысты дыбыстардың өздеріне тән айтылу, жазылу ерекшеліктері бар. Қазақтын байырғы сөздерінде дауыстылар бірыңғай жуан немесе жіңішіке болып келсе (балалар, қайық, түлкі теңіз), басқа тілден енген сөздерде жуан, жіңішке дауыстылар араласып келе береді. Мысалы, физика, медаль, педагог т. б.

1. а, е, ы, і әріптері буын талғамайды. Мысалы, адамдар, ықылас, еріншек, інісі, т. б.

2. ә әрпі буын талғайды, ол көбінесе сөздің бірінші буынында және бір буынды сөздерде жазылады. Мысалы, ә-демі, ә-ділет, кә-сіп, Зәу-ре, ән, әр, жә, тәртіп т. б. Ал кінә, іңкәр, сірә, мәрмәр т. б. сөздерде екінші буында жазылады. Кейбір сөздерде ә әрпінің орнына а әрпі жазылады. Мысалы, Ләззат (айтылуы- Лэззәт) ; шәрбат (айтылуы - шәрбәт) ; дімкас (айтылуы - дімкәс) ; рәсуа (айтылуы - рәсуә) т. б. Сөз ә әрпіне аяқталса, оған қосымша жуан жалғанады: кінә - кінә-лау, Күлән-Күлән-ға.

3. о, е әріптері буын талғайды да, сөздің алғашқы буындарында және бір буынды сөздерде жазылады. Мысалы, о-рақ, қо-нақ, өт, ор, өн-ді-ріс, ө-сім, өс, өн, ор т. б.

Кейбір сөздердің алдыңғы буынындағы о, ө дыбыстарының әсерімен екінші буыадағы ы, і, е, дыбыстары ұ, ү, ө болып естіледі, бірақ жазуда ы, і, е жазылады. Мысалы, ойын -айтылуы ойүн, өнер - айтылуы ө нөр, қоңыз - айтылуы қоңұз, өмір - айтылуы өмүр т. б.

Ал орыс тілінен енген сөздерде о әрпі буын талғамай, барлық буында жазылса (орден, кино, филолог), біріккен сөздерде о, ө әріптері орта және соңғы буындарда жазыла береді (Қарагөз, Нұрбол, Ақмола қолөнер т. б. )

4. Ү, Ү әріптері де буын талғайды. Көбінесе бірінші буында жазылады. Мысалы, күкірт, үндеме, бүлдірген. Ал ортадағы және соңғы буындарда (бұлбұл, мақұл, мәжбүр, дүлдүл, Зейнегул, Қарақүл) сиректеу кездеседі.

Кейбір сөздердің басқы буынындағы ү, ү дыбыстарының әсерімен келесі буындағы ы, і дыбыстары ү, ү түрінде айтылады, бірақ жазылғанда ы, і әріптері сияқты жазылады. Мысалы, құлын - айтылуы құлұн, күміс - айтылуы күмүс т. б.

5. ы, і әрілтері буын талғамайды, барлық буындарда кездеседі. Мысалы, ырғы, ыдыс, ынта, дауыл, қазына, атырап, мәжіліс, мәлімет, үзіліс, көрініс т. б. Кейбір сөздерге қосымша жалғанғанда түбірдегі ы, і дыбыстары түсіп қалады. Мысалы, ойына=ойна, ерік+і = еркі, бөрік+і=бөркі, жиын+ал+ыс=жиналыс, алты+ау=алтау, оқы+у=оқу, кемі-у=кему т. б.

6. и әрпі жалаң и дыбысын және қосарлы ый, ій дыбыстарын таңбалайды да, сөздің барлық буынында жазыла береді. Мысалы, ки, жи, иіс, ине, бидай, Ғани, Иса. Қосарлы ый әрпі тек сый, гый түбірінен жасалған сөздерде жазылады: сый, сыйлық, сыяды, сыю, тый, тыйым, тыяды, тыюлы. Ал сөз құрамында я, ю әрпі болса одан бұрын ы, і, әрпі жазылмайды, и жазылады. Мысалы, қария, тақия, қия, қию т. б.

7. я әрпі й және а дыбыстарының, ал ю, и және у дыбыстарының қосынды танбасы ретінде барлық буында жазылады. Мысалы, аян, аяқ, қоян, аю, қою.

8. Э, ё әріптері тек орыс тілінен және орыс тілі арқылы басқа тілден енген сөздерде ғана жазылады. Мысалы, элеватор, ёлка, шофёр т. б.

Дауыссыз дыбыстар

Дауыссыз дыбыстар дауыс шымылдығының жиырылып, өкпеден шыққан ауаның ауыз қуысындағы мүшелердің біріне соқтығысып, бір-біріне кедергі жасауынан шығады. Қазақ тілінде 26 дауыссыз дыбыс бар, олар мыналар: б, в, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, у, ф, х, һ, ц, ч, щ, ш.

Дауыссыз дыбыстар дауыс пен салдырдан құраладьг да, үш топқа жіктеледі.

1. Қатаң дауыссыздар мыналар: п, ф, к, қ, т, ш, щ, с, х, , ц, ч. Бұл дыбыстар, негізінен, салдырдан құралады.

2. Ұяң дауыссыздар мыналар: б, в, г, ғ, д, ж, з, һ. Ұяң дауыссыздарда салдыр басым, дауыс азырақ болады. Қазақ тілінде 7 қатаң дауыссыз бен 7 ұяң дауыссыз дыбыс бір-бірімен қатаң ұяң болып жұптасады: п-б, ф-в, к-г, қ-ғ, т-д, с-з, ш-ж.

3. Үнді дауыссыздар мыналар: л, м, н, ң, р, й, у. Мұнда дауыс басымырақ болып, салдыр аз болады. У дыбысы дауысты да, дауыссыз да болып қолданыла береді. Дауысты дыбыстан соң келсе (тау, сау) дауыссыз, ал дауыссыздан соң келсе (ту, ку) дауысты болады.

Дауыссыз дыбыс әріптерінің жазылу емлесі

1. Қазақтың байырғы сөздері б, в, г, ғ, д, ж, щ, дыбыстарына аяқталмайды. Қазақ тілінде ж дыбысына аяқталған мұқтаж, лаж, уәж деген санаулы сөздер бар. Мұның өзі қазақ тіліне сіңісіп кеткен араб, парсы сөздері болу керек. б, в, г, д дыбыстарына аяқталған орыс тілінен енген сөздерге қосымша жалғанғанда қатаң дыбыстан басталып жалғанады. Мысалы, педагог - педагогты, педагогтан, штаб - штабты, штабтан.

Дауыссыз б. д, қазақтың байырғы сөздерінде сөздің басында да, ортасында да қолданылады. Мысалы, бала, бар, жоба, саба, дала, дана, көде, кедергі т. б.

2. Қазақтың байырғы сөздері ң, й дыбыстарынан басталмайды, басқа буындарда кездеседі. Мысалы. аң, сең, жаңа, той, ай, бай т. б.

3. Б, в, г, д, ч, ц, ф, ң әріптері баска тілден енген сөздерде қолданылады. Мысалы, монолог, парад, устав, клуб, цирк, ферма т. б. Ал щ әрпі қазақ тілінде ащы, тұщы, кеше деген үш сөзде ғана жазылады. Ф әрпі кейбір араб. парсы тілдерінен енген сөздерде көбінесе адам аттарында кездеседі. Мысалы, бұл фәни дүние, сақталған саф алтын, Фатима, Марфуға т. б.

4. Орыс тілінен енген сөздер вд, мп, кт, нк, нг, мб, ск, фт, ат, мт дыбыстарына аяқталса, оған түрлі қосымшалар жалғанғанда араларына дәнекер ы, і әріптері жазылады. Мысалы, киоск-і-ні - киоскіні, митинг-і-ге - митингіге, лифт-і-мен - лифтімен т. б.

5, Орыс тілінен енген қосарлы сс, лл, мм, тг, пп, ст, кст, сть, зд дыбыстар тіркесіне біткен сөздер түбір күйівде өзгеріссіз, ал қосымша жалғанғанда соңғы әрпі түсіріліп жазылады. Мысалы, класс - класқа, металл-металды, текст-текспен, съезд-съезге т. б.

6. Орыс тілінен енген сөздер ог, уг, рк, рг, ик, мк, нк, кс, кт, ск, лк, окт, ель, брь, кль, бль сияқты дыбыстар тізбегіле аяқталса, оларға қосымша жіңішке жалғанады. Мысалы, паркпен, паркті, округтен, округті, бинокльді, бинокльмен.

7. X әрпі негізінен орыс тілінен енген сөздерде (хирург, зоотехшк, цех) және араб, парсы тілдерінен енген сөздерде (тарих, хал, сахара, хат, Ахмет, Хамит) жазылады.

8. һ әрпі естілген жерінде жазыла береді. Мысалы, Гауһар, жауһар, жиһан, аһ, уһ т. б.

9. Жіңішкелік ь және жуандық ъ танбалары тек орыс тілінен енген сөздерде гана қолданылады. Жіңішкелік ь белгі түбір сөздің соңына келіп, оған дауыстыдан басталған қосымша жалғанса жіңішкелік белгі ь түсіріліп жазылады да, дауыссыздан басталған қосымша жалғанса жінішкелік белгі түсірілмей жазылады. Мысалы. октябрь - октябрі, сентябрь - сентябрі, сентябрь - сентябрьде, госпиталь - госпитальға.

10. У әрпі жуан сөзде де жіңішке сөзде де (тау, бау, көсеу, келу) қолданылады. У дыбысына аяқталған етістікке у жұрнағы жалғанса, түбірі өзгермей жазылады. Мысалы, бу - буулы, жу - жуулы, сау, сауулы.

11. Ю әрпі и+у дыбыстарының орнына (аю, көркею, ою) және орыс тілінен енген сөздерде (люкс, офис) қолданылады. Қазақ тілінде хайуан, миуа, қиуа диуана, айуан деген сөздер осылай жазылады.

Буын

Сөздерді айтқанда дауыс толқыны бөлшектеніп, топталып айтылады. Сөздердің буым саны дауысты дыбыстарға байланысты. Сөзде дауысты дыбыс қанша болса, буынның саны да сонша болады. Ал дауыссыз дыбыс буын жасай алмайды. Мысалы, от, адамдар, кітабым, аналарымыздың деген сөздерде от, а-дам-дар, кі-та-бым, а-на-лар-ы-мыз-дың болып дауыс толқынымен бөлшектеніп айтылады. Мұнда бір буынды сөздер де екі, үш, төрт, бес, алты буынды сөздер де бар.

Буын дегеніміз сөздерді айтқан кездегі ауаның бір толқыны. Қазақ тілінде буынның үш түрі (ашық, тұйық, бітеу буын) бар.

Ашық буында бір ғана дауысты дыбыс болады, немесе дауыссыздан басталып дауыстыға аяқталады. Мысалы, а-на, ә-ке, кө-ке, жә-ке, а-та, ба-ла.

2. Тұйық буын дауыстыдан басталып дауыссызға аяқгалады. Кейде үш дыбыстан да құралады. Ондай кезде соңғы дауыссыз дыбыс қатаң, оның алдынғысы үнді дыбыс болады. Мысалы, он, өт, ой, ін, өрт, ұлт.

3. Бітеу буын кем дегенде үш дыбыстан құралады да, дауыссыздан басталып, дауыссызға аяқталады, Яғни ортасы дауысты екі жағы дауыссыз болады. Мысалы, бас, бақ, жол-дас, жас-тық. Кейде төрт дыбыстан құралатын бітеу буындар да кездеседі. Ондай кезде соңғы дауыссыз дыбыс қатаң оның алдыңғысы үнді дыбыс болады. Мысалы, төрт, сарт, тарс, қарт.

Тасымал

Тіліміздегі сөздер бір буынды да, көп буынды да бола береді. Сол көп буынды сөздерді жазып келе жатқанда жолға сыймаса, ол буынға бөлініп тасымалданады. Сөздерді тасымалдаудың бөлгіш заңдылғы бар.

1. Жалғыз буынды сөз тасымалданбайды; ақ, от, су, арт, қант, төрт.

2. Қысқарған күрделі атаулар тасымалданбайды: АҚШ., ХҚТУ., ҚазМҰУ., БҰҰ.

3. Қысқартылып жазылған кісі аттары ата-тегінен бөлініп жазылмайды. Мысалы, А. Құнанбаев дегендегі А әрпін бірінші жолға қалдырып, ҚҰнанбаев дегенді екінші жолға жазуға болмайды.

4. Сан есімдермен қатар келген, қысқарған өлшем атауларын алдынғы сан атауларынан бөліп тасымалдауға болмайды. Мысалы, 20 км дегендегі км-ді алдыңғы саннан бөліп алып тасымалдауға болмайды.

5. Бір дауысты дыбыстан тұратын буынды жол соңында қалдыруға болмайды. Мысалы, апа деген сөздін бірінші буыны а -ны бірінші жолға қалдырып па бөлігін екінші жолға шығарута болмайды.

6. Дауысты дыбыстардың ортасында й, у дауыссыз дыбыстары келсе, бұл дыбыстар келесі буынның басында жазылып, солай тасымалданады. Мысалы, са-уын, жа-уын, де-йін, да-йын.

Сөздерді тасымалдағанда есте болатын нәрсе: дауысты Дыбыстан басталған буын жолдын екінші бөлігіне еш уақытта жазылмайды, дауысты дыбыс бірінші жолдың аяғында қалады.

Екпін

Сөздер айтылғанда барлық буын бір қалыпты айтылмайды, біреуі күшті қарқынмен айтылады. Бірақ қазақ тілінде екпін сөздің мағынасына әсер етпейді. Әдетте екпін сездің соңғы буынында болады. Мысалы, балалар деген сөзде соңғы буындар күшті айтылады. Сөз ішінде бір буынның басқа буыннан күшті айтылуы екпін деп аталады.

Қазақ тілінде екпін түспейтін қосымшалар:

1. Жіктік жалғауына екпін түспейді, Мысалы, жақсы-сың, бара-мыз, жүре-ді, үлкен-сіз т. б.

2. Етістіктің болымсыз мағынасын туғызатын -ма, -ме, -ба, - _; бе, -па, -пе қосымшаларына екпін түспейді. Мысалы, айтқыз-ба, көрмей-сің-дер, жаздыр-ма-ған т. б.

3. Есім сөздерге және етістіктің есімше тұлғасына жалғанып, теңеу, ұқсату мәнін білдіретін -дай, -дей, -тай, -тей, -лай, -лей . және -ша, -ше жұрнақтарына екпін түспейді. Мысалы, үй-дей, бала-ша, келген-дей т. б.

4. Етістік тұлғаларына жалғанып, тілек, өтініш мәнін білдіретін -шы, -ші қосымшасына екпін түспейді. Мысалы, көр-ші, бар-шы, айтыңқыра-шы, көрсең-ші, барайық-шы т. б.

Үндестік заңы

Кез-келген сөзге қосымша жалғанғанда ол белгілі бір заңдылыққа негізделеді. Біріншіден, сөздің соңғы буынына қарай үндесіп жалғанса, екіншіден, түбір мен қосымшаның жігіндегі немесе сөз аралығындағы көршілес келгем дыбыстар бір-біріне ықпал етіп, үйлесіп қолданылады. Мысалы, басшы, сөзшең дегендегі түбір сөз бас жуан буынды болғандықтан, оған жалғанып тұрған -шы қосымшасы да жуан болып, ал сөз жіңішке буынды болғандықтан шең қосымшасы жіңішке болып үйлесіп, жалғанып түр. Бұл сөздердің қосымшасындағы ш дыбысынын әсерінен түбірдегі с және з дыбысы айтқанда ш дыбысына айналып, башшы және сөшшең болып естіледі. Бірақ ол жазуда ескерілмей басшы, сөзшең болып жазылады.

Сондай-ақ көршілес келген дыбыстар да бірі-біріне әсер етіп, үйлесіп отырады. Түбір сөздің соңғы дыбысы қатаң болса, оған жалғанатын қосымшаның басқы дыбысы да қатан (бас-ты, бас-тар, бас-қа, бас-тың) болады. Түбірдің соңғы дыбысы ұяң болса, жалғанатын қосымшаның басқы дыбысы да ұяң (сөз-дер, сөз-ге, сөз-бен) болып жалғанады.

Ал түбірдің соңғы дыбысы дауысты немесе үнді болса, оған жалғанатын қосымшалар да ұяң не үндіден (бала-ға, бала-дан, көл-ге, көл-ден) басталады.

Сонымен үндестік заңы деп көршілес келген дыбыстар меи буындардың бір-біріне әсер етіп, бейімделуші айтамыз. Қазақ тіліндегі мұндай үндесу негізінен буын мен дыбыстарға қатысты болғандықтан, үндесудің буын үндестігі және дыбыс үндестіп деп аталатын екі түрі қалыптасқан.

Буын үндестігі

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.